WS

WSWS

Warszawa 2011

WOKÓŁ KONSTYTUCJI

PISMA WYBRANE

Wojciech Sokolewicz

5

Słowo wStępne

W roku 2011 Profesor Wojciech Sokolewicz obchodzi jubileusz osiem‑dziesięciolecia urodzin. Stało się to okazją do wydania pism wybranych Profesora –  stanowią one wyraz zainteresowań naukowych Jubilata przejawianych w toku całej Jego kariery. Stąd też znajdują się tutaj teksty publikowane w latach 70. i 80. ubiegłego stulecia, jak również uwagi do‑tyczące transformacji ustrojowej oraz kwestie poruszane w trakcie prac nad nową konstytucją. W zbiorze odnaleźć można artykuły naukowe do‑tyczące kwestii ustrojowych, w tym ustroju państw zachodnich, a także praw człowieka, czy też podstawowych zasad konstytucyjnych, szcze‑gólnie zasady podziału władzy.

Taki wybór odpowiada etapom kariery naukowej Profesora Wojcie‑cha Sokolewicza. Rozdział pierwszy poświęcony został ustrojowi Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zainteresowanie te Wojciech Sokolewicz reali‑zował w trakcie pobytu na stażach badawczych w Harvard Law School (1967–1968) oraz Columbia Law School (1974–1975), a także podczas prac kierowanego przezeń Zespołu badań nad instytucjami prawno‑politycz‑nymi oraz doktryną polityczną USA w Instytucie Państwa i Prawa PAN. W  rozdziale tym znajdują się teksty dotyczące prawnej pozycji prezy‑denta USA – jego wyboru, roli w realizacji polityki zagranicznej oraz od‑działywania na gospodarkę kraju.

Kolejny rozdział poświęcony został prawom człowieka. Odpowia‑da on najnowszym zainteresowaniom Profesora Wojciecha Sokolewicza. Zamieszczone tutaj artykuły zawierają uwagi dotyczące koncepcji wol‑ności i praw zawartych w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r., m.in. komentarz do artykułów 57 i 59 Konstytucji RP, traktujących o wol‑ności zgromadzeń i wolności zrzeszania się.

Rozdział dotyczący transformacji ustrojowej obejmuje problematy‑kę przemian roku 1989, prac nad nową konstytucją oraz kwestię koniecz‑ności reform już na tle nowej ustawy zasadniczej. Należy podkreślić, iż Wojciech Sokolewicz był czynnym uczestnikiem prac nad zmianami ustrojowymi, czego wyrazem może być między innymi udział w ogólno‑polskim i multidyscyplinarnym projekcie badawczym „Teoretyczne pod‑

Słowo wStępne

stawy oraz społeczne, ekonomiczne i polityczne uwarunkowania zmian Konstytucji PRL”, w ramach którego kierował badaniami nad założenia‑mi ustrojowymi PRL.

W rozdziale dotyczącym przemian ustrojowych znajdują się także uwagi na temat samorządu terytorialnego. Zagadnienie to było przed‑miotem prac Wojciecha Sokolewicza w  trakcie obrad Okrągłego Stołu, podczas którego współprzewodniczył podstolikowi ds. samorządu tery‑torialnego. Problem transformacji ustrojowej, stanowiący przedmiot roz‑działu, obejmuje nie tylko przemiany w Polsce, lecz także przewidywane zmiany w strukturach politycznych Zachodu.

Ostatni rozdział dotyczy Trybunału Konstytucyjnego. Wojciech So‑kolewicz pełnił funkcję sędziego Trybunału Konstytucyjnego od 1993 r. Wybór na te stanowisko stanowił ukoronowanie Jego kariery teoretyka i praktyka prawa konstytucyjnego. Zainteresowanie kontrolą konstytu‑cyjności prawa było przedmiotem uwagi Wojciecha Sokolewicza już na tle państw socjalistycznych, o czym może świadczyć zamieszczony w ni‑niejszym zbiorze tekst, który ukazał się w monografii zatytułowanej Kon‑stytucja w społeczeństwie obywatelskim, jak również głos w dyskusji na te‑mat sądowej kontroli konstytucyjności prawa, pochodzący z „Przeglądu Sejmowego”. Baczna obserwacja orzecznictwa i prac Trybunału znalazła zaś swój wyraz w tekście zatytułowanym Czy TK nie ulega nadmiernej ju‑dycjalizacji?

