Embed Size (px)
Citation preview
AKADEMIA EKOOMICZA IM. KAROLA ADAMIECKIEGO W KATOWICACH
WYDZIAŁ FIASÓW I UBEZPIECZEŃ
FINANSE I RACHUNKOWOŚĆ
JAKUB DZIEMIDZIK
WPŁYW KRYZYSU FINANSOWEGO PIERWSZEJ DEKADY XXI WIEKU NA GOSPODARKĘ ŚWIATOWĄ
Praca zaliczeniowa na przedmiot Współczesna gospodarka światowa
prowadzony przez dr L. Gabryś
KATOWICE (Semestr zimowy 2008/2009)
2
Spis treści 1. Wstęp.................................................................................................................................. 3
2. Przyczyny kryzysu ............................................................................................................. 4
2.1. Cykl koniunkturalny i produkt krajowy brutto .......................................................... 4
2.2. Model kryzysu finansowego Minsky’ego i skutki kryzysu ....................................... 6
2.3. Bańka spekulacyjna na amerykańskim rynku nieruchomości ................................... 7
2.4. Rozwój rynków finansowych i rola agencji ratingowych........................................ 11
3. Przebieg kryzysu w sektorze finansowym ....................................................................... 14
4. Wpływ kryzysu na gospodarkę światową ........................................................................ 17
4.1. Analiza wybranych krajów i USA ........................................................................... 17
4.2. Stany Zjednoczone ................................................................................................... 25
5. Podsumowanie ................................................................................................................. 30
6. Bibliografia ...................................................................................................................... 31
7. Spis schematów................................................................................................................ 31
8. Spis tabel .......................................................................................................................... 31
9. Spis wykresów ................................................................................................................. 32
3
1. Wstęp Kryzys finansowy pierwszej dekady XXI wieku spowodował, że słowo „kryzys” jest
obecnie na ustach niemal wszystkich ludzi na całym świecie. Serwisy finansowe w każdym
kraju podają aktualne informacje o jego przebiegu i poświęciły mu oddzielne działy, których
nagłówek zatytułowany jest najczęściej „Globalny kryzys finansowy” (ang. global financial
crisis). Bez wątpienia jest on wydarzeniem gospodarczym, które zasługuje na uwagę
i dokładną analizę w celu zapobieżenia podobnej sytuacji w przyszłości.
Celem niniejszej pracy jest kompleksowa analiza przyczyn wybuchu globalnego
kryzysu finansowego pierwszej dekady XXI wieku oraz wskazanie skutków, jakie pociągnął
on za sobą. Autor stara się udowodnić, iż obecna dekoniunktura gospodarcza nie jest efektem
wyłącznie rozprzestrzenienia się kryzysu finansowego, który ją niejako tylko wzmacnia, lecz
również wpływ na niego miał wcześniejszy standing gospodarki światowej, powiązany z
cyklem koniunkturalnym.
Analiza została przeprowadzona w oparciu o szereg wskaźników
makroekonomicznych, wspólnych dla gospodarek narodowych, a także indeksów
i wskaźników charakterystycznych dla gospodarki Stanów Zjednoczonych – kraju, w którym
obecny kryzys miał swój początek i będącego zarazem głównym przedmiotem badań autora.
W pracy ujęte zostały rozważania również na temat innych krajów, będących największymi
potęgami gospodarczymi na świecie – charakteryzujących się największym udziałem
w globalnym PKB i handlu.
4
2. Przyczyny kryzysu
2.1. Cykl koniunkturalny i produkt krajowy brutto
Pojęcie cyklu koniunkturalnego zostało zdefiniowane przez Arthura Burnsa i Wesleya
Mitchella w roku 1946 jako „pewien typ fluktuacji, obserwowanej w zagregowanej
aktywności gospodarczej narodów, które organizują pracę głównie w przedsiębiorstwach: na
cykl składa się obserwowana mniej więcej równocześnie w wielu sferach działalności
gospodarczej faza rozkwitu (ekspansji), następujące po niej fazy spadkowe (regresywne) –
recesja i depresja, oraz faza ożywienia, która prowadzi do fazy rozkwitu następnego cyklu”1.
Współcześnie cykl koniunkturalny jest bardzo często utożsamiany z produktem krajowym
brutto, służącym porównaniom gospodarek światowych pomiędzy sobą, w którym
występujące naprzemiennie fazy wzrostu i spadku PKB odzwierciedlają odpowiednio
ekspansję lub depresję. W rzeczywistości cykl koniunkturalny jest wypadkową wielu
wskaźników, odzwierciedlających różne aspekty gospodarki2.
PKB jest wskaźnikiem, który w szeroki, wszechstronny sposób obrazuje kondycję
całej gospodarki narodowej, toteż często nazywany jest on barometrem ogólnej sytuacji
gospodarczej danego kraju. Zgodnie z definicją „PKB to suma wartości rynkowej dóbr i usług
finalnych, wytworzonych w danym kraju w określonym czasie przy wykorzystaniu
wszystkich jego zasobów, nawet jeśli ich właścicielami są podmioty zagraniczne”3.
Dane w raportach o PKB reprezentowane są w dwóch kategoriach – nominalnej
i realnej. Ujęcie nominalne wyrażone jest w cenach bieżących – z okresu, w którym
sporządza się raport, natomiast ujęcie realne wyrażone jest w cenach bazowych –
obowiązujących w ustalonym roku bazowym. Upraszczając, różnica pomiędzy wartością
nominalną i realną wynika z inflacji.
Ekonomiści korzystają zazwyczaj z szeregu wskaźników, w celu uzyskania
wyraźniejszego obrazu gospodarki. Oprócz PKB, są to jego elementy składowe i4:
� delatory – przede wszystkim inflacja bazowa (ang. core inflation), z
pominięciem cen żywności i energii; większość konsumpcji przypada na
gospodarstwa domowe, a wskaźnik obejmuje wszystkie dobra i usługi,
1 R. Yamarone, Wskaźniki ekonomiczne. Przewodnik dla inwestora, Helion, Gliwice 2006, s. 19 2 tamże, s. 22 3 tamze, s 27 4 Zestawienie własne na podstawie R. Yamarone, Wskaźniki …, s. 50-61
5
� wydatki konsumpcyjne – „jaki poziom życia obywateli, taka kondycja
gospodarki”,
� wydatki inwestycyjne – wszystkie artykułu przemysłowe i technologiczne,
wykorzystywane do wytwarzania dóbr i usług przeznaczonych do sprzedaży,
� wydatki rządowe – wartość raczej stabilna w czasie jako procent PKB; rośnie
w okresach zapaści gospodarczej (ożywienie gospodarki poprzez wydatki
rządowe) lub konfliktu zbrojnego,
� eksport netto – to różnica pomiędzy wielkością eksportu i importu; nadwyżka
eksportu nad importem nazywana jest nadwyżką bilansu handlowego
i zwiększa PKB, sytuacja odwrotna to deficyt bilansu handlowego,
� sprzedaż ostateczna – miara wartości dóbr wyprodukowanych i sprzedanych
(czyli bez zapasów) na terenie danego kraju w określonym czasie;
porównywanie z PKB pozwala uzyskać częściową odpowiedź na pytanie, czy
miarą wzrostu gospodarczego jest produkcja, czy konsumpcja zapasów,
� zyski przedsiębiorstw – cykl wzrostu gospodarczego rozpoczyna się od
wzrostu zysków przedsiębiorstw.
Wykres 1. Percent Change from Preceding Period in Real Gross Domestic Product of the U.S. (q/q)
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
ma
r-0
0
lip-0
0
lis-0
0
ma
r-0
1
lip-0
1
lis-0
1
ma
r-0
2
lip-0
2
lis-0
2
ma
r-0
3
lip-0
3
lis-0
3
ma
r-0
4
lip-0
4
lis-0
4
ma
r-0
5
lip-0
5
lis-0
5
ma
r-0
6
lip-0
6
lis-0
6
ma
r-0
7
lip-0
7
lis-0
7
ma
r-0
8
lip-0
8
lis-0
8
[ %
]
GDP
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Bureau of Economic Analysis.
Obecna dekoniunktura na rynkach światowych jest etapem następującym po wzroście,
który jednak został wzmocniony przez pewne wydarzenia w sektorze finansowym, o czym
mowa w dalszej części pracy.
