cz. I

KR

O

WN

IKI T

YPU

S

WIE

RD

O

W c

z. I

WA

DIM

IR P

. ZA

BO

CK

IJ

numer spec j a l ny

Wadimir P. Zabockij

Krowniki typu

Swierdow

29w w w. o k r e t y w o j e n n e . p l

ISBN 978-83-61069-07-2

Cena 39,00 z

Krownik Dzieryskij w Sewastopolu, lipiec 1954 r.Fot. zbiory S. Baakin

Krownik Aleksander Newskij w Zatoce Kolskiej, 1974 r.Fot. zbiory W. Jemyszew

Mal

. Wal

dem

ar K

aczm

arcz

ykD

zier

ys

kij

late

m 1

954

r. W

szys

tkie

pow

ierz

chni

e pi

onow

e, o

raz

cao

uzbr

ojen

ia i

wyp

osa

enia

w k

olor

ze

redn

iosz

arym

, pok

ady

dre

wni

ane

niem

alow

ane,

pok

ady

sta

low

e br

zow

e. P

odw

odna

cz

k

adu

ba w

kol

orze

cz

erw

onob

rzo

wym

, pas

na

linii

wod

nej b

iay

. N

a dr

ugim

kom

inie

nie

bies

ki

pas

z bi

aym

i obw

dka

mi,

num

er t

akty

czny

ora

z br

ezen

ty -

bia

e.

Adm

ira

Sie

niaw

in w

lata

ch 6

0-ty

ch. K

olor

y m

alow

ania

tak

ie ja

k po

wy

ej, j

edna

k br

ezen

ty s

w

kol

orze

sza

rym

, a g

rna

cz

m

aszt

u g

wne

go c

zarn

a.Trzy impresje fotograficzne

z krownika danow, lata 50-te.Fot. zbiory S. Baakin

Tarnowskie Gry 2009

Wadimir P. Zabockij

Krowniki typuSwierdow

cz. I

2OKRTY WOJENNE numer specjalny 29

Drodzy Czytelnicy

W te wakacyjne miesice oddaj w Wasze rce kolejn monografi, powico-n tym razem radzieckim krownikom typu Swierdow. Byy to ostatnie seryj-nie budowane jednostki tej klasy po drugiej wojnie wiatowej. Trzeba przyzna, e rwnie adne, gdy zawieray w sobie wosk stylistyk, zreszt uwaan za naj-lepsz na wiecie, w stalinowskim wydaniu.

Ze wzgldu na du objto materiau, gwnie fotograficznego, zmuszony byem podzieli monografi na dwie czci. W czci pierwszej autor prezentu-je genez budowy, opis konstrukcji i ocen jednostek. Natomiast w czci nastp-nej znajdzie si opis modernizacji dokonanych i planowanych oraz kalendarium suby poszczeglnych jednostek.

ycz miej lekturyJarosaw Malinowski

Okadka: Krownik Admira Uszakow na Batyku, 1954 r. Mal. Seweryn Fleischer

Strona tytuowa: Krownik Swierdow wtrakcie prb odbiorczych w Zatoce Fiskiej, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Krowniki typu SwierdowWadimir P. Zabockij

Tumaczenie zjzyka rosyjskiegoMaciej S. Sobaski

Redaktor serii: Jarosaw MalinowskiRysunki: Waldemar KaczmarczykPlansze kolorowe: Waldemar KaczmarczykOpracowanie graficzne: Jarosaw MalinowskiSkad, druk ioprawa: Drukpol, Tarnowskie Gry

rda fotografii/Photo credit:Arthur D. Baker III, Siergiej BaakinS. Bogatow, Leo van GinderenOta Janeek, W. Jeremienko, W. JemyszewS. Kitel, Witalij KostriczenkoJarosaw Malinowski, Anatolij OdajnikJ. Romanow, W. SkopcowW. Sosnowski, W. WiljaldWadimir Zabockij, S. Zernow, TASS

ISBN 978-83-61069-07-2ISSN 1231-014X

Copyright Wydawnictwo Okrty Wojenne 2009Wszelkie prawa zastrzeone. adna cz tej ksi-ki nie moe by kopiowana wadnej formie, ani ad-nymi metodami mechanicznymi ani elektronicznymi, cznie zwykorzystaniem systemw przechowywania iodtwarzania informacji bez pisemnej zgody waci-ciela praw autorskich.All right reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, includiong photocopying, recording or any information storage and retreival system without written from copyright owner.

Niniejsza monografia zawiera dwie rozkadwki z 4 planami okrtw w skali 1:400.Stanowi one jej integraln cz i nie mog by sprzedawane oddzielnie.

WydawcaWydawnictwo Okrty Wojenne

Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Grytel. (032) 384-48-61

e-mail: okrety@ka.home.pl, www.okretywojenne.plING Bank lski 94 1050 1386 1000 0002 0086 6507

Uwaga!

Polecamy monografie!

Polecamy magazyn Okrty Wojenne!

3WstpOkrtw tych ju od dawna nie ma

wskadzie floty praktycznie rwno-czenie z rozpadem dawnego Zwiz-ku Radzieckiego zakoczyy sw sub ikrowniki proj. 68-bis, ktre byy nie-zmiennym elementem historii radziec-kiej floty przez ponad 30 lat. W tych dziesicioleciach wpisay si wbudo-w oceanicznej floty ZSRR, w zim-n wojn na morzach ioceanach oraz lata spadku napicia. Nie uczestniczy-y wwojnach ikonfliktach zbrojnych, dziki czemu przez okres caej swej su-by nie odday wwarunkach bojowych ani jednego wystrzau do rzeczywistego celu, cho stale przygotowyway si wa-nie do tego. Mimo tego, historia ostat-nich radzieckich krownikw artyle-ryjskich jest interesujca izasuguje na blisze poznanie.

Pojawienie si wostatnich latach ca-ego szeregu nowych publikacji dao czytelnikom szans otrzymania mo-liwie penych informacji opowojen-nej historii marynarki wojennej ZSRR i budownictwa okrtowego, tworze-niu zrbw irozwijaniu radzieckiej flo-

ty oceanicznej. Nadal jednak cay sze-reg szczegw projektowania, budowy i suby artyleryjskich krownikw proj. 68-bis, najwikszych nawodnych okrtw wczesnej floty, nadal jeszcze pozostaje mao znany acz informa-cji, zrnych przyczyn, jednostronna, niepena, bd bdna. Nadal take cz-sto brak obiektywnych informacji pozo-staje skutkiem tradycyjnego kultu ta-jemnicy.

Szereg biaych plam pozostaje rw-nie rezultatem faktu braku tradycji pi-sania wZwizku Radzieckim ookr-tach pozostajcych wsubie.

Do najbardziej znamiennych biaych plam mona zaliczy niemal peny brak usystematyzowanych danych o r-nicach wkonstrukcji poszczeglnych okrtw serii po zainstalowaniu dodat-kowych modeli uzbrojenia czy rodkw radioelektronicznych, szczegw prze-biegu suby, dynamice zmian wypo-saenia elektronicznego itp. Podobnie praktycznie brak informacji oprowa-dzcych budow, gwnych przyjmuj-cych, dowdcach okrtw, oficerach czy admiraach.

Wtrakcie przygotowania pracy wsze-rokim stopniu wykorzystano dokumenty imateriay (protoky odbiorcze, zdj-cia, protoky prb, korespondencj za-kadw produkcyjnych, dyrektywy itp.) zzasobw Centralnego Muzeum Ma-rynarki Wojennej (Sankt Petersburg), muzew Floty Oceanu Spokojnego we Wadywostoku iFloty Czarnomorskiej wSewastopolu, archiww wNikoa-jewie oraz Czernomorskogo Sudostro-itielnogo Zawoda iSudostroitielnogo Zawoda im. 61 kommunara (oba wNi-koajewie), atake pamitniki, dzienniki irelacje oficerw penicych sub na krownikach.

Historia projektowaniaPierwszy raz projektowanie okr-

tw klasy krownika rozpoczto wZwizku Radzieckim jeszcze wra-mach zatwierdzonego wdniu 11 lipca 1933 r. Programu budowy okrtw na lata 1933-1938, ktry przewidywa bu-dow 8 krownikw dla potrzeb ra-dzieckiej floty.

Projektem nowoczesnego krownika lekkiego, byo opracowanie projektu 26

Genezaibudowaokrtw

Krownik Oktiabrskaja Rewolucija (eks-Mootowsk),1962 r. Fot. zbiory S. Zernow

4autorstwa CKBS-1 (gwny konstruk-tor A.I. Masow), ktre powstao przy wspudziale specjalistw woskiej fir-my Ansaldo izwykorzystaniem doku-mentacji technicznej woskiego lekkie-go krownika Raimondo Montecuccoli (seria Condotieri C). Na prob stro-ny radzieckiej Wosi przekazali rwnie ZSRR technologie niezbdne dla przy-gotowania ukadu napdowego (turbin ikotw), przy czym prototyp (Kirow) otrzyma jego komplet wykonany we Woszech (pniej udao si zpowodze-niem podj produkcj ukadu napdo-wego wZwizku Radzieckim woparciu owosk dokumentacj).

Radziecki krownik proj. 26 przy ze-wntrznych podobiestwach, nie stano-wi kopii woskiego prototypu, lecz jego twrcze rozwinicie. Rnice dotyczy-y zarwno kaduba jak iwyposaenia. Jednostka mimo silniejszego uzbrojenia, dziki wprowadzeniu na niej mieszane-go systemu konstrukcji, bya znacznie wytrzymalsza od woskich Condotieri.

Okrty te nie byy jednak pozbawio-ne pewnych konstrukcyjnych niedo-statkw, sprowadzajcych si przede wszystkim do niskiej ywotnoci luf ar-tylerii gwnego kalibru (70-100 wy-strzaw) oraz podobnie jak to miao miejsce wprzypadku woskiego prototy-pu, sabego opancerzenia.

Zbudowano 2 krowniki proj. 26 tzw. Iserii Kirow iWorosziow, odpo-wiednio dla Floty Batyckiej iCzarno-morskiej.

Rozwiniciem projektu by zmoder-nizowany proj. 26-bis, zgodnie zktrym wramach tzw. II serii powstay kolejne 4 krowniki Maksim Gorki dla Floty Czarnomorskiej w1940 roku, Mootow w1941 roku dla Floty Czarnomorskiej oraz Kalinin iKaganowicz, ktre wla-tach 1944-1945 zasiliy Flot Oceanu Spokojnego.

Wdniu 26 czerwca 1936 r. podjto oficjalnie decyzj obudowie Wielkiej floty morskiej ioceanicznej, zdolnej do prowadzenia aktywnej walki zflo-t dowolnego pastwa kapitalistycz-nego lub ich koalicj. Tym samym zatwierdzono duy program budow-nictwa okrtowego, obejmujcy budo-w okrtw podstawowych klas, wtym rwnie lekkich krownikw nowego typu oraz typu Kirow.

Wymagania taktyczno-techniczne wo-bec nowego krownika zostay zatwier-dzone jeszcze wsierpniu 1936 r. nowa jednostka przeznaczona bya do prowa-dzenia rozpoznania, penienia suby dozorowej, prowadzenia walki zlekkimi siami nieprzyjaciela wskadzie eskadry, zabezpieczania dziaa wasnych si lek-kich, dziaania na szlakach komunika-

cyjnych przeciwnika oraz stawiania za-pr minowych.

Wysokie wymagania postawione przed nowym okrtem, ktrych nie mo-gy speni krowniki proj. 26 iproj. 26-bis oznaczay konieczno opraco-wania cakowicie nowego projektu.

Zaoenia taktyczno-techniczne no-wych krownikw zostay zatwierdzo-ne 29 padziernika 1937 r., azgodnie znimi okrt przeznaczony by przede wszystkim do dziaanie wskadzie eska-dry, wsparcia wasnych si lekkich ipe-nienia dozorw oraz ochrony.

Opracowania projektu 68 dokonao leningradzkie CKB-17 pod kierunkiem gwnego konstruktora A. I. Masowa.

Projekt wstpny zosta zakoczony iprzedstawiony do rozpatrzenia wmar-cu 1938 r. Poza uwagami dotyczcy-mi wypornoci standardowej i zasi-gu, projekt spenia stawiane przed nim wymagania. Poniewa wyporno jed-nostki itak przekroczya ju limity to-nau okrelone wtzw. II Konferencji Londyskiej, postanowiono wzmocni jej uzbrojenie dodajc kolejn, czwar-t wie artyleryjsk gwnego kalibru. Przy okazji ograniczono nieco opance-rzenie izasig krownika.

Skorygowany projekt wstpny zosta przedstawiony wkocu maja 1938r. Wdniu 4 czerwca 1938 rozpatrzono

Ciki krownik Kirow proj. 26 by protoplast linii rozwojowej nowoczesnych radzieckich krownikw, ktry powsta dziki wsppracy zfaszystowskimi Wochami. Na fotografii okrt wczasie prb bez zamontowanej katapulty. Fot. zbiory Siergiej Baakin

5wstpny projekt proj. 68 izarekomen-dowano opracowanie na jego podsta-wie projektu technicznego. 29 czerw-ca 1938 wstpny projekt, opracowany przez CKB-17, zosta zatwierdzony dla wypornoci standardowej 10 000 t.

Opis konstrukcjiOkrt proj. 68 mimo e powsta cako-

wicie wradzieckich biurach konstruk-cyjnych, zachowa wiele cech charakte-rystycznych dla woskich korzeni dugi pokad dziobowy (ponad 40% dugoci), trzykondygnacyjn nadbudwk dzio-bow wformie baszty, ze stanowiskiem dowodzenia na szczycie, 2 pionowe ko-miny, liniowe rozmieszczenie wie arty-leryjskich gwnego kalibru wsuperpo-zycji (po 2 na dziobie irufie), grotmaszt, nadbudwk rufow zrufowym stano-wiskiem dowodzenia.

Artyleria plot. redniego kalibru bya rozmieszczona symetrycznie wzgldem osi symetrii okrtu po 2 dwudziao-we wiee na burcie, awyrzutnie torpe-dowe po jednej na burcie wrodkowej czci kaduba, za uskokiem pokadu dziobowego. Tam rwnie umieszczono

obrotow katapult, umoliwiajc start 2samolotw rozpoznawczych (korygo-wania ognia) oraz dwigi do podejmo-wania ich zwody.