***

Wybór zamieszczonych w niniejszym tomie tekstów został doko‑nany przez Profesora Wojciecha Sokolewicza. Niektóre z nich, pomimo długiego czasu, jaki upłynął od ich ukazania się po raz pierwszy, nadal zachowują aktualność. Ponowna publikacja umożliwia nowe spojrzenie na uwagi zawarte w przedstawionych tekstach, a ujęcie w jednym zbio‑rze niewątpliwie ułatwi dotarcie do nich.

Mamy więc nadzieję, ze prezentowana książka będzie wydawni‑ctwem potrzebnym i czytanym zarówno przez teoretyków, jak i prakty‑ków prawa.

Jan Wawrzyniak Joanna Kielin‑Maziarz

7

wybrane publikacje prof. dr. hab. wojciecha Sokolewicza

2002

1. Odpowiedzialność członków Rady Ministrów w Konstytucji RP na tle po‑równawczym, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego, Seria: Prawo, t.  6, Warszawa 2002, s.  151–218 [wsp. M. Laskowska]

2. Le Sénat en Pologne – du besoin d’une réforme, Droit Polonais Contem‑porain/Polish Contemporary Law, nr 1–4/2000 – 1–4/2001, Warszawa 2002, s. 35–51

3. O potřebě reformy Senátu: ze skušenosti polská demokracie, Právnik 2003, nr 1, s. 1–19

4. Procedura zmiany Konstytucji RP na tle porównawczym, Studia Prawni‑cze 2002, nr 2 (152), s. 19–51

5. [Opinia] Tryb postępowania Sejmu w  świetle art.  105 Konstytucji, Prz. Sejm. 2002, nr 3 (50), s. 94–97

6. [Opinia] W sprawie legalności powierzenia posłowi funkcji pełniącego obo‑wiązki szefa UOP w świetle unormowań art. 103 Konstytucji RP i art. 4a ustawy o Urzędzie Ochrony Państwa, Prz. Sejm. 2002, nr 4 (51), s. 62–65

7. [Recenzja] W.F. Opriszko, Konstitucijny osnowi rozkwitu zakonodarstwa Ukraini, PiP 2002, z. 10, s. 101–103

8. [Recenzja] G.  Vrabie (red.) Les régimes politiques des pays de l’Union européenne et de la Roumanie, Prz. Sejm. 2002, nr 6, s. 114–118

9. [Sprawozdanie] Nawrót do koncepcji państwa –  demokracja polityczna i  porządek prawny w  Europie Centralnej i  Wschodniej (Międzynarodowe kolokwium naukowe, Paryż 5–6 IV 2002), PiP 2002, z. 6, s. 92–93

2003

10. La situation constitutionelle de la deuxiemé chambre dans l’état postcommuniste: Le Sénat polonais (w:) La réinvention de l’état. Démocratie politique et ordre juri‑dique en Europe centrale et orientale, red. S. Milacić, Bruxelles 2003, s. 245–270

8

wybrane publikacje prof. dr. hab. wojciecha Sokolewicza

11. Noty do Rozdziału IX (art. 202–215) (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. III, Warszawa 2003

12. [Opinia] W  sprawie dopuszczalności i  trybu odwołania sejmowej komisji śledczej, Prz. Sejm. 2003, nr 3, s. 77–79

13. Poland’s road to a democratic constitution (1989–1997), Arhiw za prawne i drosztwene nauke 2002 (Beograd), nr 4, s. 465–487

14. Polska droga do demokratycznej konstytucji (1989–1997), Zeszyty Nauko‑we Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego, Seria: Prawo, nr 8, Warszawa 2003, s. 3–28

