Upload
mikolaj-dudkiewicz
View
1.753
Download
4
Embed Size (px)
DESCRIPTION
AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I SPORTUIM. JĘDRZEJA ŚNIADECKIEGO W GDAŃSKUWydział Wychowania FizycznegoKatedra Nauk PrzyrodniczychZakład Anatomii i AntropologiiIzabela DudkiewiczWYBRANE ZMIANY PRZECIĄŻENIOWE W NARZĄDZIE RUCHU U MUZYKÓW INSTRUMENTALISTÓW I PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PREWENCYJNYCHPraca magisterska wykonanapod kierunkiemprof. nadzw. dr hab. Barbary DudaGdańsk 2013
Citation preview
AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I SPORTU
IM. JĘDRZEJA ŚNIADECKIEGO W GDAŃSKU
Wydział Wychowania Fizycznego
Katedra Nauk Przyrodniczych
Zakład Anatomii i Antropologii
Izabela Dudkiewicz
nr albumu 020829
WYBRANE ZMIANY PRZECIĄŻENIOWE W NARZĄDZIE
RUCHU U MUZYKÓW INSTRUMENTALISTÓW
I PROPOZYCJE ĆWICZEŃ PREWENCYJNYCH
Praca magisterska wykonana
pod kierunkiem
prof. nadzw. dr hab. Barbary Duda
Gdańsk 2013
2
WSTĘP
Podstawowym działaniem muzyka w czasie gry na instrumencie jest ruch
fizyczny i praca określonych części narządu ruchu. Choć powszechnie praca
instrumentalisty uznawana jest jako lekka, umysłowa (Janiszewski 1992), to jednak
w opinii muzyków, wymaga ona umiejętności połączenia pracy intelektualnej z kontrolą
fizyczną ciała. Naukowcy podejmujący problematykę zdrowia muzyków jednoznacznie
twierdzą, że na zawodową grę na instrumentach muzycznych składa się duża
sprawności układu mięśniowo – szkieletowego kończyn górnych, tułowia oraz układu
krążenia i układu oddechowego. Tak więc wyznacznikiem warunkującym zdrowie
instrumentalisty jest jego sprawność fizyczna. Długoletnie doskonalenie umiejętności
gry od strony fizycznej poprawia koordynację nerwowo – mięśniową, zwiększa
elastyczność więzadeł palców rąk, poprawia pamięć ruchową, jednak nie wpływa na
rozwój i kształtowanie zdolności motorycznych niezbędnych do prawidłowego –
zdrowego funkcjonowania w zawodzie muzyka. Brak siły mięśniowej i wytrzymałości
fizycznej na odpowiednim poziomie utrudnia kształcenie muzyka i komplikuje jego
życie zawodowe. Janiszewski i wsp. (2005) dowiedli, że gra na instrumencie stwarza
obciążenia narządu ruchu zarówno w zakresie jego statyki jak i dynamiki. W niektórych
specjalnościach muzycznych obciążenia kręgosłupa są cztero- i pięciokrotnie większe,
niż u człowieka w pozycji stojącej. Praca statyczna mięśni stwarza stałą dysproporcję
w zapotrzebowaniu mięśni na tlen, a jego dostarczeniem i może prowadzić do
czynnościowych dysfunkcji upośledzających zdolności i efektywność gry.
Kształcenie na instrumentach muzycznych niesie znaczne ryzyko przeciążeń
zawodowych już na początku „kariery”. Jednym z powodów jest konieczność przyjęcia
przymusowej pozycji przy instrumencie / z instrumentem, która niedozowana
i niekorygowana w odpowiedni sposób prowadzi do problemów zdrowotnych. Według
badań Nawrockiej i Wołyńskiej – Ślężyńskiej (2008) dolegliwości bólowe zgłasza 78%
skrzypków i 60% pianistów w wieku 12 – 18 lat. Gra na instrumentach obciążających
narząd ruchu zarówno symetrycznie, jak i asymetrycznie zwiększa częstość
występowania wad postawy w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej. U młodych
pianistów stwierdzono w 90% wysunięcie głowy do przodu, w 70% pogłębioną lordozę
lędźwiową, w 65% powiększoną kifozę piersiową, w 50% asymetryczne ustawienie
barków i w 40% asymetryczne ustawienie łopatek. U skrzypków zaobserwowano
3
w 87% uniesienie lewego barku i w 81% uniesienie lewej łopatki. Lewostronne
skrzywienie kręgosłupa posiada 58% skrzypków. Jednak autorka dostrzega, że zakres
ruchu całego kręgosłupa jest znacznie większy, niż w grupie kontrolnej (nie grającej na
instrumentach). Badania podają, że 31% młodych muzyków nie uprawia żadnej
aktywności fizycznej poza obowiązkowymi lekcjami wychowania fizycznego.
Heming (2004) przypisuje wszelkie problemy zdrowotne muzyków słabej
kondycji fizycznej. Drabik (1995) podaje, że regularna aktywność fizyczna zmniejsza
ryzyko powstawania psychofizycznych chorób. Niedostatek wiedzy muzyków oraz ich
pedagogów z dziedziny edukacji zdrowotnej przyczynia się do wzrastającej liczby
przeciążeń zawodowych muzyków i powstawania chorób nie tylko w obrębie narządu
ruchu, ale także układu krążenia, układu oddechowego, układu nerwowego, czy
narządów zmysłów. Ponadto wiele schorzeń jest ukrytych, trudnych do rozpoznania
(Janiszewski, 1992). W analizie zawodu artysty nie można pominąć udziału roli stanu
emocjonalnego działającego pod wpływem napięć układu autonomicznego. Dogłębnej
analizie należałoby poddać obszary z zakresu biomechaniki, fizjologii, psychologii,
ponieważ wszystkie wiążą się z wykonawstwem muzycznym – interpretacją estetyczną
dzieł, techniką gry i wpływają na obciążenia organizmu artysty.
Kształcenie do zawodu muzyka rozpoczyna się w wieku 6 – 7 lat, kiedy
dziecko ma pierwszy kontakt z wybranym instrumentem (klawiszowym lub
strunowym). W pierwszych dwóch latach nauki pedagodzy zalecają dzienny czas
ćwiczenia 30 – 45 minut. Wymaga to od dziecka utrzymania ciała w przymusowej
pozycji statycznej zgodnej ze specyfiką instrumentu. Już na tym etapie może się ona
przyczynić do powstawania wad postawy ciała. Z każdym kolejnym rokiem czas
ćwiczenia wydłuża się. Wiąże się to z koniecznością opanowania większych dzieł
muzycznych, doskonaleniem sprawności technicznej i swobody palcowej w grze. Uczeń
kształtuje nawyki ruchowe i niejednokrotnie zdarza się, że trudności techniczne
przekraczają możliwości organizmu będącego w trakcie intensywnego rozwoju
(Janiszewski, 1992). Uczeń kończący pierwszy stopień szkoły muzycznej ćwiczy
codziennie średnio 2 – 2,5 godziny, a uczeń kończący drugi stopień od 4 – 5 godzin. Po
12 latach kształcenia muzyk poświęcający się całkowicie temu zawodowi pracuje przy
instrumencie około 6 godzin dziennie. Pojawiające się nieprawidłowości
funkcjonowania narządu ruchu zależą też od wielu zmiennych czynników, tj. rodzaju
instrumentu, techniki gry i nakładu wysiłku psychofizycznego.
4
Zawodowi sportowcy obciążeni wielogodzinnymi treningami, przy
niedostatecznej ilości czasu na regenerację organizmu, narażeni są na wystąpienie
kontuzji. Podobna sytuacja ma miejsce wśród muzyków. Problemy zdrowotne mogą
doprowadzić do tego, że muzyk zmuszony jest zrezygnować z kariery instrumentalisty.
Jak podaje Bodnar (2006) z badań przeprowadzonych w Medical Center for Performing
Artist w Ohio wynika, że 64,4% zawodowych muzyków cierpi na dolegliwości układu
mięśniowo – szkieletowego.
Właściwa kontrola i analiza ruchu (Meinel, 1967) może mieć znaczący wpływ
na uniknięcie nieprawidłowości i przeciążeń. Nieprawidłowe ustawienie narządu ruchu
szczególnie w okresie wzrostu i dojrzewania organizmu mogą prowadzić do trwałych
zmian anatomicznych w zespole wykonawczym. Pedagog muzyczny przeznacza swój
czas na pracę z uczniem dwa razy w tygodniu po jednej godzinie. Indywidualna,
wielogodzinna koncentracja wymagana od ucznia oraz wzmożony udział emocjonalny
obciążają ćwiczącego, niosąc zagrożenie kontuzji. W programie kształcenia muzyków
nie planuje się czynnego udziału psychologów muzycznych, ani stałej kontroli
lekarskiej. Przez większość czasu spędzanego przy instrumencie muzykowi nie
towarzyszy nauczyciel. Realizuje on swoje zadania samodzielnie kontrolując technikę
gry, pozycję ciała w czasie gry, ilość powtórzeń tych samych ruchów i stopień
obciążenia emocjonalnego. Ryzyko chorób psychofizycznych wzrasta.
Autorzy analizujący przypadki zawodowych muzyków w swoich publikacjach
opierają się o literaturę sportową oraz wiedzę z dziedziny anatomii, fizjologii,
biomechaniki i nauk medycznych. Szukają wyjaśnienia skomplikowanych problemów
związanych z techniką gry na instrumentach oraz przyczyn powstawania schorzeń
zawodowych muzyków. Próbują ustalić najbardziej skuteczne formy rehabilitacji
i leczenia chorób.
Środowisko medyczne podjęło zainteresowania problemem zdrowia muzyków
w latach siedemdziesiątych XX wieku (Bodnar, 2006). Pierwszą pracę dotycząca
schorzeń zawodowych muzyków przedstawił włoski lekarz Bernardino Ramazzini
w „Disease of tradesmen” w 1713 roku. Niemiecki uczony Singer w „Disease of
musical profession” w 1932 roku opisał najczęściej występujące przykurcze mięśniowe,
objawy zmęczenia i problemy neurologiczne wśród pianistów i muzyków grających na
instrumentach smyczkowych. Praca Critchley’a i Hensona „Music and the brain”
opublikowana w 1977 roku daje początek współczesnej dyscyplinie medycznej zwanej
„performing arts medicine”, która zajmuje się diagnostyką, leczeniem i profilaktyką
5
schorzeń muzyków, jak również tancerzy i aktorów. Przez szereg lat kraje zachodnie:
USA, Wielka Brytania, Niemcy poświęcają się pracom nad zdrowiem w środowisku
artystów. Problem podejmują lekarze oraz instytuty badawcze i kliniki: Miller
Healthcare Institute for Performing Artists (USA), Institute for Music Physiology and
Musicians’ Medicine (Niemcy). W Wielkiej Brytanii powołano do życia
Międzynarodowe Stowarzyszenie do Studiów nad Napięciem w Wykonawstwie
Muzycznym.
6
1. PROBLEMATYKA W ŚWIETLE LITERATURY
1.1. Zdrowie i aktywność fizyczna uczniów szkół ponadgimnazjalnych i studentów
Problematyka związku aktywności fizycznej ze zdrowiem podejmowana jest od
czasów starożytnych. Pierwsze dokumentacje na ten temat znajdują się u myślicieli,
filozofów – Hipokratesa i Arystotelesa, a nieco później u Horacego. Hipokrates
w V – VI w. p.n.e. głosił, że „gdybyśmy mogli dać każdemu właściwą ilość pożywienia
i nie za dużo i nie za mało, to bylibyśmy na bezpiecznej drodze do zdrowia”. Następnie
dodał: „samo jedzenie nie utrzyma człowieka przy życiu, musi on jeszcze ćwiczyć”
(Drabik, 1999 a). Hipokrates był wielkim zwolennikiem spacerów, marszów i biegów
jako form profilaktycznych i leczniczych (Kuński, 1991). Horacy w I wieku p.n.e.
potwierdza ich wartości: „jeśli nie biegasz pókiś zdrów, będziesz biegać kiedy
zachorujesz”. Większość myślicieli starożytnych opowiadało się za naturalnymi
formami ruchu w stosowaniu ich jako metod leczniczych. Według Hipokratesa natura
(gr. physis) człowieka ma znaczenie szczególne, „jest bowiem czynnikiem, który
w chorobie sam leczy”. W czasie największego rozkwitu medycyny greckiej Rzymianie
utrzymywali własne zdrowie bez pomocy lekarzy. Dbali o „wielki hart ciała” oraz
o zdrowie psychiczne poprzez kształtowanie odporności na trudy i cierpienia. Kuński
(1991) podaje, że odznaczali się tzw. „zręcznością życiową”. Czerpali przyjemność
z aktywności ruchowej, takiej jak jazda konna, umiarkowana gimnastyka, masaż a także
zabawy na huśtawce. Uznawali te zajęcia jednocześnie jako element leczenia.
Największe osiągnięcia medycyny starożytnej zebrał Galen (130 – 200).
W trzech dziełach poświęconych ćwiczeniom fizycznym wydzielił gimnastykę
właściwą służącą zachowaniu lub odzyskaniu zdrowia. Podstawy nauki Galena wyłożył
Avicenna w XI wieku jako kanon – księgę obowiązującą w medycynie przez kilka
stuleci, aż do pierwszych znacznych odkryć w fizjologii w XVII wieku. W swojej
praktyce zalecał intensywność i formę ćwiczeń fizycznych dostosowane do wieku,
poziomu zdrowia, czy stadium choroby. W XVIII wieku nastąpiły odkrycia
w dziedzinach anatomii i fizjologii. Ustalono, że ćwiczenia fizyczne przedłużają życie
i zapobiegają przedwczesnemu starzeniu się. Powyższe idee przenikały do Polski.
Pierwszym pionierem ruchu podkreślającym jego ogólnozdrowotne walory był Henryk
Jordan (1842 – 1907). Następnie od połowy XX wieku popularyzację ćwiczeń
fizycznych dla celów zdrowotnych rozwijał Włodzimierz Missiura i jego uczeń
7
Stanisław Kozłowski. W Europie tematem tym zajmują się ośrodki w Kopenhadze,
Sztokholmie i Oslo (Kuński, 1991).
Współcześnie za kluczowy i integrujący czynnik zdrowego stylu życia traktuje
się aktywność fizyczną (Drabik, 1995). Kozłowski i Nazar (1984) w swoim dziele
„Wprowadzenie do fizjologii klinicznej” podają, że aktywność fizyczna jest „pracą
mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących jej czynnościowych
zmian w organizmie”. Bliską tej definicji zamieszcza Drabik cytując Casparena i wsp.
(1985) – „to każda praca wykonana przez mięśnie szkieletowe, która prowadzi do
wydatku energetycznego powyżej poziomu spoczynkowego”. Właściwe planowanie
wysiłku fizycznego pozwala chronić, utrzymywać, pomnażać i doskonalić zdrowie.
Niedobór, ale i nadmiar szkodzi zdrowiu, jest przyczyną wielu zaburzeń i zwiększonego
ryzyka chorób ludzi w każdym wieku: dzieci, młodzieży i dorosłych (Drabik, 1995).
Planowana, racjonalna aktywność fizyczna, czyli trening zdrowotny według
Chromińskiego (2001) powinna prowadzić do wzrostu potencjału energetycznego oraz
psychicznej determinacji w walce z chorobą. Osiągnięcie potrzebnego poziomu
potencjału energetycznego wymaga aktywowania wszystkich układów organizmu.
Pomimo stresorów występujących w środowisku, wszechstronne działania pomagają
i warunkują utrzymanie zdrowia.
Światowa Organizacji Zdrowia (WHO) w 1947 r. pojęcie zdrowia ujmuje jako
„stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie tylko brak
choroby czy niepełnosprawności”. Do chwili obecnej naukowcy podejmują żywą
dyskusję dotyczącą powyższej definicji, jednak są zgodni co do ujmowania zdrowia
interdyscyplinarnie. Demel (1980) w swojej koncepcji przedstawia model
biopsychospołeczny, gdzie podkreśla, że zdrowie powinno obejmować aspekt zarówno
subiektywny i obiektywny. Woynarowska (2010) proponuje model holistyczny
ujmujący człowieka globalnie, całościowo, wszechogarniająco. Wyróżnia w nim
4 płaszczyzny: fizyczną, psychiczną, społeczną i duchową. Zaznacza, że zdrowie jest
procesem dynamicznym i zmiennym. Stanowi ono kontinuum, którego jednym krańcem
jest zdrowie, a drugim choroba. Kielanowski określa zdrowie jako „zdolności do
pokonywania przeszkód, poczucie siły, chęć podejmowania trudów fizycznych
i umysłowych”. Na szczególną uwagę zasługuje ujęcie zdrowia według Jabłońskiego
cytowane przez Słopiecką (2012). Według autorki ta definicja jest przydatna
w praktycznym zastosowaniu wśród osób, u których w przeszłości wystąpiły mniejsze
lub większe zaburzenia: „zdrowie to zdolność i gotowość każdej części organizmu
8
człowieka do podjęcia w normalnych warunkach mikro- i makrośrodowiska wszystkich
typowych czynności z wystarczającą wydolnością”. Drabik (1999) zaznacza, że
wydolność fizyczna jest miernikiem zdrowia.
Chromiński (2001) mówi, że podstawą zdrowia człowieka jest równowaga
morfofunkcjonalna. W zdrowym organizmie człowieka istnieje pełna integracja
wszystkich jego układów. Ich sprawne współdziałanie pełni rolę obronną w walce
z czynnikami chorobotwórczymi.
Światowa Organizacja Zdrowia w strategii „Zdrowie dla wszystkich w roku
2000” ujmuje zdrowie jako wartość, do której się dąży lub nie chce utracić. Dzięki niej
osoba lub grupa osób może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągnięcia
satysfakcji, może rozwijać się społecznie i ekonomicznie oraz zmieniać środowisko.
Tobiasz – Adamczyk (2000) dodaje, że zdrowie stanowi niewymierną wartość w życiu
każdego człowieka. W ujęciu filozoficznym holizm wskazuje na wzajemne powiązanie
wszystkich aspektów ludzkiego istnienia: fizycznego, umysłowego, emocjonalnego
i duchowego (Chromiński, 2001). Zdrowie jest rozpatrywane w kategoriach
powiązanych ze sobą procesów zachodzących w organizmie, a człowiek jako
psychofizyczna całość.
Podążając za Woynarowską (2010), drugim biegunem zdrowia jest choroba,
czyli zaburzone funkcjonowanie pojedynczych narządów lub całych układów, czy
całego organizmu. Powszechnie zatwierdzony raport Lalonde (1974) podkreśla, że 50%
zdrowia człowieka zależy od jego stylu życia, a w dalszej kolejności od wpływu
czynników środowiska (25 – 30%), czynników genetycznych (10 – 15%) czy opieki
medycznej (10 – 20%).
Wśród badań przeprowadzonych w Polsce, Supranowicz i wsp. (2002)
potwierdzają, że u młodzieży szkolnej samoocena stanu zdrowia koreluje z samooceną
sprawności fizycznej. Ci którzy, oceniają swoje zdrowie jako bardzo dobre określają
własną sprawność fizyczną wysoko. Podobne badania Litwic – Kamińskiej
i Izdebskiego (2012) przeprowadzone na studentach informatyki, wychowania
fizycznego oraz słuchaczy szkół policealnych i kursów zawodowych potwierdzają, że
osoby bardziej aktywne fizycznie określają wyżej własny stan zdrowia. Skibińska
(2001) podaje, że 46% uczniów szkół licealnych w Warszawie przeznacza na zajęcia
rekreacyjno – sportowe od 1 do 2 godzin tygodniowo, natomiast 14% nie bierze
w ogóle czynnego udziału w kulturze fizycznej. Baran i wsp. (2010) podają, że średnio
7% uczniów szkół ponadgimnazjalnych posiada długoterminowe zwolnienia
9
z wychowania fizycznego wystawiane głównie przez lekarzy. Natomiast co drugi
nauczyciel nie widzi w tym problemu.
Bajorek i wsp. (2010) podają, że w wyniku spadku czynnika demograficznego
w Polsce, młodzież akademicka stanowi coraz większy procent ogółu polskiej
młodzieży. Wśród badań dotyczących stanu zdrowia przeprowadzonych na studentach
wyższych uczelni państwowych i prywatnych w Polsce ustalono, że 12% ocenia własny
stan zdrowia jako bardzo dobry, 69% jako dobry, a 3% jako zły. W przypadku
wystąpienia bólu po pomoc lekarską zgłasza się 64% badanych. Leki bez recepty
regularnie (raz w miesiącu) kupuje 22% studentów. Przynajmniej jeden raz w tygodniu
fizycznie ćwiczy 44% badanych. Do form aktywności fizycznej należą m.in.: jazda na
rowerze, pływanie, bieganie, gry zespołowe. Drabik (1995) podaje, że 39% studentów
uprawia aktywność fizyczną 2 – 3 razy w tygodniu, 38% raz w tygodniu, a pozostali
jeszcze rzadziej. Z udostępnionych autorowi badań szwedzkich wynika, że 31%
mężczyzn, a 18% kobiet uprawia aktywność fizyczną 3 razy w tygodniu. Natomiast
uwzględniając dowolną formę ruchu – tzw. aktywność ruchową 50% studentów
poświęca łącznie 6 godzin w tygodniu na: dojście i powrót z uczelni, obligatoryjne
wychowanie fizyczne i rekreację, w tym dyskotekę, zakupy. Tu znajduje się 6% więcej
kobiet niż mężczyzn, a w porównaniu z grupą Szwedek, Polki są aktywne dwa razy
bardziej (Drabik, 1999 b). Wolańska (1997) podaje, że aktywność fizyczna dotyczy
wszelkiej aktywności ruchowej człowieka także tej o znaczeniu utylitarnym jak chód,
czynności zawodowe. Zaznacza, że młode kobiety częściej podejmują tak zwaną
utylitarną aktywność ruchową w związku z wykonywaniem czynności domowych,
zakupów, prac na działce. Drabik (1995) ukazuje, że aktywność fizyczna, to też inaczej
obciążenie fizyczne, któremu jest poddawana osoba podczas codziennej pracy, w czasie
wolnym lub łącznie. Można ją sklasyfikować w 2 grupach: pierwsza – spontaniczna
np. marsz, natomiast druga to odpowiednio zorganizowana i zaplanowana aktywność
pod względem obciążenia. Ten sam marsz o zaplanowanym czasie trwania,
intensywności i systematycznie powtarzany jest ćwiczeniem fizycznym w sensie
treningu.
Woynarowska i Mazur (2000) podają, że zachowania zdrowotne są
najważniejszymi czynnikami stymulującymi zdrowie. Działają one bezpośrednio lub
pośrednio na samopoczucie i zdrowie ludzkie. Wyróżnia zachowania sprzyjające
zdrowiu, takie jak odpowiednia aktywność fizyczna, racjonalne odżywianie,
utrzymywanie właściwych relacji międzyludzkich, radzenie sobie ze stresem,
10
utrzymywanie czystości ciała i otoczenia. Z drugiej strony wyróżnia zachowania
szkodzące zdrowiu: palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, używanie innych środków
uzależniających. Głąbicka (2012) podaje, że najczęstsze problemy zdrowotne obywateli
Unii Europejskiej związane są z wysokim ciśnieniem krwi, cholesterolem, cukrzycą,
uzależnieniem od tytoniu, chorobami serca. Natomiast oddzielną kwestię stanowią
choroby zawodowe, których doświadcza 8,6% pracowników Unii Europejskiej (ponad
20 mln osób). Jednak stan zdrowia obywateli UE różni się w zależności od miejsca,
pochodzenia etnicznego, statusu społecznego.