Krownik proj. 68 otrzyma 2 ci-ge pokady (grny idolny) zplatforma-mi wczci dziobowej irufowej oraz wprzedziaach burtowych. Podwjne dno zamontowano na dugoci caej cy-tadeli pancernej (133 m).

Kadub by podzielony 18 gwnymi poprzecznymi grodziami wodoszczel-nymi na 19 przedziaw wodoszczel-nych. Zamontowano rwnie 2 grodzie wzdune, sigajce poziomu pokadu dolnego.

System wiza konstrukcji poprzecz-ny na dziobie irufie, za mieszany (po-przeczno-wzduny) wrodkowej czci kaduba.

Kadub nitowany (poszycie zewntrz-ne, pokad wobrbie cytadeli pancer-nej). Grodzie poprzeczne iwzdune oraz poszycie pokadw byy spawane.

Gwny pas poszycia bocznego ogruboci 100 mm (na dziobie iru-fie 20 mm) iwysokoci 3,3 m rozci-ga si od wrgi nr 38 do wrgi nr 213

iskada si zpyt stalowych, przykry-wajcych burt od dolnego pokadu do krawdzi, ktra znajdowaa si 1,3 m poniej linii wodnej.

Pyty pancerne pasa gwnego, atak-e grodzi poprzecznych (dziobowa 120 mm irufowa 100 mm), poczone byy zkonstrukcj kaduba za pomoc nitw ze stali niklowej owysokiej wytrzymao-ci. Grubo pokadu pancernego wyno-sia 50 mm, aopancerzenie stanowiska dowodzenia 150 mm.

Dwuwaowa siownia gwna, opra-cowana przez CKB-17, posiadaa cz-n moc 126 500 KM, askadaa si z2 zespow turbin TW7 oraz 6 gwnych kotw wodnorurkowych KW-68, opod-wyszonych parametrach. Napd za-pewniay 2 ruby otrzech pirach ista-ym skoku, wykonane zbrzu.

Przewidywany peny zapas paliwa (ma-zutu) mia wynosi 2.236 t, za prdko maksymaln okrelono na 34,5 wza.

W skad uzbrojenia krownikw proj. 68 wchodziy:

12 dzia gwnego kalibru kal. 152 mm typu B-38 (w4 wieach artyleryj-skich typu MK-5),

Krownik Maksim Gorki proj. 26-bis by ulepszon wersj poprzedniego typu. Tutaj widoczny na paradzie na Newie wLeningradzie, zapewne z okazji 1 Maja. Fot. zbiory Siergiej Baakin

6 8 dzia plot. redniego kalibru kal. 100 mm (w4 dwudziaowych wieach typu B-54),

12 automatycznych dzia plot. kal. 37 mm (w6 dwudziaowych stanowi-skach typu 66-K),

2 potrjne wyrzutnie torpedowe kal. 533 mm,

2 wodnosamoloty pokadowe z1 katapult startow,

miny, bomby gbinowe,

Gwny kaliberTrzydziaowa wiea artyleryjska gw-

nego kalibru MK-5 kal. 152 mm bya wyposaona wnowoczesne, pautoma-tyczne dziaa, wystrzeliwujce pociski owadze 55 kg na odlego do 170 kabli. Szybkostrzelno wynosia 7,5 wystrza-u zlufy na minut (lub 22 strzay/minu-t zwiey lub 88 pociskw przy prowa-

dzeniu ognia przez wszystkie 4 wiee). Wodrnieniu od wie MK-3-180 kr-ownikw proj. 26 iproj. 26-bis, dziaa B-38 systemu MK-5 posiaday indywi-dualne naprowadzanie wpaszczynie pionowej, co gwarantowao ich wy-sz ywotno wwarunkach bojowych. Projekt techniczny wiey MK-5 zosta opracowany przez KB Leningradsko-go Metalliczeskogo Zawoda (LMZ) im. I.Stalina wlatach 1937-38 (gwny kon-struktor A.A. Florenskij)1.

Kierowanie ogniem artyleryjskim za-pewniay 2 niezalene systemy Mo-nia-A wraz z2 KDP-8 i2 dalmierzami obazie 8-metrowej.

Artyleria plot. redniego kalibruDwudziaowy zestaw B-54 skada

si zpautomatycznych, niestabilizo-wanych dzia kal. 100 mm, przeznaczo-nych do raenia celw nawodnych na

odlego do 120 kabli, za celw po-wietrznych do 14 000 m. Szybkostrzel-no 16 wystrzaw z lufy na minut (lub 32 strzay/minut zwiey lub 64 po-ciski przy prowadzeniu ognia przez obie wiee na burcie).

Kierowanie ogniem plot. zapewnia system Gorizont-II 2 komplety wraz z2 stabilizowanymi stanowiskami na-prowadzania SPN-300 i4 WCUZ-2.

Artyleria plot. bliskiego zasiguArtyleria plot. suca do samoobrony

obejmowaa 12 automatycznych dzia plot. kal. 37 mm 66-K oraz 4 podwjnie wkm-y kal. 12,7 mm DSzK. Podwjnie

Tablica porwnawcza elementw projektw wstpnych proj. 68 iproj. 26 (Kirow)

Elementy taktyczno-techniczne proj. 26 (Kirow)warianty proj. 68

pierwotny ostatecznyWyporno, t- standard 7656 9470 10 000- normalna 8431 10 420 10 950- wtoku prb 8036 10 325 10 670- pena 9207 12 384 12 740Dugo wlinii wodnej, m 187 191 195Szeroko wlinii wodnej, m 17,56 18,4 18,7Wysoko burty, m 10,1 10,5 10,3Zanurzenie, m (wyp. normalna) 5,30 5,73 5,73Moc siowni, KM 110 000 110 000 110 000Prdko maks., wzy 37 35 34,5Zasig, Mm (przy prdkoci ekonomicznej 17-18 w) 3000 4500 4500

Pene zapasy, t paliwa 1311 2137 2136 wody 206 269 186 smarw 34 58 44Uzbrojenie artyleryjskie

9 x 180 mm 9 x 152 mm 12 x 152 mm6 x 100 mm plot 8 x 100 mm plot 8 x 100 mm plot6 x 45 mm plot 12 x 37 mm plot 12 x 37 mm plot4 x 12,7 mm 4 x 12,7 mm 4 x 12,7 mm

Opancerzenie, mm burta 50 100 100 pokad 50 50 50 trawersy 50 100 100 wiee artylerii gwnego kal.: czoo 75 150 140 dach 75 75 65 barbeta 50 100 75stanowisko dowodzenia: ciany 150 150 150 dach 100 100 70 + 20

1. Wlatach 1946-47 projekt zosta skorygowa-ny iwIkwartale 1947 LMZ wykona pierwsz wie- MK-5, ogem do 1949 wykonano 20 wie, zain-stalowanych na 5 krownikach ukoczonych wg proj. 68K.

7sprzone dziaa plot. kal. 37 mm 66-K zostay zaprojektowane przez KB Zaka-du No 8 (Leningrad)2.

Wyposaenie lotniczeObejmowao pojedyncz obrotow

katapult w rodkowej czci okrtu wraz z2 wodnosamolotami KOR-2 (Be-4), atake 2 dwigami do podnoszenia samolotw zwody. Jedna maszyna mia-a by przechowywana wstanie zoo-nym whangarze, adruga bezporednio na katapulcie.

Techniczny projekt krownika proj. 68 by wgrudniu 1938 roku rozpatry-wany przez Zarzd Budownictwa Okr-towego WMF, uzyskujc wysok ocen, cho rwnoczenie zwrcono uwag na jego przecienie, ktre byo cech cha-rakterystyczn wczesnych radzieckich konstrukcji. Ostatecznie projekt tech-niczny krownika proj. 68 zosta za-twierdzony wdniu 13 lipca 1939 roku przez Komitet Obrony postanowieniem No 193ss, co umoliwio przystpienie do prac nad budow jednostek, cho opracowanie dokumentacji technicznej rozpoczto jeszcze wgrudniu 1938 r.

Gwnym konstruktorem ju aktual-nie roboczego projektu proj. 68 zosta A.I. Masow, ajego zastpc N.N. Isa-nin, wokresie pniejszym znany spe-cjalista, akademik, dwukrotny Bohater Pracy Socjalistycznej. Wopracowaniu projektu brali rwnie udzia G.A. Ha-sanow, A.S. Sawiczew, N.A. Kisielew, L. W. Dikowicz i inni, ktrzy wprzy-szoci stali si znanymi uczonymi ika-dr kierownicz przemysu stoczniowe-go ZSRR.

Wroku 1939 przystpiono do budo-wy okrtw proj. 68, rwnoczenie na pochylniach kilku stoczni. Liczba kr-ownikw zaplanowanych zmieniaa si niejednokrotnie wzalenoci od moli-woci przemysu isytuacji wkraju. Oile pocztkowo, jeszcze na etapie rozpa-trywania projektu technicznego okrtu, zamierzano rwnolegle zpracami nad okrtami proj. 26 iproj. 26-bis, zbudo-wa wstoczniach Leningradu iNikoa-jewa cznie 6 krownikw proj. 68, to wroku 1939 (po zatwierdzeniu projektu technicznego) planowano wramach re-alizacji 10 letniego planu budownictwa jednostek do RKKWMF zamierzano do koca roku 1947 zbudowa ju 26 kr-ownikw.

Wrzeczywistoci pierwszym okrtem proj. 68, arwnoczenie prototypowym krownikiem zbudowanym wNikoa-jewie, by Frunze (nr stoczniowy S-356), ktrego stpk pooono 29 sierpnia 1939 na pochylni No 1 SSZ No 198.

Prototypowym okrtem serii, powsta-ym wLeningradzie by krownik Wa-lerij Czkaow (nr stoczniowy S-309), kt-rego stpk pooono 31 sierpnia 1939 na pochylni zachodniej SSZ No 189 (Batijskij Zawod). Wtym samym dniu na pochylni No 1 SSZ No 200 (SSZ im. 61 kommunarw) wNikoajewie na-stpio uroczyste pooenie stpki pod krownik Kujbyszew (nr stoczniowy S-1088), prototypowy okrt tej stoczni.

Wdniu 8 padziernika tego same-go roku na pochylni wschodniej SSZ No 189 wLeningradzie przystpiono do prac nad krownikiem Czapajew (nr stoczniowy S-305), ktry zwyko si uwaa za prototyp okrtw caej serii, a31 padziernika na pnocnej pochylni leningradzkiego SSZ No 194 rozpocz-to eleniakow.

Rwnolegle z seryjn budow kr-ownikw proj. 68 rozpatrywano rw-nie moliwo stworzenia na ich bazie lotniskowcw. Wroku 1939 wCNII-45 Ludowego Komisariatu Przemysu Stoczniowego pod kierownictwem L.A. Gordona iN. J. Malcewa przygotowa-no projekt lotniskowca eskortowego, owypornoci 10 500 t, na bazie kaduba isiowni krownika proj. 68.

Okrt mia by wyposaony w2 kata-pulty odugoci po 24 m, zdolne do ob-sugi samolotw omasie do 4 t. Na ru-fie 6 aerofiniszerw, ustawionych co 10 m, miao wyhamowa ruch samolotw po ldowaniu. Wwypadek sytuacji awa-ryjnej konstruktorzy proponowali wy-korzysta sie, rozmieszczon na 18 m od burt okrtu, aprzeznaczon do wy-chwytywania samolotw, ktre wypady za burt. Lotniskowiec mia zabiera za-pas 470 bomb lotniczych owagomiarze od 50 do 500 kg.

Kadub Frunze, budowany na pochyl-ni No 1 stoczni im. A. Marti wNikoa-jewie, wodowano 30 grudnia 1940, po czym od razu przystpiono do budowy tam krownika Ordonikidze (nr stocz-niowy S-364). Rwno po miesicu, 31 stycznia 1941, zpochylni No 2 innej ni-koajewskiej stoczni No 200 spyn na wod kadub Kujbyszew, ana jego miej-scu jeszcze tego samego dnia przyst-piono do prac nad Swierdow (nr stocz-niowy S-1090).

Wielkie nadzieje pokadano wzastoso-waniu przy budowie okrtw proj. 68 tzw. metody szybkociowej, zakadajcej e maksimum prac montaowym winna by zrealizowana jeszcze na pochylni. Jednak ju kopoty zprototypowym Czapajew, zwizane zopnieniami dostaw gw-nych turbin, turbogeneratorw, kotw ibarbet spowodoway rezygnacj ze sto-

sowania tej metody. Wpierwszej poowie roku 1941, jak wspominaj to ich uczest-nicy, prace przy krowniku przebiegay wszybkim tempie. Prawdopodobnie po-dobny by przebieg prac przy innych jed-nostkach serii.

Gotowo techniczna krownikw proj. 68 budowanych wstoczniach Le-ningradu wynosia na dzie 1 stycznia 1941 odpowiednio Czapajew 19,09%, Walerij Czkaow 13,93%, aeleniakow 14,44%.

Do chwili wybuchu wojny Czapa-jew osign ju okoo 35% gotowo na okrcie zamontowano gwne ko-ty iturbiny, atake wikszo mechani-zmw pomocniczych.

Wybuch Wielkiej Wojny Ojczynia-nej spowodowa konieczno dokona-niu gruntownego przegldu caego pro-gramu budowy okrtw, tym bardziej, e jego realizacja przez przemys wzbu-dzaa powane wtpliwoci. Decyzj Pastwowego Komitetu Obrony (GKO) zdnia 10 lipca 1941 r. dalsza budowa krownikw proj. 68 zostaa wstrzy-mana wraz zinnymi duymi okrtami.

Wodowane kaduby Czapajew (goto-wo 38,4%) ieleniakow (gotowo 30,6%) zostay zakon serwowane na po-chylni, ajego wodowanie nastpio do-piero 25 padziernika 1947 r.

Gotowo okrtw budowanych przez stocznie w Nikoajewie bya na zblionym poziomie. Wprzypad-ku Frunze wynosia 38%, aKujbyszew odpowiednio 29%. Sytuacja militar-na na poudniu do pocztkw sierp-nia 1941 r. charakteryzowaa si jed-nak szybkim tempem natarcia si przeciwnika.