15. Pytania o konstytucję, St. Praw. 2003, nr 3, s. 10–12, 29–31 [współaut.]16. [Recenzja] V. Ševčík, Právo a ústavnost v České republice [Prawo i kon‑

stytucyjność w Republice Czeskiej], Prz. Legis. 2003, nr 5, s. 121–12617. [Sprawozdanie] Reforma administracji publicznej w  teorii i  w  praktyce,

Třešt, Rep. Czeska, PiP 2003, z. 12, s. 117–11818. Upravljanj kulturom ili kultura upravljanja – Drżavni savet za radiofoniju

i televiziju u Poljskoj kak problem ustavnog prava, Pravni život 2003 (Beo‑grad), No 12, Vol. IV, s. 645–662

2004

19. O osobliwościach ustawy budżetowej i trybu jej uchwalania, Prz. Legis. 2004, nr 2, s. 36–56

20. Des particularités de la loi budgétaire et de sa procedure de son adoption (w:) Constitution –  lex superior. Mélanges Pavle Nikolić, red. S.  Djordjević, Belgrade 2004, s. 567–594

21. Formy oddziaływania parlamentu polskiego na prawodawstwo Unii Euro‑pejskiej, PiP 2004, z. 8, s. 3–17

22. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji jako problem konstytucyjny, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego, Seria: Prawo, nr 9, Warszawa 2004, s. 1–21

23. Krajowa Rada Radiofonii i  Telewizji jako problem prawno‑konstytucyjny, (w:) Wolność słowa w mediach, red. D. Górecki, Łódź 2004, s. 51–60

24. K problematice nevládni (’nezávislé’) státni spravy v  Polsku. Na prikla‑du Rady pro Rozhlas a  TV (w:) Reforma veřejné správy v  teorii a  praxi, red. J. Grospič, L. Vostrá, Praha 2004, s. 119–135

25. [Opinia] W sprawie możliwości przesłuchania Prezydenta RP przez sejmo‑wą komisję śledczą, Prz. Sejm. 2004, nr 1, s. 70–73

26. [Opinia] W  sprawie utworzenia wspólnej (poselsko‑senatorskiej) komisji ds. europejskich, Prz. Sejm. 2004, nr 2, s. 139–142

27. [Opinia] W sprawie możliwości określenia przez przyszłą komisję ds. euro‑pejskich stanowiska wiążącego Radę Ministrów na forum Unii Europejskiej, Prz. Sejm. 2004, nr 2, s. 146–147

9

wybrane publikacje prof. dr. hab. wojciecha Sokolewicza

28. [Opinia] W sprawie zgodności z konstytucją przepisu ustawy umożliwiają‑cego cudzoziemcom – obywatelom Unii Europejskiej – wzięcie udziału w wy‑borach samorządowych w Polsce, Prz. Sejm. 2004, nr 2, s. 179–182

29. [Opinia] W sprawie powoływania rządu w trybie art. 154 i 155 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, Prz. Sejm. 2004, nr 4, s. 97–102

30. Opinia w sprawie niektórych problemów wykładni i stosowania art. 32 pkt 7 Konstytucji PRL z 22 VII 1952 r. (w:) W. Jaruzelski, Przeciwko bezprawiu 1970, Toruń 2004, s. 168–177

31. [Recenzja] Demokracja polska w oczach socjologów (artykuł recenzyjny książki Demokracja polska 1989–2003, J. Wiatr, Jacek Raciborski, Jerzy Bartkowski, Barbara Frątczak‑Rudnicka, Jarosław Kilian, Warszawa 2003), PiP 2004, z. 11, s. 103–108

2005

32. Formy oddziaływania polskiego parlamentu na prawodawstwo Unii Eu‑ropejskiej. Wybrane problemy prawne (w:) Polska w  Unii Europejskiej. XLVI  Zjazd Katedr i  Zakładów Prawa Konstytucyjnego, red.  M.  Kruk, J. Wawrzyniak, Kraków 2005, s. 67–87