Kijo (2010) podaje, że największy wpływ na samoocenę ma postawa człowieka
wobec zdrowia i styl życia. Wszelkie zachowania zdrowotne zależą od indywidualnego
sposobu wychowania, edukacji zdrowotnej, a także doświadczenia życiowego.
Natomiast aktywność fizyczna w dzieciństwie może determinować tę aktywność
w życiu dorosłym (Drabik, 1999 b).
11
1.2. Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu
Narząd ruchu poddawany jest przez całe życie zróżnicowanym napięciom
i obciążeniom związanym z naturalną potrzebą ruchu, doskonaleniem sprawności ciała,
„eksploatacją sportową”, wymogami wyuczonego zawodu, czy też utrzymaniem
wyprostowanej postawy ciała. Niekiedy może dochodzić do specyficznych przeciążeń
z racji długotrwałości, powtarzalności i natężenia wysiłków fizycznych.
Jagier i wsp. (2005) podają, że uszkodzenia narządu ruchu mogą przybierać
postać ostrą, lub przewlekłą. Postać ostra objawia się nagle, natomiast przewlekła do
pewnego momentu przebiega bezobjawowo, jako następstwo niemal prawidłowych
czynności, tzn. prostych ruchów, różnego stopnia zaawansowanych czynności
zawodowych lub ćwiczeń treningowych. U podłoża większości zmian leżą zespoły
przeciążeniowe, tzw. neuropatie, miopatie, tenopatie, meniskopatie, dyskopatie i wiele
innych. Preisler (1984) zamieszcza, że obok postaci ostrej i przewlekłej przeciążenia
mogą także przybierać formę zaburzeń w ogólnym stanie ustroju, tj. występowanie bólu
o różnej lokalizacji lub zmienne (samo)poczucie ogólne, ociężałość. U wielu osób,
szczególnie starszych, każdy ostry uraz stwarza możliwość ujawnienia choroby
przeciążeniowej, szczególnie w układzie ścięgnisto – mięśniowym.
Patomechanizmy zmian przeciążeniowych, chociaż różne i indywidualnie
zmienne, mają jedną wspólną cechę: utrudniają lub wręcz uniemożliwiają odżywianie
(ukrwienie i utlenowanie) określonych tkanek narządu ruchu. W przypadku mięśni
najczęściej pojawia się roboczy przerost nadmiernie pracującego mięśnia w obrębie
sztywnego przedziału powięziowego czy „tunelu” kostnego. Przy przekroczeniu
pojemności „tunelu” dochodzi do utrudnienia lub odcięcia dopływu krwi do
poszczególnych włókien mięśniowych lub szkodliwego tarcia i odczynów tkankowych,
będących skutkiem odczynu zapalnego (np. ścięgna Achillesa).
W odniesieniu do krążka międzykręgowy i łąkotek, które odżywiają się głównie
na drodze dyfuzji i osmozy, sumujące się przeciążenia oraz obciążenia przekraczające
możliwość fizjologii komórek niszczą precyzyjny, fazowy mechanizm metaboliczny
(pobieranie i oddawanie płynów tkankowych).
Niedokrwione i niedotlenione komórki poszczególnych tkanek tracą
zakodowane genetycznie właściwości, co powoduje np. utratę kurczliwości mięśni,
rozciągliwości funkcjonalnej ścięgien, więzadeł i torebek stawowych, czy też zdolności
amortyzujących łąkotek i krążków międzykręgowych.
12
Preisler (1984) pojęcie przeciążenia definiuje jako „stan patologiczny o różnej
lokalizacji narządowej, powstały na skutek chronicznego przedawkowania wysiłku
fizycznego przede wszystkim w okresie młodości”. Natomiast Świderski (1990) cytuje
podręcznik ortopedii: „przeciążeniem narządu ruchu nazywamy taki zespół zjawisk,
w którym działanie mechaniczne przekracza fizyczną wytrzymałość lub wydolność
czynności mięśni, stawów, kości”. Z kolei Wągrowska – Koski (2008)1 zamieszcza
modyfikację powyżej definicji: „przeciążenie układu ruchu to zespół zjawisk, w którym
działanie mechaniczne przekracza wytrzymałość fizyczną lub wydolność czynnościową
elementów dynamiczno – statycznych”.
W 1960 r. Gerwazy Świderski wyłonił nową gałąź medycyny – naukę
o przeciążeniu, tzw. hiperponologię.
Mclvor (1992) pojęcia schorzenia przeciążeniowe, urazy z powtarzającego się
przeciążenia i choroby RSI (repetitive strain injury) używa jako nazw określających
grupy urazów i schorzeń powstałych w wyniku pracy zawodowej wymagającej
utrzymywania statycznej postawy ciała i wykonywania długotrwałych, powtarzających
się ruchów. Dzieli je na 3 grupy:
1) urazy spowodowane szybkimi ruchami,
2) urazy z obciążenia statycznego,
3) urazy powstające przy wykonywaniu ruchów wymuszonych.
Przyczyną przeciążeń spowodowanych szybkimi ruchami jest przyjęcie
niewłaściwej postawy ciała i wykonywanie dynamicznych czynności ruchowych. Siła
do wykonania skurczu mięśnia jest niewielka, natomiast częstotliwość powtarzających
się ruchów znacząca. Praca dynamiczna mięśni, oparta na skurczu izotonicznym,
odbywa się w warunkach zmiany ich długości przy stałym napięciu mięśni. Janiszewski
(1992) ten rodzaj pracy nazywa pracą balistyczną lub koncentryczną, polegającą na
skracaniu się przyczepów mięśniowych i powstawaniu dużych sił w krótkim czasie.
Urazy z obciążenia statycznego powstają na skutek stabilizacji obręczy
barkowej, której utrzymanie pozwala na wykonywanie dłońmi ruchów manualnych,
powtarzających się i precyzyjnych. Spośród różnych odmian pracy statycznej
Janiszewski (1992) podaje tzw. pracę ustalającą, która zapewnia stabilizację
określonego odcinka narządu ruchu. Wiąże się ona z antagonistycznym
współdziałaniem grup mięśniowych i angażuje w znacznym stopniu wiele mięśni.
1. 1
www.republika.pl/zdrowiep.htm (8.03.2013)
13
Przykładowo stabilizacja obręczy barkowej i ustalenie ramienia w pozycji odwiedzenia
prowadzi do pojawiania się przeciążeń mięśni i ścięgien.
Urazy powstające przy wykonywaniu ruchów wymuszonych są spowodowane
silnym naprężeniem mięśni. Wszelkie ruchy odbywają się przy intensywnym i nagłym
skurczu mięśnia potrzebnym do wykonania określonego zadania.
Wyłonione przez Mclvor’a (1992) pojęcie RSI (repetitive strain injury)
obejmuje całą grupę schorzeń objawiającą się chronicznym przeciążeniem mięśni
i ścięgien. Przyczyną jest wykonywanie długotrwałej pracy o charakterze zawodowym
wymagającej ciągłego aktywowania tych samych grup mięśniowych. Teorie dotyczące
fizycznych i fizjologicznych aspektów urazów z przeciążenia do definicji RSI włączają:
zapalenie ścięgien, zapalenie pochewek ścięgien, zapalenie powięzi mięśniowej,
zapalenie mięśnia, mialgia, wtórny zespół tunelu nadgarstka, zapalenie nadkłykci,
ganglion (torbiel galaretowata – okołostawowa), a także przemęczenie mięśni szyi,
barku, ramienia, nadgarstka. Urazy powstają na skutek powtarzającego się
nadwerężenia lub statycznego przeciążenia mięśni narządu ruchu. Najczęstszym
objawem jest stan przewlekłego zmęczenia, dyskomfortu, w następstwie czego pojawia
się ból. Początek dolegliwości bólowych bywa łagodny i przewlekły lub
natychmiastowy i ostry. Osoby pracujące pod wpływem stresu często mają problem
z dokładnym określeniem momentu pojawiania się pierwszych dolegliwości.
Rozpoznanie niektórych z tych schorzeń może być trudne, szczególnie jeśli
charakteryzują się stopniowym i długotrwałym początkiem.
Objawy choroby RSI dzielą się na fazy, gdzie faza 1 – 2 charakteryzuje się
zwiększoną wrażliwością mięśni i ścięgien, częstym zmęczeniem mięśni i uczuciem
dyskomfortu. Z kolei faza 3 – 4 łączy się z występowaniem bólu (szczególnie przy
statycznym obciążeniu mięśni), obrzęku, uczuciem mrowienia, słabości lub nagłej
utraty siły ucisku. Faza najpoważniejsza 4 – 5 charakteryzuje się ciągłym bólem
uniemożliwiającym użycie całej grupy mięśni. Występuje obrzęk miejscowy lub
uogólniony (np. od nadgarstka do całego przedramienia), zmiana koloru i temperatury
skóry, drętwienie i mrowienie, niekiedy trzeszczenie.
Rakowski (1989) przeciążenia powstałe w wyniku pracy wymagającej
stabilizacji narządu ruchu dzieli na:
1) przeciążenia statyczne mięśni,
2) psychogenne przeciążenia statyczne mięśni,
3) miejscowe przeciążenia statyczne mięśni,
14
4) antygrawitacyjne przeciążenia statyczne mięśni,
5) antybólowe przeciążenia statyczne mięśni.
Przeciążenia statyczne mięśni związane są z zaburzeniem równowagi statycznej.
Mięsień pracuje w stałym napięciu, bez zmiany długości w oparciu o skurcz
izometryczny. Brak fazy rozkurczu mięśnia utrudnia przepływ krwi, a w konsekwencji
upośledza czynność funkcjonalną mięśnia. Podnosi się spoczynkowy tonus mięśniowy,
następuje przyspieszenie akcji serca i wzrost ciśnienia tętniczego krwi.
Psychogenne przeciążenia statyczne mięśni powstają w wyniku działania
czynników psychicznych człowieka. Wewnątrz organizmu następuje nagromadzenie
szkodliwych substancji. Silny stres, emocje sprawiają, że siła mięśni wykorzystywana
jest w sposób nieekonomiczny i powoduje wzrost ich napięcia. Przeradza się
w przeciążenie statyczne mięśni, gdzie wysiłek zmniejsza dopływ krwi do serca,
powoduje wzrost katecholamin (hormonów stresu) i wpływa ujemnie na czynność serca
wywołując jego niedotlenienie, a nawet zaburzenia rytmu.
Miejscowe przeciążenie statyczne mięśni powstaje w wyniku asymetrii napięcia
grup mięśniowych.
Antygrawitacyjne przeciążenia statyczne mięśni oznaczają schorzenia powstałe
na skutek utrzymywania nieprawidłowej postawy ciała w stosunku do działania siły
grawitacji. Rakowski (1989) podaje, że u wielu ludzi przeciążenia statyczne miejscowe,
psychogenne i antygrawitacyjne mięśni są sprzężone.
Antybólowe przeciążenie statyczne mięśni może przybierać charakter
miejscowy, odcinkowy lub wieloodcinkowy. Przyczyną może być uciśnięcie na korzeń
nerwowy oraz może wynikać z bezpośredniego przeciążenia miejscowego lub
ogólnego. Ból wywołuje odruchowy skurcz mięśni, zwiększa przeciążenie, powodując
narastanie bólu. W wyniku tego powstaje patologiczny łuk odruchowy. Mięśnie
znajdują się w stanie ciągłego napięcia spastycznego ze znaczną przewagą napięcia
o charakterze izometrycznym.
Dziak i Rusin (2000) wśród najczęściej występujących uszkodzeń i dysfunkcji
nadgarstka i ręki (pojawiających się na skutek przeciążeń, patologii przeciążeniowych,
ucisku) wymienia: zespół ciasnoty kanału nadgarstka, chorobę de Quervaina, palec
trzaskający, niestabilność kciuka, zapalenie ścięgien zginaczy nadgarstka. Natomiast
wśród uszkodzeń i dysfunkcji łokcia i przedramienia może wystąpić: neuropatia nerwu
pośrodkowego, neuropatia nerwu międzykostnego przedniego, neuropatie nerwu
międzykostnego tylnego, uszkodzenie obwodowego przyczepu mięśnia dwugłowego
15
ramienia, zapalenie kaletki łokciowej, zespoły ciasnoty przedziałów powięziowych
w obrębie kończyny górnej. Z kolei do uszkodzeń i dysfunkcji barku i ramienia
zaliczają się: zespół umierających palców, niedokrwienie palców i ręki spowodowane
sumowaniem się mikrourazów, neuropatia nerwu podłopatkowego, neuropatia nerwu
grzbietowego łopatki, zespół bark – ręka, zespół cieśni stawu podbarkowego,
uszkodzenie stożka rotatorów barku, zapalenie ścięgna i pochewki głowy długiej mięśni
dwugłowego ramienia. W obrębie uszkodzeń i dysfunkcji kręgosłupa występuje:
cervikalgia, zespół przeciążenia mięśni szyi i karku, zespół zużycia tarcz
międzykręgowych oraz tzw. spondyloza szyjna, choroba Scheuermanna, bóle krzyża.
Janiszewski (1992) na podstawie specjalistycznych badań przeprowadzonych na
689 muzykach podzielił występujące schorzenia powstałe w wyniku przeciążeń
zawodowych na:
1) zaburzenia o charakterze czynnościowym, mające charakter zmian odwracalnych,
2) zaburzenia o charakterze organicznym, mające charakter zmian nieodwracalnych,
a wśród nich:
a) zaburzenia pierwotne – rozwijające się u osób zdrowych,
b) zaburzenia wtórne – pojawiające się u osób, u których wcześniej stwierdzono
zaburzenie statyki narządu ruchu i różnego rodzaju zespoły bólowe.
Autor wśród zaburzeń o charakterze czynnościowym wyłonił zespoły bólowe,
które lokalizują się w tkance podskórnej, więzadłach, ścięgnach, mięśniach,
podwięziach mięśniowych, okostnej, tkance kostnej, torebce stawowej. Należą tu: bóle
tkanki podskórnej, mięśniobóle właściwe, mięśniobóle odruchowe, bóle z torebek
stawowych. Wśród zaburzeń pierwotnych u muzyków Janiszewski wyłonił: zapalenie
pochewek ścięgnistych mięśni przedramienia i dłoni, chorobę Quervaina, zapalenie
okołostawowe łokcia, zespół bolesnego barku, przedwczesne zmiany zwyrodniająco –
zniekształcające. Natomiast wśród zaburzeń wtórnych: zespoły bólowe kręgosłupa
lędźwiowego, zespoły bólowe kręgosłupa piersiowego, zespoły bólowe kręgosłupa
szyjnego, dodatkowe żebra szyjne. Zmiany czynnościowe, jeśli utrzymują się przez
dłuższy czas mogą przybierać charakter zmian nieodwracalnych. Przeciążenia
działające na przyczepy ścięgniste lub więzadłowe mogą być przyczyną uszkodzenia
mikrostruktury włókien. Pourazowe zmiany mikrostruktury prowadzą do lokalnych
zwyrodnień i miejscowych odczynów zapalnych. Janiszewski podaje, że niekiedy może
dojść do nieprawidłowego wbudowania w ścięgno elementów kostnych lub do
zwapnienia ścięgien.
16
1.3. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa
Z przeprowadzonych w rozdziale 1.1. różnych klasyfikacji zmian
przeciążeniowych, do szczegółowej analizy zmian przeciążeniowych w obrębie
kręgosłupa wybrano klasyfikację Dziaka i Rusina (2000). Na potrzeby tematu pracy
wyłoniono te z nich, które mogą pojawiać się w wyniku przeciążeń, patologii
przeciążeniowych, patologii na skutek sumujących się mikrourazów, czy ucisku
w różnych specjalnościach zawodowych.
Do uszkodzeń w obrębie kręgosłupa należą:
Cervikalgia – zespół bólu i sztywności szyi oraz karku, którego przyczyną są
skręcenia kręgosłupa szyjnego lub przymusowe ustawienie głowy. Mogą wystąpić bóle
głowy, niekiedy bóle pozagałkowe, bóle karku i grzbietu. Jednocześnie mogą pojawić
się bóle korzeniowe. Niekiedy towarzyszą objawy zawrotów głowy, niedosłyszenie,
zaburzenia widzenia. Wszystkie te objawy są wynikiem zmiany ustawienia kręgosłupa
szyjnego. Badaniem klinicznym wykrywa się miejsce bólu, od tyłu – nad wyrostkami
kolczystymi lub od przodu – palpacyjnie zlokalizowanie trzonów kręgów. Ważne jest
określenie ruchomości czynnej i biernej odcinka szyjnego kręgosłupa. Ocenienie braku
występowania przykurczu mięśni mostkowo – obojczykowo – sutkowych,
czworobocznych, czy około kręgosłupowych. Badanie ortopedyczne uzupełnia się
zawsze badaniem neurologicznym.
Zespół przeciążenia mięśni szyi i karku – jest to uszkodzenie mięśni w wyniku
nadwerężenia lub długotrwałego ustawienia głowy w przymusowej pozycji powodujące
podrażnienie stawów kręgosłupa. Objawami przeciążeń kręgosłupa szyjnego są
dokuczliwe bóle w obrębie mięśni okołokręgosłupowych – górna część mięśnia
czworobocznego między kręgosłupem a łopatką lub okolica przyczepu do łopatki i do
potylicy. Głęboko umiejscowione bóle promieniują niekiedy do tylnej części łopatki lub
do górnego odcinka ramienia. Powodem jest przymusowe ustawienie kręgosłupa –
pochylenie głowy. Stwierdza się ograniczenie ruchów, zarówno czynne jak i bierne we
wszystkich płaszczyznach oraz odruchowe napinanie się bolesnych mięśni
(tu: czworoboczny, dźwigacz łopatki). Najbardziej ograniczona jest rotacja w stronę
przeciwną od miejsca bólu. Tym objawom może towarzyszyć ból i zawroty głowy. Siła
mięśniowa oraz odruchy kończyn górnych pozostają w granicach normy.
Zespół zużycia tarcz międzykręgowych oraz tzw. spondyloza szyjna –
rozpoczyna się od uszkodzenia pierścienia włóknistego oraz następczego osłabienia
17
i fragmentacji jądra miażdżystego. W miarę wyrodnienia jądro miażdżyste traci należną
funkcję poduszki hydraulicznej, dochodzi do osiadania przyległych trzonów kręgów
i przenoszenia szkodliwych obciążeń na stawy międzywyrostkowe. Więzadła podłużne
ulegają zwiotczeniu, zaś uwypuklające jądro miażdżyste odrywa ich przyczepy kostne.
Stopniowe wapnienie oderwanych więzadeł daje w obrazie rentgenowskim tzw.
wyrośla. Zwiotczeniu ulega także więzadło żółte, które uwypukla się do środka kanału
kręgowego. Osiadanie sąsiadujących trzonów kręgowych powoduje, że stawy ulegają
zmianom przerostowym, w wyniku czego dochodzi do powstawania wyrośli na ich
krawędziach tylnych, wypuklających się w głąb kanału kręgowego. Wyrośla mogą
powodować ucisk na tętnice kręgowe, co doprowadza do zaburzeń krążenia w obrębie
podstawy czaszki lub do niedokrwienia rdzenia. Początek choroby może być ostry lub
powolny. Rozpoczyna się bólem szyi promieniującym do okolicy międzyłopatkowej
i do ramienia. Mogą też wystąpić bóle głowy i osłabienie mięśni rąk.
Choroba Scheuermanna – polega na zaburzeniu procesu kostnienia jąder
w listwach granicznych trzonów kręgów (plecy okrągłe, kifoza dorastających).
Pierwszym objawem choroby jest pochylenie postawy ciała ku przodowi. W przypadku
umiejscowienia się zmian w odcinku piersiowym (70% przypadków) pojawiają się tzw.
plecy okrągłe, z wysunięciem barków ku przodowi oraz kompensacyjną hiperlordozą
lędźwiową i szyjną. Powoli dochodzi do ograniczeń ruchomości zajętego odcinka
kręgosłupa. Choroba zazwyczaj przebiega bezboleśnie, jedynie wieczorem chory może
odczuwać zmęczenie mięśni grzbietu. Potwierdzeniem choroby Scheuermanna
w obrazie radiologicznym są:
spłaszczenie i klinowate zniekształcenie kilku sąsiadujących ze sobą kręgów;
wyraźna nierówność płytek granicznych (niekiedy fragmentacja)
obecność guzków Schmorla – wpuklanie się jąder miażdżystych w trzon kręgów;
zwężenie przestrzeni międzytrzonowych;
trójkątne naddatki cieniowe na przedniej ścianie trzonu przy górnej lub dolnej
krawędzi (objaw niestały), tzw. zjawisko Knutssona.
Bóle krzyża – kręgosłup lędźwiowy i stabilizujące go mięśnie poddawane są
dużym naciskom i obciążeniom, działającym w różnych płaszczyznach powstające
w wyniku trybu życia, rodzaju pracy zawodowej. O kształcie i funkcji kręgosłupa
decyduje ustawienie miednicy. Nieprawidłowości w tym zakresie (nadmierne
przodopochylenie / tyłopochylenie miednicy) wywołują zaburzenia równowagi
18
mięśniowej i pojawiają się bóle jak i zmiany przeciążeniowe kręgosłupa. Duże
znaczenie ma świadomość biomechaniki ciała i ergonomii własnej pracy zawodowej.
Odcinek dolny kręgosłupa lędźwiowego najbardziej narażony jest na uszkodzenia
(tu przypada maksimum ruchomości i obciążeń). Prawidłową funkcję kręgosłupa
zapewniają zdrowe krążki międzykręgowe.
19
1.4. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej
W rozdziale 1.4. podobnie jak w rozdziale 1.3. do szczegółowej analizy zmian
przeciążeniowych kończyny górnej wybrano klasyfikacją Dziaka i Rusina (2000).
W obrębie barku i ramienia autorzy wyróżniają:
Zespół umierających palców – jest specyficzną odmianę dysfunkcji barku, lecz
objawy nierzadko obejmują samą rękę. Ucisk przez tzw. nożyce żebrowo –
obojczykowe (najczęściej żebro szyjne) wywołuje mikrozatory w drobnych tętnicach
ręki, które dodatkowo upośledzają krążenie. Jedynie istnienie krążenia obocznego
utrzymuje palce przy życiu. Do takiego stanu może dochodzić pod wpływem zimna lub
po prostu przy używaniu rąk. W wyniku niedokrwienia tętnic palcowych postępuje
upośledzenie w placach. Przejściowe niedokrwienie napadowe przechodzi
w niedokrwienie stałe i palce przybierają zabarwienie fioletowe.
Niedokrwienie palców ręki spowodowane sumowaniem się mikrourazów – jest
chorobą, do której może dojść na skutek wykonywania wielu czynności sportowych,
zawodowych, gdzie nadgarstek i palce narażone są na sumujące się mikro-
i makrourazy. Powierzchniowe położenie tętnic ręki i palców umożliwia powstawanie
niedokrwienia rąk. Obraz kliniczny bywa różny: od barku o różnych objawach, aż po
ciężkie niedokrwienie i objawy zespołu bark – ręka. Zazwyczaj stwierdza się
drętwienie, bóle i / lub oziębienie palca / palców, których tętnice są dotknięte chorobą.