Wdniu 5 sierpnia rozpoczy si wal-ki na podejciach do Odessy, a7 sierp-nia wojska IGrupy Pancernej nieprzy-jaciela, przerway si od strony Kijowa przez Huma by wraz zniemieck 11 Armi irumusk 3 Armi opanowa Kirowgrad, Pierwomajsk oraz Woznie-siensk. Tym samym powstao zagroe-nie Nikoajewa zkierunku pnocnego izachodniego. Zmierzajce wkierun-ku miasta niemieckie kolumny zmoto-ryzowane zostay przypadkowo odkryte przez radziecki samolot rozpoznawczy, jednak wmeldunek pilota pocztkowo nie uwierzono. (wNikoajewie znajdo-wa si sztab radzieckiego Frontu Pou-dniowego).

Gdy zrozumiano powag sytuacji po-stanowiono zaadowa kaduby obu kr-

2. Wroku 1940 prace projektowe przerwano wzwizku zrozpoczciem prac nad podwjnie sprzonym dziaem plot. kal. 37 mm W-11 przez KB Zakadu No 4 (Krasnojarsk).

8ownikw oraz innych znajdujcych si wbudowie jednostek (due niszczycie-le Kijew, Erewa, niszczyciele Ogniowej iOzornoj oraz okrtw podwodnych) wy-posaeniem stoczni, anastpnie ewaku-owa do Sewastopola idalej na wschd.

Jako pierwszy 9 sierpnia 1941 wska-dzie karawany nieukoczonych okrtw dowodzonej przez kpt. III rangi (pol. kmdr ppor.) S.D. Kunnikowa, wypro-wadzono zNikoajewa kadub Frunze. Wdniu 11 sierpnia jednostki tej karawa-ny dotary bezpiecznie do Sewastopola. Nastpnego dnia na holu zbiornikow-ca Moskwa nieukoczony krownik przeprowadzono do Kercza, skd 10-13 padziernika na holu zbiornikowca Sa-chalin do Noworossyjska. Nastpnie ho-lowniki SP-10 iSP-16 eskortowane przez traowiec Zaszczitnik przeprowadzi-y Frunze do Poti, gdzie pozostawa do koca wojny.

Kadub Kujbyszew (na ktry zaado-wano do 5000 t wyposaenia imate-riaw, atake 2,5 tys. ewakuowanych zNikoajewa pracownikw stoczni No 200, czonkw ich rodzin iinnych cy-wilw) holowniki zaczy rankiem 12 sierpnia 1941 wyprowadza ruf do przodu zakwatorium stoczni No 200. Wraz zinnymi nieukoczonymi okrta-mi kadub krownika wskadzie kara-

wany ochranianej przez kutry dozorowe dotar do Oczkowa. Wnocy 14 sierp-nia 1941 karawana wysza zOczkowa wmorze by wieczorem nastpnego dnia dotrze do Sewastopola. Po krtkim po-stoju Kujbyszew odholowano do Mariu-pola, gdzie pozostawa przez pewien czas. Wzwizku ze staym pogarsza-niem si sytuacji na froncie, dowdztwo Floty Czarnomorskiej, zgodnie z dy-rektyw GKO, przystpio do ewaku-acji okrtw istatkw zbasenu Morza Azowskiego do portw Kaukazu.

Ewakuacj rozpoczto 7 padzier-nika, dosownie na dzie przez opa-nowaniem przez Niemcw Mariupo-la, awrd wyprowadzanych jednostek znalaz si rwnie kadub krownika. Okrt, mimo atakw lotniczych, 8 pa-dziernika osign Teodozj, anastpnie 13-go tego miesica zosta odholowany do Noworossyjska. Wporcie tym jed-nostka pozostawaa do koca lipca na-stpnego roku, jednak zmuszona bya go opuci wobec zagroenia ze strony nie-przyjaciela.

23 lipca 1942 holownik SP-15 oraz lodoamacz Toros, wyprowadziy Kuj-byszew zNoworossyjska iwchodzc po drodze do Tuapse oraz ujcia rzeki Hobi, 28-go osigny Batumi. Wdniu 24 wrzenia Kujbyszew odprowadzo-

no do Poti, gdzie pozostawa do ko-ca wojny.

Ukoczenie iprby jednostek proj. 68KDo kwestii ukoczenia 5 kadubw

krownikw proj. 68 powrcono po zakoczeniu wojny, cho prace nad wa-riantami korekty projektu, uwzgld-niajcymi wojenne dowiadczenia pro-wadzono ju wroku 1942. Jeszcze we wrzeniu 1942 iwmarcu 1944 mary-narka wojenna przekazaa CKB-17 dwa wstpne zaoenia taktyczno-techniczne do skorygowania projektu. Zakadano przy minimalnym zakresie przerbek ju gotowych konstrukcji maksymalne wzmocnienie uzbrojenia plot., zamon-towanie 2 wyrzutni bomb gbinowych, trau akustycznego oraz zabezpieczenie przeciwodamkowe szeregu otwartych stanowisk.

Gwnym konstruktorem projektu 68K (skorygowanego) do roku 1947 po-zostawa A.S. Sawiczew, ktrego zmie-ni N.A. Kisielew. Nadzr nad pracami zramienia marynarki wojennej powie-rzono kpt. II rangi (pol. kmdr por.) J.A. Karpuchinowi.

Korekta wniosa istotne zmiany wprojekcie okrtu, obejmujce nie tyl-ko skad jego uzbrojenia, ale rwnie krownik jako cao. Kosztem re-

Nieukoczony kadub krownika Kujbyszew wPoti (po prawej), na pierwszym planie torpedowiec Sztorm. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

9zygnacji zszeregu przestarzaych ju systemw uzbrojenia, postanowiono wyposay jednostk wnowe rodki techniczne, wpierwszym rzdzie ra-dar kierowania ogniem artyleryjskim.

Wprojekcie zrezygnowano zkatapul-ty iwyrzutni torpedowych. Nawet ibez tego wyporno standardowa krow-nika zwikszya si jednak o826 t, osi-gajc 11.450 t, co wrezultacie spowo-dowao obnienie wyliczonej prdkoci maksymalnej z33,5 do 32,6 wza.

Zasig przy 17 wzowej prdko-ci ekonomicznej wynosi 5500 Mm, a w przypadku pobrania zwikszo-nej ponad maksymaln iloci paliwa 7400 Mm.

Zapasy aprowizacji zapewniay auto-nomiczno rzdu 30 db.

Wstyczniu 1949 Czapajew, wykacza-ny przez leningradzk stoczni SSZ No 189, rozpocz prby na uwizi, awlip-cu krownik wyszed w morze dla przeprowadzenia stoczniowych prb wruchu.

29 lipca 1950 r. po zakoczeniu prb pastwowych podpisano protok prze-jcia krownika Czapajew, wktrym wysoko oceniono moliwoci bojowe prototypowej jednostki, zwaszcza wpo-rwnaniu zokrtami poprzednich pro-jektw proj. 26 iproj. 26-bis. Wdniu 19 wrzenia tego roku wLeningradzie od-byo si uroczyste podniesienie bandery wojenn na pokadzie okrtu.

Admiraltejskij Zawod prowadzi pra-ce wykoczeniowe na krowniku e-leniakow (gwny budowniczy D.W. Dibenko, anastpnie A.F. Baranow). Wmaju 1949 okrt rozpocz prby na uwizi, anastpnie stoczniowe prby wruchu oraz prby pastwowe. Wdniu 19 kwietnia 1950 (wg innych rde 29 lipca) prby zostay pomylnie zako-czone podpisaniem protoku zdawczo-odbiorczego, a7 wrzenia eleniakow uroczycie podnis bander wojenn.

Wodrnieniu od wszystkich pozo-staych okrtw serii, krownik Walerij Czkaow przez okres caej wojny pozo-

stawa na pochylni, awodowany zosta dopiero 25 padziernika 1947 r. Proces ukoczenia jego budowy zasadniczo nie rni si niczym od pozostaych dwch leningradzkich krownikw. Rwnie dochodzio do opnie wdostawach elementw wyposaenia, rzutujcych na termin ukoczenia okrtu. Po za-koczeniu prb jednostki 25 padzierni-ka 1950 (wg innych rde 28 marca 1951), zosta podpisany protok zdaw-czo-odbiorczy iokrt wszed wskad marynarki wojennej. Podniesienie na jego pokadzie bandery wojennej miao miejsce wdniu 22 kwietnia 1951 izosta-o zwizane zkolejn rocznic urodzin W.I. Lenina.

Wodrnieniu od stoczni leningradz-kich, ktre cho przeyy trudy bloka-dy, to jednak zdoay zachowa swj zasadniczy potencja wytwrczy, stocz-nie wNikoajewie wokresie okupacji trwajcej od sierpnia 1941 do marca 1944 ulegy niemal totalnemu rozgra-bieniu izniszczeniu przez okupantw.

Krownik Czapajew wyprowadzany przez holowniki znabrzea stoczni No 189wLeningradzie na swoje pierwsze prby morskie po dokoczeniu budowy wedug zmodyfikowanego projektu 68K. Fot. zbiory S. Bogatow

10

Wzwizku ztym po wyzwoleniu mia-sta trzeba byo je praktycznie budowa na nowo.

Wg stanu na 1 grudnia 1947 r. stopie gotowoci technicznej obu nieukoczo-nych krownikw proj. 68 budowanych nad Morzem Czarnym, po ich przypro-wadzeniu zKaukazu do Nikoajewa oce-niano wnastpujcy sposb Kujby-szew 11,43%, aFrunze 3,46%. Niszy ni wroku 1941 stopie gotowoci tech-nicznej obu okrtw wynika zokoliczno-ci zaistniaych wczasie wojny. Kadub Frunze powrci do stoczni bez 20 m seg-mentu rufowego, ktry wroku 1943 zo-sta wykorzystany do awaryjnej napra-wy uszkodzonego krownika Mootow. Brakowao rwnie szeregu elementw konstrukcji dziobowej skutek uszkodze-nia wwyniku trafienia niemieckiej bom-by lotniczej 10 kwietnia 1942 (uszkodzo-ne konstrukcje zostay zdemontowane jeszcze wczasie wojny). Poza tym zde-montowane z obu kadubw opance-rzenie zostao wykorzystane do budowy wPoti pocigu pancernego.

Decyzj wadz pastwowych proces dokoczenia budowy obu krownikw prowadzono siami stoczni SSZ No 444.

Wkwietniu (wg innych rde wpa-dzierniku) 1947 Kujbyszew zosta prze-

holowany do Sewastopola, gdzie prze-szed dokowanie w doku pnocnym SSZ No 497. Po zakoczeniu dokowa-nia krownik powrci do Nikoajewa celem dokoczenia prac.

Nakazem ministra przemysu stocz-niowego ZSRR A. Goregliada zdnia 14 stycznia 1950 r. na terenie zakadu No 444 dla zapewnienia ukoczenia obu krownikw wprowadzono pra-c wsystemie caodobowym. Do lutego 1949 Kujbyszew osign ju oglny sto-pie gotowoci 76,68% (niszy o2,85% od zaplanowanego), awkwietniu kolek-tyw zakadu podj zobowizanie prze-kazania krownika marynarce wojen-nej do dnia 7 listopada 1949 r. (przyp. tumacza rocznica Rewolucji Pa-dziernikowej).

20 czerwca rozpoczto prby na uwizi. Od 10 lipca do 20 sierpnia jed-nostka wramach rozpocztych stocz-niowych prb wruchu przesza do Se-wastopola, gdzie zostaa dokowana ipoddana malowaniu podwodnej cz-ci kaduba, a1 padziernika rozpocza pastwowe prby zdawczo-odbiorcze.

20 kwietnia 1950 po zakoczeniu prb pastwowych prowadzonych na wo-dach Morza Czarnego, Kujbyszew po-wrci do stoczni, gdzie podpisano proto-

k odbiorczy. Usunicie stwierdzonych usterek wymagao jednak sporo czasu, ktry okrt spdzi przy nabrzeu stocz-niowym. Ostatecznie podniesienie ban-dery wojennej na pokadzie Kujbyszewa odbyo si dopiero 6 sierpnia 1950 r.

Na krowniku Frunze (starszy bu-downiczy W.B. Dziubinskij) w roku 1946 zakoczono prace zwizane zde-montaem uszkodzonych przez bom-by wczasie wojny elementy konstrukcji, atake usunito zokrtu balast irne elementy armatury, zaadowane na po-kad wczasie ewakuacji wroku 1941.

Wg stanu na stycze 1948 faktycz-ny stopie gotowoci technicznej Frun-ze wynosi 31,29%, zamiast zaplanowa-nych 33,29%.

Ukoczenie okrtu wymagao jeszcze odbudowy brakujcej 20 m sekcji rufo-wej krownika ipoczenia jej wdoku zpozosta czci kaduba. Problem jednak sprowadza si do tego, e wNi-koajewie nie byo doku, zdolnego po-mieci krownik. W tej sytuacji je-dynym rozwizaniem byo dokowanie kaduba Frunze wdoku pnocnym Se-wastopola, dokd wlipcu 1948 odholo-wano jednostk. Monta nowej rufy wy-konano wpnocnym doku SSZ No 497 (SMZ) zsekcji wczeniej przygotowa-

eleniakow wczasie prb prdkociowych na wodach Zatoki Fiskiej. Fot. zbiory J. Romanow

11

nych wstoczni No 444 idostarczonych wraz zokrtem.

Wkwietniu 1949 Frunze rozpocz pr-by na uwizi, awlipcu stoczniowe pr-by morskie, za we wrzeniu pastwowe prby zdawczo-odbiorcze. Protok prze-jcia krownika podpisano 15 grudnia 1950, a8 kwietnia 1951 podniesiono na jego pokadzie bander wojenn.

Tym samym, wszystkie 5 krowni-kw, ktrych budow rozpoczto jesz-cze przed wybuchem wojny, zdoano w latach 1950-1951 z powodzeniem ukoczy iodda do suby.