33. Noty do Rozdziału II, podrozdział „Wolności i  prawa polityczne” (art.  57–63 oraz 216–221) (w:) Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Ko‑mentarz, red. L. Garlicki, t. IV, Warszawa 2005

34. Postępowanie ustawodawcze w zakresie ustawy budżetowej. Kilka uwag de lege lata i wniosków de lege ferenda (w:) Tryb ustawodawczy a jakość prawa, red. J. Wawrzyniak, Warszawa 2005, s. 133–162

35. [Opinia] Dotycząca wniosku obywatelskiego o podjęcie przez Sejm uchwały o przeprowadzeniu referendum ogólnokrajowego w sprawie zmian w ustroju Rzeczpospolitej Polskiej, Prz. Sejm. 2005, nr 3, s. 107–111

36. [Recenzja] W.J.  Czecharin,  Osnowy konstitucionnogo stroja Respubliki Polsza, PiP 2005, z. 1, s. 108–110

2006

37. Funkcja kreacyjna Sejmu i  Senatu (w:) Parlament. Model konstytucyjny a praktyka ustrojowa, red. Z. Jarosz, Warszawa 2006, s. 147–174

38. La Pologne en marche vers une constitution democratique (w:) L’État et la Droit d’Est eu Ouest. Mélanges Offerts au Professeur Michel Lesage, Paris 2006, s. 303–326

39. Głos w dyskusji nt. systemu wyborczego (w:) Prawo wyborcze do parla‑mentu w wybranych państwach europejskich, red. S. Grabowska, K. Skła‑dowski, Kraków 2006, s. 91–96

10

wybrane publikacje prof. dr. hab. wojciecha Sokolewicza

40. Status prawny sędziego Trybunału Konstytucyjnego (w:) Księga XX‑lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, red. M. Zubik, Warszawa 2006, s. 159–184

41. Status prawny sędziego TK (w:) Hommage to Academitian Rajko Kuzmano‑vić, red. Rade Mihaljić, Banja Luka 2006, s. 463–485

42. Kilka uwag o gwarancjach prawa własności w Konstytucji RP (w:) Włas‑ność – zagadnienia ustrojowo‑prawne. Porównanie rozwiązań w państwach Europy Środkowo‑Wschodniej, red. K. Skotnicki, Łódź 2006, s. 307–315

43. Koncepcja politycznych wolności i  praw w Konstytucji RP z 1997  r. (w:) Konstytucja RP z 1997  r. na tle zasad współczesnego państwa prawnego. Zagadnienia wybrane, red. M. Kruk, Warszawa 2006, s. 99–122

44. [Opinia] W sprawie obowiązywania zasady dyskontynuacji w odniesieniu do procedury uchwalania ustawy budżetowej (sporządzona dla Prezydenta RP), Prz. Sejm. 2006, nr 3, s. 108–112

45. Trybunał Konstytucyjny (rozdział VII) (w:) System organów ochrony prawnej w Polsce. Podstawowe instytucje, red. M. Kruk, Warszawa 2006, s. 151–181

46. W obliczu proponowanych zmian Konstytucji [współaut. M.  Laskow‑ska] (w:) Prawo w  XXI wieku. Księga pamiątkowa 50‑lecia INP PAN, red. W. Czapliński, Warszawa 2006, s. 438–457

2007

47. Noty do art. 1 (s. 37), art. 2 (s. 74), art. 7 (s. 14), art. 11 (s. 57), art. 12 (s.  14), art.  13 (s.  20), art.  222 (s.  13), art.  223 (s.  13), art.  224 (s.  13), art. 225 (s. 17), art. 227 (s. 55) (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, t. V, Warszawa 2007

48. Prawnoustrojowe gwarancje wolności prasy (mediów) (w:) Ustroje, doktry‑ny, instytucje polityczne. Księga Jubileuszowa Profesora zw. dra hab. Maria‑na Grzybowskiego, red. J. Czajkowski (i in.), Kraków 2007, s. 439–456

2008

49. Nasz „nowy” konstytucjonalizm: połowiczne reformy i  selektywna konty‑nuacja (w:) Metamorfózy práva ve střední Evropě, red.  Zd. Masopust, H. Jermanová, Praha–Plzneň 2008, s. 57–61