Zespół bark – ręka (dystrofia kończyny górnej) stanowi jedną z postaci
klinicznych odruchowej dystrofii współczulnej w obrębie kończyny górnej.
Odruchowymi dystrofiami nazywa się zespół bólu, obrzęku, sztywności i upośledzenia
funkcji kończyny powstających w wyniku urazów. Choroba objawia się
nieproporcjonalnymi do urazu dolegliwościami i zmianami obiektywnymi, jak; ból,
przeczulica bólowa, obrzęk, sztywność stawowa i przykurcze stawów (zmiany późne),
demineralizacja i zrzeszotnienie kości, a niekiedy guzowatego typu zmiany zapalne
rozcięgna dłoniowego. Choroba przebiega w trzech etapach. Pierwszy – ostry, gdzie
występuje ból barku i ramienia oraz bolesny obrzęk i usztywnienie obejmujące rękę
wraz z palcami (trwa od 3 do 6 miesięcy). Drugi etap – dystroficzny, gdzie stopniowo
ustępują dolegliwości bólowe i obrzęk, lecz pozostaje ograniczenie ruchomości ręki
i zgięciowego ustawienia palców. Trzeci – okres zanikowy, który pozostawia
zaawansowane zmiany odżywcze ręki, ograniczenie zginania palców i ręki, oraz
„rozlanymi” bólami barku. Zwraca uwagę blade lub sinawe zabarwienie skóry ręki
20
z ogniskami przeczuliny w okolicy stawów międzypaliczkowych i śródręczno –
paliczkowych. Proces chorobowy może zatrzymać się na którymś z etapów. Całkowite
wyleczenie jest możliwe, tylko wtedy, jeśli nie doszło do zmian włóknistych w układzie
torebkowo – więzadłowym ręki oraz zaawansowanych zmian w obrębie mięśni
wewnętrznych ręki.
Zespół cieśni stawu podbarkowego – istotą choroby jest patologia
przeciążeniowa, głównie mięśnia nadgrzebieniowego w przebiegu sumujących się
mikrourazów. Istotne znaczenie w rozwoju choroby ma (zdaniem Dejoura) zaburzenie
równowagi między działaniem mięśnia naramiennego i stożka rotatorów, w wyniku
czego dochodzi do destabilizacji głowy kości ramiennej w stosunku do panewki
stawowej, a następnie do szkodliwego ucisku stożka rotatorów. Choroba może
przybierać 3 fazy. Pierwsze stadium – zapalenia i obrzęku kaletki podbarkowej, objawia
się bólami barku po wysiłku fizycznym. Drugi etap jest początkowym stadium zmian
typu zwyrodnienia w obrębie stożka rotatorów – objawy bólowe pojawiają się w czasie
wykonywania wysiłku fizycznego / treningu. W stadium trzecim dochodzi do
uszkodzenia stożka rotatorów – dolegliwości bólowe są stałe i często występują w nocy.
Zapalenie ścięgna i pochewki głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia –
jest częstą przyczyną bólów i dysfunkcji barku, występuje nierzadko wraz z zapaleniem
kaletki podbarkowej i zmianami zwyrodnieniowymi stożka rotatorów. Do zmian
zapalnych dochodzi najczęściej pod wpływem sumowania się mikrourazów sportowych
lub zawodowych, w tym nawet przeciążeń związanych z wykonywaniem rutynowych
czynności domowych. Zazwyczaj trudno jest określić podłoże choroby. Proces zapalny
najpierw obejmuje osłonkę, a następnie samo ścięgno głowy długiej mięśnia
dwugłowego ramienia w obrębie rowka międzyguzkowego. Objawami są stałe, silne
bóle barku utrzymujące się w dzień i w nocy, ograniczające czynność ręki. Ból
umiejscowiony jest na przedniej powierzchni ramienia, szczególnie przy ruchu
unoszenia ręki nad głowę. Stwierdza się ograniczenie ruchu odwiedzenia. Typowy ból
w rowku międzyguzkowym nasilającym się przy ucisku jest najważniejszym objawem
patognomonicznym dla tej jednostki chorobowej.
W obrębie nadgarstka i ręki Dziak i Rusin (2000) wymieniają:
Zespół ciasnoty kanału nadgarstka, którego przyczyną jest ucisk nerwu
pośrodkowego w zamkniętej przestrzeni nadgarstka. W zaawansowanej chorobie oprócz
bólu dochodzi do upośledzenia funkcji nerwu pośrodkowego. Przyczynami mogą być:
zmiany pourazowe, zmiany zapalne, czy zmiany przeciążeniowe spowodowane
21
wysiłkiem fizycznym, treningiem sportowym, czy charakterem pracy zawodowej.
Niekiedy procesy chorobowe powodują zwiększenie napięcia tkankowego oraz przerost
tkanki łącznej lub odkładanie złogów będących produktami przemiany materii
w obrębie kanału nadgarstka. Choroba objawia się bólem nadgarstka (o różnym stopniu
nasilenia), drętwieniem i uczuciem sztywności palców. Objawy mogą obejmować
także przedramię, ramię, bark, a niekiedy sięgać aż do potylicy. Dolegliwości mogą
pojawiać się w nocy podczas snu. Stwierdza się często wyraźne zaburzenie czucia
powierzchniowego w obrębie opuszków palców I i II. Upośledzenie funkcji
motorycznej nerwu stwierdza się, gdy wystąpią trudności w wykonywaniu prac
wymagających znacznej precyzji ręki oraz zanik mięśni kłębu kciuka.
Choroba de Quervaina – jej istotą jest zapalenie pochewki ścięgnistej
pierwszego przedziału prostowników, który zawiera ścięgna mięśni odwodziciela
kciuka długiego i prostownika krótkiego kciuka. Przyczyną są sumujące się urazy
i przeciążenia ścięgien w wyniku powtarzających się mocnych chwytów ręki
połączonych z ruchem odwiedzenia. Choroba objawia się bólami w okolicy wyrostka
rylcowatego kości promieniowej oraz obrzękiem powiększającym obrysy obwodowej
nasady przedramienia. W wyniku silnego napięcia ścięgien niekiedy dochodzi do
przeskakiwania ich ponad wyrostkiem.
Palec trzaskający – jest zaburzeniem płynności ruchów czynnego zginania
i prostowania palca. Po wykonaniu pewnego zakresu ruchu palca, dochodzi do
zablokowania stawów i wymuszenia wysiłku. Dokończenie ruchu odbywa się przy
słyszalnym trzasku stawów, niekiedy połączonych z bólem. Powodem jest
zakleszczenie pogrubiałego ścięgna zginacza palca u wejścia do pochewki ścięgnistej.
Pierwszym objawem jest pojawienie się guzka u podstawy palca po stronie dłoniowej.
22
2. METODOLOGICZNE PODSTAWY PRACY
2.1. Problem badań – uzasadnienie wyboru tematu
W opinii muzyków w procesie ich kształcenia pojawiające się problemy
zdrowotne, ściśle związane z wykonywaniem zawodu, są bagatelizowane. Liczba
naukowych publikacji na ten temat z XX i XXI wieku jest niewielka. Większość
autorów nie posiada przygotowania interdyscyplinarnego, koniecznego aby dostatecznie
wnikliwie zgłębić zagadnienia. Leczenie schorzeń jest długotrwałe i uciążliwe dla
muzyka, a środki farmakologiczne nie dają spodziewanych efektów: wpływają
niekorzystnie na pamięć, koncentrację i czas reakcji (Cieślik i Janiszewski, 2004), a te
czynniki są kluczowe w zawodzie muzyka. Profesjonalna kariera instrumentalisty
często trwa ponad 80 lat. Artur Rubinstein (czy Andrea Segowia) pierwszy koncert
zagrali w wieku 5 lat, a ich koncertowe granie rozciągało się do 90 roku życia (Lledo
i wsp., 2012). Staż zawodowy muzyka jest trzykrotnie dłuższy niż u sportowców.
Artyści grają średnio 28 koncertów rocznie. Repertuar zależy od zamówień instytucji
muzycznych i wymaga od artysty szybkości opanowywania nowych dzieł muzycznych.
Organizm ludzki jest całożyciowym narzędziem pracy, stąd holistyczne podejście do
zdrowia ma znaczenie nadrzędne.
Autorka tej pracy dostrzega, że niewiele prac poświęconych jest przewidywaniu
zagrożeń i wczesnemu zapobieganiu im. Należałoby zaplanować strategię pozwalającą
zapobiegać urazom narządu ruchu. Dotychczas w Polsce nie został opracowany
program ćwiczeń pomagających utrzymać i poprawiać sprawność, zdrowie i prezencję
muzyka. Autorka z zawodu jest pianistką po 12 latach kształcenia. W swojej pracy
spróbuje określić jakie sygnały mogą być ostrzeżeniem dla zdrowia, przedstawi jak
przedwcześnie zapobiegać powstawaniu przeciążeniom zawodowych muzyków.
Zaproponuje rodzaje aktywności fizycznej, ich czas trwania i intensywność. Przygotuje
ćwiczenia prewencyjne ukierunkowane do zawodu muzyka instrumentalisty. Z autopsji
zna badane problemy, potrafi posługiwać się językiem używanym przez muzyków
pozwalającym nawiązywać z nimi szczery, bezpośredni kontakt. W oparciu o własne
badania przedstawi stan zdrowia uczniów i studentów szkół muzycznych w Polsce.
23
2.2. Cel badań i pytania badawcze
Celem badań jest ocena:
stanu zdrowia badanych,
poziomu aktywności fizycznej respondentów,
częstości występowania zmian przeciążeniowych w narządzie ruchu oraz
efektów ich leczenia.
Ponadto podjęto próbę przygotowania autorskich ćwiczeń prewencyjnych
zapobiegających przeciążeniom narządu ruchu w zawodzie muzyka instrumentalisty.
Autorka w toku pracy postara się odpowiedzieć na następujące pytania
badawcze:
1. Jak respondenci oceniają swój stan zdrowia?
a) Czy samoocena stanu zdrowia badanych zależy od dziennego czasu trwania
ćwiczenia na instrumencie?
b) Jakie metody stosują badani, aby poprawić swoje samopoczucie?
c) Jakie objawy zmian przeciążeniowych narządu ruchu występują
u respondentów?
d) Jak badani oceniają swój stan zdrowia w odniesieniu do trudności
w wykonywaniu czynności w życiu codziennym?
2. Jak badani oceniają swoją aktywność fizyczną?
a) Jaka jest częstość podejmowania aktywności fizycznej?
b) Jakie formy aktywności fizycznej podejmują respondenci?
c) Jak często uczniowie uczestniczą w zajęciach wychowania fizycznego
w badanych szkołach muzycznych w Polsce?
3. Jak respondenci oceniają swoje dolegliwości i zmiany w narządzie ruchu?
a) Jak często występuje ból w poszczególnych odcinkach kręgosłupa?
b) Jakie objawy towarzyszą bólom kręgosłupa?
c) Jak często występuje ból stawów i mięśni w obrębie kończyn górnych?
4. Ile osób zgłosiło się do lekarza i jakie zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu
stwierdził lekarz?
5. Jakie leczenie okazało się najskuteczniejsze?
6. Jaki jest stan zdrowia badanych osób po zastosowaniu zaleceń lekarskich?
24
2.3. Materiał i metoda badawcza
Materiał badawczy stanowiło 114 uczniów szkół średnich i wyższych
muzycznych w Polsce wybranych losowo. Zbadano 50 studentów Akademii Muzycznej
im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, w wieku 20 – 26 lat i jedna osoba w wieku
35 lat. Wśród respondentów 34 osoby studiowały na II roku, 16 osób na IV roku.
Natomiast 64 osoby stanowili uczniowie ostatnich klas szkół muzycznych w Gdańsku
i w Warszawie:
23 osoby uczące się w Ogólnokształcącej Szkole Muzycznej I i II stopnia
im. Feliksa Nowowiejskiego w Gdańsku w wieku 17 – 18 lat,
26 uczniów z Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych nr 4 im. Karola
Szymanowskiego w Warszawie w wieku 16 – 18 lat,
9 osób z Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych nr 3 im. Grażyny Bacewicz
w Warszawie w wieku 18 lat,
6 uczniów z Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej II stopnia im. Zenona
Brzewskiego w Warszawie w wieku 18 lat.
Autorka do weryfikacji stanu zdrowia muzyków posłużyła się metodą
ankietowego badania sondażowego oraz techniką wywiadu.2 Według Pilcha (2001)
sondaż diagnostyczny jest „sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych
i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych
zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych
zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych – posiadających znaczenie wychowawcze
– w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której
badane zjawisko występuje”. W badaniach sondażowych najczęściej występujące
techniki to: wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych i inne. Według
Zaczyńskiego (1968) „ankieta jest metodą zdobywania informacji poprzez pytanie
wybranych osób za pośrednictwem drukowanej listy zwanej kwestionariuszem.
Natomiast wywiad według Kamińskiego (1974) jest to "czynność dwustronna, oparta
na bezpośrednim kontakcie informatora z przeprowadzającym wywiad".
W przeprowadzonych badaniach została opracowana anonimowa ankieta "Wybrane
zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków instrumentalistów"
(załącznik 1). Osobom ankietowanym udzielono wskazówek do wypełnienia ankiety
2 W państwowych placówkach kształcenia muzycznego, uczniowie nie są objęci stałą opieką lekarską,
stąd brak możliwości zasięgnięcia po karty lekarskie.
25
oraz poinformowano o celu badań. Badania obejmowały czas od 31.03.2011 r.
u studentów Akademii Muzycznej w Gdańsku, do dnia 16.12.2011 r. u uczniów szkół
warszawskich. Wszystkie zostały przeprowadzone w okresach przedświątecznych –
regularnej pracy muzyków. Ankieta składała się z 53 pytań otwartych i zamkniętych.
Odpowiedzi respondentów pozwoliły prześledzić stan zdrowia badanej próby. Osiem
osób zgłosiło się do wywiadu, jedna osoba udostępniła własny materiał z leczenia oraz
jedna zgłosiła się do wykonania zdjęć fotograficznych rąk. Respondenci, których stan
zdrowia wymagał podjęcia leczenia specjalistycznego przedstawiają w sondażu jego
przebieg. Muzycy, którzy nie zgłaszali się do lekarza oceniają swój stan zdrowia na
podstawie subiektywnych odczuć (regularności występowania bólu i obszarów, który
on obejmuje). Zebrane dane zostały poddane opracowaniu, a wyniki badań starannej
interpretacji. Ponadto wyniki zestawiono w tabelach i na rycinach oraz omówiono
w tekście.
26
2.4. Charakterystyka grupy badawczej
Zbadano 114 muzyków instrumentalistów. Zostali oni sklasyfikowani w dwóch
grupach. Kryterium podziału stanowił etap kształcenia muzycznego. W pierwszej
grupie znaleźli się uczniowie szkół średnich muzycznych (uczący się w drugim stopniu
szkoły muzycznej), natomiast w drugiej – studenci uczelni wyższej muzycznej.
W grupie badanej przeważa płeć żeńska, liczy 60,5% wszystkich badanych (tab. 1).
Tabela 1. Liczebność badanych osób z podziałem na etap kształcenia muzycznego
Etap kształcenia
muzycznego
Płeć
Średnie muzyczne
(uczniowie szkół muzycznych
w Polsce)
Wyższe muzyczne
(studenci Akademii Muzycznej
w Gdańsku)
N
[%] N [%]
Męska 24
37,5 21 42
Żeńska 40
62,5 29 58
Suma 64 100 50 100
Spośród wszystkich respondentów 32,5% badanych kształci się w grze na
skrzypcach i altówce; 75,7% z nich stanowią kobiety. Dwukrotnie więcej uczniów, niż
studentów gra na instrumentach klawiszowych, co stanowi 15,8% wszystkich badanych.
Żadna z kobiet nie uczy się na instrumentach perkusyjnych. Dwukrotnie więcej
uczennic szkół muzycznych gra na instrumentach dętych – 8,8%. Wśród muzyków
grających na instrumentach klawiszowych znaleźli się: pianiści, klawesyniści,
akordeoniści, organiści. W grupie instrumentalistów dętych drewnianych i blaszanych
występują muzycy orkiestrowi: fleciści, klarneciści, oboiści, fagociści, trębacze,
puzoniści, waltorniści, jeden tubista oraz saksofoniści (tab. 2).
27
Tabela 2. Liczebność badanych osób w zależności od instrumentów, na których grają
Instru-
menty
Płeć
Skrzypce /
altówka
Wiolonczela
/ kontrabas
Klawiszowe Dęte
drewniane,
dęte blaszane
Gitara Perkusja
UCZNIOWIE SZKÓŁ MUZYCZNYCH
Męska 5 1 8 9 - 1
Żeńska 15
4 10 10 1 -
Suma
[N]
20 5 18 19 1 1
Badani uczniowie i studenci (44,7%) rozpoczynali zwykle naukę gry na
wybranym instrumencie w wieku 6 – 7 lat. Wcześniejszą edukację muzyczną podjęło
7,9% badanych (co wynika często z rodzinnych tradycji muzycznych). Muzycy
kształcący się na instrumentach dętych w odpowiedzi na pytanie ankietowe „od którego
życia grasz na swoim instrumencie” podali przedział 7 – 16 lat. Jednak w szkolnictwie
muzycznym nie praktykuje się rozpoczynania nauki gry na instrumentach dętych przed
12 rokiem życia – zanim układ oddechowy osiągnie funkcjonalną dojrzałość. Można
przypuszczać, że ankietowani wcześniej rozpoczęli naukę gry na innym instrumencie
(tab. 3).
STUDENCI AKADEMII MUZYCZNEJ
Męska 4 3 3 7 2 2
Żeńska 13 3 6 5 2 -
Suma
[N]
17 6 9 12 4 2
28
Tabela 3. Liczebność badanych osób w zależności od roku życia, w którym muzyk
rozpoczął naukę gry na wybranym instrumencie
Rok życia
rozpoczęcia
nauki gry
(lata) /
instrument
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13-
14
15-
16
17-
20
fortepian 1 3 3 11 3 - 2 - - - - -
skrzypce 1 4 6 12 2 - 1 1 - - - -
altówka - - 3 1 2 - 1 2 - - 1 -
wiolonczela - - 1 5 - - 1 1 1 - - -
kontrabas 1 1
akordeon 1 1
gitara 3 1 1
klawesyn 1
organy 1
dęte
drewniane
4 2 3 3 3 2 1 4
dęte
blaszane
1 1 1 1 1 4
perkusja 2 1
Badania dziennego czasu ćwiczenia wykazały, że 98,4% uczniów szkół
muzycznych ćwiczy z instrumentem od 1 – 4 godzin dziennie, zaś 96,0% studentów gra
codziennie od 2 – 6 godzin. Uczennice (32,8%) pracują zwykle z instrumentem 2 – 3
godziny w ciągu dnia, a uczniowie ćwiczą 2 godziny. Natomiast studenci w 38,0%
ćwiczą 2,5 – 3 godzin dziennie. Powyżej 4 godzin (między 4,5 – 8,0 h) pracuje
z instrumentem 14 studentów. Z tych 14 osób 11 stanowią kobiety (studentki). Tylko
jedna uczennica szkoły muzycznej mieści się w tym przedziale (tab. 4).
29
Tabela 4. Liczebność badanych osób w zależności od dziennego czasu ćwiczenia
Płeć
Czas
gry [h]
Uczniowie
Studenci
męska żeńska
męska
żeńska
0,5 1 - - -
1,0 3 1 - 1
1,5 1 5 - -
2,0 7 11 1 3
2,5 4 7 5 -
3,0 3 10 7 7
3,5 5 2 - 3
4,0 - 3 5 4
4,5 - - 1 2
5,0 - 1 - 4
5,5 - - - 2
6,0 - - 2 2
8,0 - - - 1
Na podstawie powyższej tabeli wyłoniono trzy przedziały czasu pracy
w godzinach [h]:
1) 0,5 – 2,5 [h], do którego zalicza się 50 respondentów, z czego 40 stanowią
uczniowie, a 10 studenci,
2) < 2,5 – 4,0 [h], w którym mieści się 49 badanych, z czego 26 stanowią studenci i 23
uczniowie,
3) < 4,0 – 8,0 [h], w którym pracuje 15 osób, z czego 14 stanowią studenci, a tylko
jedna uczennica.
Ryc. 1. Liczebność badanych osób w zależności od dziennego czasu ćwiczenia
30
3. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ
3.1. Samoocena stanu zdrowia
Analiza samooceny stanu zdrowia badanych osób (tab. 5) wykazała, że
20 studentów (40,0%) i 20 uczniów (31,3%) ocenia własne zdrowie jako bardzo dobre.
W zdecydowanej większości należy tu płeć męska (26 osób). Wśród kobiet,
24 uczennice (37,5%) cierpią na dolegliwości bólowe różnych obszarów narządu ruchu.
Połowa z nich skarży się na słaby stan zdrowia, często odczuwa zmęczenie, dyskomfort
i ból przy pracy z instrumentem. Natomiast druga połowa uczennic (18,8%) oceniła
własny stan zdrowia jako zły i zgłosiła się po pomoc lekarską (u dwóch z nich choroby
nie były związane z wykonywanym zawodem). Wśród studentek sytuacja miała miejsce
u 10 badanych kobiet (20,0%). Wśród mężczyzn żaden student nie ocenia własnego
stanu zdrowia jako zły, a wśród uczniów trójka szukała pomocy lekarskiej.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że co 8 kobieta i co 4 – 5 mężczyzna ocenia własny
stan zdrowia jako bardzo dobry, a po pomoc lekarską zgłaszają się głównie kobiety
(co 5 instrumentalistka).
Tabela 5. Samoocena stanu zdrowia badanych osób
Płeć
Ocena
Uczniowie
N = 64 (100%)
Studenci
N = 50 (100%)
Suma
114 męska
N = 24
żeńska
N = 40
męska
N = 21
żeńska
N = 29
N [%] N [%] N [%] N [%] N
Bardzo dobra 12 18,8 8 12,5 14 28,0 6 12,0 40
Umiarkowana 6 9,2 8 12,5 5 10,0 9 18,0 28
Słaba 3 4,7 12 18,8 2 4,0 4 8,0 21
Zła 3 4,7 12 18,8 - - 10 20,0 25
Spośród wszystkich 114 badanych, 4,0% respondentów podaje, że dolegliwości
nabyte podczas grania na instrumencie nasilają się dodatkowo w czasie innych chorób
okresowych. 19,3% badanych zgłasza, że podczas gry na instrumencie zawsze ma
zimne ręce, a temperatura dłoni nie podnosi się mimo upływu czasu. Żaden z muzyków
nie potrafi nazywać możliwych przyczyny, ani zmienić tego stanu. Wszyscy muzycy
31
podkreślają, że ich samopoczucie zależy również od zmiennych czynników, w tym:
liczebności koncertów (braku lub nadmiaru), czasu i ilości repertuaru do opanowania,
zaangażowania pedagoga pracującego z muzykiem.