6
2.2. Model kryzysu finansowego Minsky’ego i skutki kryzysu
Minsky jest autorem tradycyjnego modelu kryzysu finansowego, który obejmuję fazę
szybkiego wzrostu cen określonych aktywów i następującą po tym znaczącą korektę ich
wyceny oraz koncentruje się na epizodycznej naturze manii i pojawiających się w ich
następstwie kryzysów5 - baniek (mania ma oznaczać irracjonalność inwestorów, bańka
zapowiadać możliwość jej pęknięcia). Autor podkreślał rolę kredytów, wykorzystywanych
w celach spekulacyjnych do sfinansowania inwestycji, które miałyby przynieść stopę zwrotu
wyższą od kosztu kredytu.
Badania Haymana P. Minsky’ego dowodzą również, iż pierwszym etapem mogącym
dać początek kryzysowi finansowemu jest wystąpienie w systemie ekonomicznym pewnego
rodzaju zewnętrznego „szoku”, w wyniku którego rósłby efektywny popyt na dobra i usługi,
co po pewnym czasie doprowadziłoby do zrównania popytu z podażą, wyczerpania
faktycznych mocy produkcyjnych, a w efekcie dalej rosnącego popytu – do wzrostu cen.
Rosnące ceny przyciągają nowe firmy, skłonne zainwestować w nowe moce produkcyjne,
czego skutkiem jest z kolei ponadprzeciętny wzrost gospodarczy. Jest to etap fazy ekspansji,
w której banki liberalizują standardy kredytowe, przez co nadmiernie rośnie zadłużenie.
Konsekwencją kryzysu finansowego są zakłócenia w funkcjonowaniu rynków
finansowych, a w rezultacie również w gospodarce. W efekcie kryzysu finansowego dojść
może do sytuacji, w której dłużnicy będą mieli problem z wywiązywaniem się z
zaciągniętych zobowiązań, które doprowadzić mogą do bankructwa, a w efekcie do
zachwiania płynnością na rynku finansowym.
Ogólna sytuacja w gospodarce znajduje odzwierciedlenie w indeksach giełdowych
przy założeniu, że część oszczędności gospodarstw domowych kierowana jest na rynek
papierów wartościowych, w wyniku czego mówić można o efekcie6:
� konsumpcyjnym – zmiany cen papierów wartościowych wpływają na zmianę
wartości aktywów gospodarstw domowych, a tym samym na poziom
konsumpcji,
� inwestycyjnym – koniunktura na rynku papierów wartościowych powiązana
jest z poziomem inwestycji dokonywanych przez przedsiębiorstwa,
5 W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, Wyd. 1, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 15 6 tamże, s. 18-19
7
� kredytowym – wycena przedsiębiorstw dokonywana przez rynek papierów
wartościowych znajduje odzwierciedlenie w poziomie udzielanych kredytów.
Schemat 1. Efekty hossy i bessy giełdowej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny,
przebieg, skutki, prognozy, Wyd. 1, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 18-19.
2.3. Bańka spekulacyjna na amerykańskim rynku nieruchomości
Rynek nieruchomości Stanów Zjednoczonych i bańka spekulacyjna, która na nim
powstała podawane są jako przyczyna kryzysu finansowego pierwszej dekady XXI wieku
niemal w każdym opracowaniu.
W latach 1970-2007 cena sprzedanych nowych domów jednorodzinnych wzrosła
niemal dziesięciokrotnie (959,40%), dając tym samym średnioroczną stopę zwrotu na
poziomie 6,16%. Zależność ta utrzymywała się również w okresie ostatnich dziesięciu lat i od
roku 2000, co przedstawia Tabela 1.
Tabela 1. Average Sales Prices of New One-Family Houses Sold
Średniorocznie [%] Zmiana w okresie [%]
1970-2007 6,16 959,40
10-lat 5,44 62,56
2000-2007 5,54 46,69
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych U.S. Census Bureau.
Koniunktura na rynku nieruchomości jest bardzo silnie powiązana ze stopami
procentowymi ustalanymi przez bank centralny, które wpływają na koszt kredytu
hipotecznego, będącego głównym źródłem finansowania zakupu obiektów mieszkalnych (nie
trzeba przy tym dodawać, iż Amerykanie i bez tego postrzegani są jako naród „żyjący na
kredyt”). W roku 2001 Federal Reserve (Fed) zaczęła obniżać stopy procentowe, które
wynosiły wówczas 6,50%. Tempo obniżek stóp procentowych było wówczas relatywnie
8
duże, a zostało ono dodatkowo przyspieszone w wyniku zamachów terrorystycznych,
mających miejsce 11 września 2001 roku. Już w grudniu tego samego roku stopy procentowe
były na poziomie 1,75%, co oznaczało obniżkę o 4,75 punktu procentowego, a przy tym nie
był to poziom najniższy, gdyż kolejne obniżki „zbiły” stopę do poziomu 1% w czerwcu 2003
roku. Oczywiście obniżka stóp procentowych w tamtym czasie była uzasadniona, gdyż tempo
wzrostu produktu krajowego brutto (PKB, ang. GDP) spadło, a inflacja bazowa utrzymywała
się na niskim poziomie. Opisaną sytuację przedstawia Wykres 2. Niskie stopy procentowe
stanowiły wówczas istotny bodziec w kierunku zaciągania nowych kredytów hipotecznych.
Dodatkowo w Stanach Zjednoczonych bardzo aktywnie działały kasy pożyczkowe i brokerzy
kredytowi, a liberalne wymagania kredytowe umożliwiły kupno domu niemalże każdemu –
kredyty były przyznawane nawet osobom bez stałych dochodów, pracy i odpowiedniego
majątku, tzw. 0I0JA7, a także osobom o słabszej historii kredytowej, tzw. subprime loan.
Część kredytobiorców to osoby, które kupowały domy w celach spekulacyjnych; często
posiadały więcej niż jedną nieruchomość.
Wraz ze wzrostem gospodarczym i rosnącym poziomem wskaźnika cen koszyka dóbr
konsumpcyjnych (ang. CPI) System Rezerwy Federalnej zaczął podwyższać stopy
procentowe – do poziomu 5,25% w czerwcu 2006 roku.
Wykres 2. Interest rate, Core inflation and CPI (m/m)
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5
6
7
sty
-00
maj
-00
wrz
-00
sty
-01
maj
-01
wrz
-01
sty
-02
maj
-02
wrz
-02
sty
-03
maj
-03
wrz
-03
sty
-04
maj
-04
wrz
-04
sty
-05
maj
-05
wrz
-05
sty
-06
maj
-06
wrz
-06
sty
-07
maj
-07
wrz
-07
sty
-08
maj
-08
wrz
-08
[ %
]
GFC Core inf lation M/M Core inf lation Y/Y CPI M/M CPI Y/Y Interest rate
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Federal Reserve, OECD i Bureau of Labor Statistics.
7 NINJA – No Income, No Job, No Assets
9
Początkowo stopy procentowe utrzymywały się na niskim poziomie, a koszty kredytu
były niskie, przez co stać na nie było coraz więcej osób. Dodatkowym aspektem
przemawiającym za udzielaniem kredytów była również malejąca wartość wskaźnika LtV8,
która wyraża stosunek zadłużenia do zabezpieczenia kredytu – czyli do wartości domów
(aktywów), których cena rosła. Efektem opisywanej sytuacji był wzrost ilości domów
wystawianych na sprzedaż i sprzedawanych, przede wszystkim w fazie budowy (ang. under
constrution), co obrazowo przedstawia wykres Wykres 3. Tabela 2 zawiera zestawienie zmian
w ilości domów wystawianych na sprzedaż i sprzedawanych w okresie od stycznia 2001 roku
do czerwca 2006, w którym to miesiącu skończyły się podwyżki stóp procentowych.
Wykres 3. Houses Sold during period and Houses For Sale at the end of period (m/m)
0
10
20
30
40
50
60
sty
-00
maj
-00
wrz
-00
sty
-01
maj
-01
wrz
-01
sty
-02
maj
-02
wrz
-02
sty
-03
maj
-03
wrz
-03
sty
-04
maj
-04
wrz
-04
sty
-05
maj
-05
wrz
-05
sty
-06
maj
-06
wrz
-06
sty
-07
maj
-07
wrz
-07
sty
-08
maj
-08
wrz
-08
So
ld (S
) [ 1000 U
nit
s ]
0
60
120
180
240
300
360
Fo
r S
ale
(F
S)
[ 1000 U
nit
s ]
GFC S - Under Construction S - Completed S - Not Started
FS - Not Started FS - Under Construction FS - Completed
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych U.S. Census Bureau.
Tabela 2. Dynamika zmian ilości domów sprzedawanych i wystawianych na sprzedaż w okresie od stycznia
2001 do czerwca 2006
[%] Wg etapów budowy
Ogółem Nie rozpoczęte W fazie budowy Zakończone
Na sprzedaż 182,11 246,51 173,16 168,75
Sprzedane 148,48 120,00 158,33 176,47
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych U.S. Cenzus Bureau.