50. [Opinie] W sprawie niektórych problemów związanych z relacjami Prezy‑denta RP z rządem, odpowiedzialnością ministrów i zmianą kadencji parla‑mentu (w:) Prz. Sejm. 2008, nr 3, s. 204–208, 215– 21

51. Wolność prasy i jej konstytucyjne ograniczenia, PiP 2008, z. 6, s. 22–3752. Wolność prasy jako konstytucyjna zasada ustroju państwa, Ius Novum

2008, nr 2, s. 5–23

11

wybrane publikacje prof. dr. hab. wojciecha Sokolewicza

2009

53. Funkcje sił zbrojnych. Konstytucja i  rzeczywistość (w:) Prawo, parlament i egzekutywa we współczesnych systemach rządów. Księga poświęcona pa‑mięci Profesora Jerzego Stembrowicza, red.  St. Bożyk, Białystok 2009, s. 160–179

54. [Hasła] Absolutorium (s. 91–96), Emisja pieniądza (s. 155–156), Kom‑petencje Prezydenta RP w sprawach budżetowych (s. 206–208), Naro‑dowy Bank Polski (s. 248), Prowizorium budżetowe (s. 469–470), Rada Polityki Pieniężnej (s.  488–489), Sprawozdanie z  wykonania budżetu (s.  566) (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz ency‑klopedyczny, red. W. Skrzydło, S. Grabowska, R. Grabowski, War‑szawa 2009

55. Neutralność polityczna sił zbrojnych jako konstytucyjna zasada ustroju pań‑stwa (w:) Instytucje prawa konstytucyjnego w dobie integracji europejskiej. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesor Marii Kruk‑Jarosz, red. J. Waw‑rzyniak, M. Laskowska, Warszawa 2009, s. 104–114

56. Niekotoryje problemy funkcionirovanija ispolnitielnoj własti preziden‑tsko‑parlamentarnych formach pravlenija. Opyt Polszi (w:) Matieria‑ły miezdunarodnoj nauczno‑prakticzeskoj konferencij: Gosudarstvo i prawo, wyzowy XXI wieka, red.  J.M. Mackiewicza, Moskwa 2009, s. 110–116

57. O znaczeniu cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi (w:) Studia z pra‑wa konstytucyjnego. Księga Jubileuszowa dedykowana profesorowi Wie‑sławowi Skrzydle, red.  J.  Posłuszny, J.  Buczkowski, K.  Eckhardt, s. 283–314

58. [Recenzja] „Przegląd Sejmowy” w  latach 2000–2008, PiP 2009, z.  2, s. 102–109

59. [Głos w  dyskusji] Na temat sądowej kontroli konstytucyjności prawa, Prz. Sejm. 2009, nr 4, s. 259–262

60. [Opinia] W sprawie wybranych aspektów prawnych ratyfikacji umowy mię‑dzynarodowej, Prz. Sejm. 2009, nr 1, s. 170–176

61. [Sprawozdanie] Współczesne problemy realizacji władzy narodu (Konfe‑rencja naukowa, Moskwa 4 II 2009 r.), PiP 2009, z. 6, s. 125–127

62. [Recenzja] R. Chruściak, KRRiT w systemie politycznym i konstytucyj‑nym, Prz. Sejm. 2009, nr 4, s. 236–242

63. [Recenzja] W.  Sadurski, Prawo przed sądem. Studium sądownictwa konstytucyjnego w  postkomunistycznych państwach Europy Środkowej i Wschodniej, PiP 2009, z. 12, s. 106–109

64.Wolność prasy i jej gwarancje (w:) Księga pamiątkowa Profesora Mar‑cina Kudeja, red.  A.  Łabno, E.  Zwierzchowski, Katowice 2009, s. 43–57

wybrane publikacje prof. dr. hab. wojciecha Sokolewicza

2010

65. Bezpośrednia kontrola organów władzy wykonawczej nad Siłami Zbrojnymi RP (w:) Krytyka Prawa. Niezależne studia nad prawem, t. II. Bezpieczeń‑stwo, red. W. Sokolewicz, Warszawa 2010, s. 109–141