Krowniki proj. 68-bisRwnolegle z korekt projektu

CKB-17 realizowao na jego bazie pra-cowanie nowego projektu, oznaczonego jako proj. 68-bis, co sygnalizowa mia-o prosty zwizek zprototypem proj. 68K. Opracowanie projektu technicz-nego krownika proj. 68-bis realizowa-no na podstawie zadania postawionego przez Rad Ministrw ZSRR we wrze-niu 1946 r. marynarce wojennej.

Gwnym konstruktorem zosta wy-znaczony A.S. Sawiczew, ajego zastp-cami W. W. Aszik, B.A. Gorszenin, W.J. Janowskij iB.S. Timofiejew, za przed-stawiciel marynarki wojennej kpt. Iran-gi (pol. kmdr) D. I. Kuszczew.

Warto zaznaczy, e proj. 68-bis roz-patrywano jedynie wcharakterze pro-jektu przechodniego, zgodnie zktrym

proponowano zbudowa nie wicej ni 7 okrtw, po czym wlatach 1948-1949 przej do budowy bardziej nowo-czesnych krownikw proj. 65. Zao-enia krownika tego projektu zostay zatwierdzone przez naczelnego dowd-c marynarki wojennej ZSRR we wrze-niu 1945 r., ajego realizacj zlecono leningradzkiemu CKB-17. Pniej pra-ce nad projektem czasowo wstrzyma-no, ado roku 1947 cakiem przerwano na korzy przyspieszenia ukoczenia 5jednostek proj. 68K irozwinicia se-ryjnej budowy ich nastpcw krow-nikw proj. 68-bis, ktrych liczba osi-gna ju 25 okrtw. Naley sdzi, e du rol odegraa wtym przypadku po-zycja kierownictwa przemysu obronne-go, ktremu prociej iwygodniej byo kontynuowa wytwarzanie, moe inie najnowoczeniejszych, ale za to wdro-onych do produkcji seryjnej, systemw uzbrojenia iwyposaenia przyjtych dla proj. 68K iproj. 68-bis, ni opanowywa nowe modele, przy ktrych nikt nie da-wa gwarancji powodzenia.

Wten sposb wramach pierwszego przyjtego po wojnie 10 letniego progra-mu budowy okrtw planowano zbu-dowanie 30 krownikw 5 jednostek proj. 68K i25 jednostek proj. 68-bis3.

Przez analogi z trzydziestkami, dla przyspieszenia opracowania no-wego projektu, zdecydowano oprzy-stpienia od razu do stworzenia pro-

jektu technicznego, rezygnujc zfazy projektu wstpnego. Wzwizku ztym podjto decyzj owyposaeniu przy-szego okrtu przede wszystkim wsys-temy iuzbrojenie, ktre nie zahamuje ich tworzenia. Oznaczao to gwnie te systemy, ktre zostay ju zaaprobowa-ne iprodukowane przez przemys dla krownikw proj. 68K. Wtych przy-padkach, gdy opracowanie nowych systemw uzbrojenia, cznoci czy kie-rowania nie korespondowao zczasem oddania okrtw do suby, rozpatry-wano moliwo ich pniejszego uzu-penienia na ju zbudowanych krow-nikach, rezerwujc niezbdn wtym celu kubatur imoc zasilania.

Podstawowa zmiana okrtw proj. 68-bis dotyczya przede wszystkim wzmocnienia obrony plot. do 6 po-dwjnie sprzonych dzia kal. 100 mm oraz do 16 podwjnie sprzonych auto-matycznych dzia W-11.

Wrzeczywisty sposb poprawiy si moliwoci okrtu wzakresie wykrywa-

Krownik Kujbyszew wkonfiguracji z1953 roku. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

3. Sama nasuwa si analogia zbudow wra-mach programu budowy okrtw na lata 1946-1955 serii niszczycieli proj. 30-bis, stanowicych nic innego jak tylko nieco powikszon wersj przed-wojennych niszczycieli proj. 30, zwszystkimi ich mankamentami i sabym uzbrojeniem. Kaduby nieukoczonych przedwojennych jednostek wko-cu lat 40-tych ukoczono wramach skorygowane-go projektu proj. 30K, anastpnie przystpiono do masowej budowy niszczycieli proj. 30-bis, od razu na 4 stoczniach (pozwolio to wkrtkim czasie zbu-dowa po niemal 20 niszczycieli dla kadej zflot).

12

Podstawowe parametry taktyczno-techniczne krownikw projektw proj. 68K iproj. 68-bis

Elementy proj. 68K(Czapajew)proj. 68-bis(Swierdow) uwagi

Podstawowe wymiary, mDugo maks. 199,06 209,96

Dugo wlinii wodnej 199,00 205,10Szeroko maks. 18,73 21,98

Szeroko wlinii wodnej 18,00 21,37rednie zanurzenie, m

przy wypornoci normalnej 6,76 przy wypornoci penej 6,90 7,26

Wysoko burty, m dzib 13,60 14,80

rdokrcie 10,29 13,50 rufa 10,29 11,37

Wyporno, tStandardowa 11 130 13 230

Normalna 11 900 * 14 780 * dla FrunzePena 14 040 16 340Maksymalna 14 680 * 17 805 * dla Frunze

Prdko, wzyMaksymalna 33,5 33,12

Pena 32,8 32,63Krownicza 23,5 * 23,47 * dla Kujbyszew

Operacyjna-ekonomiczna 18,2 * 18,7 * dla FrunzePena wsteczna 17,0 17,4

Siownia moc, KMMaksymalna 124 600 121 700

Pena przy prdkoci ekonomicznej 111 470 111 400

Zasig przy prdkoci ekonomicznej, Mm 6360 (17) 9000 (18)

Zapas paliwa, tNormalny 1400

Peny 2334 * 2805 * dla KujbyszewMaksymalny

Uzbrojenie:Artyleryjskie:

gwny kaliber uniwersalny kaliber

plot. (MZA)

4 x III 152 mm 4 x II 100 mm14 x II-37 mm

4 x III 152 mm6 x II 100 mm16 x II 37 mm

Torpedowe: 2 x V 533 mm

Minowe:

146 wz. 1908 r. lub

88 wz. 1926 r. lub

90 wz 1931 r. lub

78 KB-3

132 wz. 1908 r.lub

76 wz. 1926 r.lub

68 KB-3lub

70 ochraniaczypl minowych GMZ

Tray parawanowe K-1 K-1 w chwili wejcia do subyZaoga, ludzi 1184 1270

Autonomiczno, db 30 30 na podstawia zapasw prowiantuuwagi: * poszczeglne parametry taktyczno-techniczne nie odpowiadajce charakterystyce krownika Czapajew na podstawie innych jednostek serii

13

nia iwskazywania celw, system kiero-wania ogniem artyleryjskim dzia gw-nego kalibru i plot. zosta oparty na radiolokacji.

Wkocu, dziki istniejcemu zapa-sowi wypornoci, pozwalajcemu na umieszczenie uzupeniajcego uzbroje-nia, ponownie postanowiono wyposay okrty wuzbrojenie torpedowe (zktre-go zrezygnowano wprzypadku okr-tw proj. 68K), przy czym wwariancie wzmocniono, przewidywane pierwotnie dla proj. 68 dwie wyrzutnie potrjne, za-stpiono tak sam liczb obrotowych wyrzutni piciorurowych.

Wyrzutnie torpedowe umieszczono na burtach wrodkowej czci kadu-ba, wyposaajc je bardziej nowoczesny system kierowania ogniem, wykorzystu-jcy midzy innymi dane stacji radiolo-kacyjnych.

Projekt techniczny 68-bis po zako-czeniu prac zosta rozpatrzony i za-twierdzony przez wadze ZSRR wdniu 14 czerwca 1947 r. postanowieniem No 2038-532ss. Opracowana na pod-stawie projektu robocza dokumentacji bya wzasadzie gotowa do koca roku 1949, jednak wzwizku zdecyzj mini-sterstwa przemysu stoczniowego ima-rynarki wojennej ozamontowaniu na okrcie nowych rodkw radiolokacji icznoci uzgodniony projekt z1947 podlega znacznej korekcie. Opraco-wanie nowych rysunkw roboczych, uwzgldniajcych korekt pierwotne-go projektu, przeprowadzono na pod-stawie decyzji ministerstwa przemysu stoczniowego z7 maja 1949 r.

CKB-17 wykonao projekt technicz-ny zamontowania na krownikach proj. 68-bis nowych rodkw cznoci radiowej iradiolokacji, uwzgldniajcy wymian SPN-200 na SPN-500, atak-e zainstalowanie bojowego stanowiska

informacyjnego (BIP). Korekta robo-czych rysunkw zostaa rozpoczta we wrzeniu 1949, azakoczona wczerw-cu 1951 r.

Nowy zestaw rodkw radiolokacyj-nych icznoci, atake zwizana ztym zmiana taktyczno-technicznej charakte-rystyki okrtu zostaa zatwierdzona po-stanowieniem Rady Ministrw ZSRR zdnia 13 marca 1951 r. decyzja No 780-388ss.

Budowa iprbyBudownictwo okrtw wojennych

wZwizku Radzieckim wokresie powo-jennym byo uwarunkowane szeregiem obiektywnych isubiektywnych czynni-kw rozwoju kraju. Nie baczc na do-wiadczenia niedawnej wojny, wdzie-dzinie budownictwa okrtowego nadal

kontynuowano przedwojenny kurs na tworzenie duych okrtw artyleryjskich. Stanowio to kontynuacj przyjtego jesz-cze wroku 1937 programu budownic-twa okrtowego, znaciskiem na okr-ty liniowe icikie krowniki, ktrych nikt ju na wiecie nie budowa. Zgodnie zpropozycj Sztabu Gwnego marynar-ki wojennej ZSRR (ktr zwyko si uwa-a za osobisty pogld Stalina) wramach 10 letniego planu 1946 r. miano zbu-dowa dla marynarki wojennej ZSRR 4okrty liniowe, 10 cikich krowni-kw, 84 krowniki, 12 lotniskowcw, 358 niszczycieli i495 okrtw podwod-nych. Celem byo stworzenie floty, zdol-nej do zmierzenia si zsiami flot Stanw Zjednoczonych iWielkiej Brytanii.

Pniej zaprezentowane liczby zo-stay skorygowane wd, dla dopro-

A.S. Sawiczew (1904-1983), gwny konstruktor krownikw proj. 68-bis Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Kadub krownika Swierdow na pochylni, pocztek 1950 roku. Fot. zbiory W. Skopcow

14

wadzenia propozycji do realnych moliwoci powojennej ekonomiki pastwa. Tym nie mniej jednak zacho-wano dotychczasowy kierunek planu budow duych okrtw nawodnych, w tym 4 cikich (faktycznie linio-wych) krownikw proj. 82, 30 kr-ownikw lekkich proj. 68K/68-bis, 188 niszczycieli proj. 30/41 oraz 367 okrtw podwodnych. Skorygowany dziesicioletni program budowy okr-tw wojennych zosta zatwierdzony 16 padziernika 1946 r.

Krowniki projektu 68-bis byy bu-dowane wduej serii, co spowodowao, e zaangaowane wni zostay rwno-czenie moce przerobowe kilku stoczni wLeningradzie iNikoajewie (apniej rwnie wMootowsku).

Jako prototyp jednostek proj. 68-bis zosta uznany Swierdow (Stoczni No 189 Leningrad). Umowa ojego budo-wie No 4201s/59/-47/01/10-47 zosta-a zawarta 2 padziernika 1947 r. Do pooenia stpki na pochylni doszo 15 padziernika 1949, jednak znacz-ni wczeniej ifaktycznie jako pierwszy ju 21 grudnia 1948 zostaa zgodnie zplanem pooona stpka na pochyl-

ni No 0 Stoczni No 444 wNikoajewie pod inny okrt tego projektu Dzier-ynskij. Pocztkowo zamierzano podj budow na ssiedniej pochylni No 1, na ktrej przed wojn powstaway kr-owniki, tam jednak brakowao, znisz-czonego w1944 przez okupantw wy-posaenia dwigowego. Tymczasem na pochylni No 0 dwigi ju odbudowa-no, aby przyspieszy rozbirk budo-wanego tam wokresie przedwojennym okrtu liniowego proj. 23 Sowietskaja Ukraina, ktry uniemoliwia jej wyko-rzystanie (prace przy pochylni tej, kt-rej budow zaczto jeszcze przed woj-n, kontynuowano). Do listopada 1948 rozbirka okrtu liniowego zostaa za-koczona, cho prace przy samej po-chylni trway jeszcze nadal do koca 1949 roku, awic ju po rozpoczciu budowy krownika Dzierynskij.

Czas rozpoczcia prac przy tym okrcie, na rok przed prototypowym Swierdow, rwnie wybrano nie przy-padkowo. Na Dzierynskij testowano wbardziej sprzyjajcych, ni wLenin-gradzie, warunkach klimatycznych po-udnia kraju nowe technologie montau sekcji ispawania kaduba wykonane-

go znowej niskostopowej stali SHL-4. Na okrtach proj. 68-bis po raz pierw-szy wpraktyce radzieckiego przemy-su stoczniowego udao si zrealizowa idee stworzenia cakowicie spawanego kaduba zniskostopowej stali, co poza now technologi dawao rwnie wy-mierne oszczdnoci. Kadub montowa-no zpaskich iprzestrzennych sekcji, co upraszczao iprzyspieszao proces caej budowy. Przy tym sekcje zktrych po-wsta kadub tworzono zuwzgldnie-niem warunkw poszczeglnych wy-dziaw oraz udwigu wyposaenia wydziaw ipochylni. Rwnoczenie opracowano nowy bardziej nowoczesny tzw. piramidowy sposb montau ka-duba na pochylni iprowadzenia na nim robt wykoczeniowych. Cay proces budowy zosta podzielony na etapy tech-nologiczne z uwzgldnieniem praco-chonnoci iczasu prowadzonych prac.

Pooenie stpki pod prototypowy krownik w Stoczni No 194 miao miejsce 19 padziernika 1949 r. na jego poudniowej pochylni.

Wtym miejscu trzeba powiedzie kil-ka sw onumeracji ioficjalnym nazew-nictwie stoczni budujcych okrty serii.