8 LtV – Loan to Value
10
Tak duża dynamika wzrostu ilości domów wystawianych na sprzedaż i sprzedawanych
na amerykańskim rynku nieruchomości wpłynęła również na wzrost ich ceny. Średnia cena
sprzedawanych domów w okresie od stycznia 2001 do października 2007 roku wzrosła
o 43,81%9. W tym samym okresie wzrosły również wskaźniki ilości nowych zezwoleń
wydawanych na budowę obiektów mieszkalnych (ang. 0ew Housing Units Authorized by
Building Permits) oraz ilości rozpoczętych budów (ang. 0ew Housing Units Started), co
znalazło swoje odzwierciedlenie w omawianej już ilości domów wystawionych na sprzedaż
w fazie przed rozpoczęciem i w trakcie budowy.
Wykres 4. New Housing Units Authorized by Building Permits, New Housing Units Authorized But Not Started,
New Housing Units Started and New Houses’ Sales Price (m/m)
0
50
100
150
200
250
300
sty
-00
maj
-00
wrz
-00
sty
-01
maj
-01
wrz
-01
sty
-02
maj
-02
wrz
-02
sty
-03
maj
-03
wrz
-03
sty
-04
maj
-04
wrz
-04
sty
-05
maj
-05
wrz
-05
sty
-06
maj
-06
wrz
-06
sty
-07
maj
-07
wrz
-07
sty
-08
maj
-08
wrz
-08
[ 1000 U
nits ]
0
60
120
180
240
300
360
Sale
s P
rice [
1000 U
SD
]
GFC New HU Permits New HU Permits, But Not Started
New HU Started New Houses' Sales Price
Źródło: Opracowanie i obliczenia własne na podstawie danych U.S. Census Bureau.
Dopiero, gdy w roku 2006 stopy procentowe osiągnęły swoje maksimum w badanym
okresie, wartości niemal wszystkich omawianych dotąd wskaźników zaczęły maleć –
relatywnie wysokie stopy procentowe (5,25% w porównaniu z 1%) spowodowały
podwyższenie kosztów kredytu, a tym samym sytuację, w której wielu kredytobiorców nie
było stać na spłatę zaciągniętych wcześniej zobowiązań, a także zmniejszenie liczby
zaciąganych nowych kredytów hipotecznych. Podwyżka stóp procentowych znalazła również
przełożenie na rynku wtórnym – drastycznie spadła liczba sprzedawanych domów w fazie
budowy i przed jej rozpoczęciem, rosła natomiast liczba domów wystawianych na sprzedaż,
9 Obliczenia własne na podstawie danych U.S. Cenzus Bureau
11
będących w fazie budowy. Jednoczesny wzrost podaży domów (będący wynikiem wcześniej
podjętych decyzji inwestycyjnych) i malejący popyt (będący wynikiem podwyższenia stóp
procentowych), mające swój początek w roku 2005 spowodowały ustabilizowanie się cen na
rynku nieruchomości, które od tego czasu, aż do października 2007 roku zmieniały się
w niewielkim stopniu, poruszając się w trendzie horyzontalnym.
Obniżka stóp procentowych dokonywana ustawicznie do roku 2002 wpłynęła na
poprawę koniunktury gospodarczej, a tym samym na sytuację gospodarstw domowych. Rosły
dochody, konsumpcja i zadłużenie, a wraz z ilością sprzedawanych domów, również wydatki
związane z ich wyposażeniem. Ogólna poprawa sytuacji gospodarczej znalazła
odzwierciedlenie w wycenie spółek giełdowych. W okresie od pierwszego notowania
giełdowego w roku 2002 (2. stycznia) do 18 października 2007 roku, kiedy indeksy giełdowe
osiągnęły swoje maksima, indeks DJIA10 wzrósł o 37,88%, podczas gdy 0YSE Composite
62,94%, co przedstawia wykres Wykres 5.
Wykres 5. DJIA, NYSE Composite and NYSE Financial Indices
0
3000
6000
9000
12000
15000
sty
00
ma
j 00
wrz
00
sty
01
ma
j 01
wrz
01
sty
02
ma
j 02
wrz
02
sty
03
ma
j 03
wrz
03
sty
04
ma
j 04
wrz
04
sty
05
ma
j 05
wrz
05
sty
06
ma
j 06
wrz
06
sty
07
ma
j 07
wrz
07
sty
08
ma
j 08
wrz
08
[ P
oin
ts ]
GFC DJIA NYSE Composite NYSE Financial
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://stooq.pl/ i http://www.nyse.com/.
2.4. Rozwój rynków finansowych i rola agencji ratingowych
Jak w ogóle doszło do tak dynamicznego rozwoju rynku nieruchomości w Stanach
Zjednoczonych? Skąd banki posiadały środki na udzielanie kredytów na tak dużą skalę, nawet
tych bardziej ryzykownych – subprime loans?
10 DJIA – Dow Jones Industrial Average
12
Postępująca globalizacja bardzo silnie dotknęła rynki kredytowe. Obok podstawowych
operacji bankowych, polegających między innymi na udzielaniu kredytów, rozwinął się rynek
derywatów, dzięki któremu kredyty były pakowane w wiązki, a następnie transferowane wraz
z ryzykiem jako produkty strukturyzowane. Bank natomiast dostawał od ich nabywców
środki finansowe, które umożliwiały mu dalszą działalność kredytową bez konieczności
podnoszenia kapitału własnego. To skłoniło je do udzielania kredytów nawet podmiotom
o niskiej wiarygodności kredytowej. Tak to wyglądało w Stanach Zjednoczonych, gdzie
w samym tylko 2007 roku sprzedaż papierów wartościowych zabezpieczonych kredytami
hipotecznymi wyniosła prawie 600 mld USD11. W Europie natomiast banki tworzyły spółki
celowe (ang. SPV12), będące najczęściej spółkami córkami banków. Miały one za zadanie
pozyskiwanie środków poprzez emisje nisko oprocentowanych papierów komercyjnych i ich
sprzedaż, a uzyskane w ten sposób pieniądze przeznaczały na zakup wysokooprocentowanych
kredytowych instrumentów pochodnych, dzięki czemu osiągały one wysokie dochody.
Kreatorami kredytowych instrumentów pochodnych były banki inwestycyjne, które
ryzyka kredytowe wielu klientów łączyły w jedną pulę, a następnie dzieliły na mniejsze
części (pakiety) i sprzedawały inwestorom, poszukującym wysokich stóp zwrotu – wyższych
od tradycyjnych produktów finansowych13 (Schemat 2).
Tabela 3. Udział wybranych instrumentów finansowych w globalnych rynku kredytowych instrumentów
pochodnych
2006 2008*
Credit Default Swaps (CDS) 51,0% 32,9%
Colateralized Debt Obligations (CDOs) 16,0% 16,3%
* Wartość szacowana
Źródło: Zestawienie własne na podstawie British Bankers’ Association, Credit Derivatives Report 2006.
Instrumenty przedstawione w Tabela 3. oraz inne derywaty kredytowe sprzedawane
były na całym świecie, włączając w to nawet Chiny, stąd problemy nie tylko amerykańskiego
systemu bankowego. Wśród ich nabywców wyróżnić można fundusze hedgingowe, fundusze
private equity, banki uniwersalne, banki inwestycyjne, zakłady ubezpieczeń i bogatych
inwestorów indywidualnych.