66. Czy Trybunał Konstytucyjny ulega nadmiernej judycjalizacji? (w:) Księga XXV‑lecia Trybunału Konstytucyjnego. Ewolucja funkcji i zadań Trybunału Konstytucyjnego – założenia a ich praktyczna realizacja, red. K. Budziło, Warszawa 2010, s. 345–349

67. Niektóre problemy działania egzekutywy na tle Konstytucji RP z  1997  r. (w:) Prawa Człowieka – Społeczeństwo Obywatelskie – Państwo Demokra‑tyczne. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Pawłowi Sarneckiemu, red. P. Tuleja, M. Florczak‑Wątor, S. Kubas, Warszawa 2010, s. 367–378

68. Przyczynek do wykładni art. 2 Konstytucji RP (w:) Demokratyczne państwo prawne w teorii i w praktyce w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, red. K. Skotnicki, Łódź 2010, s. 297–302

69. [Recenzja] S. Levinson, Our Undemocratic Constitution. Where the Con‑stitution Goes Wrong (And How We the People Can Correct it), Prz. Sejm. 2010, nr 1, s. 205–212

70. Uwagi do wybranych zagadnień praw jednostki (w:) Współczesne wyzwania wobec praw człowieka w świetle polskiego prawa konstytucyjnego, Poznań 2009, s. 309–312

2011

71. Prasa i Konstytucja, Warszawa 201172. [Recenzja] K. Tarnacka, Prawo do informacji w polskim prawie konstytu‑

cyjnym, PiP 2011, z. 3, s. 109–11173. Spojováni zastupitelské a přimé demokracie w polském ustavnim právu,

Právnik 2011, nr 8, s. 784–78974. Wolność prasy a  dobro wymiaru sprawiedliwości. Konflikt wartości –  im‑

manentny czy incydentalny (w:) Transformacja systemów wymiaru spra‑wiedliwości, t.  I, Pozycja ustrojowa władzy sądowniczej i uwarunkowania transformacji, red. J. Jaskiernia, Toruń 2011, s. 133–152

75. O wyższości świąt Wielkanocy nad świętami Bożego Narodzenia, czyli de‑mokracji przedstawicielskiej nad bezpośrednią (w:) Prawo pracy w świetle procesów integracji europejskiej. Księga jubileuszowa Profesor Marii Matey‑‑Tyrowicz, red. J. Wratny, M.B. Rycak, Warszawa 2011, s. 545–563

rozdział iuStrój Stanów zjednoczonych

ameryki

15

nauki z cnót i zalet*

17 września 1787 roku uczestnicy konwencji, zebrani w  Filadelfii, za‑kończyli wspólną kolacją w miejskiej tawernie czteromiesięczne debaty, burzliwe nieraz i dramatyczne. Kompromisowy projekt konstytucji był gotowy, chociaż przejść jeszcze musiał trudną procedurę zatwierdzania przez poszczególne stany, by w końcu stać się prawem – prawem naj‑wyższym – 4 marca 1789 roku. Twórcy projektu czuli ulgę i dumę. W po‑mieszczeniu, gdzie obradowali, za fotelem przewodniczącego, Jerzego Waszyngtona, wisiał obraz przedstawiający wschód słońca. Najstarszy ze zgromadzonych, liczący już 81 lat Benjamin Franklin wyznał, że gdy spoglądał nań w czasie dyskusji, nie był pewien, czy to słońce wschodzi, czy zachodzi, a dopiero teraz nabrał przekonania, że jest to jednak słońce wschodzące.

I rzeczywiście; bez popadania w przesadę można powiedzieć, że konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki stała się aktem szczegól‑nego znaczenia i obiektem szczególnego zainteresowania, nie tylko dla amerykańskich, lecz także dla innych – a w  tym także i polskich – ba‑daczy prawa konstytucyjnego. Cóż jest takiego w  tym dokumencie, co przyciąga uwagę postronnych i nie zawsze przecież bezkrytycznych ob‑serwatorów?