Analiza samooceny stanu zdrowia badanych osób w zależności od dziennego
czasu ćwiczenia na instrumencie (tab. 6) wykazała, że niezależnie od samopoczucia
muzycy planują długości pracy z instrumentem. Studenci poświęcający się całkowicie
zawodowi muzyka, ćwiczą relatywnie dłużej. Wśród studentek, które oceniły swój stan
zdrowia jako zły, sześć z nich ćwiczy powyżej 4 godzin dziennie (w tym jedna
8 godzin). Czas ten przeznaczony jest na próby z orkiestrą, próby w zespołach
kameralnych, ćwiczenie własne i koncerty. Natomiast wśród uczniów oceniających
swój stan zdrowia jako słaby i zły 20 osób ćwiczy codziennie w pierwszym przedziale
0,5 – 2,5 godzin, a 10 w drugim przedziale < 2,5 – 4,0. Osoby zdrowe lub
umiarkowanie zdrowe ćwiczą codziennie w tych samych przedziałach czasowych.
W badanej próbie brak jest jednoznacznego związku między czasem dziennego
ćwiczenia na instrumencie a stanem zdrowia muzyków instrumentalistów.
Tabela 6. Samoocena stanu zdrowia badanych osób w zależności od dziennego czasu
trwania ćwiczenia na instrumencie
Ocena
Czas [h]
Bardzo dobra Umiarkowanie
dobra
Słaba Zła
UCZNIOWIE
męska żeńska męska żeńska męska żeńska męska żeńska
0,5 – 2,5 7 5 1 6 3 7 3 7
< 2,5 – 4,0 5 3 5 1 - 5 - 5
< 4,0 – 8,0 - - - 1 - - - -
Analiza metod wybieranych przez badanych w celu poprawy samopoczucia
wykazała, że były one związane z samooceną stanu zdrowia muzyków (tab. 7).
Uczniowie i studenci, którzy oceniają własny stan zdrowia jako bardzo dobry, w 75,0%
STUDENCI
męska żeńska męska żeńska męska żeńska męs
ka
żeńska
0,5 – 2,5 3 3 1 2 2 - - -
< 2,5 – 4,0 9 2 3 5 - 2 - 4
< 4,0 – 8,0 2 1 1 2 - 2 - 6
32
stosują przerwy w czasie ćwiczenia, gdzie czynnie odpoczywa 42,5% z nich. Badani
wykonują samodzielnie przygotowane ćwiczenia gimnastyczne i ćwiczenia
wzmacniające. Spośród wszystkich, którzy oceniają własny stan zdrowia jako bardzo
dobry 10 osób nie wykonuje przerw w czasie ćwiczenia i czuje się dobrze. Natomiast 11
respondentów podaje, że od 3 godziny pracy z instrumentem zaczyna odczuwać
obciążenie narządu ruchu. Ponadto 7 osób kontynuuję grę dłużej i z pojawianiem się
uczucia dyskomfortu około 4 godziny kończy pracę. Zmęczenie obejmuje różne odcinki
kończyny górnej i kręgosłupa. Jednak po zakończeniu wysiłku obciążenie fizyczne mija
bez udziału objawów bólowych. Żaden z badanych nie zgłasza występowania
dolegliwości podczas występów scenicznych.
Wśród 28 osób oceniających własny stan zdrowia jako umiarkowanie dobry,
zmęczenie narządu ruchu pojawia się szybciej, około 2 godziny grania i utrzymuje się
dłużej, niż w grupie osób oceniających własny stan zdrowia jako bardzo dobry. Badani
zaczynają sięgać po środki farmakologiczne. Leki i maści stosują 3 osoby, natomiast
5 osób kończy pracę z instrumentem po pierwszych sygnałach bólowych. Aktywność
fizyczną w przerwie od gry podejmuje 10 osób, w tym: 3 osoby wychodzą na spacer,
2 osoby biegają, 1 ćwiczy na rowerku stacjonarnym, pozostali wykonują ćwiczenia
gimnastyczne w miejscu. Dodatkowo skrzypkowie zmieniają pozycję ciała ze stojącej
na siedzącą odciążając kręgosłup i napięte mięśnie.
W grupie respondentów, którzy oceniają własny stan zdrowia jako słaby
(21 osób), gra na instrumencie wywołuje znaczne przeciążenie narządu ruchu. Po środki
farmakologiczne sięga 10 osób (46,7%). W tej grupie dyskomfort w czasie ćwiczenia
pojawia się średnio po upływie 1,5 do 2 godzin. Ból następuje najczęściej między 2 a 3
godziną grania. (Do obciążenia fizycznego pracą dochodzi dwukrotnie szybciej, niż
w grupie osób oceniających własny stan zdrowia jako bardzo dobry). U 7 osób często
występuje opóźniona bolesność mięśniowa. Pozostałym towarzyszy uczcie silnego
zmęczenia różnych segmentów kończyn górnych lub kręgosłupa. Dwie osoby od razu
kończą ćwiczenie po pierwszych mocnych sygnałach bólowych. Badani mimo
pojawiających się przeciążeń nie szukają pomocy specjalistycznej i często nie wiedzą
co jest przyczyna ich złego samopoczucia. Dodatkowo 4 studentów skarży się na brak
zainteresowania chorobami zawodowymi muzyków. Dwóch uczniów zgłasza, że nie
wie co myśleć o własnym stanie zdrowiu i nikt nie kształtuje ich postaw
prozdrowotnych w szkole.
33
Swój stan zdrowia jako zły ocenia 25 osób. Każdy z nich zgłosił się do lekarza.
Wcześniej 70,7% samodzielnie podejmowało się poprawy stanu zdrowia, lecz
dolegliwości powracały okresowo. Uczucie dyskomfortu w narządzie ruchu pojawiało
się zwykle między 30 – 40 minutą grania, a ból następował od razu lub w przeciągu
kolejnych 30 minut. Wysiłek z konieczności musiał być przerywany co 1 godzinę.
Z kolei 7 osób podaje, że nie było w stanie kontynuować gry tego samego dnia. Każda
kolejna praca z instrumentem rozpoczynała się na odczuwanym wcześniej poziomie
bólu i powodowała ciągłe uczucie zmęczenia aparatu ruchu. Leczenie poprawiło stan
zdrowia u 12 osób (54,5%). Do zaleceń lekarskich stosuje się 50,0% z nich.
Tabela 7. Metody stosowane przez badanych w celu poprawy samopoczucia
w zależności od samooceny stanu zdrowia
UCZNIOWIE I STUDENCI
Ocena
Metody
Bardzo dobra
N = 40
(100%)
Umiarkowana
N = 28
(100%)
Słaba
N = 21
(100%)
Zła
N = 25
(100%)
N
[%] N [%] N [%] N [%]
Zakończenie
ćwiczenia
- - 5 17,9 2 9,5 - -
Przerwa w
ćwiczeniach
(bierna)
13 32,5 3 10,7 4 19,0 - -
Przerwa w
ćwiczeniach
(czynna)
17 42,5 10 35,7 3 14,3 - -
Zmiana pozycji
ciała przy graniu
- - 4 14,3 - - - -
Środki
farmakologiczne
- - 3 10,7 10 47,6 - -
Leczenie - - - - - - 25 100,0
Nie podaje / brak 10 25,0 3 10,7 2 9,6 - -
Na choroby pośrednio związane z grą na instrumencie cierpi 3 uczniów w wieku
18 lat (tab. 8). Problemy zdrowotne wpływają na uciążliwość gry na instrumencie.
Każdy z nich zgłosił się do lekarza. Skrzypaczka odczuwa nerwobóle klatki piersiowej
i kręgosłupa, flecistka bóle serca, ucisk pod mostkiem, duszności. Natomiast puzonista
napady kaszlu w czasie gry. Lekarze zdiagnozowali u nich poważne choroby medyczne
34
wymagające długotrwałego leczenia. Nikt z badanych nie podaje, czy choroby mogą
być przeciwwskazaniem do gry na instrumencie.
Tabela 8. Choroby uczniów szkół muzycznych pośrednio związane z grą na
instrumencie
Przebieg choroby
Instrumentalista
Subiektywne
odczucia pacjenta
Specjalista i
materiał w oparciu,
o który postawił
diagnozę
Diagnoza
specjalisty
Skrzypaczka Częste nerwobóle
w klatce
piersiowej. Bóle
kręgosłupa
utrudniające grę.
Lekarz ogólny;
badanie RTG
Mononukleoza
Flecistka Ból serca, ucisk
pod mostkiem,
duszność
Neurochirurg;
rezonans
magnetyczny,
zdjęcie
rentgenowskie
Naczyniaki jamiste
mózgu.
Tachykardia i
wiotkość, wpadanie
płytek zastawki.
Puzonista Drapanie w gardle,
napady kaszlu w
czasie gry na
instrumencie
Laryngolog,
badanie krtani,
spirometria
Pofałdownie strun
głosowych
Analiza samooceny stanu zdrowia w zależności od trudności w wykonywaniu
czynności w życiu codziennym (tab. 9) wykazała, że spośród wszystkich badanych
57,9% nie odczuwa żadnych dolegliwości w czasie wykonywania innych czynności
życia codziennego. W grupie osób, które oceniają swój stan zdrowia jako umiarkowany
3 osoby zgłaszają bóle stawów śródręcza w czasie pisania, a 3 uczniów zgłasza
nasilenie objawów bólowych w czasie noszenia własnego instrumentu: wiolonczeli,
gitary. U respondentów, którzy oceniają własny stan zdrowia jako słaby w 95,2%
nabyte przeciążenia utrudniają im wykonywanie przynajmniej jednej z wymienionych
w tabeli 8. czynności. Osobom z medycznie stwierdzonymi diagnozami najwięcej
problemu sprawia utrzymywanie pozycji siedzącej. Ponadto u 12,0% z nich
dolegliwości bólowe sprawiają kłopoty ze snem. Cztery osoby zgłaszają, że cierpią na
regularne migrenowe bóle głowy.
Ogólne samopoczucie muzyka ma także znaczenie w czasie występów
scenicznych. U 12 studentów i 5 uczniów nabyte przeciążenia w czasie ćwiczenia
utrzymują się w czasie występu i utrudniają im grę. Ponadto 4 badanych zgłasza
występowanie na scenie dodatkowych objawów, w tym: kurczy mięśni i drętwienia
35
różnych odcinków kończyn górnych. Kolejne 14 osób podaje, że przestaje odczuwać
dolegliwości w czasie prezentacji scenicznej. W wywiadzie 4 osoby dodały, że od razu
po zejściu ze sceny ujawniają się u nich wszystkie wcześniej nabyte dolegliwości
bólowe.
Tabela 9. Samoocena stanu zdrowia w zależności od trudności w wykonywaniu
czynności w życiu codziennym
UCZNIOWIE I STUDENCI
Ocena
Czynności
Bardzo dobra
N = 40
(100%)
Umiarkowana
N = 28
(100%)
Słaba
N = 21
(100%)
Zła
N = 25
(100%)
N [%]
N [%] N [%] N [%]
Podnoszenie /
noszenie ciężkich
przedmiotów
- - 3 10,7 7 33,4 1 4,0
Utrzymywanie
pozycji siedzącej
- - - - 4 19,0 5 20,0
Pisanie
- - 3 10,7 4 19,0 1 4,0
Sprzątanie
- - - - 4 19,0 2 8,0
Sen
- - - - 1 4,8 3 12,0
Nie ma wpływu /
brak dolegliwości
40 100 22 78,6 1 4,8 3 12,0
Nie podaje
- - - - - - 10 40,0
Specyfika każdego instrumentu wymusza od muzyka opanowywanie
i pokonywanie trudności technicznych (tab. 10). Analiza badań wykazała,
że skrzypkowie i altowioliści w 100% za najbardziej wymagające fizycznie elementy
techniczne uznają „pochody” dwudźwięków: tercje, seksty, oktawy, decymy. Natomiast
granie w wysokich pozycjach jako uciążliwe ocenia co 4 skrzypek. Pianiści w 31,2%
podają, że szczególną sprawność fizyczną aparatu ruchu wymaga gra oktawowa,
akordowa oraz arpeggio. Wiolonczeliści wymieniają wibrację dźwięków, natomiast
gitarzyści chwyty barre. Dodatkowo 7,9% wszystkich instrumentalistów dodaje,
że zawsze odczuwa ból w czasie gry forte (z wł. głośno), a 14,0% przy wykonywaniu
szybkich figuracji. Około 65,0% wszystkich instrumentalistów podaje, że trudności
z opanowywaniem elementów technicznych związanych ze specyfiką ich instrumentu
36
wpływają na pojawianie się przeciążeń i nasilanie różnych dolegliwości bólowych
(tab. 10).
Tabela 10. Trudności techniczne związane ze specyfiką instrumentu podane przez
respondentów
Instrumenty
Elementy
techniczne
Fortepian/
klawesyn
Skrzypce/
altówka
Wiolonczela/
kontrabas
Gitara/
akordeon*
Dęte
Dwudźwięki
(tercje, seksty,
oktawy, decymy)
Akordy
Pasaże
Arpeggio
Tremolo *
Repetycje
dźwięku
Tryle
Flażolety
Chwyty barre
Staccato
Pizzicato
Spiccato
Wibracja
„Skoki” -
na gryfie,
klawiaturze
37
3.2. Subiektywna ocena aktywności fizycznej
Na podstawie odpowiedzi ankietowanych dotyczących regularności
podejmowania aktywności fizycznej wyłoniły się w badaniach trzy kategorie częstości
podejmowania przez muzyków spontanicznego wysiłku fizycznego (tab. 11). Pierwsza:
1 – 2 razy w tygodniu oceniana jest przez respondentów jako regularna, druga 1 – 2
razy w miesiącu uznana przez badanych za rzadką, natomiast trzecia kategoria dotyczy
osób, które nie podejmują żadnej aktywności fizycznej lub 2 razy w ciągu roku –
sporadycznie. Aktywność tą wiążą z porą roku: zimą uprawiają jazdę na nartach, latem
żeglarstwo i jak podają, służy ona ich dobremu samopoczuciu.
Z przeprowadzonej analizy (tab. 10) wynika, że studenci częściej niż uczniowie
podejmują aktywność fizyczną. Spośród wszystkich badanych studentów, 62,0%
respondentów (32,0% mężczyzn i 30,0% kobiet) ćwiczy w każdym tygodniu, 41,0%
raz w tygodniu, a dwa razy w tygodniu 21,0% (co piąty badany student).
Tabela 11. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez badane osoby
Ocena
stanu
zdrowia
Częstość
Bardzo
dobra
Umiarkowana Słaba Zła
SUMA
N
[%] N [%] N [%] N [%] N [%]
UCZNIOWIE
1-2 razy w
tygodniu
10 15,6
8 12,5 4 6,3 6 9,4 28 43,8
1-2 razy w
miesiącu
3 4,7 2 3,1 2 3,1 - - 7
10,9
Wcale / sporadycznie
7
10,9 4 6,2 9 14,1 9 14,1 29 45,3
SUMA
64
100
STUDENCI
1-2 razy w
tygodniu
13 26,0
11 22,0 3 6,0 4 8,0 31 62,0
1-2 razy w
miesiącu
- - 2 4,0 - - 4 8,0 6
12,0
Wcale / sporadycznie
7
14,0 1 2,0 3 6,0 2 4,0 13 26,0
SUMA 50 100
38
Przy takiej częstości podejmowania aktywności fizycznej 48,0% (24 osoby)
ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry lub umiarkowany. Natomiast żadnej
aktywności fizycznej nie podejmuje 14,0% studentów, a mimo to ocenia własny stan
zdrowia jako dobry. Wśród uczniów ta sama wartość przypada u respondentów
określających własne zdrowie jako słabe i złe. Prawie połowa uczniów 45,3% nie
ćwiczy w ogóle, a 43,8% (28 osób) raz lub dwa razy w tygodniu. Spośród tych
28 uczniów, 18 osób (28,1%) ocenia własny stan jako bardzo dobry lub umiarkowany.
Czworo z nich biega codziennie. Całość obrazują ryciny 2 i 3.
Ryc. 2. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez uczniów w zależności od
samooceny stanu zdrowia
Ryc. 3. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez studentów w zależności od
samooceny stanu zdrowia
39
Analiza form aktywności fizycznej podejmowanych przez badane osoby
przedstawia tabela 12. Do dyscyplin sportowych najczęściej wybieranych przez
respondentów należą pływanie 23,7% oraz bieganie 18,4%. Uczniowie głównie
wybierają gry zespołowe 12,5%. Natomiast 11,4% kobiet wybiera gimnastykę, fitness,
jogę, pilates oraz jazdę konną. Wśród indywidualnych zainteresowań sportowych
podejmowanych sporadycznie (nie ujętych w tabeli) muzycy wymieniają takie
dyscypliny jak: judo, karate, chi – kung, paralotnictwo, narciarstwo, wspinaczkę górską,
motorcross oraz dyscypliny sportowo – artystyczne, tj. gimnastykę artystyczną i tańce
polskie.
Tabela 12. Formy aktywności fizycznej podejmowane przez badane osoby
Płeć
Forma
aktywności
fizycznej
Uczniowie [64] Studenci [50] Suma
[114]
Męska Żeńska Męska Żeńska
N [%] N [%] N [%] N [%] N [%]
Pływanie 3 4,7 8 12,5 10 20 6 12 27 23,7
Bieganie 3 4,7 6 9,4 5 10 7 14 21 18,4
Jazda
na rowerze
- - 2 3,1 4 8 5 10 11 9,6
Taniec 2 3,1 3 4,7 1 2 5 10 11 9,6
Gry zespołowe 8 12,5 3 4,7 5 10 - - 16 14,0
Tenis 2 3,1 2 3,1 3 6 1 2 8 7,0
Gimnastyka - - 1 1,6 - - 4 8 5 4,4
Fitness - - - - - - 2 4 2 1,8
Joga / Pilates - - 1 1,6 - - 2 4 3 2,6
Jazda konna - - 3 4,7 - - - - 3 2,6
Analiza częstości czynnego udziału uczniów w lekcjach wychowania
fizycznego w czterech szkołach muzycznych w Polsce (tab. 13) wykazała, że spośród
64 badanych uczniów 25 osób (39,1%) uczestniczy w lekcjach wychowania fizycznego.
Kolejne 25 osób zgłasza, że nie ćwiczy na zajęciach z takich powodów jak:
organizowanie przez pedagogów instrumentu w tym czasie lekcji muzyki (4 osoby),
brak regularności odbywania się zajęć z wychowania fizycznego (6 osób), posiadanie
długoterminowego zwolnienia lekarskiego (6 osób, w tym 4 respondentów ocenia
własny stan zdrowia jako bardzo dobry). Z lekcji wychowania fizycznego ucieka aż 19
40
uczennic (29,7%). Na szczególną uwagę zasługuje Zespół Państwowych Szkół
Muzycznych nr 4 im. Karola Szymanowskiego w Warszawie (*), gdzie uczniowie
III klasy liceum podają, że w planowaniu roku szkolnego dla ostatniej klasy nie zostaje
w ogóle uwzględniony przedmiot wychowanie fizyczne. Uczniowie ci nie mają żadnych
zajęć ruchowych przez cały rok szkolny.
Tabela 13. Częstość czynnego udziału uczniów w lekcjach wychowania fizycznego w
czterech szkołach muzycznych w Polsce
Obecność na lekcji wychowania
fizycznego w zależności od płci
Nazwa szkoły
Męska
Żeńska Męska Żeńska
Obecni Nieobecni
Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna
I i II stopnia im. F. Nowowiejskiego
w Gdańsku
4 7 3 9
Zespół Państwowych Szkół
Muzycznych nr 4 im. Karola
Szymanowskiego w Warszawie
(III klasa liceum)*
- - 6* 8*
Zespół Państwowych Szkół
Muzycznych nr 4 im. Karola
Szymanowskiego w Warszawie
(I klasa liceum)
4 4 1 3
Zespół Państwowych Szkół
Muzycznych nr 3 im. G. Bacewicz
w Warszawie
- 3 1 5
Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna
II stopnia im. Zenona Brzewskiego
w Warszawie
3 - 1 2
Suma [N] 11 14 12 27
(*) Brak przedmiotu wychowanie fizyczne
W powyższej tabeli 13. nie uwzględniono grupy studentów. Badania dotyczące
częstości odbywania się zajęć z wychowania fizycznego nie zostały tu przeprowadzone
(autorka korzysta z materiału ankietowego do pracy licencjackiej). Natomiast
w programie studiów w Akademii Muzycznej w Gdańsku przez pierwsze 2 lata
planowe są obligatoryjne lekcje wychowania fizycznego w formie przedmiotu do
wyboru, które odbywają się w Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku.
Do dyscyplin należą głównie: pływanie, koszykówka, piłka nożna, taniec, jazda konna,
kulturystyka.
41
3.3. Subiektywna ocena zmian w narządzie ruchu
3.3.1. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa
Częstość występowania bólu w poszczególnych odcinkach kręgosłupa
w badanych grupach instrumentalistów przedstawia tabela 13. Bóle kręgosłupa
pojawiają się w każdej z badanych grup muzyków. (Liczebność badanych osób
w zależności od instrumentów, na których grają – odniesienie tabela 2. podrozdział 2.4.)
Jednakże zespoły bólowe, na które cierpią muzycy, w indywidualnych przypadkach
obejmują więcej niż jeden odcinek kręgosłupa, a czasem nawet całe segmenty kończyny
górnej.
Tabela 13. Częstość występowania bólu w poszczególnych odcinkach kręgosłupa u
badanych osób
UCZNIOWIE
Instrumentaliści
Odcinek
kręgosłupa
Pianiści i inni
klawiszowcy
Skrzypkowie /
altowioliści
Wiolonczeliści /
kontrabasiści
Grający na
instrumentach
dętych
N [%] N [%] N [%] N [%]
Szyjny 5 27,8 10 50,0 - - 6 31,6
Piersiowy 6 33,3 10 50,0 - - 3 15,8
Lędźwiowy 4 22,2 9 45,0 1 20,0 5 26,3
Bóle mięśniowe na
całej długości
3 16,7 3
15,0 1 20,0 5 26,3
STUDENCI
Instrumentaliści
Odcinek
kręgosłupa
Pianiści i inni
klawiszowcy
Skrzypkowie /
altowioliści
Wiolonczeliści /
kontrabasiści
Grający na
instrumentach
dętych
N [%] N [%] N [%] N [%]
Szyjny 3 33,3 7 41,2 1 16,7 3 25,0
Piersiowy 1 11,1 3 17,6 2 33,3 - -
Lędźwiowy 7 77,8 8 47,0 - - 2 16,7
Bóle mięśniowe na
całej długości
4 44,4 3 17,6 3 50,0 1 8,3
42
Przewlekłe bóle w odcinku szyjnym kręgosłupa odczuwa 50,0% uczniów
i 41,2% studentów grających na skrzypcach / altówce (tab.13.). Wśród pianistów
i instrumentalistów dętych problem ten dotyczy co trzeciej osoby. Dolegliwości bólowe
w odcinku piersiowym kręgosłupa zgłaszają głównie uczniowie: co drugi skrzypek /
altowiolista i co trzeci pianista. Natomiast zespoły bólowe w odcinku lędźwiowym
występują głównie wśród dorosłych studentów: 77,8% pianistów i 47,0% skrzypków.
Bóle mięśniowe na całej długości kręgosłupa zgłasza połowa badanych wiolonczelistów
i co czwarty muzyk grający na instrumencie dętym.
Częstość występowania objawów towarzyszących bólom kręgosłupa u badanych
osób ukazuje tabela 14. Wśród objawów respondenci wymieniają: promieniowanie,
mrowienie, drętwienie, sztywność, a czasem brak czucia poszczególnych odcinków
narządu ruchu. Podobnie jak w tab. 13 badani w indywidualnych przypadkach
wymieniają więcej niż jeden z objawów.