Tym razem ujcie kaduba krownika Aleksander Newskij na pochylni, uwag zwracaj rufowe barbety wie artylerii gwnej. Fot. zbiory W. Skopcow

15

Poza numeracj kada stocznia posia-daa rwnie oficjaln jawn nazw. Ijedno idrugie mogo zpowodu r-nych przyczyn zmienia si okresowo.

Stocznia No 444 (przedwojen-ne okrelenie No 198) w Nikoaje-wie miaa nazw im. A. Marti (ap-niej Czernomorskij Sudostroitielnyj Zawod), aleningradzka Stocznia 189 znana bya jako Batijskij Zawod im. S. Ordonikidze. Wtym samym cza-sie inna leningradzka Stocznia No 194 nosia przed wojn rwnie im. A. Marti (pniej Admiraltiejskij Za-wod). Budowa krownikw proj. 68-bis nie ograniczya si jedynie do tych zakadw. Wkrtce rozszerzono front robt iwczono do niego now inaj-bardziej nowoczesn Stoczni No 402 wMootowsku (obecnie Siewierno-je Maszinostroitielnoje Predprijatie wSiewierodwinsku). WSMP budo-wa okrtw prowadzona bya wkry-tych dokach, co pozwalao na znaczne oszczdnoci wporwnaniu zbudow jednostek na tradycyjnych otwartych pochylniach.

Budow prototypowego krownika zpnocnej stoczni, ktry otrzyma na-zw Mootowsk (nr stoczniowy S-301) rozpoczto wdoku poudniowej pochyl-ni, pniej od innych jednostek, 15 lip-ca 1952 r. wramach specjalnej decy-zji KC KPZR iRady Ministrw ZSRR Obudowie krownikw wStoczni No 402 wMootowsku.

Potencjalnie rozpatrywano take moliwo podjcia budowy serii kr-ownikw dla Floty Oceanu Spokojne-go winnym rwnie nowoczesnym jak Stocznia No 402 zakadzie Stoczni im. Leninskogo Komsomoa wKomsomol-sku nad Amurem, jednak ostatecznie postanowiono ograniczy budow kr-ownikw do potencjau wytwrczego europejskiej czci kraju.

Podobnie jak to miao miejsce wprzy-padku okrtw proj. 68K, wnazewnic-twie jednostek proj. 68-bis trudno do-szuka si jakie prawidowoci ilogiki. Cz okrtw, zrnych stoczni, otrzy-maa nazwy upamitniajce wybitnych dziaaczy bolszewickich: Swierdow, Dzierynskij, danow, Szczerbakow.

Inne krowniki otrzymay nazwy tradycyjne dla rosyjskiej floty upamit-niajce wielkich dowdcw Admira Nachimow, Admira azariew, Admira Sieniawin, Admiral Uszakow iAdmira Korniow.

Dwa krowniki nazwano na cze wielkich rosyjskich dowdcw, przy czym tych ostatnich wodrnieniu od dowdcw morskich, zjaki przyczyn zdegradowano pozbawiajc stopni wojskowych, szlacheckich tytuw iwy-szo po prostu Michai Kutuzow oraz Aleksander Suworow.

Wanalogiczny sposb potraktowano historyczne postacie, ktre utraciy swo-je ksice tytuy itrafiy wuproszczo-nej formie Aleksander Newskij iDmi-trij Poarskij.

Ostatecznie wbogatej wojnami ro-syjskiej historii nie znalazo si ju wi-cej zasuonych bohaterw ldowych imorskich ilogika partyjno-politycz-nego kierownictwa ZSRR skierowa-a sw uwag na miejskie nazwy kr-ownikw: Murmask, Mootowsk, Kronsztad, Tallin, Wadiwostok (eks-

Tym razem prezentujemy Admiraa Uszakowa przed wodowaniem, 1952 r. Fot. zbiory W. Skopcow

16

Dmitrij Donskoj) i Archangielsk (eks-Koma Minin). Nie jest przy tym zna-ny klucz wedug ktrego ominito nie mniej zasuone miasta takie przyka-dowo jak Moskwa, Leningrad, Kijew, Minsk czy Sewastopol. Rwnie prze-mianowanie krownikw Donskoj czy Minin trudno wytumaczy.

Wyjtkiem wtym chaosie by krow-nik otradycyjnej ilegendarnej nazwie Wariag, ktry upamitnia swego boha-terskiego poprzednika zczasw wojny rosyjsko-japoskiej.

Budowa krownikw przebiegaa zrozmachem. Wlatach 1949-1954 wta-kim czy innym stadium budowy znaj-doway si 23 jednostki projektu proj. 68-bis. Robi wraenie, nawet zpozy-cji dnia dzisiejszego, skala prac, bo-wiem budow serii krownikw reali-zowano rwnoczenie na 9 pochylniach (i dokach) w czterech najwikszych stoczniach kraju zwykorzystaniem naj-lepszych kadr oraz najnowszych osi-gni nauki i techniki. Naley zazna-czy, e nie baczc na obiektywne trudnoci okresu powojennej odbudowy, jakie przeywaa gospodarka Zwizku Radzieckiego, budowa sporej serii du-ych okrtw prowadzona bya rytmicz-nie iwdobrym tempie. Dziki wpro-wadzeniu nowych technologii montau ispawania okres na pochylni nawet ju wprzypadku prototypw proj. 68-bis zdoano skrci opoow wporwna-niu zkrownikami poprzedniej serii proj. 68, akolejne kaduby dziki dalsze-mu doskonaleniu techniki montowano jeszcze szybciej.

Kadub krownika Swierdow spy-n na wod 5 lipca 1950, ado koca wrzenia 1950 na wodzie znajdoway si ju kaduby prototypowych jedno-stek wszystkich stoczni (nie liczc Stocz-ni No 402) Dzierynskij, Swierdow iOrdonikidze.

Jeli jak ju mwilimy wczeniej na prototypowym krowniku czar-nomorskich stoczni testowano tech-nologi spawania, to na Swierdow sprawdzano w naturalnych warun-kach wytrzymao kaduba. W tym celu wodowany 5 lipca kadub zosta odholowany do Kronsztadu, gdzie tra-fi do suchego doku Morskogo Zawoda celem dowiadczalnego sprawdzenia wytrzymaoci cakowicie spawa-nego kaduba w warunkach wygi i przechyw naleao wyelimino-wa wszelkie moliwe ryzyko, wko-cu szo obudow duej serii okrtw. Po pomylnym potwierdzeniu obli-cze projektowych rezultatami do-wiadcze, okrt powrci do nabrze-a stoczniowego celem prowadzenia prac wykoczeniowych.

Prby na uwizi przeszed Swierdow wokresie od 6 kwietnia do 17 sierpnia 1950 r.

18 sierpnia przystpiono do stocznio-wych prb morskich, ktre zakoczono 30 wrzenia 1951 r.

Wdniu 21 lipca wBarocznom Ba-senie leningradzkiego portu zbada-no przechyy boczne Swierdowa, anastpnie okrelono wyporno iza-nurzenie okrtu, pniej doprecyzowa-ne zuwzgldnieniem zmian. Wtrakcie

pomiarw okazao si, e wyporno standardowa krownika bya o370 t mniejsza od projektowanej (wtym 215 t to niewykorzystany zapas wyporno-ci, 61 t to oszczdno dziki dosta-wom blach omniejszej tolerancji, dal-szych 56 t to mniejsza tolerancja pyt opancerzenia, usunicie bomb gbi-nowych, poczty pneumatycznej reflek-torw 14t, mniejsza masa siowni 17,8 t, amechanizmw pomocniczych 5,2 t).

Wielko wysokoci metacentrum wynosia dla wypornoci standardowej 0,98 m zamiast zaoonego wprojekcie 1,13 m, aodpowiednio dla wypornoci penej 1,86 m zamiast projektowanego 1,96 m.

Wstyczniu 1951 na pokadzie kr-ownika zamontowano prototypy SPN-500 stosownie do systemu Ze-nit-68-bis-A oraz wyposaenie bojowe-go stanowiska informacyjnego (BIP) Zwieno4.

Kadub krownika Admira Nachimow po wodowaniu, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

4. Bojowe stanowisko informacyjne (BIP) Zwie-no powstao wroku 1949 wNII-10 ministerstwa przemysu stoczniowego, przeszo prby na kr-owniku Mootow izostao przyjte na wyposae-nie. Byo ono prototypem wspczesnych automa-tycznych systemw kierowania (ASU) jednostek na-wodnych isuyo do koordynowania pracy rod-kw prezentacji sytuacji. Przy jego pomocy mo-liwa byo rwnoczesna obrbka danych 4-5 na-wodnych i7-9 celw powietrznych, naprowadza-nie grupy myliwskiej na pojedynczy cel powietrz-ny i2 grup kutrw torpedowych na pojedynczy cel nawodny. Wroku 1950 HII-10 stworzyo nowocze-niejsz, elektroniczn aparatur BIP Cel, ktra przesza prby w1953 na krowniku Dzierynskij. Na bazie tego urzdzenia opracowano model Plan-szet, ktry wszed na wyposaenie krownikw danow iAdmira Sieniawin.

17

Wokresie midzy 2 a9 czerwca 1951 krownik zosta dokowany wKronsz-tadzie, gdzie przeprowadzono malowa-nie podwodnej czci kaduba. Przed przystpieniem do prb na pokadzie brakowao przewidzianych projektem, lecz zrnych przyczyn niedostarczo-nych jeszcze przez przemys radarw Fut-N (1 komplet), Fut-B(4 kom-plety), Nord (1 komplet) oraz ra-dar rozpoznania iwalki elektronicznej (1komplet). Dla urzdze tych zarezer-wowano niezbdn powierzchni izasi-lanie energetyczne. Nie zamontowano rwnie uzbrojenia bombowego (pop), reflektorw bojowych iniektrych prze-kanikw radiowych.

18 sierpnia 1951 Swierdow wyszed wmorze wcele przeprowadzenia stocz-niowych prb wruchu, po ktrych za-koczeniu zosta 1 padziernika pod-dany prbom pastwowym. Te ostatnie odbyy si na wodach Zatoki Fiskiej i Morza Batyckiego rwnoczenie zIetapem pastwowych prb zainsta-lowanych na krowniku czterech wie artyleryjskich gwnego kalibru MK-5-bis (od 1 padziernika 1951 do 16 stycz-nia 1952). Zprzerwami niezbdnymi na usunicie stwierdzonych usterek (17 stycznia 22 kwietnia) prby pastwo-we trway do maja 1952 roku.

Wcelu przeprowadzenia kontroli me-chanizmw iusunicia defektw okrt wokresie od 31 padziernika do 25 li-

stopada 1951 r. znajdowa si wmacie-rzystej stoczni.

Wramach prb pastwowych od 26 listopada 1951 do 17 stycznia 1952 na Batyku wrejonie Ossmossaar Pakri przeprowadzono prby dzielnoci mor-skiej ikontrolne wyjcie nowego okr-tu zprdkoci 18,6-32,3 wza przy stanie morza 4-7. Nieprzyjemn niespo-dziank okazao si zachowanie okrtu na fali, szczeglnie przy ostrych kursach wzgldem fal, praktycznie zalewajcych dziobow cz kaduba.

Prdko jednostki okrelono na mili pomiarowej na Zatoce Fiskiej wrejonie Tallina. Rzeczywist uzyskan maksymal-n prdko stanowio 33,04 wza przy mocy 121 700 KM i296,4 obrotach/minu-t, prdko pen 32,69 wza (111400 KM i287,4 obroty/minut), prdko kr-ownicz 23,54 wza (29900 KM i189,2 obroty/minut), prdko ekonomiczn 18,84 wza (13400 KM i146,4 obroty/minut), prdko ekonomiczn-opera-cyjn 18,66 wza (13 500 KM i147 ob-rotw/minut) oraz pen prdko biegu wstecznego 17,4 wzy (24 800 KM i181 obrotw/minut).

Zasig przy prdkoci ekonomicz-nej wynosi 9000 Mm, przy prdkoci ekonomiczno-operacyjnej 6300 Mm, przy prdkoci krowniczej 5580 Mm, przy prdkoci penej 2450 Mm, aprzy prdkoci maksymalnej 2270 Mm.

Usunicie stwierdzonych w trakcie prb morskich defektw, atake kon-strukcyjnych mankamentw automa-tycznych dzia plot. kal. 37 mm W-11 oraz wzmocnienie rufowej czci kadu-ba zostao przeprowadzone midzy 17 stycznia a22 kwietnia 1952 r.

Po zakoczeniu prb pastwowych Swierdow powrci do Leningradu izo-sta ustawiony przy nabrzeu Batijsko-go Zawoda, gdzie przeprowadzono kon-trol podstawowych mechanizmw, atake usunito stwierdzone usterki.

Trzeba zaznaczy, e 46 db wokre-sie prb okrt spdzi woczekiwaniu na niezbdne warunki sztormowe, adal-szych 6 zpowodu zych warunkw me-teorologicznych, uniemoliwiajcych przeprowadzenie strzela zdzia W-11 do celw powietrznych.

Rezultaty prb pastwowych wyposa-enia radarowego byy nastpujce:

Radar obserwacji celw nawod-nych inisko leccych samolotw Rif pracowa stale i pewnie, zapewnia-jc realizacj zada wzakresie wykry-wania celw iprzekazywania danych systemom kierowania ogniem, atake nawigacji wwarunkach sabej widocz-noci. Zasig wykrywania iledzenia celw nawodnych wynosi; krow-nik proj. 68K: 170-199 kabli, niszczy-ciel proj. 30-bis: 141-182 kable, trao-wiec proj. 254: 68,5 iwicej kabli, kuter torpedowy: 54,0 iwicej kabli. Martwa

Prototypowy krownik proj. 68-bis Swierdow wtrakcie prb morskich na wodach Zatoki Fiskiej, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

18

strefa 1,9 kabla. Wyniki prb odpowia-day zaoeniom projektowym.

Radar obserwacji celw powietrz-nych Gius-2 pracowa stale, jednak efektywno jego pracy wstosunku do samolotw z napdem odrzutowym bya niewysoka iniedostateczna zpo-wodu dugiego czasu przepywu infor-macji iniedostatecznej dokadnoci. Krownik proj. 68-bis stacja wykry-waa zdystansu 149,5 kabla, niszczy-ciel proj. 30-bis zdystansu 101,6 ka-bla, asamolot Li-2 na wysokoci 1000 m zodlegoci 440 kabli. Martwa stre-fa 6 kabli.