11 J. Żabińska, Globalizacja a dynamika zmian na rynkach finansowych na przykładzie kryzysu subprime, W: Gospodarka i finanse w warunkach globalizacji, Tom 2, WSB Toruń, Toruń 2008, s. 312 12 SPV – Special Purpose Vehicle 13 tamże, s. 308
13
Sch
emat
2. S
poso
by tr
ansf
eru
ryzy
ka k
redy
tow
ego
prze
z ba
nki
„UB
EZ
PIE
CZ
YC
IEL
”
ZA
KŁ
AD
U
BE
ZP
IEC
ZE
Ń
KR
ED
YT
OB
IOR
CY
PO
ŚR
ED
NIK
(BA
NK
IN
WE
ST
.)B
AN
KP
aki
et n
ale
żnośc
i
(Tra
nsfe
r ry
zyka
kr
edyt
oweg
o)
Pła
tnośc
iP
łatn
ośc
i
Sprz
edaż
pap
ieró
w
wa
rtośc
iow
ych
Raty
+ O
dse
tki
Kre
dyt
Ko
szty
po
lisy
Po
lisa
Pła
tnośc
i
okr
esow
e
(Tra
nsfe
r ry
zyka
kr
edyt
oweg
o)
(Zab
ezpi
ecze
nie
kred
ytow
e)
Wyp
łata
od
szko
dow
ań
Wyp
łata
odsz
kod
ow
ań W
ysta
wca
CD
S
Nab
ywca
CD
S
(Tra
nsfe
r ry
zyka
kr
edyt
oweg
o)
(Tra
nsfe
r ry
zyka
kr
edyt
oweg
o)
NA
BY
WC
Y
Rze
czyw
iste
Wa
run
kow
e
UB
EZ
PIE
CZ
EN
IE
SE
KU
RY
TY
ZA
CJA
SW
AP
Prz
epły
wy
pien
iężn
e:
Ź
ródł
o: O
prac
owan
ie w
łasn
e na
pod
staw
ie W
. Naw
rot,
Glo
ba
lny
kryz
ys f
ina
nso
wy
XX
I w
ieku
. P
rzyc
zyn
y, p
rzeb
ieg
, sk
utk
i, p
rog
no
zy, W
yd. 1
, CeD
eWu,
War
szaw
a 20
09,
s. 1
86-1
91.
14
3. Przebieg kryzysu w sektorze finansowym Jednym z pierwszych sygnałów nadchodzącej dekoniunktury było wyhamowanie
amerykańskiego rynku nieruchomości pod koniec 2005 roku. Wówczas nie można było
jeszcze mówić o nadchodzącym kryzysie, gdyż nieznana była skala zaangażowania banków
w rynek instrumentów pochodnych związanych z subprime loans. Dopiero w lutym 2007
roku bank HSBC, jako pierwszy, ogłosił niższe od oczekiwanych wyniki finansowe, ze
względu na wzrost udziału kredytów zagrożonych, a zaraz za nim zrobił to również główny
kredytodawca w segmencie kredytów zagrożonych w Stanach Zjednoczonych – 0ew
Centaury Financil. Niejako podsumowaniem tych wydarzeń okazał się raport opracowany
przez Mortgage Bankers Association w marcu 2007 roku, wskazujący na gwałtowny wzrost
zagrożenia kryzysowego amerykańskiego rynku subprime mortgages.
Informacja o coraz większej liczbie nieobsługiwanych kredytów hipotecznych typu
subprime obiegła świat, utrudniając tym samym sprzedaż papierów komercyjnych przez SPV,
których zabezpieczeniem miały być derywaty kredytowe, a przez to spółki te zaczęły mieć
problemy z płynnością i wywiązywaniem się z zobowiązań. Banki posiadające nadwyżki
płynności nie chciały udzielać im kredytów na rynku międzybankowym, gdyż nie były
w stanie ocenić ich wartości i związanego z nimi ryzyka.
W kolejnych miesiącach w USA Bear Stearns, będący macierzystym bankiem
funduszy hedgingowych inwestujących w segmencie zagrożonych kredytów hipotecznych,
zdecydował o udzieleniu jednemu z nich linii kredytowej, drugiemu natomiast pozwolił
upaść. Okazało się, że również banki europejskie, nawet niemieckie, które do tej pory
postrzegane były jako konserwatywne14, zaangażowały duże kwoty w rynek subprime,
w wyniku czego musiały one tworzyć wielomiliardowe rezerwy, a niemiecki regulator
stwierdził, iż jego kraj zmierza w kierunku najpoważniejszego od przeszło 70 lat kryzysu
bankowego. Stopy procentowe na rynku międzybankowym zaczęły rosnąc, zmalała płynność
i pojawiły się pierwsze interwencje banków centralnych, polegający na „wpompowaniu”
wielomiliardowych kwot w celu usprawnienia funkcjonowania systemu bankowego. Inaczej,
w porównaniu z Fed, czy EBC15 zachował się Bank Anglii (ang. Bank of Englaand), który
prowadząc konsekwentną politykę nie tylko nie przyłączył się do akcji pozostałych banków
centralnych, lecz również postanowił karać banki z nadmierną ekspozycją na segment
subprime, podwyższając im koszt kredytu na rynku międzybankowym. Efektem decyzji
14 W. Nawrot, Globalny … op. cit., s. 28 15 EBC – Europejski Bank Centralny
15
Banku Anglii była późniejsza nacjonalizacja 0orthern Rock, który uzależniony był od
krótkoterminowego finansowania płynącego z rynku międzybankowego16.
Wyniki banków za trzeci kwartał 2007 roku okazały się znacznie gorsze od
przewidywanych – instytucje finansowe musiały dokonać odpisów na łączną kwotę 150 mld
dolarów amerykańskich i było to początkiem spadków na giełdach na całym świecie,
dających początek obecnej bessie. Moment ten zaznaczyłem na wykresach pionową
pomarańczową linią, podpisując GFC (ang. Global Financial Crisis).
Ostatnie miesiące 2007 i rok 2008 to ciąg złych informacji płynących z rynków
finansowych na całym świecie – upadek banku inwestycyjnego Bear Stearns, przejęcia
dwóch innych banków inwestycyjnych i zmiana statutów dwóch pozostałych – przyjęcie
statutów banków uniwersalnych, co oznaczało koniec ery banków inwestycyjnych. Fed
przejął w tym czasie amerykańskie instytucje kredytowe utworzone jeszcze w pierwszej
połowie XX wieku – Fannie Mae i Freddie Mac oraz giganta ubezpieczeniowego – AIG. Fala
nacjonalizacji banków dotarła również do Europy – Islandii i krajów Beneluksu, które stały
się właścicielami Fortis Bank.
Tabela 4. Kalendarium kryzysu finansowego
Data Wydarzenie
Luty 07 HSBC ogłasza niższe od oczekiwanych wyniki finansowe, ujawniając
wzrost stopy kredytów zagrożonych w amerykańskim segmencie subprime
mortgages
Marzec 07 Raport Mortgage Bankers Association, wskazujący na gwałtowny wzrost
zagrożenia płynącego z amerykańskiego rynku subprime mortgages
Sierpień 07 � Złożenie przez Bear Stearns wniosku o ochronę przed wierzycielami
dla dwóch swoich funduszy z nadmierną ekspozycją na rynek subprime
mortgages
� Zawieszenie notowań trzech funduszy inwestycyjnych należących do
BNP Paribas – brak możliwości ich wyceny
Wrzesień 07 Nacjonalizacja Northern Rock
Październik 07 Początek tworzenia rezerw w instytucjach finansowych na zagrożone
papiery wartościowe, wystawione w oparciu o subprime mortgages
16 tamże, s. 30
16
Tabela 4 Cd.
Data Wydarzenie
Marzec 07 � Bear Stearns na progu upadłości
� Przejęcie Bear Stearns przez JP Morgan Chale
Wrzesień 08 � Dokapitalizowanie Fannie Mae i Freddie Mac w kwocie 200 mld USD
z funduszy rządowych; przekazanie instytucji pod administrację
rządową
� Przejęcie Merrill Lynch przez Bank of America
� Upadek Lehman Brothers jako początek globalnego kryzysu
finansowego
� Fed przejmuje kontrolę nad AIG poprzez rządowy bail-out
� Goldman Sachs i Morgan Stanley przyjmują status banków
uniwersalnych
� Upadek Washington Mutual – największego banku uniwersalnego
w USA
� Nacjonalizacja banków w Islandii
� Początek zwiększania gwarancji dla depozytów bankowych na świecie
Październik 08 � Przyjęcie przez Kongres planu ratunkowego w USA
� Szczyt UE w sprawie kryzysu finansowego
� Zagrożona bankructwem Islandia zwraca się o pomoc międzynarodową
� Ogłoszenie planu ratunkowego w Wielkiej Brytanii; częściowa
nacjonalizacja sektora finansowego
� MFW ogłasza plan wsparcia finansowego krajów dotkniętych
kryzysem finansowym
� G7 ustala plan ratunkowy dla globalnego systemu finansowego
� Początek brytyjskiego bail-out w sektorze finansowym
� Początek amerykańskiego bail-out w sektorze finansowym
� Początek niemieckiego bail-out w sektorze finansowym
� Nadzwyczajny szczyt UE poświecony kryzysowi finansowemu
� Szczyt G20 poświęcony kryzysowi finansowemu
Źródło: W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, Wyd. 1,
CeDeWu, Warszawa 2009, s. 39-40.
17
4. Wpływ kryzysu na gospodarkę światową
4.1. Analiza wybranych krajów i USA
Wydarzenia na światowym rynku finansowym nie ominęły sfery realnej gospodarki.