Tabela 14. Częstość występowania objawów towarzyszących bólom kręgosłupa u
badanych osób
UCZNIOWIE
Instrumentaliści
Objawy
Pianiści i inni
klawiszowcy
Skrzypkowie /
altowioliści
Wiolonczeliści /
kontrabasiści
Grający na
instrumentach
dętych
N [%] N [%] N [%] N [%]
Promieniowanie 3 16,7 9 45,0 2 40,0 3 15,8
Mrowienie 2 10,0 3 15,0 - - 6 31,6
Drętwienie 5 27,8 3 15,0 1 20,0 5 26,3
Zesztywnienie 10 55,6 13 65,0 4 80,0 6 31,6
Brak czucia ręki - - - - 2 40,0 - -
STUDENCI
N [%] N [%] N [%] N [%]
Promieniowanie 2 22,2 4 23,5 2 33,3 - -
Mrowienie 1 11,1 8 47,0 - - 2 16,7
Drętwienie 1 11,1 2 11,7 1 16,7 1 8,3
Zesztywnienie 6 66,7 3 17,6 4 66,7 3 25,0
43
Respondenci najczęściej zgłaszają uczucie sztywności lub całkowite
zesztywnienie. Sytuacja ta ma miejsce wśród 66,7% studentów pianistów; 55,6%
uczniów pianistów; 65,0% uczniów skrzypków / altowiolistów. Ponadto ci ostatni
zgłaszają występowanie uczucia promieniowania, czasem aż do kończyny górnej
(45%). Studenci skrzypkowie / altowioliści zgłaszają uczucie mrowienia, aż do okolicy
łopatek (47,0%). Badani wiolonczeliści / kontrabasiści skarżą się na różnorodność
występowania objawów, a dwójka z nich zgłasza promieniujący ból przez cały
kręgosłup aż do kończyny górnej, w wyniku czego następuje brak czucia ręki. Wśród
instrumentalistów dętych, co trzeciemu muzykowi towarzyszy jeden z wymienionych
objawów.
44
3.3.2. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej
Częstość występowania bólu stawów i mięśni kończyn górnych
w poszczególnych grupach instrumentalistów przedstawia tabela 15. Bóle w obrębie
kończyny górnej wstępują w każdej z badanych grup muzyków. Zespoły bólowe u co 3
osoby obejmują więcej niż jedną okolicę ciała, w tym kilka stawów i duże grupy
mięśni. Sytuacja ta dotyczy ponad 50,0% skrzypków / altowiolistów. W tej grupie, co
drugi uczeń cierpi na przewlekłe bóle stawów śródręczno – paliczkowych (10) lub
mięśni ramienia (10). Natomiast co trzeci cierpi na bóle stawów międzypaliczkowych
(6). U połowy skrzypków (zarówno uczniów jak i studentów) dolegliwości bólowe
obejmują również okolice barku.
Tabela 15. Częstość występowania bólu stawów i mięśni kończyn górnych u badanych
osób
UCZNIOWIE
Instrumentaliści
Okolica ciała
Pianiści i inni
klawiszowcy
Skrzypkowie /
altowioliści
Wiolonczeliści /
kontrabasiści
Grający na
instrumentach
dętych
N [%] N [%] N [%] N [%]
Bark 6 33,3 11 55,0 1 20,0 4 21,1
Ramię – mięśnie
- - 10 50,0 - - 3 15,8
Łokieć – staw
łokciowy
- - 2 10,0 - - 1 5,3
Przedramię –
mięśnie
i ich ścięgna
- - 3 15,0 2 40,0 1 5,3
Ręka – stawy
nadgarstka
3 16,7 4 20,0 2 40,0 4 21,1
Ręka – stawy
śródręczno –
paliczkowe
6 33,3 10 50,0 1 20,0 5 26,3
Ręka – stawy
międzypaliczkowe
- - 4 20,0 1 20,0 3 15,8
Ręka – mięśnie
kłębu
- - 5 25,0 1 20,0 4 21,1
Ręka – mięśnie
kłębika
2 11,1 3 15,0 - - - -
45
STUDENCI
Instrumentaliści
Okolica ciała
Pianiści i inni
klawiszowcy
Skrzypkowie /
altowioliści
Wiolonczeliści /
kontrabasiści
Grający na
instrumentach
dętych
N
[%] N [%] N [%] N [%]
Bark
4 44,4 8 47,1 1 16,7 3 25,0
Ramię – mięśnie
- - 3 17,6 2 33,3 1 8,3
Łokieć – staw
łokciowy
1 11,1 1 5,9 1 16,7 - -
Przedramię –
mięśnie
i ich ścięgna
1 11,1 4 23,5 3 50,0 - -
Ręka – stawy
nadgarstka
2 22,2 4 23,5 1 16,7 1 8,3
Ręka – stawy
śródręczno-
paliczkowe
5 55,6 3 17,6 1 16,7 1 8,3
Ręka – stawy
międzypaliczkowe
2 22,2 6 35,3 2 33,3 2 16,7
Ręka – mięśnie
kłębu
3 33,3 3 17,6 1 16,7 2 16,7
Ręka – mięśnie
kłębika
2 22,2 2 11,8 - - 1 8,3
Podobne objawy dotyczą pianistów. Wśród nich co trzeci uczeń (6) i co drugi
student (5) zgłaszają zmiany w stawach śródręczno – paliczkowych. Natomiast połowa
badanych studentów wiolonczelistów (3) cierpi na przeciążenia ścięgien i mięśni
przedramienia. Z kolei wśród badanych instrumentalistów dętych, w porównaniu
z innymi grupami muzyków, występowanie zmian przeciążeniowych w obrębie
kończyny górnej jest znacząco mniejsze.
46
3.4. Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu i ich leczenie
Przeprowadzone badania wykazały, że spośród wszystkich 114 badanych po
pomoc lekarską zgłosiło się 22 muzyków: 10 studentek, 10 uczennic i dwoje uczniów.
W wyniku kształcenia do zawodu muzyka instrumentalisty wystąpiły u nich problemy
zdrowotne, uciążliwe i długotrwałe, utrzymujące stale się. Wszystkim utrudniały lub
uniemożliwiały grę. Odmienność dolegliwości skłoniła autorkę do indywidualnego ich
przedstawienia i pogrupowania występujących prawidłowości. Problem przeciążeń
narządu ruchu dotyczy wszystkich grup instrumentalistów. W badanej próbie medyczną
diagnozę otrzymało 10 skrzypaczek, 7 pianistek, 4 muzyków grających na
instrumentach dętych (2 kobiety i 2 mężczyzn), 1 gitarzystka. Zwolnienie
z wychowania fizycznego wystawiło 2 lekarzy.
W grupie skrzypaczek (10), czwórka doznała uszkodzenia w obrębie lewej
kończyny górnej – wykonującej czynności manualne na gryfie. W trzech przypadkach
dysfunkcje narządu ruchu pojawiły się w prawej kończynie górnej – prowadzącej
smyczek. Dwie skrzypaczki doznały schorzeń kręgosłupa, a jedna uszkodzenia
w obrębie żuchwy. Szczegółowy przebieg leczenia każdej badanej osoby i stan zdrowia
po zastosowaniu zaleceń lekarskich został przedstawiony poniżej.
U skrzypaczki (18 lat), po 8 latach grania wystąpiły problemy ze zdrowiem.
Odczuwała nieustanne uczucie promieniowania i ucisk w okolicy lewego łokcia
w czasie gry na instrumencie. Zgłosiła się do ortopedy po pół roku od pojawienia się
pierwszych dolegliwości. Lekarz na podstawie zdjęcia rentgenowskiego postawił
diagnozę: „zapalenie stawu łokciowego”. Zalecił stosowanie leków i maści. Po 3
miesiącach nastąpiła poprawa stanu zdrowia, lecz dolegliwości powracają.
U drugiej skrzypaczki (18 lat) lekarz postawił tę samą diagnozę. Zgłosiła się do
ortopedy po 11 latach grania. Odczuwała promieniowanie i drętwienie kończyny górnej
lewej na całej długości: od barku do ręki. W tym przypadku również leki i maści
pomogły tylko na krótko, dolegliwości powracają. Pacjentka raz w tygodniu odczuwa
silne bóle barku.
Kolejna skrzypaczka (18 lat) po 9 latach zgłosiła się do lekarza z silnymi
objawami drętwienia prawego nadgarstka (16 r.ż.). Neurolog na podstawie badania
USG stwierdził zespół cieśni nadgarstka. Dokonano operacyjnego cięcia nadgarstka.
Następnie przez rok czasu prowadzono rehabilitacyjne usprawnianie ręki. Nie powiodło
się. Skrzypaczka z konieczności musiała zmienić zawód.
47
Kolejna niepomyślna operacja nastąpiła u studentki (22 lata), również
skrzypaczki. Problem wystąpił po 13 latach grania. Pacjentka odczuwała
przeskakiwanie stawów międzypaliczkowych palca piątego lewej ręki, co powodowało
blokowanie ich ruchomości. Dysfunkcja utrudniała grę w szybkim i równym tempie.
Chirurg zbadał rękę palpacyjnie i wykonał zdjęcie rentgenowskie (ryc. 4). Na podstawie
tych dowodów stwierdził nakładanie się ścięgien i konieczność operacji. Zabieg został
wykonany. W trakcie operacji chirurg zmienił diagnozę: „zakleszczające zapalanie
ścięgien.” Dokonał przecięcia tych ścięgien. Rehabilitacja trwała rok czasu. Ręka
skrzypaczki nie wróciła do sprawność, a wręcz respondentka zgłosiła zmianę na gorsze.
W zaistniałej sytuacji nie była zdolna kontynuować swojego zawodu i studiów
instrumentalnych.
Ryc. 4. Podwichnięcie w stawie międzypaliczkowym palca piątego lewej ręki (zdjęcie
rentgenowskie)
U kolejnej skrzypaczki (16 lat) po 5 latach grania wystąpiły pierwsze problemy
zdrowotne. Przez pół roku od pojawienia się pierwszych objawów bólowych,
obejmujących lewy staw ramienny i szczękę, pacjentka zgłosiła się do ortopedy. Lekarz
48
w oparciu o materiał USG i zdjęcie rentgenowskie wykonał serię zastrzyków oraz
wstrzyknął blokadę do barku. Pacjentka po zabiegu nie czuje bólu i kontynuuje zawód.
U studentki – skrzypaczki (21 lat) również lekarz zastosował blokadę do barku
(depomedrol). Pacjentka odczuwała ciągłe uczucie ciężkości i ból prawego barku,
a także bóle stawów kończyny górnej oraz zgrubienia w okolicach stawów palców rąk.
Chirurg w oparciu o USG i zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę ostrego zapalenia
ścięgna prawego barku. Pacjentka także gra, bez czucia bólu w stawie ramiennym.
U studentki – skrzypaczki (23 lata) po 12 latach grania pojawiały się kłopoty
zdrowotne. Odczuwała ból w obu rękach i całym kręgosłupie. Chirurg na podstawie
rozmowy i oglądu stwierdził przeciążenie narządu ruchu, zalecił masaże i gimnastykę
korekcyjną. Pacjentka stosowała je przez miesiąc. Nastąpiła poprawa stanu zdrowia,
lecz dolegliwości powracają co około 2 miesiące.
Skrzypaczka (21 lat) po 11 latach grania zaczęła odczuwać przeskakiwanie kości
w okolicy szczęki i żuchwy. Ortopeda na podstawie oglądu stwierdził podwichnięcie
w stawie skroniowo - żuchwowym. Nie zalecił żadnego leczenia. Pacjentka od roku
zmaga się z bólem.
Skrzypaczka (18 lat) po 7 latach zgłosiła się do lekarza z bólami kręgosłupa
i sztywnienia na całej długości. Ortopeda na podstawie zdjęcia rentgenowskiego
stwierdził wystąpienie zmian przeciążeniowych. Zalecił masaże i gimnastykę
korekcyjną. Instrumentalistka stosowała się do zaleceń lekarski pół roku. Zgłasza,
że dolegliwości powracają.
Skrzypaczka (16 lat) zgłosiła się do neurologa z promieniującym bólem od
prawego barku do kręgosłupa. Lekarz stwierdził ucisk na nerwy. Leczenie dopiero
zostało rozpoczęte.
W tabeli 16. (poniżej) prześledzono podobieństwa i różnice zmian
przeciążeniowych u skrzypaczek (10).
Natomiast wśród siedmiu pianistek sytuacja stanu zdrowia przedstawia się
następująco:
U dwóch pianistek (18 lat) po 8 latach grania uciążliwość bólów kręgosłupa na
całej długości, ze szczególnym nasileniem w odcinku szyjnym kręgosłupa zmusiła je do
zgłoszenia się po pomoc lekarską. W tych przypadkach po 2 miesiącach stosowania
intensywnych ćwiczeń fizycznych nastąpiła znacząca poprawa stanu zdrowia.
49
Tabela 16. Zmiany przeciążeniowe u skrzypaczek i ich stan zdrowia po zastosowaniu
zaleceń lekarskich
Liczba
osób
Diagnoza lekarska Metoda lecznicza Stan zdrowia po
leczeniu
1 Zakleszczające zapalenie
ścięgien palca piątego
lewej ręki
Operacja,
następnie rehabilitacja
Brak poprawy –
konieczność zmiany
zawodu
1 Zespół cieśni nadgarstka
prawego
Operacja,
następnie rehabilitacja
Brak poprawy –
konieczność zmiany
zawodu
2 Zapalenie
stawu łokciowego lewego
Leki, maści Poprawa z
nawrotami
dolegliwości
1 Zapalenie
ścięgna lewego barku
Blokada wstrzyknięta
do barku
Brak czucia bólu
1 Zapalenie
ścięgna prawego barku
Blokada wstrzyknięta
do barku
Brak czucia bólu
1 Ucisk na nerwy (okolice
prawego barku)
Leczenie w trakcie Leczenie
niezakończone
2 Przeciążenie kręgosłupa Masaże, gimnastyka
korekcyjna
Poprawa z
nawrotami
dolegliwości
1 Podwichnięcie w stawie
skroniowo- żuchwowym
Leczenie
nie podjęte
Brak poprawy
Kolejna pianistka (16 lat) po 5 latach grania zaczęła odczuwać znaczące
obciążenia pracą zawodową. Po 3 latach od pierwszych dolegliwości zgłosiła się do
lekarza. Specjalista w oparciu o zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę: „skolioza
rotacyjna”. Rehabilitacja trwa pół roku. Pacjentka odczuwa poprawę stanu zdrowia.
U pianistki (16 lat) występowały uciążliwe bóle kręgosłupa na całej długości,
sztywnienie barków i bóle stawów (jak podaje: „przy poruszaniu i bez poruszania”).
Ortopeda postawił diagnozę „przeciążenie kręgosłupa z nasileniem w odcinku
szyjnym”. Rehabilitacja poprawiła stan zdrowia.
U studentki pianistki (21 lat) występowały bóle kręgosłupa, ramion,
promieniowanie do rąk. Po 12 latach grania zgłosiła się do lekarza. Chirurg w oparciu
o zdjęcie rentgenowskie postawił diagnozę: „początkowe stadium zespołu cieśni
nadgarstka”. Przez rok czasu bezskutecznie trwała fizykoterapia. Kolejny lekarz –
spondyliatra postawił dwie diagnozy: „spondyloza zesztywniająca kręgosłupa i choroba
Raynauda”. Leczenie fizykoterapeutyczne trwa już drugi rok i nie jest zakończone.
U następnej pianistki (23 lata) chirurg również postawił diagnozę zespołu cieśni
nadgarstka. Pacjentka po 15 latach grania zgłosiła się do lekarza z uczuciem mrowienia
50
palców, zwłaszcza kciuka i bólem kręgosłupa. Zastosowano leczenie laserowe,
magnetoterapie oraz masaże. Po 2 tygodniach nastąpiło zmniejszenie dolegliwości
bólowych.
U pianistki (21 lat), po 16 latach grania wystąpiły uciążliwe bóle kłębu kciuka
lewej ręki. Lekarz wykonał badanie ortopedyczne i zdjęcie rentgenowskie. Zalecił
stosowanie niesterydowych leków przeciwzapalnych (maści). Po miesiącu nastąpiła
poprawa stanu zdrowia.
W tabeli 17. prześledzono podobieństwa i różnice zmian przeciążeniowych
u pianistek (7).
Tabela 17. Zmiany przeciążeniowe u pianistek i ich stan zdrowia po zastosowaniu
zaleceń lekarskich
Liczba
osób
Diagnoza lekarska Metoda lecznicza Stan zdrowia
pacjenta po
leczeniu
1 Spondyloza,
choroba Raynauda,
zespół cieśni nadgarstka
Fizykoterapia Leczenie 2-letnie
niezakończone
1 Zespół cieśni nadgarstka Fizykoterapia,
masaże
Poprawa z
nawrotami
dolegliwości
3 Przeciążenie
odcinka szyjnego kręgosłupa
Rehabilitacja
Ćwiczenia fizyczne
Poprawa stanu
zdrowia
1 Skolioza rotacyjna Rehabilitacja Poprawa z
nawrotami
dolegliwości
1 Zapalenie ścięgien kłębu
kciuka
Leki Poprawa
Gitarzystka (20 lat) również zgłosiła się do ortopedy z bólem lewego barku
i lewej ręki. Lekarz postawił diagnozę: „ucisk na nerwy – podejrzenie zespołu cieśni
nadgarstka”. Zalecił stosowanie leków i maści. Po miesiącu stosowania pomogły na
krótko, lecz dolegliwości powracają okresowo.
Wśród 4 instrumentalistów dętych każdy z badanych cierpi na inne dolegliwości
bólowe. Podają, że rozpoczęli naukę gry na swoich instrumentach w wieku od 12-16 r.ż.
Oboistka (26 lata) po 8 latach grania zaczęła odczuwać uciążliwe bóle
nadgarstka i palców, zwłaszcza kciuka. Ortopeda przeprowadził badania pod kątem
zmian reumatycznych oraz USG. Postawił diagnozę: „przeciążenie palców rąk”. Zalecił
51
stosowanie maści. Pacjentka od 2 lat zmaga się z bólem. Nie nastąpiła poprawa stanu
zdrowia.
Fagocistka (24 lata) już w drugim roku grania doznała promieniującego bólu od
lewego barku do ręki. Zgłosiła się do reumatologa, który również w tym przypadku
zalecił stosowanie maści oraz masaż. Nie nastąpiła poprawa stanu zdrowia.
Instrumentalistka już 7 lat zmaga się z dolegliwościami bólowymi.
Trębacz (19 lata) zaczął odczuwać silne bóle i mrowienie kręgosłupa w 14 r.ż. Do
lekarza zgłosił się 2 lata później. Ortopeda w oparciu o zdjęcie rentgenowskie postawił
diagnozę: „Choroba Scheuremanna”. Instrumentalista od 3 lat uczęszcza na zabiegi
fizykoterapeutyczne i stosuje ćwiczenia fizyczne. Leczenie nie zostało zakończone, lecz
pacjent zgłasza poprawę stanu zdrowia.
Saksofonista (18 lata) pierwsze dolegliwości zaczął odczuwać w 15 r.ż.
Po 2 latach zgłosił się do lekarza z bólami szczęki i odcinka szyjnego kręgosłupa.
Badania podjęli: ortopeda i neurolog. Stwierdzili przeciążenie odcinka szyjnego
kręgosłupa. Zalecili stosowanie ćwiczeń fizycznych i maści. Leczenie jest w trakcie.
Pacjent zgłasza poprawę stanu zdrowia.
Tabela 18. Zmiany przeciążeniowe u instrumentalistów dętych i ich stan zdrowia po
zastosowaniu zaleceń lekarskich
Instrumentalista Diagnoza lekarska
Metoda lekarska Stan zdrowia
Trębacz Choroba
Scheuremanna
Fizykoterapia,
ćwiczenia fizyczne
Poprawa stanu
zdrowia
Saksofonista Przeciążenie odcinka
szyjnego kręgosłupa
Maści, ćwiczenia
fizyczne
Poprawa stanu
zdrowia
Oboistka Przeciążenie stawów
rąk
Maści Brak poprawy
Fagocistka
Przeciążenie stawów
kończyny górnej
Maści, masaże Brak poprawy
Podsumowując, w badanej próbie pierwsze powtarzające się dolegliwości
pojawiają się średnio po 5 latach grania. Muzycy w większości sami zmagają się
z problemami. Zgłaszają się do lekarzy dopiero wtedy, gdy zmiany przeciążeniowe
uniemożliwiają grę (19,3%).
Szczególnie narażeni są instrumentaliści grający na skrzypcach (8,8%
wszystkich respondentów). W badanej próbie 4 kobiety cierpią na zespół cieśni
52
nadgarstka (niewyleczony), 2 na zapalenie stawu łokciowego (zaleczony),
2 na zapalenie ścięgna stawu barkowego (dodatkowo jedna ma podobne objawy),
5 na przeciążenie kręgosłupa, 3 osoby na poważniejsze choroby kręgosłupa
(spondyloza, choroba Scheuermanna, skolioza rotacyjna), 2 na zapalanie ścięgien
w obrębie rąk (kciuka, palca V), 2 na bóle reumatyczne stawów rąk, 1 na bóle stawu
skroniowo – żuchwowego, (ponadto inna skrzypaczka i saksofonista zgłaszają podobne
objawy bólowe).
Można również zaobserwować, że często wczesna interwencja lekarza
i kierowanie zdrowiem już po miesiącu / dwóch miesiącach przynosi poprawę stanu
zdrowia. Natomiast w wielu przypadkach zmiany przeciążeniowe doprowadziły do
poważniejszych urazów i dysfunkcji, gdzie leczenie (często długotrwałe – powyżej
2 lat) nie przyniosło spodziewanych efektów – 2 osoby z konieczności musiały zmienić
zawód. Spośród wszystkich osób, które zgłosiły się do lekarza, u 6 (5,3%) rehabilitacja
okazała się skuteczna. U 5 z nich lekarze zastosowali ćwiczenia fizyczne. Konieczna
jest zatem stała kontrola lekarska i działania profilaktyczne.
53
4.2. Propozycje ćwiczeń prewencyjnych
Ćwiczenia fizyczne są głównym środkiem kształtującym rozwój fizyczny.
Umiejętny ich dobór ze wzglądu na formę, treść, ilość, podwyższa ich efektywność jako
stymulatora rozwoju, wpływa na szybsze opanowanie innych trudniejszych ewolucji
ruchowych i prowadzi do uzyskania wysokiego poziomu cech motorycznych. Jak
twierdzi Janiszewski (1992) ruch fizyczny jest najpotężniejszym stymulatorem rozwoju
somatycznego i psychicznego człowieka. Ponadto w przypadku zagrożenia zdrowia
w odniesieniu do zawodowych muzyków może służyć jako środek leczniczy. Tak
pojmowali aktywność fizyczną i zdrowie starożytni myśliciele, m.in. Horacy,
Arystoteles (Kuński, 2005).