Myślę, że na pierwszym miejscu trzeba wymienić jej postępowe treści demokratyczne, republikańskie i  humanitarne. Treści dziś tylko częściowo albo zwietrzałe, albo zdezaktualizowane późniejszym bie‑giem wydarzeń. Koncepcja demokracji, dla nas wprawdzie jakby niepeł‑na, a przez to ułomna, odegrała wszak progresywną rolę w powojennym rozwoju np.  konstytucjonalizmu japońskiego, co ostatnio w  przekony‑wający sposób wykazał prof. Yasuhiro Okudaira z Tokio (Influence of the U.S. Constitution on the Constitution of Japan).

Drugim czynnikiem – a może wartością? – jest długowieczność tej konstytucji obowiązującej już przez dwa wieki, z dwudziestoma sześcio‑ma zaledwie poprawkami, które jednak nie zmieniły ani jej konstrukcji

* Tekst niniejszy opublikowano pierwotnie w: PiŻ, nr 3 z 16 I 1988 r., s. 10 –11.

16

rozdział i. uStrój Stanów zjednoczonych ameryki

nośnej, ani żadnej z  zasad przewodnich zarysowanego w  niej modelu ustroju państwa. I  to mimo licznych przecież i głębokich przemian, ja‑kie zachodziły w tym okresie w społeczeństwie amerykańskim, w  jego poziomie materialnym i kulturalnym i w amerykańskiej państwowości, ewoluującej od kolonii zabiegającej o utrwalenie świeżo uzyskanej nie‑podległości do jednego z  supermocarstw, współdecydujących o  losach świata. Nie muszę dodawać, że stabilność konstytucji jest cechą pożąda‑ną tak ze względu na umocnienie w  społeczeństwie postaw prolegali‑stycznych, jak i (o czym niżej) na ideologiczne funkcje tego aktu.

Dla prawnika zajmującego się prawem konstytucyjnym, poucza‑jąca jest po dzień dzisiejszy refleksja nad jedną z przyczyn tak długiej żywotności konstytucji Stanów Zjednoczonych; a jest nią bez wątpienia udana kombinacja sztywnościprzejawiającej się w trwaniu zasad – z ela‑stycznością, umożliwiając nader swobodną interpretację i  tych zasad, i poszczególnych przepisów; rola główna przypada tu, jak wiadomo, fe‑deralnemu Sądowi Najwyższemu, sprawującemu kontrolę konstytucyj‑ności prawa i w związku z tym powołanemu do dokonywania autoryta‑tywnej wykładni konstytucji.

Czwartym wreszcie czynnikiem podnoszącym atrakcyjność tej konstytucji –  w  szczególności w  oczach socjologa i  politologa –  jest jej szeroka akceptacja przez wszystkie właściwie kręgi społeczeństwa ame‑rykańskiego, łącznie z niezainteresowanymi – jak by się wydawało – po‑chwałą jej zachowawczych funkcji, z przyczyn klasowych i politycznych. Konstytucja weszła bowiem nie tylko do amerykańskiego „wyznania wiary” (kanonu powszechnie wyznawanych poglądów na organiza‑cję życia zbiorowego) i  nie tylko je instytucjonalizuje, ale wręcz bywa z nim utożsamiana. Czy to dzieci amerykańskie w szkołach, czy nowo przybyli imigranci, ubiegający o  obywatelstwo Stanów Zjednoczonych – wszyscy uczą się amerykańskiego patriotyzmu poprzez naukę o kon‑stytucji. Jest więc ona przekaźnikiem określonych wartości – z pewnoś‑cią dogodnych dla rządzących i zabiegających o utrzymanie status quo – ale skutecznie dzięki niej upowszechnianych i integrujących to ogrom‑nie przecież zróżnicowane społeczeństwo. Dodam, że konstytucję ak‑ceptują również amerykańscy komuniści, przewidując jej utrzymanie po dokonaniu postulowanych w  swoim programie reform ustrojowo‑‑politycznych. Na dwudziestej czwartej konwencji (zjeździe) KP USA, jej przywódca, Gus Hall, wysunął żądanie obrony konstytucji („Trybuna Ludu” z 15–16 VIII 1987 r.).