Wraz z coraz gorszymi danymi z rynku finansowego w większości krajów zaczęły pojawiać
się pierwsze oznaki spowolnienia gospodarczego – negatywne oddziaływanie na PKB
poprzez jego komponenty oraz inne wskaźniki służące analizie standingu gospodarki.
Najszybciej na niekorzystne wydarzania gospodarcze zareagował amerykański Fed, co
jednak wynika z faktu, iż kryzys rozpoczął się właśnie w Stanach Zjednoczonych. Zaczął on
„zbijać” stopy procentowe już we wrześniu 2007 roku, ostatecznie sprowadzając je do
przedziału 0-0,25%, kierując się przy tym chęcią zapobieżenia recesji, a nie celem
inflacyjnym. Obniżając stopy procentowe do tego poziomu wydawać by się mogło, iż Fed
ponownie daje impuls do tworzenia się nowej bańki spekulacyjnej, jednak banki nie były już
tak skłonne do udzielania kredytów, a rynek nieruchomości był rynkiem konsumenta, na
którym przeważała podaż nad popytem. Europejskie banki centralne obniżki stóp rozpoczęły
dopiero w czwartym kwartale 2008 roku, a EBC w lipcu 2008 roku dokonał nawet ich
podwyżki o 25 punktów bazowych – Wykres 6. Kryzys finansowy dotarł do Europy z
pewnym opóźnieniem; banki nie podejmowały żadnych działań w oczekiwaniu na dane
makroekonomiczne. Dopiero od października 2008 roku zaczęły one obniżać stopy
procentowe i to bardzo dynamicznie – nawet EBC, który jako priorytet traktuje cel inflacyjny,
a nie wzrost gospodarczy, co było bardzo często krytykowane, choćby ze względu na to, iż
Strefa Euro po raz pierwszy znalazła się w recesji – trzeci kwartał 2008 roku okazał się
drugim z rzędu o ujemnej dynamice PKB. Z kolei Bank Anglii w przeciągu zaledwie trzech
miesięcy obniżył stopy procentowe o 3 punkty procentowe, co było efektem bardzo słabych
danych makroekonomicznych w trzecim półroczu 2008 roku, zmniejszeniem PKB i chęcią
uniknięcia recesji. Ostatecznie jednak okazało się, że również Wielka Brytania znajduje się
w fazie recesji, gdyż PKB za czwarty kwartał było drugi raz z rzędu ujemne. W tym samym
czasie stopy procentowe zaczął obniżać także bank centralny w Japonii.
18
Wykres 6. Interest rates (m/m)
0
1
2
3
4
5
6
7
sty
-07
lut-
07
mar
-07
kw
i-07
maj
-07
cze
-07
lip-0
7
sie
-07
wrz
-07
paź
-07
lis-0
7
gru
-07
sty
-08
lut-
08
mar
-08
kw
i-08
maj
-08
cze
-08
lip-0
8
sie
-08
wrz
-08
paź
-08
lis-0
8
gru
-08
[ %
]
GFC EU JP UK US
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych http://www.fxstreet.com/.
Oceniając politykę banków centralnych należy wziąć pod uwagę kształtowanie się
innych danych makroekonomicznych, w tym przede wszystkim – inflacji. Szczególnie trudne
zadanie ma do wykonania EBC, gdyż ustala on stopy procentowe nie dla jednego, lecz dla
szesnastu krajów.
Wykres 7. CPI all item non-food, non-energy (y/y)
-0,5
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
sty
-07
ma
r-0
7
ma
j-07
lip-0
7
wrz
-07
lis-0
7
sty
-08
ma
r-0
8
ma
j-08
lip-0
8
wrz
-08
lis-0
8
GFC FR DE JP UK US
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD.
19
Mimo utrudnionego zadania, Europejski Bank Centralny bardzo dobrze wywiązuje się
ze swojej roli, jednakże gdyby do strefy euro mieli dołączyć nowi członkowie, wówczas
bardzo ciężko byłoby pogodzić politykę inflacyjną wszystkich krajów, gdyż w części z nich
inflacja kształtuje się poniżej stopy procentowej ustalanej przez EBC, natomiast w innych jest
ona zdecydowanie wyższa, co oczywiście nie jest dobre. Taka sytuacja ma miejsce również
teraz, lecz rozbieżności pomiędzy stopą procentową ustaloną przez EBC, a inflacją nie są tak
duże, jak wśród krajów ubiegających się o wejście do Strefy Euro. Tylko Finlandia i Grecja
miały w grudniu 2008 roku inflację powyżej stopy procentowej dla Strefy Euro.
Analizując Wykres 7 zauważyć można, iż wśród wybranych krajów inflacja bazowa
kształtuje się na niskim poziomie, co należy uznać za korzystne.
Dane o produkcji przemysłowej wyraźnie wskazują na sytuację, w której znajdują się
gospodarki narodowe i Unia Europejska. W części krajów produkcja w ujęciu rocznym spada
już od połowy 2008 roku, co jest wynikiem zmniejszenia się konsumpcji, a w efekcie
prowadzi do wzrostu bezrobocia. Wybrane kraje mają duży udział w światowym eksporcie,
toteż ze względu na zmniejszenie się importu w skali światowej, będą one odczuwały
zmniejszenie konsumpcji ze wzmożoną siłą.
Wykres 8. Industrial Production (y/y)
-20
-15
-10
-5
0
5
10
sty
-07
mar
-07
ma
j-07
lip-0
7
wrz
-07
lis-0
7
sty
-08
mar
-08
ma
j-08
lip-0
8
wrz
-08
lis-0
8
Y/Y
[ %
]
GFC DE EU27 FR JP UK US
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.
Wraz ze spadkiem produkcji i konsumpcji, już od trzeciego kwartału 2007 roku tempo
wzrostu gospodarczego na świecie uległo obniżeniu i tendencja ta utrzymywała się do końca
20
2008 roku. Część analizowanych krajów znajduje się już w recesji, inne dopiero to czeka.
Oczywiście recesja nie jest zjawiskiem korzystnym, gdyż zmniejszenie się gospodarki
narodowej powiązane jest z mniejszą skalą produkcji, a tym samym ze zmniejszeniem
bezrobocia i konsumpcji. Być może zmniejszenie PKB w UE i Stanach Zjednoczonych
pozwoli Chinom, krajowi pretendującemu do pozycji lidera gospodarki światowej,
zmniejszyć dystans różniący te regiony obecnie, a dodatkowym czynnikiem wpływającym na
potwierdzenie tej tezy jest fakt, iż zmniejsza się chiński import, na którym bazował eksport
wielu krajów, o czym w dalszej części pracy.
Wykres 9. GDP (q/q)
-2,0
-1,5
-1,0
-0,5
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
mar
-07
cze
-07
wrz
-07
gru
-07
mar
-08
cze
-08
wrz
-08
gru
-08
[ %
]
DE FR JP UK US
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD.
Stopa bezrobocia (ang. unemployment rate) jest niejako wypadkową produkcji;
poprzez porównanie wykresów dojść można do wniosku, iż jest ona ujemnie skorelowana z
jej poziomem. Dlatego też zmniejszający się poziom produkcji w analizowanych krajach
skutkuje wzrostem stóp bezrobocia. W Strefie Euro osiągnęła ona najwyższy poziom (7,7%)
od 15 lat17. Najbardziej dynamiczne zmiany w poziomie bezrobocia widać jednak
w gospodarce amerykańskiej, która jest oddzielnie omawiana w dalszej części pracy.
Analizując Wykres 10 zauważyć można, iż bezrobocie rośnie we wszystkich krajach
europejskich, osiągając najwyższy poziom we Francji – 8,3%, podczas gdy w Wielkiej
Brytanii wyniósł on 6,1% w październiku i tym samym wzrósł o 1,1 punktu procentowego
w porównaniu z początkiem roku 2008.
17 tamże, s. 115
21
Wykres 10. Unemployment rate (m/m)
0
2
4
6
8
10
sty
-07
lut-
07
mar
-07
kw
i-07
maj
-07
cze
-07
lip-0
7
sie
-07
wrz
-07
paź
-07
lis-0
7
gru
-07
sty
-08
lut-
08
mar
-08
kw
i-08
maj
-08
cze
-08
lip-0
8
sie
-08
wrz
-08
paź
-08
lis-0
8
[ %
]
GFC DE EU27 FR JP UK US
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.
Pogarszająca się sytuacja na rynku pracy i brak perspektyw jej poprawy w najbliższym czasie są przyczyną
zmniejszających się wydatków gospodarstw domowych – pracownicy obawiają się utraty pracy, w związku z
czym zmniejszają swoje wydatki.