Z przeprowadzonego przeglądu literatury można dostrzec, że do chwili obecnej
w Polsce nie został opracowany szczegółowy program ćwiczeń prewencyjnych
ukierunkowanych do zawodu muzyka, jak również do budowy – specyfiki
poszczególnych instrumentów. W badaniach zagranicznych przeprowadzonych w
Uniwersytecie w Sydney, w Australijskiej Szkole Zdrowia Publicznego i innych (Chan
i wsp. 2012) proponowane są rodzaje aktywności fizycznej dla muzyków oraz
ćwiczenia dużych partii mięśni kręgosłupa i kończyn górnych w oparciu o literaturę
sportową. Nie dostrzeżono natomiast ćwiczeń manualnych, mobilizujących drobne
mięśnie i stawy rąk. W oparciu o własne doświadczenie autorka tej pracy opracowała
przykładowe ćwiczenia.
Stałe napięcie mięśni szyi i pleców powoduje często bóle głowy (Sutcliffe,
2004), które powstają w wyniku nienaturalnego napięcia oddziałującego na kości
czaszki. Przykładowo skrzypkowie i altowioliści, a także gitarzyści i fleciści narażeni są
na zaburzenie równowagi pracy mięśni szyi. Przechylenie głowy w lewą stronę
i długotrwałe utrzymywanie w tej pozycji powoduje, że włókna mięśniowe mogą stracić
zdolność do rozkurczania i powodować przykurcze. Natomiast włókna mięśniowe po
przeciwnej stronie są nadmiernie rozciągane. Ćwiczenia kompensacyjne są niezbędne.
Poniższe ćwiczenia (5) kompensacyjne, regulujące napięcie mięśni karku i szyi
przeznaczone są dla skrzypków, altowiolistów, gitarzystów, flecistów.
Osoby, u których nie wystąpiły przeciążenia odcinka szyjnego powinny
wykonywać ćwiczenia równomiernie na obie strony – prawą i lewą jako formę
profilaktyki.
54
1. Pozycja wyjściowa: stań prosto, wzrok skieruj przed siebie, ręce opuść luźno wzdłuż
tułowia, nogi ustaw na szerokość bioder, stopy równolegle
Ruch: a) wykonaj wdech nosem (pozycja w bezruchu), b) z wydechem skręć głowę
w prawo najdalej jak to możliwe, c) oddychaj miarowo i głęboko ok.10 sek.
utrzymując pozycję z głową w prawo, d) z wydechem wróć do pozycji wyjściowej.
Całość powtórz 4 razy.
Działanie: kompensacyjne mięśni karku i szyi
2. Pozycja wyjściowa: jak wyżej
Ruch: przechyl głowę w prawo w płaszczyźnie czołowej – „uchem do podłoża”
Działanie: kompensacyjne mięśni karku i szyi
3. Pozycja wyjściowa: jak wyżej
Ruch: połóż ręce na potylicy oraz z wydechem opuść głowę w dół i lekko po skosie
w prawą stronę
Działanie: kompensacyjne mięśni karku i szyi
4. Pozycja wyjściowa: stań prosto w pozycji skorygowanej (miednica w linii
z kręgosłupem, brzuch płaski), wzrok skieruj przed siebie, ręce opuść luźno wzdłuż
tułowia, nogi ustaw na szerokość bioder, stopy równolegle
Ruch: a) wykonaj wdech nosem (pozycja w bezruchu), b) z wydechem wolno
opuszczaj ramiona w dół (siłą ciążenia). Jednocześnie próbuj wyciągać szyję i łączyć
łopatki. Całość powtórz 8 razy.
Uwaga: Zadbaj, aby brzuch nie zmieniał swojego położenia.
Działanie: symetryczne wydłużenie mięśni karku i szyi, stabilizacja łopatek
5. Pozycja wyjściowa: stań prosto w pozycji skorygowanej (miednica w linii
z kręgosłupem, brzuch płaski), wzrok skieruj przed siebie, ręce opuść luźno wzdłuż
tułowia, nogi ustaw na szerokość bioder, stopy równolegle
Ruch: Na przemian uginaj i prostuj kolana („pulsacja w kolanach”). W momencie
uginania „strzepnij” barki mocno w dół. Wykonuj ćwiczenie w pełny rozluźnieniu.
Całość powtórz tyle razy, aż poczujesz zrelaksowanie w ramionach.
Działanie: likwidacja napięcia w okolicy ramion, barków
Przyczyną bólu w odcinku lędźwiowym kręgosłupa może być nie tylko ucisk
wynikający z przeciążenia kręgosłupa i jego krążków międzykręgowych, ale także
przykurcze bądź wady postawy kończyn dolnych. Stąd poniższe ćwiczenie numer 5,
może być pomocne w ustaleniu przyczyny bólu. Natomiast ćwiczenia w pozycji
55
leżenia tyłem (numer 1 – 3) mogą być pomocne w odciążeniu kręgosłupa od ucisku
osiowego.
W badanej próbie 36 muzyków cierpi na przeciążenia odcinka lędźwiowego
kręgosłupa.
1. Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach na podłodze (leżenie tyłem), przyciągnij
kolana lekko rozłączone do klatki piersiowej i chwyć każde ręką
Ruch: zataczaj koła w odcinku lędźwiowym kręgosłupa po 5 razy w każdą stronę.
Cały czas oddychaj nosem miarowo i głęboko. Łopatki próbuj przyciskać do podłoża.
Działanie: uzyskanie rozluźnienia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa
2. Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach na podłodze, wyprostuj nogi, ramiona
przenieś proste za głowę z dłońmi odwróconymi do sufitu
Ruch: a) wdech (pozycja w bezruchu), b) z wydechem wyciągnij jednocześni prawą
rękę i lewą nogę jak najdalej w przeciwnych kierunkach, c) wdech – rozluźnij
mięśnie, d) z wydech wyciągnij jednocześnie lewą rękę i lewą nogę jak najdalej
w przeciwnych kierunkach. Całość powtórz 10 razy.
Działanie: elongacja mięśni kręgosłupa
3. Pozycja wyjściowa: połóż się na plecach na podłodze, ramiona otwórz do boku
dłońmi skierowane do sufitu, jedną nogę wyprostuj wzdłuż ciała, a drugą zegnij
w stawie kolanowym
Ruch: a) wdech (pozycja w bezruchu), b) z wydechem przełóż zgiętą nogę na podłoże
po przeciwnej stronie. Oddychaj spokojnie około 30 sekund. Postaraj się utrzymać
jak największą część pleców na podłodze. Głowę skieruj w stronę przeciwną do nogi
ćwiczącej. Na wydechu wróć do pozycji wyjściowej i zmień nogę ćwiczącą.
Działanie: mobilizacja kręgosłupa
Uwaga: przeciwwskazania do wykonywania ćwiczenia przy skoliozie rotacyjnej
Trenerzy yogi i tai – czi przez lata praktyki zawodowej sprawdzili skuteczność
ćwiczeń, których wykonanie (szczególnie z samego rana) pozwala zlikwidować
napięcie w odcinku lędźwiowym kręgosłupa na cały dzień.
4. Pozycja wyjściowa: stań prosto, wzrok skieruj przed siebie, jedną rękę połóż na
podbrzuszu (stroną dłoniową), a drugą na odcinku lędźwiowym kręgosłupa (stroną
grzbietową), nogi ustaw na szerokość bioder, ugnij lekko kolana
Ruch: wdech, z wydech zataczaj bardzo wolno koło przez przód – bok – tył – bok
w jedną stronę. Skoncentruj się na relaksacji odcinka lędźwiowego kręgosłupa.
Powtórz 5 razy i zmień kierunek krążenia.
56
Działanie: likwidacja napięcia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa
5. Pozycja: siad prosty, plecy naturalnie proste. Jeżeli nie możesz utrzymać prostego
kręgosłupa zrelaksuj kolana uginając je.
Ruch: z każdym wydechem wykonaj powolny skłon zachowując prosty kręgosłup.
Wydłużaj go jak najdalej w przód. Koncentruj się na odcinku lędźwiowym
kręgosłupa i jego relaksacji.
Uwaga: Naturalne jest ugięcie stawów kolanowych w początkowej fazie wdrażania
ćwiczenia.
Działanie: odprężenie odcinka lędźwiowego kręgosłupa
Podczas gry na instrumencie występują siły, które obciążają go poprzez
ściskanie, zgniatanie, rozciąganie, skręcanie (Janiszewski, 1992). Ważną rolę
odgrywa tutaj ekonomia ruchu palców i ich sprawność manualna, ponieważ to
właśnie one mają pierwszy kontakt z klawiszem, struną itd. Pomocne w usprawnianiu
mogą być ćwiczenia wykonywane bez użycia instrumentu. Ich celem jest
wzmocnienie mięśni dłoni i palców oraz mobilizacja stawów, dzięki pełnemu
zakresowi ruchu w stawach. Pełna amplituda ruchu w stawie pozwala na prawidłowe
jego odżywienie i wydzielanie mazi stawowej.
Autorka pracy opracowała 11 przykładów.
1. Pozycja wyjściowa: przed ćwiczeniem strzepnij dłonie
Ruch: Zwiń po kolei każdy palec ręki (od I do V i od V do I) tylko w stawach
międzypaliczkowych. Wytrzymaj chwilę zaciśnięte palce około 3 sekundy. Otwórz
dłoń i rozluźnij każdy palec poruszając nim w dość szybkim tempie. Powtórz 8 razy.
Działanie: Mobilizacja mięśni i stawów palców rąk.
2. Pozycja wyjściowa: przed ćwiczeniem strzepnij dłonie
Ruch: Zwiń po kolei każdy palec ręki w stawach międzypaliczkowych i śródręczu.
Zaciśnij dłonie w pięści. Wytrzymaj 3 sekundy, otwórz dłoń i rozluźnij. Całość
powtórz 5 razy.
Działanie: Mobilizacja stawów palców rąk. Pobudzenie krążenia i ukrwienie mięśni
dłoni.
3. Pozycja wyjściowa: Oprzyj łokcie o oparcie krzesła, dłonie opuść luźno w dół.
Ruch: Poruszaj siłą mięśni każdy palec uruchamiając stawy śródręczno – paliczkowe.
Działanie: Czynna mobilizacja i uzyskanie pełnego zakresu w stawach śródręczno –
paliczkowych.
57
4. Pozycja wyjściowa: Rozluźnij dłonie.
Ruch: Utrzymaj kciuk w pozycji neutralnej w bezruchu i dotykaj opuszkiem każdego
palca (od II do V i od V do II) do kciuka. Przy ćwiczeniu zachowaj proste wszystkie
palce. Powtarzaj ruch jednym palcem 8 razy zanim rozpoczniesz ćwiczenie kolejnym
palcem. Najdłużej skoncentruj się na pracy palca V.
Działanie: Ćwiczenie przeciwstawiania kciuka pozostałym palcom. Niezależność
palcowa. Mobilizacja ścięgien przedramienia.
5. Ćwiczenie j. w., lecz ćwiczy tylko palec piąty i kciuk. Całość 15 razy w dość szybkim
tempie – ruch zginania i prostowania.
Działanie: Mobilizacja przywodzicieli palca I i V.
6. Pozycja wyjściowa: łokcie oprzyj o krzesło i złącz wszystkie palce rąk.
Ruch: odstaw kciuki i zataczaj nimi jak najobszerniejsze koła. Całość powtórz po 10
razy w każdą stronę. Rozluźnij ręce.
Działanie: Rozgrzewka mięśni kłębu kciuka i odwodziciela kciuka.
7. Pozycja wyjściowa: Oprzyj łokcie o oparcie krzesła. Zaciśnij pięści i napnij lekko
mięsień dwugłowy ramienia.
Ruch: odtwórz palce piąte – (pozostałe zostają dalej zaciśnięte w pięść). Poruszaj w
pełnym zakresie palcem piątym uruchamiając mięśnie kłębika palca piątego. Ćwicz
10 razy z palcem prostym w stawach i 10 razy z palcem zgiętym zaokrąglonym (jak
przy instrumencie).
Działanie: Mobilizacja mięśni kłębika palca piątego i pośrednio ścięgien
przedramienia.
8. Pozycja wyjściowa: Rozluźnij ręce. Chwyć jedną ręka wszystkie palce drugiej ręki
(razem z kciukiem).
Ruch: Z wydechem pociągnij spokojnie całą rękę w dół wydłużając mięśnie
przedramienia. Wytrzymaj 10 sekund i zmień rękę. Całość powtórz 2 razy.
Działanie: Wydłużenie mięśni przedramienia.
9. Pozycja wyjściowa: Spleć palce rąk stroną dłoniową kierując je w dół.
Ruch: z wydech unieść całe proste kończyny górne na wysokość klatki piersiowej,
wdech – wytrzymaj, wydech – unieść ramiona aż nad głowę, wdech – wytrzymaj,
wydech – wyciągnij kończyny górne jak najwyżej do sufitu jednocześnie opuszczając
barki w dół. Wytrzymaj, poruszaj każdą z łopatek. Rozpleć palce i wolno z wydech
opuść bokiem w dół.
Działanie: Wydłużenie mięśni przedramion, ramion, kręgosłupa.
58
10. Pozycja wyjściowa: rozluźnij całe dłonie. Łokcie oprzyj o oparcie krzesła.
Ruch: Otwórz wszystkie palce obu dłoni najmocniej jak potrafisz. Wytrzymaj 20 – 25
sekund i rozluźnij. Całość powtórz 4 razy.
Działanie: Mobilizacja ścięgien palców rąk i przedramion. Uzyskanie przepływu
ciepła przez palce.
11. Pozycja wyjściowa: oprzyj łokcie o oparcie krzesła.
Ruch: zataczaj wolne, obszerne kółka w stawach nadgarstka. Wykonaj ćwiczenie po
8 razy w każdą stronę.
Działanie: Mobilizacja stawów nadgarstka.
Zalecenia: układając zestawy ćwiczeń należy pamiętać o każdej partii
mięśniowej i wykorzystaniu ruchu we wszystkich stawach palców rąk
i w maksymalnym ich zakresie. Prawidłowy zestaw ćwiczeń powinien obejmować
przynajmniej po jednym z każdej grupy, a całość rozgrzewki ukierunkowanej
powinna trwać nie mniej niż 10 minut.
59
4. DYSKUSJA
W przeprowadzonym przeglądzie literatury można dostrzec, że samoocena stanu
zdrowia młodych ludzi w Polsce jest zróżnicowana. Często wiąże się z aktywnością
życiową, zachowaniami zdrowotnymi i wykonywanym zawodem. Wyniki Binkowskiej
– Bury (2009) wykazały, że prawie co 4 student (24,8%) kierunków studiów
humanistycznych, medycznych i ścisłych określa swoje zdrowie jako bardzo dobre.
Natomiast Duda i Jerzemowski (2003) podają, że 45,9% studentów (mężczyzn)
kierunku wychowanie fizyczne ocenia swoje zdrowie jako bardzo dobre i 49,5% jako
dobre. Bajorek i wsp. (2010) podają, że w przypadku wystąpienia dolegliwości
bólowych po pomoc lekarską zgłasza się 64,0% studentów. Leki bez recepty regularnie
(raz w miesiącu) przyjmuje 22,0% studentów. Natomiast mężczyźni kierunku
wychowanie fizyczne podają, że chorują jeden raz w ciągu roku (Duda i Jerzemowski,
2003). Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że średnio 35,6% muzyków
instrumentalistów ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry, natomiast pozostali
cierpią na mniejsze lub większe choroby i jak zgłaszają, są związane z wykonywanym
zawodem. W badanej grupie szczególnie kobiety skarżą się na słaby lub zły stan
zdrowia, a u 20 z nich lekarze potwierdzili ten stan medyczną diagnozą. Żuk (1990)
podaje, że zarówno praca siedząca jak i stojąca przez wiele godzin dziennie obciąża
bardziej kobiety, niż mężczyzn. Przyczyną są z natury większe krzywizny kręgosłupa
i częstsze zaburzenia hormonalne u kobiet. Natomiast nacisk osiowy dodatkowo
zwiększa wygięcia krzywizn kręgosłupa. Badania Janiszewskiego (1992)
przeprowadzone wśród muzyków podają, że „kobiety częściej, niż mężczyźni
przyznawały się do kłopotów ze zdrowiem” (odpowiednio: 70,8 i 41,3%), a płeć była tu
czynnikiem bardziej determinującym, niż rodzaj instrumentu. Natomiast Manchester
i Flieder (1991) podają, że szczególnie u kobiet kontuzje zawodowe są częstsze,
niż u mężczyzn i wzrastają średnio o 8,5% na każde 100 koncertów.
Lledo i wsp. (2012) wymieniają wiek na pierwszym miejscu wśród czynników
ryzyka chorób zawodowych muzyków. W badaniach własnych 4,0% osób zgłasza, że
uciążliwość schorzeń wzrasta w czasie innych chorób. Ogólny stan zapalny ustroju
i działania antybiotyków mogą nasilać objawy bólowe i wzrost odczuwania zmian
przeciążeniowych. Prawie co 5 osoba w badanej grupie (19,3%) skarży się na zimne
ręce w czasie gry na instrumencie. Rakowski (1989) zauważa, że nadmierne napięcie
60
przeciążonych statycznie mięśni doprowadza do zaburzeń krążenia krwi. Sielużycki
(1962) podaje, że niewłaściwe ustawienie aparatu ruchu podczas gry blokuje właściwy
przepływ krwi. Jako przykład podaje uniesiony lub załamany nadgarstek w czasie gry
na fortepianie. Rakowski (1989) dodaje, że utrudnione jest także odprowadzanie
produktów przemiany materii, co pociąga za sobą wystąpienie bólu i obrzęków.
W badaniach własnych wyniki ukazują, że nie ma różnic między czasem
dziennego ćwiczenia na instrumencie / z instrumentem, a stanem zdrowia i własną
samooceną muzyków. Zarówno respondenci oceniający własne zdrowie jako bardzo
dobre, jak i Ci oceniający je jako złe spędzają czas na pracę z instrumentem od 0,5 do 8
godzin dziennie. Jednak uczniowie ćwiczą głównie w pierwszym i drugim przedziale
czasu (0,5 – 2,5h i <2,5 – 4,0h). Natomiast studenci poświęcający się całkowicie temu
zawodowi w przewadze znajdują się w drugim i trzecim przedziale (<2,5 – 4,0
i <4,0 – 8,0h). Z kolei około 36,0% osób oceniających własne zdrowie jako bardzo
dobre charakteryzuje lepiej przemyślany rozkład dnia pracy: wykonują przerwy
w czasie ćwiczenia (75,0%) i ćwiczenia gimnastyczne (50,0%). Już w grupie osób
oceniających własne zdrowie jako umiarkowane, badani zaczynają sięgać po środki
farmakologiczne (10,7%). Janiszewski (1992) zaznacza, że nie jest wskazane
przyjmowanie leków, ponieważ wpływają niekorzystnie na pamięć i koncentrację.
Opóźniona bolesność mięśniowa wystąpiła w grupie respondentów oceniających własne
zdrowie jako słabe i złe. Janiszewski (1992) oraz Kozłowski i Nazar (1984), podają, że
występuje ona na skutek nagromadzenia się w organizmie produktów przemiany materii
oraz mikrourazów mięśni. W sporcie zawodowym doprowadzanie do takiego stanu jest
wskazane w celu zwiększania możliwości wysiłkowych. Natomiast, czy jest to istotne
w zawodzie muzyka instrumentalisty? W literaturze trudno znaleźć jednoznaczną
odpowiedź. Można jedynie przypuszczać, że w celu poprawy koordynacji wzrokowo –
ruchowej i siły drobnych mięśni rąk, również ten proces jest nieunikniony. Należałoby
sprawdzić, czy wykonywanie ćwiczeń manualnych (propozycja własna – podrozdział
3.5) bez instrumentu pomogłoby w usprawnianiu rąk i wzrostu cyrkulacji krwi.
Nierzadko zmiany przeciążeniowe (u 43,1%) wpływają na trudności w wykonywaniu
czynności w życiu codziennym, takich jak pisanie (bóle stawów), noszenie ciężkich
przedmiotów i własnego instrumentu (bóle kręgosłupa), czy kłopoty ze snem. Dziak
i Rusin (2000) podają, że bóle nocne są powszechne przy uszkodzeniach narządu ruchu
(przykładem jest zapalenie ścięgna i pochewki głowy długiej mięśnia dwugłowego
ramienia, czy zespół ciasnoty nadgarstka). Ponadto z najnowszych badań Górskiego
61
(2012) wynika, że w przypadku występowania bezsenności skuteczny okazuje się
trening siłowy.
Wśród badań przeprowadzonych w Polsce, Supranowicz i wsp. (2002)
potwierdzają, że u młodzieży szkolnej samoocena stanu zdrowia koreluje z samooceną
sprawności fizycznej. Ci którzy, oceniają swoje zdrowie jako bardzo dobre określają
własną sprawność fizyczną wysoko. Podobne badania Litwic – Kamińskiej
i Izdebskiego (2012) wśród studentów informatyki, wychowania fizycznego oraz
słuchaczy szkół policealnych i kursów zawodowych ukazują, że osoby bardziej aktywne
fizycznie określają lepiej własny stan zdrowia. Z przeprowadzonych badań własnych
wynika, że 26,0% studentów podejmujących aktywność fizyczną raz lub dwa razy
w tygodniu ocenia własny stan zdrowia jako bardzo dobry. Skibińska (2001) podaje,
że 46,0% uczniów szkół licealnych w Warszawie przeznacza na zajęcia rekreacyjno –
sportowe od 1 do 2 godzin tygodniowo, natomiast 14,0% nie bierze w ogóle czynnego
udziału w kulturze fizycznej. W badaniach własnych wynik jest podobny: 43,8%
uprawia aktywność fizyczną 1 – 2 razy w tygodniu, natomiast nie podejmuje żadnego
usprawniania, aż blisko połowa (45,3%) badanych uczniów. Baran i wsp. (2010)
podają, że średnio 7,0% uczniów szkół ponadgimnazjalnych posiada długoterminowe
zwolnienia z wychowania fizycznego wystawiane głównie przez lekarzy. Natomiast co
drugi nauczyciel nie widzi w tym problemu. W badaniach własnych 6 osób posiada
długoterminowe zwolnienie lekarskie, w tym 4 z nich ocenia własny stan zdrowia jako
bardzo dobry. Niepokojące jest to, że w Zespole Państwowych Szkół Muzycznych nr 4
im. Karola Szymanowskiego w klasie maturalnej lekcje wychowania fizycznego nie są
w ogóle uwzględnione w planie zajęć. Należy nadmienić, że jest to rok intensywnych
przygotowań do egzaminów na studia muzyczne oraz obrony dyplomu dającego
kwalifikacje zawodowe i tytuł muzyka instrumentalisty.
Badania Janiszewskiego (1992) przeprowadzone na 689 muzykach
rekrutujących się spośród uczniów ostatnich klas szkół muzycznych, studentów
Akademii Muzycznych i zawodowych muzyków zatrudnionych w filharmoniach,
operach, operetkach i innych zespołach muzycznych z całego kraju wykazały, że 482
(62,1%) badanych cierpi na zaburzenia czynnościowe – subiektywne, mające charakter
zmian odwracalnych. Dolegliwości wystąpiły szczególnie w grupach pianistów
(61 osób) i skrzypków (48 osób). W zaburzeniach tych nie stwierdzono tradycyjnych
objawów klinicznych. Zaobserwowano obiektywne stwierdzone zmiany w niektórych
parametrach narządu ruchu, takich jak: napięcie spoczynkowe mięśni, czas połówkowy
62
narastania siły maksymalnej, wskaźnik zmęczenia statycznego mięśni, wartość
chronaksji, wartość współczynnika akomodacji oraz zakres ruchomości. Ponadto
instrumentaliści opisywali tory promieniowania bólu. Rakowski (1989) podaje, że
palpacyjny ucisk na punkty maksymalnie bolesne może powodować promieniowanie
bólu na inne segmenty ciała, z którymi dany mięsień nie jest anatomicznie połączony.