Tak więc wytworzył się mitkonstytucjidoskonałej i bezbłędnej, często idealizowanej, a nawet sakralizowanej. Powtarzające się rozbież‑ności pomiędzy konstytucją (bywa, że tylko wyobrażeniem o niej) a prak‑tyką (np. co do rozdzielenia kompetencji prezydenta i Kongresu w sfe‑

nauki z cnót i zalet

17

rze polityki zagranicznej) zwykło się wyjaśniać „wadliwym stosowaniem konstytucji pozbawionej wad”. Tymczasem przy bliższym badaniu oka‑zuje się nierzadko, że ta krytycznie –  i najczęściej słusznie! – oceniana praktyka może znajdować uzasadnienie w jednej z prawnie dopuszczal‑nych interpretacji tak właśnie sformułowanego przepisu konstytucji. I wtedy pryska mit „dobrej” konstytucji i „złych” osób lub organów, które ją realizują. Okazuje się, że grzechem pierworodnym naznaczony został jednak tekst pierwotny, zredagowany w Filadelfii przed dwustu laty…

Trudno bowiem akt z roku 1787, mimo wszystkich jego zalet (o któ‑rych będzie jeszcze mowa), uznać za uniwersalny wzorzec optymalnej ustawy zasadniczej; zabiegają zaś o to wcale liczni jego apologeci (ostat‑nim tego przykładem był referat prof. Louisa Henkina z Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, wygłoszony na II Światowym Kongresie Pra‑wa Konstytucyjnego). Ceną za zwięzłość są liczne luki; rezultatem roz‑wiązań kompromisowych –  niejednoznaczność niektórych przepisów; skutkiem pragmatyzmu autorów – sporo postanowień przypadkowych, odpowiadających specyfice doraźnej sytuacji, czasu i miejsca; ceną dłu‑gowieczności zaś – jawny anachronizm części sformułowań. Najistotniej‑szym jednak –  w  naszych oczach –  mankamentem jest to, że na Kon‑wencji Filadelfijskiej reprezentowana była wyłącznie ówczesna elita społeczna, skłonna do przedstawiania interesów i poglądów warstw za‑możniejszych, interesów po części nader partykularnych, choć skrywa‑nych pod powłoką ogólnoludzkiej w swej wymowie filozofii i odpowia‑dającej jej frazeologii. Filozofia ta już w pierwotnym tekście konstytucji wyrażona była więc w sposób niepełny, niekonsekwentny i wybiórczy. Również podział władzy, jak i system wyborczy, zawierały w swym kon‑stytucyjnym kształcie – w zgodzie z otwarcie proklamowanymi intencja‑mi Ojców Założycieli – znaczne ograniczenia demokracji.

W maju ubiegłego roku na zebraniu grupy prawników z Hawajów pierwszy – i jak dotąd jedyny – czarny Amerykanin powołany na urząd sędziego Sądu Najwyższego Thurgood Marshall powiedział, że konstytu‑cja była ułomna od samego początku, ponieważ pierwsze słowa pream‑buły: „My, naród Stanów Zjednoczonych…” nie obejmowały większości obywateli amerykańskich, wyłączały bowiem kobiety i czarnych. Znacze‑nie tej oceny występuje wyraźniej na tle niedawnych losów projektu po‑prawki do konstytucji, która gwarantować miała równe prawo kobietom (Equal Rights Amendment), projektu storpedowanego przez ugrupowa‑nia konserwatywne, posługujące się demagogiczną argumentacją.

Nie jest rzeczą przypadku, że właśnie konserwatyści i prawicow‑cy okazują największe przywiązanie do pierwotnego tekstu konstytucji, oponując przeciwko jego modyfikacjom czy to w drodze formalnych po‑prawek, czy też nazbyt – jak powiadają – szerokiej i liberalnej jego wy‑