Wykres 11 przedstawia dynamikę handlu detalicznego (ang. retail trade), często
utożsamianego ze wskaźnikiem zaufania konsumentów18. Malejąca sprzedaż detaliczna
będzie skutkować rosnącymi stanami zapasów, a tym samym zmniejszającym się poziomem
produkcji. Wartości poniżej poziomu zera oznaczają zmniejszenie sprzedaży w odniesieniu do
tego samego okresu roku poprzedniego. Dodać należy, iż konsumpcja stanowi dużą część
produktu krajowego brutto, toteż jej ujemna dynamika istotnie wpływa na wartość PKB; na
przykład w Stanach Zjednoczonych konsumpcja stanowiła w 2007 roku 70,3%, a w 2008
roku było to 70,4%19 i poziom ten byłby z pewnością większy, gdyby nie jej zmniejszenie
w czwartym kwartale 2008 roku (-8,03% w listopadzie 2008).
18 http://www.investorwords.com/5768/retail_sales_index.html 19 Obliczenia własne na podstawie danych Bureau of Economic Analysis
22
Wykres 11. Retail trade (m/m)
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
sty
-07
mar
-07
maj
-07
lip-0
7
wrz
-07
lis-0
7
sty
-08
mar
-08
maj
-08
lip-0
8
wrz
-08
lis-0
8
Y/Y
[ %
]
GFC DE FR JP UK US
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD.
Omówione dotąd wskaźniki i ich „zachowanie” wpływają na poziom eksportu
i importu, których różnica wyrażona jest jako eksport netto – Wykres 13. Gospodarstwa
domowe nie tylko zmniejszają poziom konsumpcji dóbr krajowych, lecz także zagranicznych,
a więc poziom importu krajowego. Wpływa to ujemnie na poziom eksportu zagranicy, co
wartościowo najbardziej przełoży się na Unię Europejską, będącą największym eksporterem
na świecie – jej udział w światowym eksporcie w roku 2007 wynosił 38,1%, podczas gdy
chiński eksport osiągnął poziom 8,7%, plasując się na drugim miejscu i wyprzedzając tym
samym Stany Zjednoczone. Gdyby jednak kraje Unii Europejskiej rozliczać oddzielnie, to
drugie miejsce przypadłoby Niemcom z dziewięcioprocentowym udziałem w eksporcie
światowym, a kolejne miejsce już wewnątrz samej Unii zajęłyby ex aequo Francja i Holandia
z czteroprocentowym udziałem. Można więc wysunąć wnioski, iż kryzys światowy okazał się
najbardziej szkodliwy dla krajów uzależnionych w znacznym stopniu od eksportu.
Wykres 12 udowadnia wcześniej postawioną tezę spadku importu w krajach będących
przedmiotem analizy, z wyłączeniem Japonii, co wynika jednak z faktu, iż tamtejsza waluta
w tym okresie bardzo się umocniła, przez co import dóbr z zagranicy jest obecnie dla
Japończyków bardzo korzystny. W ten właśnie sposób Japonia w sierpniu 2008 roku miała
ujemne saldo eksportu netto, co oznacza przewagę importu nad eksportem i zmniejsza
produkt krajowy brutto.
23
Wykres 12. Exports and Imports in goods (m/m)
0
40
80
120
160
200
sty-
07
lut-
07
ma
r-0
7
kwi-0
7
ma
j-07
cze-
07
lip-0
7
sie-
07
wrz
-07
paź-
07
lis-0
7
gru-
07
sty-
08
lut-
08
ma
r-0
8
kwi-0
8
ma
j-08
cze-
08
lip-0
8
sie-
08
wrz
-08
JP
, U
S, C
H [ B
illio
ns o
f U
SD
]
0
140
280
420
560
700
EU
27 [
Bil
lio
ns o
f U
SD
]
GFC CH Exp CH Imp JP Exp JP Imp
US Exp US Imp EU27 Exp EU27 Imp
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD.
Wykres 13. Net Exports in goods (m/m)
-15
0
15
30
45
sty
-07
mar
-07
ma
j-07
lip-0
7
wrz
-07
lis-0
7
sty
-08
mar
-08
ma
j-08
lip-0
8
wrz
-08
JP
, C
H [
Bil
lio
ns o
f U
SD
]
-80
-60
-40
-20
0
US,
EU
27 [
Billi
on
s o
f U
SD
]
GFC CH Net JP Net EU27 Net US Net
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD.
Nie należy zapominać o Chinach, których gospodarka w znacznej mierze oparta jest
na eksporcie, a jej udział w handlu światowym z roku na rok rośnie bardzo dynamicznie.
Podczas, gdy średnioroczna dynamika eksportu Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej,
będącej największym eksporterem świata, w okresie od 2002 do 2007 roku wyniosła
24
odpowiednio 8,09% i 13,64%, o tyle dynamika chińskiego eksportu była ponad dwukrotnie
wyższa od średniej unijnej, i wyniosła 28,85%20.
W związku z wcześniej postawioną tezą, iż kryzys uderzy w kraje oparte na eksporcie,
należy spodziewać się zmian w eksporcie produktów motoryzacyjnych (ang. automotive
products). Kryzys silnie uderzył w branżę motoryzacyjną, najpierw poprzez wzrost cen ropy,
która osiągnęła rekordowy poziom 150 USD za baryłkę, a następnie spadła do nieco ponad
40 USD, a następnie przez spadek eksportu i importu. Najbardziej widoczne zmiany dotyczyć
będą gospodarki amerykańskiej, w której trzy wielkie kompanie motoryzacyjne najpierw
domagały się subsydiów od rządu, w celu ratowania branży motoryzacyjnej, co miało również
zapobiec fali zwolnień, a następnie (styczeń 2009) z podobną prośbą do rządu USA zwróciły
się przedsiębiorstwa powiązane z tą branżą – dostawcy części samochodowych21. Z prośbą do
Unii Europejskiej zwróciły się wcześniej również europejskie koncerny motoryzacyjne,
przede wszystkim niemieckie, gdyż to właśnie w Niemczech, zgodnie z danymi
reprezentowanymi przez Wykres 14, produkowanych jest najwięcej aut przeznaczonych na
eksport spośród krajów UE.
Wykres 14. Exports in Automotive Products (y/y)
0
50
100
150
200
250
2005 2006 2007
[ B
illio
ns o
f U
SD
]
CH DE FR JP UK US
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WTO.
20 Obliczenia własne na podstawie danych WTO 21 http://ft.onet.pl/11,20378,dostawcy_czesci_samochodowych_chca_10_miliardow_dolarow,artykul.html
25
Tabela 5. Chosen countries, flows and indicators of global trade. Volume, structure and yearly changes
2005 2006 2007 Reporter Flow
Indi-
cator mln USD [%] Y/Y mln USD [%] Y/Y mln USD [%] Y/Y
CH Exp AmP 9957 1,1 58,8 14411 1,4 44,7 23029 1,9 59,8
EU27 Exp AmP 493393 53,7 3,3 538352 52,9 9,1 635537 53,7 18,1
FR Exp AmP 63368 6,9 -3,1 62630 6,1 -1,2 68091 5,8 8,7
DE Exp AmP 171683 18,7 1,8 185957 18,3 8,3 221577 18,7 19,2
JP Exp AmP 122903 13,4 6,2 139161 13,7 13,2 158762 13,4 14,1
UK Exp AmP 37982 4,1 7,3 38912 3,8 2,4 45744 3,9 17,6
US Exp AmP 85993 9,4 12,5 95344 9,4 10,9 108805 9,2 14,1
CH Imp AmP 13545 1,5 -6,1 18580 1,8 37,2 24029 2,0 29,3
EU27 Imp AmP 418041 45,5 2,6 458969 45,1 9,8 543100 45,9 18,3
JP Imp AmP 13169 1,4 2,9 13897 1,4 5,5 15358 1,3 10,5
US Imp AmP 205445 22,3 4,3 220221 21,6 7,2 220770 18,7 0,2
World Exp AmP 919566 100,0 7,0 1018619 100,0 10,8 1182867 100,0 16,1
CH Imp F 63947 4,4 33,2 89001 4,9 39,2 104930 5,1 17,9
EU27 Imp F 499767 34,2 47,2 621858 34,6 24,4 661780 32,5 6,4
JP Imp F 133069 9,1 33,8 161691 9,0 21,5 172785 8,5 6,9
US Imp F 298037 20,4 37,7 345059 19,2 15,8 372251 18,3 7,9
World Exp F 1461010 100,0 42,8 1799441 100,0 23,2 2038447 100,0 13,3
CH Imp I&S 26341 8,3 12,6 21618 5,8 -17,9 24144 5,1 11,7
EU27 Imp I&S 130335 41,2 11,2 161841 43,3 24,2 217906 45,9 34,6
JP Imp I&S 7229 2,3 29,8 6519 1,7 -9,8 8352 1,8 28,1
US Imp I&S 30480 9,6 8,4 39611 10,6 30,0 38247 8,1 -3,4
World Exp I&S 316046 100,0 17,0 374030 100,0 18,3 474228 100,0 26,8
CH Exp Total 761953 7,3 28,4 968935 8,0 27,2 1217776 8,7 25,7
EU27 Exp Total 4065910 38,8 8,1 4590870 37,9 12,9 5319660 38,1 15,9
JP Exp Total 594905 5,7 5,2 647006 5,3 8,8 712769 5,1 10,2
US Exp Total 904289 8,6 10,5 1036635 8,6 14,6 1162479 8,3 12,1
World Exp Total 10485000 100,0 13,7 12113000 100,0 15,5 13950000 100,0 15,2
CH – China, EU27 – European Union (27), FR – France, DE – Germany, JP – Japan, UK – United Kingdom, US
– United States; Exp – Exports, Imp – Imports, AmP – Automotive products, I&S - Iron and steel, F – Fuels.