Dodatkowo ból wzmacnia się w czasie napięcia emocjonalnego. Janiszewski (1992)
wśród przeciążeń promieniujących podaje bóle torebek stawowych, które
charakteryzują się promieniowaniem wzdłuż torów właściwych dla każdego stawu,
niezależnie od dróg nerwowych. Wśród badanych uszkodzone torebki stawowe
w stawie barkowym powodują ból barku promieniujący na zewnętrzną stronę ramienia
i wzdłuż mięśnia naramiennego. Nasila się on przy próbie odwodzenia lub unoszenia
kończyny do przodu. W stawie barkowo – obojczykowym zaobserwowano bóle idące
w kierunku ramienia i przedramienia do dołu pachowego i klatki piersiowej, które
często łączone były z uczuciem „zamierania palców”, drętwienia i mrowienia.
W badaniach własnych podobne objawy zgłasza dwoje wiolonczelistów, gdzie
w wyniku promieniowania bólu pojawia się brak czucia ręki. W stawie mostkowo –
obojczykowym występuje rozległe promieniowanie bólu wzdłuż obojczyka i stawu
barkowego – obojczykowego, aż do okolicy potylicy. Powyższe zmiany doprowadzają
do przewężeń światła tętnic kręgowych i zaburzeń w ukrwieniu podstawy mózgu,
co przejawia się uporczywymi bólami i zawrotami głowy (Janiszewski, 1992).
W badaniach własnych 4 osoby (2 skrzypków, flecistka, puzonista) zgłaszają
występowanie „migrenowych” bólów głowy. Natomiast zmiany przeciążeniowe
w obrębie barku zgłasza 50,0% uczniów i 47,1% studentów grających na skrzypcach /
altówce. Można wysunąć przypuszczenie, że utrzymywanie instrumentu w wymuszonej
pozycji w okolicy stawu mostkowo – obojczykowego i barkowo – obojczykowego
niesie szczególne ryzyko uszkodzeń torebek stawowych tych stawów w grupie
skrzypków / altowiolistów. W badaniach Janiszewskiego (1992) najwięcej zaburzeń
czynnościowych u muzyków pojawiło się w 10 latach pracy zawodowej (u 236 osób).
Bóle kręgosłupa 24,0%, bóle głowy 22,0% i bóle stawów 20,0% zaobserwowano także
u studentów Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku (Duda
i Jerzemowski 2003).
Janiszewski (1992) podaje, że klinicznie stwierdzone zaburzenia organiczne
wśród muzyków instrumentalistów pojawiły się u 261 (37,9%) badanych. Zaburzenia
wtórne organiczne dotyczyły zespołów bólowych kręgosłupa. W odcinku szyjnym
63
wystąpiły u 14 (82,4%) badanych pianistów. W badaniach własnych subiektywne
zmiany przeciążeniowe w odcinku szyjnym kręgosłupa zgłosił co trzeci pianista
(5 osób) i co drugi skrzypek (10 osób). Obiektywnie postawioną diagnozę przeciążenia
w odcinku szyjnym stwierdzono u innych 3 pianistów. Z kolei badania Janiszewskiego
(1992) ukazują, że zespoły bólowe w odcinku lędźwiowym kręgosłupa wystąpiły u 31
(48,4%) muzyków grających na instrumentach dętych. Nie stwierdzono tego schorzenia
w grupach: pianistów, skrzypków, altowiolistów, wiolonczelistów. W badaniach
własnych w grupie dorosłych studentów wynik jest odwrotny: nie stwierdzono
medycznych przeciążeń odcinka lędźwiowego kręgosłupa w żadnej z badanych grup.
Natomiast subiektywne objawy przeciążenia w odcinku lędźwiowym kręgosłupa
zgłaszają pianiści (77,8%) i skrzypkowie / altowioliści (47,0%). Nie zaobserwowano
takich objawów u muzyków grających na instrumentach dętych. Nyman i wsp. (2007)
podają, że wśród 235 muzyków orkiestry szweckiej 25,5% zgłosiło bóle odcinka
szyjnego kręgosłupa i bóle ramion. Abréu – Ramos i wsp. (2007) stwierdzili, że spośród
75 muzyków Orkiestry Symfonicznej w Puerto Rico 75,0% cierpi na bóle odcinka
lędźwiowego kręgosłupa. Natomiast Hagberg i wsp. (2005) podają, że skrzypkowie są
dwukrotnie bardziej narażeni na uszkodzenia narządu ruchu niż pianiści. A Grieco
i wsp. (1989) dowiedli, że spośród 117 pianistów, 62,0% ma przynajmniej jedno
schorzenie narządu ruchu, a 14,0% aż do 3 dolegliwości.
W badaniach Janiszewskiego (1992) pierwotne zaburzenia organiczne zgłasza
153 badanych (22,2%). Przewlekłe zapalenie pochewek ścięgnistych wystąpiło głównie
w grupie pianistów (13 osób). Ponadto Choroba de Quervaina miała miejsce
u wiolonczelistów i kontrabasistów (17 osób), zapalenie okołostawowe łokcia
u muzyków grających na instrumentach dętych (15 osób), a zespół bolesnego barku
pojawił się prawie we wszystkich grupach instrumentalistów (u 73 osób). W badaniach
własnych lekarze dwukrotnie postawili diagnozę zapalenia ścięgien mięśni w obrębie
barku i dwukrotnie zapalenie stawu łokciowego u skrzypaczek. U jednej pianistki
stwierdzono zapalenie mięśni kłębu kciuka. W tym przypadku nie uznano tego
przeciążenia za chorobę de Quervaina – schorzenie spowodowane przeciążeniem
odwodzicieli kciuka. Janiszewski (1992) podaje, że to przeciążenie powstaje
w warunkach intensywnego odwodzenia kciuka połączonego z oporem, czego
przykładem jest oktawowa gra na fortepianie. W podrozdziale 3.1. pianiści wymieniają
tę trudność techniczną jako szczególnie uciążliwą. Zmiany przeciążeniowe upośledzają
poślizg ścięgna, powodują drażnienie jego pochewki i ból. W badaniach własnych (brak
64
u Janiszewskiego) u 3 respondentów wystąpił zespół cieśni nadgarstka (2 pianistek,
1 skrzypaczki) i w jednym przypadku – gitarzystki podejrzenie tego schorzenia.
Kwarecki i wsp. (1990) podają, że w miarę postępu choroby dochodzi do stopniowego
upośledzenia funkcji czuciowej, a następnie motorycznej nerwu. Praca powodująca
mikrourazy dłoniowej powierzchni nadgarstka i kciuka predysponuje do zespołu cieśni
nadgarstka. Spondylozę i skoliozę rotacyjną stwierdzono w indywidualnych
przypadkach badań własnych. Frenkel (1990) podaje, że w przypadku skolioz łatwiej
o wystąpienie spondylozy kręgosłupa. Janiszewski podaje, że wtórnym zaburzeniom
organicznym zawsze towarzyszy ból, a w ponad 60,0% przypadkach również
ograniczenie ruchomości. Wołyńska – Ślężyńska (2008) dostrzegła, że w przypadku
bocznych skrzywień kręgosłupa w grupie skrzypków i ogólnej populacji młodzieży,
tych pierwszych charakteryzuje większy zakres ruchomości całego kręgosłupa.
W przypadku pierwotnych zaburzeń organicznych w 92,0% przypadkach występuje ból
i w 72,0% ograniczenie ruchomości (Janiszewski, 1992). Zatem wystąpienie
powyższych objawów klinicznych może być ostrzeżeniem dla zdrowia. Janiszewski
i Cieślik (2004) sugerują, że nie należy bagatelizować bólu i długo utrzymującego się
obciążenia statycznego narządu ruchu. Wśród osób mających problemy ze zdrowiem,
co druga była na jakiś czas (miesiąc 39,0%, kilka miesięcy 28,0%) wyłączona z pracy
zawodowej. W badaniach własnych podobna sytuacja dotyczyła 3 osób z zaleceniami
lekarskimi.
Janiszewski M. i wsp. (2010) przedstawiają skuteczność terapii leczniczych:
manualnej, kinezjoterapii i fizykoterapii w przeciążeniach zawodowych muzyków.
Z badań autorów wynika, że ich przydatność zależy od rodzaju występowania
przeciążeń. W zaburzeniach czynnościowych, najbardziej skuteczna okazuje się terapia
manualna. Wpływa na stabilizację napięcia układu wegetatywnego i oddziałuje na ściśle
ukierunkowane segmenty narządu ruchu. Zaburzenia czynnościowe prowadzą do
nieprawidłowej gry ślizgu stawowego, tak więc obie formy terapii manualnej –
manipulacyjna i mobilizacyjna – przywracają ruchomość w zablokowanych segmentach
i pozwalają na uzyskanie swobody gry ślizgu stawowego. W wyniku tej terapii wzrasta
siła dynamiczna mięśni i wytrzymałość statyczna mięśni. W zaburzeniach organicznych
największą skuteczność zaobserwowano przy leczeniu kinezjoterapią. Zapewnia ona
właściwą funkcję przeciążonych stawów poprzez wykorzystanie ruchu w odciążeniu
i w pełnej amplitudzie. Wpływa na przywrócenie funkcji tzw. czynnika smarowniczego
torebki stawowej oraz właściwe odżywienie stawu. Kinezjoterapia sprawia, że napięte
65
grupy mięśniowe ulegają rozluźnieniu poprzez stymulację ich antagonistów. Mniejszą
skuteczność w terapii zaburzeń organicznych zaobserwowano podczas leczenia
fizykoterapią. Jednak wpływa na zmniejszenie napięcia tonusu mięśniowego, co także
świadczy o jej korzystnym wpływie na poprawę funkcji motorycznych.
Z badań własnych wynika, że w większości przypadków leczenie nie przynosi
spodziewanych efektów. Z drugiej strony muzycy zgłaszają się po pomoc lekarską
często zbyt późno – gdy ból uniemożliwia grę – a wtedy zmiany przeciążeniowe mogą
być już w stadium mocno zaawansowanym. W przypadku zespołu cieśni kanału
nadgarstka, medycyna sportowa podaje, że jedynym skutecznym leczeniem jest
operacyjne odbarczenie (Dziak i Tayara 1999, Dziak i Rusin 2000). Badania własne
ukazują, że w 4 badanych przypadkach zespołu cieśni nadgarstka, mimo działań
lekarskich, żadna instrumentalistka nie kontynuuje zawodu w pełnym zdrowiu.
Skuteczność różnych form ćwiczeń fizycznych przeprowadził Janiszewski
(1992). Poddał badaniu 60 studentów Akademii Muzycznej grających na instrumentach
klawiszowych, smyczkowych, dętych. Trening trwał 6 tygodni, był zaplanowany pod
względem intensywności ćwiczeń oraz objętości obciążeń treningowych. Podstawą
doboru obciążeń była indywidualna ocena wydolności fizycznej i tolerancji wysiłkowej.
Udowodniono, że regularna aktywność fizyczna nie tylko poprawiła wentylację płuc,
ale także zmniejszyła wskaźnik zmęczenia statycznego mięśni, zmniejszyła czas
połówkowego narastania siły maksymalnej oraz obniżyła czas reakcji prostej. Wśród
form aktywność fizycznej badania zalecają: pływanie, narciarstwo biegowe, bieganie,
jazdę na rowerze, gry zespołowe i tenis ziemny. Z badań własnych wynika, że muzycy
najczęściej wybierają pływanie i bieganie. Autorka tej pracy dostrzega, że znaczące
walory zdrowotne z punktu widzenia zawodu muzyka instrumentalisty mają gry
zespołowe – piłka koszykowa, piłka siatkowa – w których kozłowanie, odbijanie piłki
wzmacnia palce rąk i poprawia ich ukrwienie. Chan i wsp. (2012) podają, że niewiele
jest efektywnych programów zapobiegających przeciążeniom zawodowych muzyków.
Autorzy przeprowadzili badania na własnym szczegółowo rozpisanym programie
ćwiczeń, obejmującym okolice: szyi, ramion, kręgosłupa, brzucha i bioder. Ćwiczenia
każdej z tych obszarów ciała łączyły ćwiczenia mobilizujące, rozciągające, aktywujące
mięśnie głębokie ciała. Naukowcy zauważają, że na przykład u instrumentalistów
dętych głównie praca i siła mięśni brzucha stanowi integralną część z kontrolą oddechu.
Natomiast Ostwald (1994) zwraca uwagę na planowanie rozgrzewki przed grą na
instrumencie, redukcję czasu ćwiczenia do minimum, korekcję techniki oraz
66
zapewnianie sobie wygodnych krzeseł przy pracy. Meinel (1967) zaznacza, że doniosłe
znaczenie ma także umiejętność patrzenia na ruch i analiza ruchu w pracy pedagoga.
Lledo i wsp. (2012) do szczególnych czynników ryzyka kontuzji zawodowych
u muzyków zaliczają: dużą i wzrastająca liczbę godzin pracy z instrumentem, brak
przerw w czasie gry, brak ćwiczeń treningowych „training exercises” ukierunkowanych
na poszczególne części ciała, nieprawidłową postawę przy instrumencie oraz wzmożone
napięcie fizyczne. To ostatnie wymaga mocnych palców, a u muzyków grających na
instrumentach strunowych również opuszków palców. W drugiej kolejności, wśród
czynników mających wpływ na zdrowie muzyka instrumentalisty, autorzy wymieniają:
właściwości instrumentu – budowę i jego wielkość dostosowaną do predyspozycji
instrumentalisty oraz umiejętności pedagoga pracującego wiele lat z muzykiem. Lledo
i wsp. (2012) oraz Mclvor (1992) dodają, że na powstawanie chorób zawodowych RSI
składa się również stres i presja zawodowa. W celu zapobiegania przeciążeniom Lledo
i wsp. (2012) opracowali (przedstawione w tabeli 19.) propozycje wysiłków fizycznych
dla muzyków zaplanowane pod względem częstotliwości, intensywności, czasu i formy
w oparciu o wiedzę sportową.
Tabela 19. Zalecane ćwiczenia fizyczne i sportowe (Lledo i wsp. (2012))
Cecha
motoryczna
Częstotliwość Intensywność Czas Forma
aktywności
fizycznej
Wytrzymałość
tlenowa
Przynajmniej
3 razy w
tygodniu
Od 55 do 90%
maksymalnego
skurczu serca
>20 minut
ciągiem lub z
przerwami
Marsz,
wolny bieg,
jazda na rowerze,
jazda konna,
pływanie,
taniec, i inne.
Siła mięśniowa Przynajmniej
2 razy w
tygodniu
Z użyciem
ciężarków od
30 do 45 minut.
Wykonanie
godzinnej
przerwy i
powtórzenie
zadania
Wykonanie
zestawu
ćwiczeń w
liczbie od 8
do 12
wykonywane
od 1 do 3
razy łącznie
Program ćwiczeń
siłowych
ukierunkowanych
na rozwój mięśni.
Gibkość Przynajmniej
2 razy w
tygodniu
Utrzymanie
lekkiego
napięcia
mięśniowego
(które znika po
3 – 4 minutach)
Wytrzymanie.
Minimum
łącznie 15
minut
Pilates, joga,
stretching.
67
Kwarecki i wsp. (1990) zauważają, że nie należy podejmować takich form
aktywności, które dodatkowo angażują przeciążone już segmenty ciała w pracy
zawodowej. Przykładem jest choroba zespołu cieśni nadgarstka, w której należy
wyeliminować wszelkie formy zaciskania dłoni. Wśród aktywności fizycznych
predysponują do zespołu cieśni nadgarstka: tenis, krykiet, baseball i jazda na rowerze.
Autorka tej pracy pragnie zwrócić szczególną uwagę na taniec jako formy łączącej
zawód muzyka z ruchem fizycznym. Taniec kształtuje świadomość ciała, umiejętność
poruszania się i prezencję sceniczną, podnoszącą pewność siebie artysty. W kształceniu
muzyków – artystów pedagodzy nie pracują z uczniami nad ruchem całego ciała oraz
nie podejmują analizy ruchu scenicznego. W Polsce dobrą formę rozwoju w tym
kierunku proponują Zespoły Pieśni i Tańca, które rozwijają ludzi w każdym wieku.
Rardin (2007) dla utrzymania i doskonalenia zdrowia zaleca tzw. prewencję holistyczną
– „holistic wellness”, opartą na wypracowanych metodach takich jak: Feldenkrais
Method, Alexander Techniqe, Mensendiech, Labananalysis, Dispolinesis, tai–chi i yoga.
Jak autor podaje, najpopularniejsze w zagranicznych konserwatoriach muzycznych są
techniki: Feldenkrais Method i Alexander Techniqe.
68
PODSUMOWANIE WYNIKÓW
1. Spośród 114 badanych, 40 osób ocenia własne zdrowie jako bardzo dobre (w tym 26
mężczyzn). Zły stan zdrowia zgłosiło 25 respondentów, w tym 22 osoby wiążą go z grą
na instrumencie. W zdecydowanej większości należą tu kobiety (20 osób). Pozostali
respondenci zmagają się z mniejszymi lub większymi dolegliwościami, a własne
zdrowie oceniają jako umiarkowane (28) lub słabe (21).
2. Muzycy niezależnie od samopoczucia planują długości pracy z instrumentem. Artyści
poświęcający się całkowicie temu zawodowi ćwiczą relatywnie dłużej – często powyżej
4 godzin dziennie. W celu utrzymania zdrowia i poprawy samopoczucia 30 osób stosuje
przerwy wypoczynkowe w czasie gry i zgłasza bardzo dobre zdrowie. Osoby
o umiarkowanym stanie zdrowia w 10 przypadkach zwiększają aktywność fizyczną.
Natomiast 3 osoby sięgają po środki farmakologiczne.
3. Respondenci oceniający własne zdrowie jako słabe prawie w połowie (46,7%) stosują
leki i maści. Pojawia się u nich często opóźniona bolesność mięśniowa. Osoby, które
oceniły swój stan zdrowia jako zły, zgłosiły się do lekarza. Do zaleceń stosuje się 50%
z nich. Ponadto 3 osoby cierpią na inne choroby pośrednio związane z grą na
instrumencie, w tym nerwobóle w klatce piersiowej, ból serca, ucisk pod mostkiem, czy
pofałdowanie strun głosowych. U 43,1% występujące dolegliwości są odczuwalne przy
wykonywaniu innych czynnościach życia codziennego, jak: pisanie (3), noszenie
instrumentu (3). Kłopoty ze snem zgłasza 12% badanych.
4. Aktywność fizyczną podejmuje 62% studentów: raz (41%) lub 2 razy (21%)
w tygodniu. Natomiast prawie połowa uczniów (43,8%) nie ćwiczy w ogóle. Do
dyscyplin najczęściej wybieranych należą pływanie 23,7% oraz bieganie 18,4%. Płeć
męska wybiera również gry zespołowe (12,5%), natomiast płeć żeńska gimnastykę,
fitness, jogę, pilates, jazdę konną (11,4%). Na lekcjach wychowania fizycznego
regularnie ćwiczy 39,1% uczniów, natomiast 29,7% uczennic nie uczestniczy
w zajęciach sportowych.
69
5. Skrzypkowie i altowioliści zgłaszają głównie bóle odcinka szyjnego kręgosłupa
(odpowiednio: 50% uczniów, 41,2% studentów). Wśród pianistów i instrumentalistów
dętych problem ten dotyczy co trzeciej osoby. Natomiast na bóle w odcinku
lędźwiowym kręgosłupa skarżą się głównie studenci pianiści (77,8%). Uczucie
sztywności lub zesztywnienia towarzyszy studentom pianistom (66,7%), uczniom
pianistom (55,6%), uczniom skrzypkom / altowiolistom (65%). Ponadto dwójka
wiolonczelistów zgłasza uczucie promieniowania, w wyniku czego następuje brak
czucia ręki.
6. Na zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyn górnych cierpi każda z grup
instrumentalistów. Co drugi uczeń grający na skrzypcach / altówce zgłasza bóle stawów
śródręczno – paliczkowych lub mięśni ramienia. Natomiast co 3 z nich zgłasza również
bóle stawów międzypaliczkowych. Z kolei pianiści cierpią głównie na zmiany w obrębie
stawów śródręczno – paliczkowych (11 osób). Objawy zmian w ścięgnach zgłaszają
wiolonczeliści (3).
7. Lekarze, u osób ze złym stanem zdrowia, w 4 przypadkach stwierdzili zespół cieśni
nadgarstka, w 2 zapalenie stawu łokciowego, w 2 zapalenie ścięgna stawu barkowego,
u 5 przeciążenie kręgosłupa, u 3 osób poważniejsze choroby kręgosłupa (spondyloza,
choroba Scheuermanna, skolioza rotacyjna), w 2 przypadkach zapalenie ścięgien
w obrębie rąk, w 2 zmiany reumatyczne, w 1 podwichnięcie w stawie skroniowo –
żuchwowym. W 8 przypadkach leczenie pomogło poprawić stan zdrowia, lecz
w licznych przypadkach dolegliwości powracają okresowo. Najskuteczniejsza okazała
się rehabilitacja. W dwóch przypadkach interwencja lekarska nastąpiła zbyt późno
i instrumentalistki z konieczności musiały zmienić zawód. Szczególnie narażone na
kontuzje są skrzypaczki (w badanej próbie 10 kobiet).
70
STRESZCZENIE
Zawodowa gra na instrumentach muzycznych niesie duże ryzyko wystąpienia
zmian przeciążeniowych w narządzie ruchu. Działania prewencyjne mają istotny wpływ
na zdrowie, samopoczucie, aktywność życiową i powodzenie w długoletniej karierze
muzyka instrumentalisty.
Celem badań była samoocena stanu zdrowia i aktywności fizycznej badanych
muzyków oraz zbadanie częstości występowania zmian przeciążeniowych w narządzie
ruchu w ocenie subiektywnej i lekarskiej oraz ocena efektów leczenia. Ponadto w pracy
podjęto próbę przygotowania ćwiczeń prewencyjnych zapobiegających przeciążeniom
zawodowych muzyków.
Badaniu diagnostycznemu poddano 114 uczniów szkół średnich i wyższych
muzycznych w Polsce wybranych losowo, gdzie 50 osób stanowili studenci Akademii
Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, w wieku 20 – 26 lat i jedna osoba
w wieku 35 lat. Natomiast 64 badanych liczyli uczniowie ostatnich klas czterech szkół
muzycznych w Polsce – w Gdańsku i w Warszawie w wieku 16 – 18 lat.
W pracy posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, wykorzystano
technikę ankiety we wszystkich przypadkach i technikę wywiadu u ośmiu zgłoszonych
respondentów. Jedna osoba udostępniła własny materiał z leczenia oraz jedna zgodziła
się na wykonanie zdjęć fotograficznych rąk.
Bardzo dobry stan zdrowia zgłosiło 40 (35,6%) badanych osób. Natomiast zły
stan zdrowia lekarze potwierdzili u 22 respondentów, z czego 20 stanowią kobiety.