Urzdzenia identyfikacyjne Fakiel--M (na okrcie zamontowano 2 kom-plety). Jeden komplet urzdzenia pyta-jcego wsppracowa zradarem Rif, adrugi zradarem Gius-2.

Zasig pracy zweryfikowano przy wsplnej pracy urzdze Fakiel-M za-instalowanych na niszczycielu Sokruszi-tielnyj proj. 30-bis oraz traowcu proj. 254 No 109. Dwa komplety wsppracu-jce zradarem Rif przy wspdziaaniu ztraowcem zapewniay maksymalny dy-stans identyfikacji 97 kabli, podczas gdy zasig samego wykrywania celu wynosi 126 kabli. Dwa komplety wsppracujce

zradarem Gius-2 przy wspdziaaniu zniszczycielem Sokruszitielnyj zapewnia-y maksymalny dystans identyfikacji 125 kabli, podczas gdy zasig samego wykry-wania celu wynosi 110 kabli.

Radar kierowania ogniem artyle-rii gwnego kalibru Zap (2 radary dziobowy irufowy). Wczasie pierw-szego strzelania dzia gwnego kalibru odnotowano awari modulatora dziobo-wego radaru Zap (zpowodu uszko-dzenia lampy) oraz agregatu zasilajce-go radar rufowy.

Stacje radarowe wykryway krow-nik proj. 68K zdystansu 232-290 kabli,

Swierdow przygotowuje si do prby bomu dla szalup ikutrw okrtowych. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Nastpujce dane charakteryzuj stoczniowe ipastwowe prby krownika Swierdow

Rodzaj prb ogemdnicznie

dni ruchugodzin ruchu

ogemz pen

prdkociprzebyto Mm

zuyto paliwa t

stoczniowe wruchu 44 24 290 14 46385210

pastwowe (do pocztku kontroli mechanizmw)

50 28 270 17,5 40804450

kontrola mechanizmw iusuwanie usterek

26 940

prby morskie iwyjcie kontrolne

52 12 92 12 14003130

usuwanie mankamentwkonstrukcyjnych kadubai dzia W-11

96 900

zakoczenie prb pastwowych

19 7 43 1,5 8901100

Razem 267 71 695 45 10 70015 730

19

niszczyciel proj. 30-bis z230 kabli, okrt podwodny w pooeniu nawodnym z99,25 kabla. Zasig obserwacji upad-kw pociskw burzco-odamkowych kal. 152 mm wynosi 165 kabli, poci-skw pprzeciwpancernych kal. 152 mm 150 kabli, pociskw wiczebnych kal. 162 mm 110 kabli, pociskw wi-czebnych kal. 100 mm 70 kabli, adzia 45 mm 35 kabli. Radary zapewniay rwnie wskazywanie celw wstrzela-niu do obiektw ldowych.

Kocowa cz prb pastwowych odbya si wokresie od 22 kwietnia do 10 maja 1952 r., wczajc wto drugi etap prb wie artyleryjskich gwnego kalibru MK-5-bis, ktre przyjmowano na uzbrojenie rwnoczenie zokrtem.

Wdniu 15 maja 1952 roku zosta pod-pisany protok odbiorczy i krow-nik Swierdow zosta formalnie prze-jty przez marynark wojenn ZSRR. Od chwili pooenia stpki okrtu do jego przekazania flocie upyny 2 lata, 6miesicy i25 dni.

Tym nie mniej jednak do 14 sierpnia trwao usuwanie konstrukcyjnych man-kamentw krownika.

Biorc pod uwag przede wszystkim konieczno usunicia mankamentw na budowanych seryjnie okrtach, ko-misja zwrcia szczegln uwag na na-stpujce:

wiee uniwersalnego kalibru No 1, 2, 5 i6, atake automatyczne dziaa plot. W-11 No 1, 2, 11, 12, 13, 14, 15 i16 znaj-doway si wstrefie niebezpiecznego od-dziaywania gazw wylotowych na ob-sug wtrakcie strzelaniu dzia gwnego kalibru przy ktach zblionych do skraj-nych. Poza tym automatyczne dziaa plot. W-11 No 11-16 znajdoway si wniebez-piecznej strefie oddziaywania gazw wy-lotowych przy strzelaniu wie uniwersal-nego kalibru. Wzwizku ztym sektory ostrzau artylerii gwnego iuniwersal-nego kalibru zostay zmniejszone wsto-sunku do ustale projektowych (8-36 dla dzia gwnego kalibru i6-30 dla dzia uniwersalnego kalibru).

Wcelu maksymalnego wykorzysta-nia ktw ostrzau artylerii gwnego iuniwersalnego kalibru, ograniczonych konstrukcj nadbudwek, na krowni-ku Swierdow wprowadzono system sy-gnalizacji niebezpiecznych stref, ktry uprzedza obsad dzia W-11 otym, e znalazy si wstrefie podwyszonego ci-nienia przy strzelaniu wie gwnego kalibru oraz sygnalizowa konieczno powrotu wie uniwersalnego kalibru wbezpieczne pooenie, gdy znalazy si wstrefie podwyszonego cinienia przy strzelaniu dzia gwnego kalibru.

zasig dziaania radaru Jakor uznano za mao efektywny przy prowa-dzenia ognia do wspczesnych samo-lotw odrzutowych, wzwizku zczym zarekomendowano jego zwikszenie wprzyszoci.

zasig dziaania radaru obserwa-cji celw nawodnych Rif by niedo-stateczny wporwnaniu z zasigiem dziaania radarw artyleryjskich Zap iJakor, co znacznie obniao przewa-g taktyczn przy stosowaniu radarw artyleryjskich.

zastosowany system radiolokacyj-nego wskazywania celw powietrznych (radar Gius-2) by niedostatecznie do-pracowany imao efektywny zpowodu znacznego czasu przepywu informacji do radaru Jakor Tym samym system nie zapewnia otwarcia ognia na czas do szybko poruszajcych si celw.

radary Gius-2, Rif , Zap iZaria zpowodu ich umieszczenia w sabo opancerzonych nadbudw-kach, cechowaa saba ywotno, wo-bec czego rekomendowano ich umiesz-czenie w przyszoci pod pokadem pancernym.

system automatycznego naprowa-dzanie wyrzutni torpedowych, atake system uruchamiania przyrzdw yro-skopowych byy mao doskonae.

posiadane celowniki PO-1M, wwa-runkach falowania zpowodu maego kta widzenia, utrudniay obserwacj celw, wobec czego komisja rekomen-dowaa ich zamian na doskonalsze.

radar Gius-2 by rdem znacz-nych zakce wpamie UKF dla od-biornika radiostacji R-609.

system ochrony odbioru radiowe-go od zakce, wytwarzanych przez omasztowanie i instalacje pokadowe

okrtu, uznano za niewygodny weks-ploatacji inie zapewniajce rwnocze-sny bezkolizyjny odbir iprzekazywanie informacji.

w celu zwikszenia ywotnoci iniezatapialnoci okrtu uznano za nie-zbdne rozwaenie ograniczenia licz-by drzwi wgrodziach wodoszczelnych jednostki.

odnotowano wysok temperatur wszeregu pomieszcze mieszkalnych isubowych, gwnie tych, rozmiesz-czonych na dolnym pokadzie wrejonie przedziaw turbinowych ikotowych.

odnotowano wysoki poziom haa-su wywoywany przez system wentylacji okrtowej (do 98 decybeli), utrudniaj-cy normaln prac zaogi na stanowi-skach bojowych (szczeglnie stanowiska kierowania ogniem artylerii plot, stano-wisko radiowe No 2, kubryki No 18, 21 i22 oraz kabiny No 17 i18).

z powodu niedoskonaoci kon-strukcji przejcia mikkich pocze ka-blowych rnego przeznaczenia byy zawodne i nie gwarantoway dugiej eksploatacji.

decyzja montau drewnianego po-kadu na prototypowym okrcie nie uchronia od przedostawaniem si wody do stalowej czci konstrukcji ipowstawania korozji. Wzwizku ztym rekomendowano zastpienie drewnia-nego pokadu wseryjnych jednostkach warstw mastyki.

Przeprowadzone pierwszy raz wprak-tyce radzieckiego budownictwa okrto-wego morskie prby okrtu pozwoliy na wystawienie oceny dzielnoci morskiej izastosowania dzia krownika proj. 68-bis przy stanie morza do 7, wwarunkach dziaania na zamknitym akwenie iprzy krtkiej fali.

Kabina nawigacyjna na Swierdowie, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

20

Przechyy okrtu przy rnych ktach natarcia do fali irnych prdkociach, nie stwarzay adnych problemw w uyciu uzbrojenia artyleryjskiego wzakresie okrelonym wzaoeniach taktyczno-technicznych, za wyjtkiem dzia gwnego kalibru przy kcie okr-tu 90-135 na fal, przy ktrych pojawia-a si nadmierna amplituda przechyw przekraczajcych 12 zczstotliwoci 10. Uzbrojenie torpedowe, wyposae-nie radiolokacyjne icznoci mogo by wykorzystywane bez ogranicze przy stanie morza 7 wcznie.

Wwarunkach krtkiej fali (30-60 m) wporwnaniu zdugoci jednostki, okrt praktycznie nie wchodzi na fal, lecz zmierzajc na jej spotkanie wcina si wni lub rozbija.

Przy stanie morza do 4 (wiatr do 6) okrt nie by zalewany czy zabryzgiwa-ny, poczwszy od prdkoci 29 wzw przy kursie pod fal dao si zauway nieznaczne zabryzgiwanie dziobowej czci okrtu, nie utrudniajce wykorzy-stania dzia.

Przy stanie morza 5-6 (wiatr do 8) ikursie 0-60 na fal, poczynajc od prdkoci 12-15 wzw dao si za-uway zabryzgiwanie dziobu, ktre nasilaa si przy wzrocie prdkoci. Przy prdkoci 28-29 wzw, zabry-zgiwanie obejmowao rejon dziobowej grupy wie gwnego kalibru, wie Nr 1 i2 uniwersalnego kalibru oraz au-tomatw plot. W-11 Nr 1, 2, 5, 6. 7 i8 oraz mostek.

Przy stanie morza 7 (wiatr 8) ikur-sie 0-60 poruszajcy si zprdkoci ekonomiczn okoo 19 wzw krow-nik by silnie zabryzgiwany. Pocztek za-uwaalnego zabryzgiwania da si ju

odnotowa przy 15 wzach iostrym kursie na fal. Przy zwikszeniu prdko-ci do 25-26 wzw jednostka zacza przyjmowa na przedni cz pokadu dziobowego znaczn mas wody.

Przy stanie morza do 5 nie byo trud-noci zrozwijaniem przez okrt penej prdkoci. Przy stanie morza 6 ikur-sie 0-60 na fal pena prdko ograni-czaa si do 22-23 wzw, co byo na-stpstwem silnych uderze fali ocz dziobow, zabryzgiwanie iutrudnienia wsterowaniu okrtem.

Zwikszenie prdkoci ponad 24-25 wzw przy stanie morza okoo 7ikur-sie 0-60 na fal stwarzao niebezpie-czestwo uszkodzenia przez wod wyposaenia znajdujcego si na nie-osonitych czciach pokadu, poszcze-glnych czci kaduba oraz uzbrojenia, rozmieszczonych wczci dziobowej krownika.

Stateczno okrtu poruszajcego si wprzd we wszystkich ktach wobec fali, bya zadowalajca przy stanie mo-rza do 7.

Komisja pastwowa zauwaya przy tym, e ograniczenia w wykorzysta-niu dzia, bdce rezultatami przepro-wadzonych prb morskich, mog by zmniejszone przez zwikszenie wysoko-ci nawodnej burty wdziobowej czci krownika oraz pewnej zmianie kszta-tu jego kaduba. Zarekomendowano tak-e wcelu poprawy dzielnoci morskiej seryjnych okrtw proj. 68-bis doko-nanie zmian konstrukcji czci dziobo-wej woparciu orezultaty bada mode-lowych na basenie iotwartym akwenie. Poza tym za celowe uznano przeprowa-dzenie prb dzielnoci morskiej okrtu proj. 68-bis na Morzu Barentsa.

Odnotowano podwyszon wibracj automatycznych dzia plot. W-11 wtrak-cie strzela, fatalnie wpywajc na cel-no ognia, celowniczowie tracili przy tym czsto cel. Utrudnione byo rwnie adowanie przy prowadzeniu ognia se-ryjnego. Przewidywany wprojekcie sys-tem do kierowania ogniem dzia W-11 radar Fut-B nie mg by wykorzysty-wany zuwagi na rczne naprowadzanie dzia. Specjaln decyzj ministerstwa przemysu okrtowego zezwolono na zdawanie marynarce wojennej okrtw wyposaonych wdziaa W-11 bez me-chanicznego naprowadzania, do czasu jego opracowania. Poza tym ograniczo-no liczb baterii automatycznych dzia W-11 zpierwotnie planowanych 5 do 4 (2 dziobowych i2 rufowych).

Wtrakcie prb wykryto rwnie dwie szczeliny (oderwanie si spawu) na sty-kach burtowych pyt pancernych, jedna na wylot odugoci 750 mm na wrdze nr 128 lewej burty, adruga powierzch-niowa 650 mm na wrdze nr 81 pra-wej burty.

Dopiero wdniu 31 sierpnia na okr-cie po raz pierwszy podniesiono bande-r, po czym krownik wszed wskad 4Floty na Batyku.

Wtym czasie na Batyku koczono prby drugiego krownika, prototypo-wego okrtu leningradzkiej Stoczni No 194 Ordonikidze (gwny zdajcy K. I. Gniedin). Wdniu 18 sierpnia 1952 podpisano protok zdawczo-odbior-czy ijednostka zostaa oficjalnie prze-jta przez marynark wojenn. Na tym okrcie, wprzeciwiestwie do Swier-dow, zostay zamontowane wszyst-kie przewidywane projektem nadajniki iodbiorniki radiowe owyszej czuoci, wzwizku zczym wtrakcie prb mia-y miejsce przypadki powstawania za-kce odbioru spowodowane przez wasne przekaniki radiowe, omaszto-wanie iurzdzenia pokadowe. Na pod-stawie obserwacji komisji na Ordoni-kidze (anastpnie i innych okrtach) realizowano kompleks uzupeniajcych rodkw chronicych odbir radiowy przed zakceniami (wtym ogranicze-nie o50% mocy przy pracy przekanika radiowego R-643).