Źródło: Zestawienie własne na podstawie danych WTO.
4.2. Stany Zjednoczone
Część wskaźników ekonomicznych dla Stanów Zjednoczonych została już
zaprezentowana w pracy, w rozdziale drugim i trzecim, w tej części natomiast zostaną one
zinterpretowane według stanu obecnego wraz z innymi, wcześniej nie podejmowanymi
danymi.
26
Analizując pierwsze wykresy zauważyć można, iż inflacja bazowa w USA jest na
niskim poziomie, nie wykazując tendencji rosnącej, co jest bardzo korzystne, zważając na
fakt, iż stopy procentowe są dużo mniejsze – różnica pomiędzy nimi wynosi 1,75-2,00
punktów procentowych. Fed zdecydował się na obniżkę stóp procentowych do tego poziomu
w celu ratowania gospodarki – jak najszybszego odbicia PKB, podobnie jak uczyniła to
Wielka Brytania. Wszystkie wskaźniki rynku nieruchomości wykazują tendencją malejącą, co
jest efektem braku popytu i rosnącego bezrobocia; maleje sprzedaż domów we wszystkich
stadiach budowy, ale ceny pozostają mniej więcej na tym samym poziomie, poruszając się
w trendzie horyzontalnym. Maleje również liczba pozwoleń wydawanych na budowę nowych
domów. Ogólny standing gospodarki Stanów Zjednoczonych ilustrują wykresy z indeksami
giełdowymi, na których widoczne są potężne spadki, zresztą jak na całym świecie. Spadające
ceny akcji przedsiębiorstw amerykańskich skutkują wieloma przejęciami i prowadzą do
pewnych absurdów, kiedy to polskie przedsiębiorstwa stać na przejęcie amerykańskich
gigantów motoryzacyjnych, o czym wcześniej nikt nawet nie myślał. Cena rynkowa akcji
General Motors spadła z poziomu 42,64 USD w szczycie hossy do 3,20 USD w ostatnim dniu
grudnia 2008, co oznacza spadek o 92,50%22!
W związku, że amerykański rynek pracy charakteryzuje się dużą elastycznością, warto
poświęcić chwilę jego analizie, bez wgłębiania się w rynki pracy krajów europejskich, które
za wyjątkiem brytyjskiego, są dużo mniej elastyczne. Amerykanie cechują się dużą
mobilnością, nie tylko w odniesieniu do miejsc zamieszkania, lecz również miejsc pracy, co
być może niejako wpływa na elastyczność rynku pracy. Należy jednak pamiętać, iż to właśnie
w USA kryzys finansowy ma swój początek, a tamtejsze instytucje finansowe poniosły
największe straty. Nie dziwi więc fakt, że liczba osób tracących pracę (ang. job losers), którą
przedstawia Wykres 15, rośnie tak szybko. W przeciągu ostatnich dwóch miesięcy
praktycznie co tydzień podawane są nowe, coraz to gorsze dane o zapowiedziach zwolnień,
przede wszystkim w branży finansowej i motoryzacyjnej. Tylko w grudniu w USA w sektorze
pozarolniczym pracę straciło 533 tysiące Amerykanów23, a na przykład w czwartym tygodniu
stycznia kolejne przedsiębiorstwa zapowiedziały redukcję 70 tysięcy miejsc pracy24 i nie były
to jedyne styczniowe redukcje. Fala zwolnień jest efektem między innymi malejącej
konsumpcji i eksportu oraz przejęć przedsiębiorstw. Wraz za spadającymi przychodami,
firmy starają się ciąć w ten sposób koszty.
22 Obliczenia własne na podstawie danych http://stooq.com/ 23 http://ft.onet.pl/11,19441,na_recesji_traca_przede_wszystkim_ludzie,artykul.html 24 http://ft.onet.pl/11,20408,kryzys_sie_poglebia_redukcja_70_tysiecy_miejsc_pracy,artykul.html
27
Wykres 15. Unemployment Level – Job Leavers, Job Losers (m/m)
0
200
400
600
800
1000
1200
sty
-07
lut-
07
mar
-07
kw
i-07
maj
-07
cze
-07
lip-0
7
sie
-07
wrz
-07
paź
-07
lis-0
7
gru
-07
sty
-08
lut-
08
mar
-08
kw
i-08
maj
-08
cze
-08
lip-0
8
sie
-08
wrz
-08
paź
-08
lis-0
8
gru
-08
Job
Leavers
[ 1
000 ]
0
1200
2400
3600
4800
6000
7200
Jo
b L
osers
[ 1
000 ]
GFC Job Leav ers Job Losers
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Bureau of Labor Statistics.
Wzrastające bezrobocie, które w grudniu 2008 roku wyniosło 6,5%, nie wpływa
korzystnie na poziom konsumpcji, a tym samym na ilość nowych zamówień w przemyśle.
Publikowany w USA indeks zaufania konsumentów (ang. consumer confidence) osiągnął
w grudniu swoje historyczne dno na poziomie 38,6%25. Ma on niesłychanie duże znaczenie,
gdyż składa się on z subindeksów określających ocenę obecnej kondycji gospodarstw
domowych oraz ich oczekiwania względem przyszłości, co bezpośrednio można przełożyć na
poziom konsumpcji, która w ujęciu rocznym maleje. Ponadto, w grudniowym badaniu 45,8%
spośród pięciu tysięcy gospodarstw domowych stwierdziło, iż warunki do prowadzenia
biznesu są złe, natomiast przeciwne zdanie wyraziło zaledwie 7,7% uczestników ankiety.
Równie pesymistyczne są oczekiwania względem rynku pracy, gdyż wśród ankietowanych aż
41,5% uważało w grudniu, że ciężko jest znaleźć pracę.
Liczba nowych zamówień w przemyśle (ang. new order sof manufacturing) jest
wskaźnikiem wyprzedzającym, na podstawie którego przewidywać można sytuację
w gospodarce w przyszłości, przez co jest on wykorzystywany przez analityków w celu
tworzenia prognoz. Malejąca liczba zamówień oznacza mniejszą produkcję w przyszłości,
będącą efektem zmniejszenia konsumpcji, sprzedaży, toteż na tej podstawie (włączając do
analizy omówione wcześniej wskaźniki) można pokusić się o prognozę, iż tempo wzrostu
25 http://www.conference-board.org/economics/ConsumerConfidence.cfm
28
gospodarczego Stanów Zjednoczonych w pierwszym kwartale 2009 roku osiągnie ponownie
ujemną wartość, będąc tym samym trzecim kwartałem z rzędu. Co więcej, Międzynarodowy
Fundusz Walutowy przewiduje skurczenie się gospodarki amerykańskiej w 2009 roku
o 1,6%26.
Wykres 16. Personal Consumption Expenditures and Total New Orders of Manufacturing (m/m)
-8
-6
-4
-2
0
2
4
sty
-07
lut-
07
mar
-07
kw
i-07
maj
-07
cze
-07
lip-0
7
sie
-07
wrz
-07
paź
-07
lis-0
7
gru
-07
sty
-08
lut-
08
mar
-08
kw
i-08
maj
-08
cze
-08
lip-0
8
sie
-08
wrz
-08
paź
-08
lis-0
8
gru
-08
[ %
]
GFC Personal Consumption Expenditures Total New Orders of Manuf acturing
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych U.S. Census Bureau i Bureau of Economic Analysis.