Prototypowy krownik proj. 68-bis bu-dowany wstoczni czarnomorskiej Dzier-ynskij (starszy budowniczy G. N. Gricek) powstawa zduym trudem, co wynikao zszeregu rnorodnych przyczyn.

Do 12 lutego 1949 zakoczono ob-rbk arkuszy blach poszycia zewntrz-nego (wrgi nr 32-170), ustawiono je na pochylni iprzygotowano do spawa-nia. Wtrakcie prac zabrako 1arkusza

Stanowisko kierowania napdem oraz walk oywotno okrtu na Swierdowie, 1951 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

21

przewidzianej projektem stali SHL-4, wobec czego by nie wstrzymywa prac ipowodowa luk wspawanej konstruk-cji, wydzia No 16 zainstalowa wtym miejscu arkusz ze zwykej stali St-3 znapisem Makieta. Pniej zostaa ona zamieniona na blach wymagan przez technologi.

Ju wtrakcie spawania pierwszych dennych sekcji krownika Dzieryn-skij odnotowano cay szereg problemw technicznych, spowodowanych poja-wieniem si szczelin. Spowodowao to konieczno wymiany na znacznym od-cinku poszycia zewntrznego. Trudno wyobrazi sobie zoono prac zwiza-nych zdemontaem ju przyspawanych arkuszy poszycia oskomplikowanych ksztatach izamian ich na nowe.

Mimo kopotw natury technologicz-nej zwizanych zopanowaniem spawa-nia nowych gatunkw stali ipancerza, najwiksze problemy zwizane byy jed-nak znieterminowoci kooperacyjnych dostaw materiaw iwyposaenia. Za-planowana na sierpie 1948 dostawa zespow turbin napdowych zchar-kowskiego HTGZ im. Kirowa nadesza dopiero wkocu padziernika iwgrud-nia, wdodatku nie wcaoci. Wroku 1949 brakowao zamwionych przez stoczni dostaw stalowych rur, armatu-ry kotowej, wymiennikw ciepa, wa-w napdowych, oysk wau napdo-wego, turbinowych pomp paliwowych idrzwi. Brak wyparnikw wstrzymywa prowadzenie robt montaowych inie pozwala na zamknicie dolnego poka-du. Wmaju 1949 gotw by do instala-cji komplet opancerzenia burtowego ipokadw pancernych, prac nie mona byo jednak podj zpowodu braku spe-cjalnych elektrod, dostarczanych przez leningradzk Stoczni im. A. danowa (zamiast zamwionych niezbdnych 6 t, stocznia wNikoajewie otrzymaa ledwo 1,7 t). Ztego powodu spawanie blach opancerzenia krownika przecigno si do zimy 1949/1950.

Wdniu 30 listopada zaczto monto-wa na jednostce zespoy turbin.

Wiele czasu zajo uzgodnienie bie-cych kwestii ze specjalnie utworzonym wBatijskom Zawodie, gdzie powstawa Swierdow, biurem technologicznym (TB-68), przede wszystkim dotycz-cych korekty dokumentacji, opracowa-nia technologii, zasad kontroli prawido-woci spaww itp. Jedynie do 1 grudnia 1949 r. trafio do biura 2690 informacji okoniecznoci przerbek ju wykona-nych konstrukcji!

Uwzgldniajc to wszystko, wobec zagroenia realizacji planu budowy

Fotografie zoficjalnego protokou prb prdkociowych Swierdowa z1952 r. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

22

prototypowego krowni-ka, wroku 1949 kierownic-two nikoajewskiej Stoczni No 444 zwrcio si do mini-stra A.A. Goriegliada zpro-b oprzejrzenie kolejnoci dostaw kooperacyjnych dla Dzierynskij idokonanie ich korekty kosztem Swierdo-wa, uwzgldniajc przy tym stopie gotowoci tego ostat-niego. Autorowi nie udao si odnale odpowiedzi mini-stra przemysu stoczniowe-go nie mona jednak wyklu-czy, e podjte zostay wtej mierze pewne dziaania, bo-wiem wostatecznym rozra-chunku wszystkie dostawy kooperacyjne dla budowane-go wNikoajewie okrtu zre-alizowano.

Prby na uwizi prototy-powy krownik czarnomor-skiej budowy Dzierynskij przeszed midzy 4 sierpnia a2 listopada 1951 r. Nastp-nie stoczniowe holowniki wyprowadziy okrt zakwa-torium Stoczni No 444 do Oczkowa, skd ju samo-dzielnie przeszed do Sewa-stopola wcelu przeprowa-dzenia stoczniowych prb morskich i prb pastwo-wych. Prby zostay prze-prowadzone na wodach Morza Czarnego oraz poligonach szko-lenia bojowego Floty Czarnomorskiej wokresie od 16 grudnia 1951 do 30 czerwca 1952 r.

Krownik Dzierynskij zosta skie-rowany na prby pastwowe 15 grud-nia 1951. rozpocz je nazajutrz 16-go, by zakoczy 30 czerwca 1952 r., za wyjtkiem prb dzielnoci morskiej. Wokresie 18-27 czerwca 1952 jednost-ka zostaa dokowana wSewastopolu, przechodzc oczyszczenie ipomalowa-nie podwodnej czci kaduba.

Wokresie od 3 do 29 stycznia 1952 krownik znajdowa si wmacierzystej stoczni, gdzie poddano inspekcji jego mechanizmy.

Decyzj Rady Ministrw ZSRR zdnia 4 kwietnia 1952 Nr 1649-593ss termin przekazania okrtu flocie zosta prze-sunity zIV kwartau roku 1951 na II kwarta 1952.

Zuwagi na fakt, e wokresie gdy przeprowadzano prby Dzierynskij na Morzu Czarnym nie wystpoway wy-magane warunki pogodowe, decyzj Rady Ministrw ZSRR z6 sierpnia 1952

r. prby dzielnoci morskiej krownika przeniesiono na zim 1952/1953, majc nadzieje na wystpienie wrejonie Cie-niny Kercz wokresie grudzie luty stanu morza 5-6.

Prby jako cao przeszy pomyl-nie, bez przypadkw awarii urzdze technicznych, potwierdzajc zakadane wprojekcie parametry okrtu.

Wodrnieniu od prototypowej jed-nostki caej serii, na Dzierynskij zostay zamontowane wszystkie przewidziane wprojekcie odbiorniki radiowe nowych typw.

Wtrakcie prb stwierdzone, co zna-lazo swoje odbicie wprotokle od-biorczym, niedostatki konstrukcyjne, analogiczne jak wprzypadku Swier-dowa na Batyku. Poza tym komisja odnotowaa erozj opat rub nap-dowych, ktrej rezultatem byy we-ry ogbokoci 0,5 mm (zaspawano je wtrakcie inspekcji), oderwanie ar-kusza zewntrznego poszycia kadu-ba w rejonie wrg nr 186-190 i de-formacj zestawu ssiednich wrg, a take 18 szczelin w spawach pyt

pancernych. Jako rodek zaradczy za-proponowano wzmocnienie poszycia wrejonie wrgw nr 157-200 oraz za-spawanie szczelin. Do drugorzdnych niedostatkw naleay take zbyt mae rozmiary kabiny sygnalistw, kabiny radaru Jakor, itp.

30 czerwca Dzierynskij powrci do Nikoajewa izacumowa przy nabrze-u stoczniowym celem przeprowadze-nia inspekcji mechanizmw. 14 sierp-nia 1952 r. zosta podpisany protok odbiorczy, a30 sierpnia na okrcie, kt-ry wszed wskad Floty Czarnomorskiej, po raz pierwszy uroczycie podniesiono bander.

W dniu 18 sierpnia tego roku na Batyku zakoczono prby pastwowe krownika Ordonikidze, prototypo-wej jednostki zbudowanej przez Stocz-ni No 194, a31 sierpnia uroczycie podniesiono bander na krowniku, ktry wszed wskad 4 Floty. Tym sa-mym prototypowe krowniki zbudo-wane przez 3 stocznie zostay prze-kazane zamawiajcym praktycznie rwnoczenie.

Krownik Dzierynskij wtrakcie prb odbiorczych na Morzu Czarnym, widok od dziobu. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

23

Gwnym mankamentem, stwierdzo-nym ju wtoku prb krownika Swier-dow wwarunkach sztormowych wli-stopadzie 1951 r. na Batyku, byo silne zabryzgiwanie i zalewanie dziobowej czci pokadu dziobowego przy stanie morza 6-7.

Komisja pastwowa stwierdzia, e zalewanie pokadu dziobowego na znacznym odcinku w istotnym stop-niu ograniczao moliwo rozwijania przez okrt penej prdkoci iwyko-rzystania artylerii. Co wicej wsztor-mowej pogodzie woda z pokadu dziobowego trafiaa przez system wen-tylacyjny nawet do kotowni Nr 1, po-wodujc konieczno jej wyczenia, atym samym obnienia prdkoci. Za-uwaono rwnie, e powstaa przy tym wodna piana sigaa mostka kr-ownika, utrudniajc sterowanie okr-tem, w zwizku z czym trzeba byo zmniejszy prdko do 24-25 wzw.

Warto wspomnie, e dokadnie takie same mankamenty stwierdzono ju na krownikach proj. 68K (aksztat dzio-bu prototypu serii jednostek proj. 68-bis w znacznym stopniu powtarza roz-wizania przyjte wproj. 68K), jednak zjaki przyczyn nie uwzgldniono ich wtoku prac projektowych5.

W celu zlikwidowania wspomnia-nych mankamentw w budowa-nych seryjnie krownikach za-dano pilnie przeprowadzenia prac uzupeniajcych. W szczeglnoci uznano za konieczne przepracowanie ksztatu nadwodnej czci dziobu okr-tw. Rekomendacje w tym zakresie wynikay zprzeprowadzonych przez projektanta prac modelowych kszta-tu kaduba krownika wbasenie do-wiadczalnym. Wiadomo, e w roku 1953 biuro konstrukcyjne zZelenodol-ska zakoczyo prace nad metodyk bada modelowych wotwartych zbior-nikach wodnych. Przetestowano 2 mo-dele proj. 68-bis na zlecenie CAGI oraz 5 modeli na zlecenie CKB-53.

Wrezultacie na wszystkich kolejnych okrtach serii, poza Swierdow, Ordo-nikidze iDzierynskij, zosta zmienio-ny ksztat dziobu. Uzyskano to gwnie dziki zmiany dziobowych wrg wna-wodnej czci kaduba iprzeniesieniu kluz bliej wstron dziobu, zwrgi nr 6 (tak jak to miao miejsce na 3 proto-typowych okrtach) na wrg nr 1 (we wszystkich pozostaych).

Drugim wspomnianym ju wcze-niej problemem, zktrym zatknito si wtoku prb krownikw Swierdow, Ordonikidze iDzierynskij, bya nieuda-na konstrukcja niektrych otwartych sta-

nowisk maokalibrowej artylerii plot., za-projektowanych bez uwzgldnienia tak istotnego czynnika, jak powstawanie przy strzelaniu dzia gwnego kalibru przy ktach granicznych niebezpiecznej strefy podwyszonego cinienia gazw wylotowych, wktrej znalaza si cz dziobowych baterii dzia uniwersalnych (SM-5-1) idziobowych baterii automa-tycznych dzia plot. W-11. Poza tym te ostatnie, zwaszcza znajdujce si na gr-nym poziomie mostka (III platforma, wrga nr 83), za dziobowym kominem, znalazy si rwnie wstrefie oddziay-wania podwyszonego cinienia gazw wylotowych przy strzelaniu uniwersal-nych dzia kal. 100 mm, co wykluczao przybywanie wnich obsugi. Zjawisko to rwnie nie byo nowe, zetknito si znim wtrakcie prb krownika Czapa-jew iinnych okrtw proj. 68K, konstruk-torzy jednak onim zapomnieli iwpro-jekcie nie uwzgldnili, ze wszystkimi wynikajcymi ztego konsekwencjami.

W celu usunicia wspomnianego mankamentu zdecydowano oobnie-niu na wszystkich kolejnych krowni-kach serii, wspomnianego mostka ojed-n kondygnacj, to znaczy na poziom II platformy. Ze zrozumiaych wzgl-dw rozwizania tego nie zastosowano na 3 prototypach zbatyckich iczarno-morskich stoczni (Swierdow, Ordoniki-dze iDzierynskij), znajdujcych si ju wskadzie marynarki wojennej, atake krowniku danow (S-419), na ktrych ograniczono si do wprowadzenia sy-gnalizacji niebezpiecznych stref6.

Wzwizku zseryjn budow jedno-stek posiadajcych wymienione wcze-niej zmiany konstrukcyjne, postano-wiono ponownie przeprowadzi prby morskie, ktrych przedmiotem tym ra-zem bya ocena efektywnoci zastoso-wanych rodkw przeciwdziaajcych zalewaniu przedniej czci pokadu dziobowego.

Wdniu 7 stycznia 1952 r. wpnoc-no-wschodniej czci Morza Czarnego przy stanie morza 4-6 przeprowadzo-no prby morskie krownika Admi-ra Nachimow (starszy budowniczy Mi-chajow), pierwszej seryjnej jednostki, zbudowanej przez Stoczni No 444 zuwzgldnieniem zmian konstrukcyj-nych, wprowadzonych na podstawie prb prototypowych okrtw na Baty-ku iMorzu Czarnym. Przypuszczalnie, zostay one przeprowadzone wzamian prb dzielnoci morskiej krowni-ka Dzierynskij, przewidzianych na ten okres, cho nie udao si odnale po-twierdzajcych t opini dokumentw warchiwach.

Na Morzu Barentsa wsztormowych warunkach wokresie od 10 padzierni-ka do 22 listopada 1954 r. przechodzi prby morskie krownik batyckiej bu-dowy Aleksander Newskij.

Wobu przypadkach nie udao si napotka sztormw o sile powyej 6 (wzwizku ztym po roku powt-rzono prby Aleksander Newskij), wo-bec czego przeprowadzono prby przy stanie morza 5. Wyniki prb po-zwoliy na ocen wpywu falowania na moliwoci ruchowe okrtu, jego sterowno, wytrzymao, a take wpyw zabryzgiwania.

Zgodnie zwnioskiem komisji oce-niajcej zachowanie si okrtu wcza-sie prb, seryjny krownik proj. 68-bis moe rozwija pen prdko przy stanie morza do 5. Przy zwikszeniu stanu morza do 6 prdko zostawaa zmniejszona do 30 wzw ze wzgldu na przedostawanie si wody do prze-dziau kotowni Nr 1 przez przewody wentylacyjne.

Tym nie mniej jednak okazao si, e zabryzgiwanie czci dziobowej przy ostrych ktach na fal, pozostao, po-dobnie jak swego czasu na krowniku Swierdow, do intensywne, utrudnia-jc sterowanie okrtem przy prdkoci przekraczajcej 24 wzy. Rwnocze-nie wyjania si kwestia dodatkowe-go uszczelnienia wie artylerii gwnego iuniwersalnego kalibru oraz stanowisk SPN-500, okazao si bowiem, e in-tensywne zabryzgiwanie powodowao przedostawanie si wody do wntrza iuszkodzeniu wyposaenia elektryczne-go oraz optycznego.

Przy kursie 135-180 zabryzgiwanie natomiast nie wystpowao.

5. Okrty powojennej budowy, wczajc kr-owniki proj. 68-bis, zobawy opowtrzenie si nie-szczsnych przypadkw amicych si na fali nisz-czycieli proj. 7 budowanych przed wojn, projekto-wano zzaoeniem, e nie powinny one wchodzi na fal by nie ryzykowa naruszenia wytrzymao-ci wzdunej konstrukcji. Irzeczywicie Swierdow (podobnie jak niszczyciele proj. 30-bis) nie wchodzi na fal, lecz przebija j, przyjmujc si rzeczy due masy wody na pokad.

6. danow, drugi okrt budowany przez lenin-gradzk Stoczni No 189 znajdowa si ju ww-czas wwysokim stopniu gotowoci iuznano za moliwe jedynie dokonanie na nim wspomnianej przerbki dziobu ikluz kotwicznych. Dziki temu, krownik ten od samego pocztku by jedynym wswoim rodzaju okrtem serii proj. 68-bis atwo rozpoznawanym przez specjalistw (mostek po staremu, kluzy po nowemu). Co za tyczy si wy-gldu wszystkich 3 prototypowych jednostek serii zbudowanych przez Stocznie No 189, 194 i444, to wmomencie wejcia do suby byy one praktycz-nie cakowicie identyczne. Wzwizku ztym twier-dzenie A. B. Szirokorada otym, e analogiczny do Swierdow wygld zewntrzny posiada rwnie danow, atym bardziej Admira Nachimow nie jest potwierdzone dokumentami inie odpowiada stano-wi faktycznemu.

24

Sterowno okrtu wwarunkach ko-ysania przy falowaniu bya zadowala-jca, nie odnotowano rwnie proble-mw zwytrzymaoci.

Zgodnie zprojektem proj. 68-bis znie-znacznymi jedynie zmianami, zdoano ukoczy 14 krownikw z21 do budo-wy ktrych przystpiono na pochylniach iwdokach 4 stoczni (zamwienia na ko-lejne 2 okrty onumerach stoczniowych S-396 iS-631 odpowiednio wstoczniach Nr 444 iNr 194 anulowano, tak, e prac nawet nie rozpoczto).

Wmiar opanowania technologii ule-ga skrceniu czas budowy jednostek. Przykadowo, poczynajc od krowni-ka Admira azariew, wprzeciwiestwie do wczeniejszych okrtw budowa-nych wStoczni Nr 194, po raz pierwszy jeszcze na pochylni, anie przy nabrzeu wykoczeniowym montowano elemen-ty barbet wie gwnego kalibru. Towa-rzyszyy temu pomiary linii elastyczno-ci kaduba jednostki na pochylni ina wodzie. Przy tym konstruktorzy itech-nologowie dla wyeliminowania wpywu termicznego na kadub powrcili do ni-towanej konstrukcji poczenia barbet

zkadubem (platformami ipokadem), podobnie jak to miao miejsce wprzy-padku krownikw proj. 68K. Prze-niesienie tej operacji na pochylni po-zwolio skrci o2 miesice okres robt wykoczeniowych okrtu, bez koniecz-noci wyduania samego okresu prac na pochylni.

WStoczni Nr 444 wcelu skrcenia czasu budowy krownikw wprowa-dzono wstpny monta wie artyleryj-skich gwnego kalibru na specjalnych stanowiskach, atake metod montau rwnolegego. Wtym celu wStoczni Nr 444 wprowadzano szeroko elektrycz-ne spawanie automatyczne (do 25% ca-oci spawania) oraz pautomatyczne (kolejne 25%) wpoczeniu zszybko-ciowym spawaniem rcznym elektro-dami UONI-18/55. Co wicej wystpio-no zinicjatyw montau artyleryjskich wie gwnego kalibru w caoci, co umoliwiao odpowiednie wyposaenie dwigowe Stoczni Nr 444.

Podstawow modyfikacj procesu bu-dowy krownikw proj. 68-bis mia-o sta si wprowadzenie, opracowanej przez CNII, nowej technologii montau

ispawania kaduba zwczeniej przygo-towanych wikszych sekcji blokw.

Seryjna budowa krownikw proj. 68-bis postawia przed marynark wo-jenn konieczno rozwizania zada-nia przygotowania duej liczby specja-listw dla obsadzenia nowych okrtw oraz opracowania caego szeregu zwi-zanych ztym nowych dokumentw or-ganizacyjnych. Wcigu krtkiego czasu flota przygotowaa do 20 tys. specjali-stw wszystkich kategorii, sformowa-a zaogi iobsadzia nimi znajdujce si wbudowie krowniki. Najwikszy za-kres prac przypad wudziale 22 Dy-wizji Okrtw Znajdujcych si wBu-dowie i Remoncie Floty Batyckiej (Leningrad), ktra przygotowaa zaogi dla 8 krownikw. Byy to: Swierdow, Ordonikidze, danow iAdmiral Usza-kow (dla Floty Batyckiej iPnocnej), atake Admira Sieniawin, Aleksander Suworow, Dmitrij Poarskij iAdmira a-zariew (dla Floty Oceanu Spokojnego).

Jednak wroku 1956 budowa okr-tw serii zostaa wstrzymana. Za przy-czyn tego kroku uwaa si przyjt wroku 1955 przez wadze ZSRR decy-

Tym razem danow po wcieleniu do suby. Kluzy kotwiczne ju przesunite w kierunku dziobu. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

25

zj otworzeniu floty rakietowo-atomo-wej wzwizku zformalnym zakocze-niem okresu pierwszego powojennego dziesicioletniego programu rozbudo-wy marynarki wojennej. Dalsza maso-wa budowa moralnie przestarzaych okrtw artyleryjsko-torpedowych, od-powiadajcych jeszcze w wikszym stopniu przedwojennej (stalinowskiej) koncepcji rozwoju marynarki wojennej ni dowiadczeniom wojennym, nie m-wic ju onajnowszych osigniciach nauki itechniki, tracia wszelki sens.

Decyzj Rady Ministrw ZSRR z25 sierpnia 1955 r. ozatwierdzeniu pro-gramu prac nad okrtow broni ra-kietow, okrelono nomenklatur per-spektywicznych projektw okrtw. Wnowych warunkach priorytet zyska-y nowe jednostki iokrty podwodne, wtym znapdem atomowym, uzbrojo-ne wbro rakietow rnego przezna-czenia. Nomenklatura nie obejmowaa krownikw artyleryjskich. Taka bya rzeczywisto.

Mimo wszystko jednak, wbrew rozpo-wszechnionemu mniemaniu, dalekiemu od istoty rzeczy, nie oznaczao to wca-

le, e okrty zamierzano prosto ze stocz-ni kierowa na zom. Los wodowanych, a nieukoczonych jeszcze jednostek, take prbowano rozwiza, wyka-czajc je zgodnie znowymi projektami, jako wyposaone wrakiety uderzeniowe (proj. 67, proj. 64) lub rakiety plot. (proj. 71) w rnych kombinacjach. Cztery znich zamierzano ukoczy jako proj. 67 (lekki krownik zuzbrojeniem ra-kietowym bliskiego zasigu). Wdrugiej kolejnoci planowano przezbrojenie na bro rakietow take ju wczeniej zbu-dowanych krownikw proj. 68-bis.

Wchwili podjcia decyzji owstrzyma-niu robt wrnym stopniu gotowoci technicznej w4 stoczniach znajdowao si 7 krownikw proj. 68-bis-ZIF.

Na wodowanych iznajdujcych si wstadium prac wykoczeniowych okr-tach rozpoczto nawet prace zwizane zdemontaem podlegajcych wymianie systemw uzbrojenia. czna suma na-kadw poniesiona do chwili przerwa-nia robt wykoczeniowych wynosia prawie 1,5 mld rubli (dla porwnania redni koszt budowy jednego seryjnego krownika proj. 68-bis nie przekracza-

a 322 mln rubli). Poniewa jednak pro-jekty przezbrojenia okrtw na uzbro-jenie rakietowe, podobnie jak i samo uzbrojenie, trzeba byo jeszcze dopraco-wa, wodowane ju kaduby krowni-kw zakonserwowano do lepszych cza-sw, za znajdujce si na pochylniach iwdokach, nawet wwysokim stopniu gotowoci, rozebrano na zom.

Zpowodu caego szeregu przyczyn obiektywnych ukoczenie jednostek zgodnie zktrymkolwiek zprzedoo-nych wariantw okazao si nieracjonal-ne, awzwizku ztym niczym nieuspra-wiedliwione iwrcz niemoliwe. Poza tym znajdujce si ju na wodzie ka-duby wymagay znacznych nakadw na utrzymanie ich wodpowiednim sta-nie technicznym, nie mwic ju okoro-zji. Przykadowo, plany dokowania nie-ktrych nieukoczonych krownikw stocznie werbalnie bray na swoje bar-ki, jednak adna ztych jednostek doko-wana nie bya. Ostatecznie decyzj Rady Ministrw ZSRR z2 sierpnia 1957 r. 7wodowanych ju kadubw nieuko-czonych krownikw zostao rwnie skierowane na zom.

Krownik Dmitrij Poarskij, kolejny okrt serii, na Batyku, wiosna 1955 r. Fot. zbiory Siergiej Baakin

26

Mic

hai

Kutu

zow

n

ajpr

awdo

podo

bnie

j fot

ogra

fi w

ykon

ano

prze

d 19

58 r.

, na

pla

tform

ie g

rotm

aszt

u ni

e uk

ocz

ono

jesz

cze

mon

tau

ant

eny

rada

ru P

-10

(sto

i jed

ynie

pio

now

y st

ojak

). D

ziw

ne,

e o

krt

nie

ma

num

eru

burt

oweg

o,

wc

hwili

bud

owy

posi

ada

18

(1

954)

, mo

liwe,

e

zost

a z

retu

szow

any.

Fo

t. zb

iory

Art

hur

D. B

aker

III

27

Ale

ksan

der

New

skij

na p

arad

zie

wL

enin

grad

zie

zok

azji

wi

ta M

W,

lipie

c 19

57

r. Ta

kie

para

dy m

iay

su

y

poka

zow

i po

tgi

mili

tarn

ej Z

wi

zku

Rad

ziec

kieg

o w

asn

emu

spo

ecze

stw

u or

az z

agra

nicy

. Fo

t. zb

iory

Sie

rgie

j Ba

akin

28

Nieukoczony kadub krownika Wariag. Fot. zbiory Wadimir Zabockij

Podstawowe etapy budowy lekkich krownikw typu Swierdow

Indeks projektu

Numer stoczniowy Nazwa okrtu

Data

Pooenia stpki WodowaniaPodpisania protoku

odbiorczegoLeningrad: Stocznia No 189 im. S. Ordonikidze

68-bis 408 Swierdow 15.10.1949 05.07.1950 15.05.195268-bis 419 danow 11.02.1950 27.12.1950 31.12.195268-bis 420 Admira Uszakow 06.02.1952 29.06.1952 08.09.195368-bis 436 Aleksander Suworow 26.02.1951 15.05.1952 31.12.195368-bis 437 Admira Sieniawin 31.10.1951 22.12.1952 30.11.195468-bis 445 Dmitrij Poarskij 28.02.1952 25.06.1953 31.12.1954

68-bis-ZIF 453 Kronsztadt Kwiecie 1953 11.09.1954 rozebrany68-bis-ZIF 454 Tallin 28.09.1953 28.05.1955 rozebrany68-bis-ZIF 460 Wariag 05.02.1954 05.06.1955 rozebrany

Leningrad: Stocznia No 194 im. A. Marti68-bis 600 Ordonikidze 19.10.1949 17.09.1950 18.08.195268-bis 625 Aleksander Newskij 30.05.1950 07.06.1951 31.12.195268-bis 626 Admira azariew 06.02.1951 29.06.1952 30.12.1953

68-bis-ZIF 627 Szczerbakow Czerwiec 1951 17.03.1954 Rozebrany68-bis-ZIF 628 Koma Minin Czerwiec 1952 Przeprowadzone do stoczni No 402 wcelu

ukoczenia68-bis-ZIF 629 Dmitrij Donskoj Kwiecie 1953Nikoajew: Stocznia No 444 im. A. Marti

68-bis 374 Dzierynskij 21.12.1948 31.08.1950 18.08.195268-bis 375 Admira Nachimow 27.06.1950 29.06.1951 27.03.195368-bis 385 Michai Kutuzow 23.02.1951 29.11.1952 30.12.1954

68-bis-ZIF 395 Admira Korniow 16.11.1951 17.03.1954 RozebranyMootowsk: Stocznia No 402

68-bis 301 Mootowsk (od 03.08.1957 Oktiabrskaja Rewolucija) 15.07.1952 25.05.1954 30.11.1954

68-bis 302 Murmask 28.01.1953 24.04.1955 22.09.1955

68-bis-ZIF 303 Archangielsk (eks