Wykres 17. Government social benefit payments to persons and Subsidies (q/q)
0
5
10
15
20
25
ma
r-0
6
cze
-06
wrz
-06
gru
-06
ma
r-0
7
cze
-07
wrz
-07
gru
-07
ma
r-0
8
cze
-08
wrz
-08
Sub
sid
ies [ B
illio
ns o
f U
SD
]
360
385
410
435
460
485
Socia
l b
en
efi
ts [ B
illi
on
s o
f U
SD
]
GFC Subsidies Gov ernment social benef it pay ments to persons
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Bureau of Economic Analysis.
26 http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/update/01/index.htm
29
Rosnące bezrobocie i pogarszająca się sytuacja przedsiębiorstw amerykańskich, to
główne przyczyny wzrostu subsydiów (ang. subsidies) i wydatków rządu na rzecz obywateli.
Wydatki te będą w dalszym ciągu rosły, gdyż nieustannie zwiększa się liczba bezrobotnych,
o czym mowa we wcześniejszej części pracy, a kolejną przyczyną są „prośby” amerykańskich
przedsiębiorstw o wsparcie finansowe ze strony rządu. Czasami jest to korzystne rozwiązanie,
jeżeli mamy do czynienia z firmą „to big to fall”, czyli zbyt dużą by upaść, jak to miało
miejsce na przykład z AIG, gdyż konsekwencje bankructwa mogłyby okazać się
kosztowniejsze niż sama pomoc. Ponadto, jeszcze w 2008 roku Kongres zaakceptował plan
wpompowania w gospodarkę 700 miliardów dolarów amerykańskich – na walkę z kryzysem.
30
5. Podsumowanie W przeciągu ostatnich lat instrumenty pochodne rozwijały się bardzo dynamicznie;
rosła wartość derywatów znajdujących się w obrocie i powstawały coraz to nowsze
rozwiązania. Chęć osiągnięcia wyższej stopy zwrotu od tej, które dawały tradycyjne
instrumenty finansowe przysłoniła aspekty związane z ryzykiem w inwestowanie w nie.
Dopóki ceny domów w Stanach Zjednoczonych rosły, można było na nich bardzo dobrze
zarobić, jednak z chwilą załamania się rynku nieruchomości, nikt nie był w stanie oszacować
rzeczywistej wartości tych papierów. W krótkim okresie doprowadziło to do załamania się
rynku finansowego i upadłości wielu instytucji działających na nim, przez tzw. efekt domina.
Należy zaznaczyć, iż wielu spośród inwestorów nie dysponowało wiedzą niezbędną do
prawidłowej oceny ryzyka związanego z derywatami kredytowymi, przez co swoje oceny
opierali na ratingach, których aktualizacja nastąpiła bardzo późno – organizacje je tworzące
nie zareagowały na dane o rosnącej liczbie nieobsługiwanych kredytów na rynkach
nieruchomości. Ponadto zarzuca się im, że wystawiały wysokie oceny ratingowe firmom,
które w rzeczywistości były ich zleceniodawcami i płaciły im wynagrodzenie – konflikt
interesów. W odpowiedzi na te zarzuty agencje wydały oświadczenia, w których stwierdzają,
że przywiązują dużą wagę do jakości dokonywanych ratingów, gdyż wiarygodność jest ich
największym kapitałem27.
Załamanie amerykańskiego rynku nieruchomości i problemy tamtejszych instytucji
finansowych były początkowo traktowane jako kryzys lokalny, szybko jednak okazało się, iż
tak nie jest. Sieć połączeń kapitałowych na całym świecie spowodowała, iż lokalny kryzys
bankowy przerodził się w światowy kryzys finansowy, który przełożył się na sferę realną
gospodarki. Zastój na amerykańskim rynku nieruchomości przełożyłby się w wyniku efektu
mnożnikowego na pozostałe gałęzie gospodarki i byłoby to powodem zmniejszenia dynamiki
wzrostu gospodarczego. Kryzys finansowy i wydarzenia z nim związane okazały się
natomiast bodźcem, który pchnął gospodarkę amerykańską w recesję, czyniąc to samo z
innymi, omawianymi gospodarkami krajów rozwiniętych.
Wychodzenie z kryzysu będzie trwało dłużej niż się tego początkowo spodziewano.
27 J. Żabińska, Globalizacja … op. cit., s. 315
31
6. Bibliografia Pozycje zwarte
1. Nawrot W., Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, Wyd. 1,
CeDeWu, Warszawa 2009
2. Yamarone R., Wskaźniki ekonomiczne. Przewodnik dla inwestora, Helion, Gliwice 2006
3. Żabińska J., Globalizacja a dynamika zmian na rynkach finansowych na przykładzie kryzysu subprime,
W: Gospodarka i finanse w warunkach globalizacji, Tom 2, WSB Toruń, Toruń 2008
Źródła internetowe
1. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1090,30070682,1090_33076576&_dad=portal&_
schema=PORTAL
2. http://ft.onet.pl/11,19441,na_recesji_traca_przede_wszystkim_ludzie,artykul.html
3. http://ft.onet.pl/11,20378,dostawcy_czesci_samochodowych_chca_10_miliardow_dolarow,artykul.html
4. http://ft.onet.pl/11,20408,kryzys_sie_poglebia_redukcja_70_tysiecy_miejsc_pracy,artykul.html
5. http://stooq.pl/
6. http://www.bba.org.uk/content/1/c4/76/71/Credit_derivative_report_2006_exec_summary.pdf
7. http://www.bea.gov/index.htm
8. http://www.bls.gov/
9. http://www.census.gov/
10. http://www.conference-board.org/economics/ConsumerConfidence.cfm
11. http://www.federalreserve.gov/
12. http://www.fxstreet.com/
13. http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/update/01/index.htm
14. http://www.investorwords.com/5768/retail_sales_index.html
15. http://www.nyse.com/
16. http://www.oecd.org/home/0,3305,en_2649_201185_1_1_1_1_1,00.html
17. http://www.wto.org/index.htm
7. Spis schematów Schemat 1. Efekty hossy i bessy giełdowej............................................................................................................. 7
Schemat 2. Sposoby transferu ryzyka kredytowego przez banki .......................................................................... 13
8. Spis tabel Tabela 1. Average Sales Prices of New One-Family Houses Sold ......................................................................... 7
Tabela 2. Dynamika zmian ilości domów sprzedawanych i wystawianych na sprzedaż w okresie od stycznia
2001 do czerwca 2006 ................................................................................................................................... 9
Tabela 3. Udział wybranych instrumentów finansowych w globalnych rynku kredytowych instrumentów
pochodnych.................................................................................................................................................. 12
Tabela 4. Kalendarium kryzysu finansowego ....................................................................................................... 15
Tabela 5. Chosen countries, flows and indicators of global trade. Volume, structure and yearly changes ........... 25
32
9. Spis wykresów Wykres 1. Percent Change from Preceding Period in Real Gross Domestic Product of the U.S. (q/q) .................. 5
Wykres 2. Interest rate, Core inflation and CPI (m/m) ........................................................................................... 8
Wykres 3. Houses Sold during period and Houses For Sale at the end of period (m/m) ........................................ 9
Wykres 4. New Housing Units Authorized by Building Permits, New Housing Units Authorized But Not Started,
New Housing Units Started and New Houses’ Sales Price (m/m)............................................................... 10
Wykres 5. DJIA, NYSE Composite and NYSE Financial Indices........................................................................ 11
Wykres 6. Interest rates (m/m) .............................................................................................................................. 18
Wykres 7. CPI all item non-food, non-energy (y/y).............................................................................................. 18
Wykres 8. Industrial Production (y/y) ................................................................................................................... 19
Wykres 9. GDP (q/q)............................................................................................................................................. 20
Wykres 10. Unemployment rate (m/m)................................................................................................................. 21
Wykres 11. Retail trade (m/m) .............................................................................................................................. 22
Wykres 12. Exports and Imports in goods (m/m) ................................................................................................. 23
Wykres 13. Net Exports in goods (m/m)............................................................................................................... 23
Wykres 14. Exports in Automotive Products (y/y) ............................................................................................... 24
Wykres 15. Unemployment Level – Job Leavers, Job Losers (m/m).................................................................... 27
Wykres 16. Personal Consumption Expenditures and Total New Orders of Manufacturing (m/m) ..................... 28
Wykres 17. Government social benefit payments to persons and Subsidies (q/q) ................................................ 28