W 2 przypadkach interwencja lekarska nastąpiła zbyt późno, instrumentalistki musiały
zmienić zawód. Z przeprowadzonych badań wynika, że samoocena stanu zdrowia nie
zależała od dziennego czasu ćwiczenia i lat gry na instrumencie. Duże znaczenie miała
częstość podejmowania aktywności fizycznej. Uczniowie 28,1% i studenci 48,0%
podejmujący aktywność fizyczną 1 – 2 w tygodniu są zdrowi. Zmiany przeciążeniowe
w odcinku szyjnym kręgosłupa występują głównie u skrzypków / altowiolistów,
natomiast w odcinku lędźwiowym u pianistów. W badanej grupie w 8 przypadkach
leczenie okazało się skuteczne, a najskuteczniejsza rehabilitacja. Najczęściej
wstępującym przeciążeniem był zespół kanału cieśni nadgarstka (4 osoby). Natomiast
szczególnie narażone na kontuzje są skrzypaczki (w badanej próbie 10 kobiet).
71
SUMMARY
To play musical instruments professionally carries a high risk of overload
changes in motor organs. Preventive measures have a significant impact on the health,
well - being, vitality and success in a long-term career of a musician.
The aim of this study was a self-assessment of the health and physical activity of
the examined musicians, as well as to study the prevalence of overload changes in
motor organs as assessed from both subjective and medical viewpoint, and an
evaluation of medical treatment effects. In addition, the study attempts to develop
preventive exercises which would prevent overloading in professional musicians.
Diagnostic tests were applied to 114 students of musical high schools and
musical universities in Poland, selected at random, where 50 people were students of
The Stanisław Moniuszko Academy of Music in Gdańsk, aged 20 - 26 years and one
person at the age of 35. 64 respondents were the students of final grades of four musical
schools in Poland, namely in Gdańsk and Warsaw, all of them at the age of 16 to 18.
The study method used was a diagnostic survey, a questionnaire was used in all
cases, and the interview technique was applied for eight respondents. One person
provided their own treatment history, and one agreed to have their hands photographed.
40 (35.6%) of the examined persons claimed to be in very good health.
However, poor condition was confirmed by doctors in 22 respondents, of which 20 were
women. In two cases a medical treatment was applied too late and the musicians had to
change their profession. The study shows that self-assessment of health does not depend
on the daily amount of time spent on playing musical instruments or the number of
years of such practice. The frequency of physical exercise was of great importance.
28.1% of university students and 48.0% of high school students who take up physical
activity once or twice a week are healthy. Overload changes in the cervical spine are
primarily in violin / viola players, and in the lumbar region in pianists. In 8 cases out of
the whole group, treatment proved successful, and what was the most effective was
rehabilitation. The most frequently found overload was the carpal tunnel syndrome
(4 persons). However, female violinists are the most vulnerable to injuries (10 women
in our sample group).
72
PIŚMIENNICTWO
1. Abréu – Ramos A., Micheo W. 2007. Lifetime prevalence of upper-body
musculoskeletal problems in a professional - level symphony orchestra: age, gender
and instrument-specific results. Medical Problem Performing Artist
2. Bajorek W., Król P., Rzepko M., Kiesznowska J. 2010. Samoocena stanu zdrowia
studentów. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Krosno s. 267 – 282
3. Binkowska – Bury M. 2009. Zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej.
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów
4. Bittner – Czapińska E., Janiszewski M. 2004. Analiza wybranych parametrów
czynnościowego zespołu wykonawczego u akordeonistów, Medycyna Pracy; 55 (4),
s. 337 – 339
5. Bodnar A. 2006. Schorzenia narząd ruchu wśród muzyków instrumentalistów,
Fizjoterapia, 14 (4), s. 74 – 78
6. Chan C., Driscoll T., Ackermann B. 2012. Development of a specific exercise
programme for professional orchestral musicians, The University of Sydney,
Australia
7. Chromiński Z. 2001. Modularny człowiek a holistyczna teoria zdrowia.
W: Murawow I. (red.) Zdrowie istota, diagnostyka i strategie zdrowotne, Wyższa
Szkoła Ekologii i Zarządzania. Międzynarodowa Konferencja Naukowa,
Politechnika Radomska, s. 13 – 16
8. Cieślik A., Janiszewski M. 2004, Analiza skuteczności terapii manualnej
wspomaganej fizjoterapią w przeciążeniach zawodowych muzyków, Medycyna
Pracy; 55 (2), s. 169 – 173
9. Demel M. 1980. Pedagogika zdrowia, WSiP Warszawa
10. Drabik J. 1999. Aktywność fizyczna w kształtowaniu zdrowia człowieka – korzyści
i zagrożenia, Wychowanie Fizyczne i Sport; 43 (4), s. 121 – 133
11. Drabik J. 1995. Aktywność fizyczna dzieci, młodzieży i dorosłych. AWF Gdańsk
12. Drabik J. 1999. Ile ruchu wystarczy? Ruch jako lekarstwo za mało nie skutkuje za
dużo szkodzi. Konferencja naukowa 1 – 3 maja 1998, Uniwersytet Szczeciński
13. Drabik J., Resiak M. 2009. Nauczyciel jako pedagog i promotor zdrowia,
AWF Gdańsk
73
14. Dobrzański T. 1989. Medycyna wychowania fizycznego i sportu. Wybrane
zagadnienia., Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa
15. Duda B., Jerzemowski J. 2003. Samoocena własnego zdrowia i wyglądu przez
studentów AWFiS w Gdańsku. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Polskiego
Towarzystwa Antropologicznego, Gdańsk, 11 – 13 września 2003, s. 27
16. Dziak A., Rusin Z. 2000. Traumatologia sportowa, Centralny Ośrodek Sportu,
Warszawa
17. Dziak A., Tayara S. 1999. Urazy i uszkodzenia w sporcie, Wydawnictwo Kasper,
Kraków
18. Dziak A., Czopik J., Forgalski M., Stelmasik T., Trzpil A., Zatruska M. 1990.
Ćwiczenia usprawniające w uszkodzeniach kości i stawów, PZWL Warszawa
19. Frenkel H. 1990. Zależność zwyrodnieniowych zmian w kręgosłupie od obciążeń
zawodowych. W: Kabsch A. (red.) Przeciążenia narządu ruchu w pracy zawodowej
i w sporcie. Tom II Etiopatogeneza, Warszawa s. 168 – 170
20. Głąbicka K. 2012. Ochrona zdrowia w Unii Europejskiej; 26 (2), s. 93 – 105
21. Grieco A., Occhipinfi E., Colombini D., Menoni O., Bulgheroni M., Frigo C. 1989.
Muscular effort and musculoskeletal disorders in piano students:
electromyographic, clinical and preventive aspects. Ergonomics; (32), s. 697 – 716
22. Górski J. (red.) 2012. Fizjologia Wysiłku i Treningu Fizycznego. PZWL Warszawa
23. Hagberg M., Thiringer G., Brandström L. 2005. Incidence of tinnitus, impaired
hearing and musculoskeletal disorders among students enrolled in academic music
education: a retrospective cohort study. Int. Arch. Occup. Environ Health.
(78), s. 575 – 583
24. Hansen P. A., Reed K. 2006. Common Musculoskeletal Problems in the Performing
Artist, Physical Medicine and Rehabilitation, University of Utah, Salt Lake City,
(17), s. 789 – 801
25. Heming M. 2004. Occupational injures suffered by classical musician through
overuse. Clinical Chiropractical, (7), s. 55 – 66
26. Jagier A., Nazar K., Dziak A. 2005. Medycyna Sportowa, Polskie Towarzystwo
Medycyny Sportowej, Warszawa
27. Janiszewski M., Gałuszka G., Ochwanowska A., Gąciarz A., Hak A., Ochwanowski
P., Gałuszka R., Oryniak M., 2005. Analiza biomechaniczna dynamiki i statyki
narządu ruchu u muzyków instrumentalistów, Medycyna Pracy; 56 (1), s. 25 – 33
28. Janiszewski M. 1992. Ergonomia zawodu muzyka, PWN, Warszawa – Łódź
74
29. Janiszewski M., Sosiński P., Janiszewski M., Osip P. 2010. Analiza skuteczności
terapii manualnej, kinezjoterapii i fizykoterapii w przeciążeniach zawodowych
muzyków, Polskie Towarzystwo Medycyny Naturalnej, tom XIV, nr 1 – 2, s. 12 – 20
30. Kamiński A. 1974. Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice
empirycznej; W: Wroczyński R., Pilch T.: Metodologia pedagogiki społecznej,
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, s. 41
31. Kaufman – Cohen Y., Ratzon N. Z. 2011. Correlation between risk factors and
musculoskeletal disorders among classical musicians, Occupational Therapy,
Tel Aviv University; 61, s. 90 – 95
32. Kijo P. 2010. Aktywność fizyczna wśród studentów kierunków pedagogicznych
łódzkich uczelni publicznych i niepublicznych. Państwowa Wyższa Szkoła
Zawodowa, Krosno s. 157 – 180
33. Księżopolska A., Komorowska W., Taczyńska K. 1998. Rozwój fizyczny młodzieży
z wybranych gdańskich szkół licealnych; (5), s. 216 – 219
34. Kozłowski S., Nazar K. (red.), 1995. Wprowadzenie do fizjologii klinicznej.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa
35. Kuński H., Janiszewski M. 1999. Medycyna aktywności ruchowej dla pedagogów,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
36. Kuński H. 1991. Trening zdrowotny osób dorosłych. W: Dziak A. i Nazar K. (red.)
Medycyna Sportowa, Warszawa s. 281 – 293
37. Kwarecki J., Bieniawska M., Tyszka J. 1990. Zespół kanału nadgarstka jako
następstwo zmian przeciążeniowych. W: Kabsch A. (red.) Przeciążenia narządu
ruchu w pracy zawodowej i w sporcie. Tom III Etiopatogeneza, Warszawa
s. 48 – 52
38. Leaver R., Harris E. Clare, Palmer K. T. 2011. Musculoskeletal Pain In Elite
Professional Musicians From British Symphony Orchestras, Occupational
Medicine, University of Southampton, 61 (8), s. 549 – 555
39. Litwic – Kamińska K., Izdebski P. 2012. Pojęcie i samoocena zdrowia oraz
zachowania zdrowotne aktywności fizycznej w okresie wczesnej dorosłości,
Medycyna Sportowa; 28 (3), s. 167 – 178
40. Lledo, J.; Llana, S.; Perez, P; Lledo, E. 2012. Injuries prevention in string players,
Journal of Sport and Health Research. 4 (1), s. 23 – 33
41. Manchester R., Flieder O. 1991. Further observations on the epidemiology of hand
injuries in music students. Medical Problem of Performing Artist; ( 6), s. 11 – 14
75
42. Mclvor D. 1992. Urazy z przeciążenia, PZWL, Warszawa
43. Meinel K. 1967. Motoryczność ludzka. Zarys teorii czynności sportowych i działań
ruchowych z punktu widzenia pedagogicznego. Sport i Turystyka, Poznań, 4,
s. 155 – 162.
44. Nawrocka A., Wołyńska – Ślężyńska A. 2008. Wady postawy u młodych muzyków,
Fizjoterapia Polska; 4 (4), Vol. 8, s. 425 – 435
45. Nyman T., Wiktorin C., Mulder M., Johansson Y. 2007. Work postures and neck -
shoulder pain among orchestra musicians. American Journal Medicine (50),
s. 370 – 376
46. Ostwald P.F., Baron B.C., Byl N.M., Wilson F.R. 1994. Performing arts medicine.
West Journal Medicine;160, s. 48 – 52.
47. Pilch T., Bauman T. 2001. Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe
i jakościowe. Wydawnictwo Akademickie “Żak”, Warszawa
48. Preisler E. 1984. Fizjologiczne mechanizmy wydolności fizjologicznej. AWF Poznań
49. Rakowski A. 1989. Kręgosłup w stresie, Stenga Gdańska
50. Rardin M. A. 2007. The Effects Of An Injury Prevention Intervention On Playing-
Related Pain, Tension, And Attitudes In The High School String Orchestra
Classroom. University Of Southern California
51. Raszewska M. 2005. Postawy prozdrowotne i sportowe młodzieży a jej motywy
wyboru zdrowego stylu życia; Kultura Fizyczna; (5 – 6), s. 11 – 15
52. Shields N., Dockrell S. 1999. The Prevalence of Injuries among Pianists in Music
Schools in Ireland, Trinity College Dublin, Ireland
53. Sielużycki Cz. 1962. Ręka jako główny narząd ruchu w grze na instrumentach
muzycznych. Centralny Ośrodek Pedagogiczny Szkolnictwa Artystycznego
54. Słopiecka A. 2012. Współczesna koncepcja zdrowia i jej determinanty, Studia
Medyczne; 25 (1), s. 85 – 88
55. Skibińska K. 2001. Aktywność ruchowa młodzieży licealnej, Wychowanie Fizyczne
i Zdrowotne; s. 33 – 34
56. Stańkowska K., Bugajski A., Pawelec R. 1997. Ćwiczenia z medycyny wychowania
fizycznego i sportu, Wrocław
57. Supranowicz P., Miller M., Gębska – Kuczerowska A., Urban E., 2002. Samoocena
stanu zdrowia młodzieży a sprawność i aktywność fizyczna, Wychowanie Fizyczne
i Zdrowotne; 12, s. 18 – 20
76
58. Sutcliffe J. 2004. Jak utrzymać sprawne ciało? Zapobieganie kontuzjom i ich
leczenie. Warszawa
59. Świderski G. 1990. 40 lat badań nad przeciążeniem narządu ruchu. W: Kabsch A.
(red.) Przeciążenia narządu ruchu w pracy zawodowej i w sporcie. Tom II
Etiopatogeneza, Warszawa s. 153 – 165
60. Tobiasz – Adamczyk B. 2000. Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby,
UJ Kraków
61. Wolańska T. 1997. Leksykon. Sport dla wszystkich – rekreacja ruchowa,
AWF Warszawa
62. Woynarowska B., Mazur J. 2000. Zachowania zdrowotne i zdrowie młodzieży
szkolnej w Polsce i innych krajach. Tendencje zmian w latach 1990 – 1998.
UW Warszawa
63. Woynarowska B. 2010. Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe PWM
64. Zaczyński W. 1968. Praca badawcza nauczyciela, Warszawa; s. 117
65. Żuk T. 1990. Etipopatogeneza schorzeń przeciążeniowych narządu ruchu w pracy
zawodowej i sporcie. W: Kabsch A. (red.) Przeciążenia narządu ruchu w pracy
zawodowej i w sporcie. Tom II Etiopatogeneza, Warszawa s. 152
ŹRÓDŁA INTERNETOWE
1. www.fizjoartis.pl (10.02.2013)
2. www.republika.pl/zdrowiep.htm (8.03.2013)
3. www.rokwisz.pl/dr_hab.htm (13.04.2013)
4. www.ulgawbolu.pl (14.04.2013)
77
SPIS TABEL
Tabela 1. Liczebność badanych osób z podziałem na etap kształcenia muzycznego
Tabela 2. Liczebność badanych osób w zależności od instrumentów, na których grają
Tabela 3. Liczebność badanych osób w zależności od roku życia, w którym muzyk
rozpoczął naukę gry na wybranym instrumencie
Tabela 4. Samoocena stanu zdrowia badanych osób
Tabela 5. Samoocena stanu zdrowia badanych osób w zależności od dziennego czasu
trwania ćwiczenia na instrumencie
Tabela 6. Metody stosowane przez badanych w celu poprawy samopoczucia
w zależności od samooceny stanu zdrowia
Tabela 7. Choroby uczniów szkół muzycznych pośrednio związane z grą na
instrumencie
Tabela 8. Samoocena stanu zdrowia w zależności od trudności w wykonywaniu
czynności w życiu codziennym
Tabela 9. Trudności techniczne związane ze specyfiką instrumentu podane przez
respondentów
Tabela 10. Częstość uprawiania aktywności fizycznej przez badane osoby
Tabela 11. Formy aktywności fizycznej podejmowanej przez badane osoby
Tabela 12. Częstość czynnego udziału uczniów w lekcjach wychowania fizycznego
w czterech szkołach muzycznych w Polsce
Tabela 13. Częstość występowania bólu w poszczególnych odcinkach kręgosłupa
u badanych osób
Tabela 14. Częstość występowania objawów towarzyszących bólom kręgosłupa
u badanych osób
Tabela 15. Częstość występowania bólu stawów i mięśni kończyn górnych u badanych
osób
Tabela 16. Zmiany przeciążeniowe u skrzypaczek i ich stan zdrowia po zastosowaniu
zaleceń lekarskich
Tabela 17. Zmiany przeciążeniowe u pianistek i ich stan zdrowia po zastosowaniu
zaleceń lekarskich
Tabela 18. Zmiany przeciążeniowe u instrumentalistów dętych i ich stan zdrowia po
zastosowaniu zaleceń lekarskich
Tabela 19. Zalecane ćwiczenia fizyczne i sportowe (Lledo i wsp. 2012)
78
SPIS RYCIN
Rycina 1. Liczebność badanych osób w zależności od dziennego czasu ćwiczenia
Rycina 2. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez uczniów w zależności od
samooceny stanu zdrowia
Rycina 3. Częstość podejmowania aktywności fizycznej przez studentów w zależności
od samooceny stanu zdrowia
Rycina 4. Podwichnięcie w stawie międzypaliczkowym palca piątego lewej ręki
(zdjęcie rentgenowskie)
79
Załącznik 1 – ankieta
Ankieta anonimowa – wyłącznie do celów naukowych
Temat: „Wybrane zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków
instrumentalistów”
Dane ogólne: Data badania:
1. Wiek:
2. Płeć:
3. Instrument:
Dane szczegółowe:
4. Od którego roku życia grasz na swoim instrumencie?
5. Ile godzin dziennie ćwiczysz?
6. Jak oceniasz własne zdrowie? Zakreśl jedną odpowiedź.
b. dobre umiarkowane słabe złe
7. Czy występują u Ciebie dolegliwości bólowe? a) NIE / b) TAK. Jeśli tak, opisz własnymi
słowami.
a) Jeśli a) NIE, czy i jakie stosujesz sposoby utrzymania zdrowia w dobrej formie?
b) Jeśli b) TAK, czy i jakie stosujesz metody poprawy stanu zdrowia? Na jak długo
pomagają?
8. Jeśli regularnie odczuwasz ból, zakreśl te segmenty ciała, które on obejmuje (P/L –
prawa/lewa kończyna górna):
*stawy międzypaliczkowe P / L *stawy śródręcza P / L *stawy nadgarstka
*staw łokciowy P / L *ból w okolicy barku i łopatki P / L *bóle mięśniowe ogólnie
*ból odc. szyjnego kręgosłupa *ból odc. piersi. kręgosł. *ból odc. lędźwi. kręgosł.
*bóle mięśni kłębu (kciuka) P / L *bóle mięśni kłębika (palca V) P / L
*bóle mięśni ramienia P / L *bóle mięśni przedramienia P / L
*bóle ścięgien mięśni przedramienia *bóle mięśniowe KG *bóle mięśniowe kręgosł.
9. Czy towarzyszą w.w. bólom dodatkowe objawy? TAK / NIE
Jeśli TAK, czy jest to: * promieniowanie, * mrowienie, * drętwienie, * zesztywnienie,
czy inne – opisz:
10. W którym roku grania i w jakim momencie wystąpił problem zdrowotny (np. ważny
koncert, egzamin, czy niespodziewanie)?
80
11. Czy w Twojej ocenie jest to poważny problem zdrowotny?
12. Czy Twoja dolegliwość powraca okresowo – jeśli tak, jak często?
13. Czy podejmowałeś(aś) się leczenia samodzielnie? Jeśli tak w jaki sposób?
14. Czy pomogło? Jeśli tak, na jaki czas?
15. Czy byłeś zmuszony zrobić dłuższą przerwę od gry? Jeśli tak, na jak długo?
16. Czy zgłosiłeś się do lekarza? Jeśli tak, po jakim czasie od pojawiania się pierwszych
dolegliwości?
17. Lekarz jakiej specjalności postawił diagnozę?
18. Jaką diagnozę / diagnozy postawił specjalista? W oparciu o jakie materiały?
19. Czy posiadasz zdjęcie rentgenowskie?
20. Czy możesz mi je udostępnić? … Jeśli TAK, proszę Cię o kontakt np. e-mail, skontaktuję
się.
21. Kto podjął się leczenia?
22. Jakie leczenie zostało zastosowane / stosujesz? (zachowawcze, operacyjne, fizykoterapia,
leki, maści… itp.)
23. Ile czasu trwało leczenie?
24. Efekt po leczeniu:
a) poprawa znacząca (ból nie wraca)….
b) poprawa z nawrotami dolegliwościami (jak często?)…..
c) brak poprawy…
25. Czy w wyniku leczenia miałeś(aś) przerwę od gry? Jeśli tak, po jakim czasie wróciłeś do
gry?
26. Jakie otrzymałeś(aś) zalecenia lekarskie?
27. Czy stosujesz je?
28. Czy w trakcie gry regularnie odczuwasz dyskomfort? Jeśli tak, jak on przebiega.
29. Po jakim czasie ćwiczenia odczuwasz ten dyskomfort?
30. Jak długo się on utrzymuje?
31. Czy możesz kontynuować grę mimo dyskomfortu?
32. Czy ten dyskomfort przechodzi w ból? NIE / TAK… jeśli tak, po jakim czasie?
33. Jak długo się utrzymuje?
34. Czy możesz kontynuować grę mimo bólu?
35. Czy mimo to dalej ćwiczysz?
36. Gdy zakończysz pracę, po jakim czasie ból przechodzi?
81
37. Czy potrafisz rozluźnić mięśnie i ścięgna poprzez myślenie o nich i skupienie na problemie,
czy czekasz aż ból sam ustąpi?
38. Czy przy innych czynnościach życia codziennego odczuwasz ból? Jeśli tak, przy jakich?
39. Czy szczególne elementy techniczne powodują u Ciebie wzmożone dolegliwości bólowe?
Jeśli tak, które powodują:
a) dyskomfort
b) ból
40. Wymień tytuł przykładowego utworu jaki grasz / grałeś(aś), w którym odczuwalne są u
Ciebie wyżej wymienione dolegliwości.
41. Czy w trakcie występu scenicznego odczuwasz ten ból?
42. Czy występują jakieś dodatkowe bóle, objawy?
43. Czy robisz przerwy w czasie ćwiczenia? TAK / NIE. Jeśli tak:
a) jak często?
b) ile one trwają?
c) co robisz w czasie przerwy w grze?
44. Czy stosujesz ćwiczenia fizyczne w przerwach od gry? Jeśli tak, jakie i jak często?
45. Jak oceniasz swoją koncentrację podczas ćwiczenia na instrumencie?
b. dobra ….. dobra….. słaba….
46. Gdy grasz, czy mimo ciepła w pomieszczeniu Twoje ręce są nadal chłodne/zimne, jak długo
trwa ten stan? (do 20 min norma – tyle czasu organizm potrzebuje na pełne rozgrzanie)
47. Czy regularnie ćwiczysz na WF? TAK / NIE – jeśli nie, dlaczego?
48. Czy samodzielnie podejmujesz aktywność fizyczną?
Jeśli tak, jakie dyscypliny?
49. Jak często uprawiasz ten sport / każdy z tych sportów?
50. Jak długo ćwiczysz za jednym razem?
51. Jak często robisz sobie dzień wolny od grania?
52. Czy w ostatnie wakacje zrobiłeś(aś) sobie dłuższą przerwę od grania? TAK / NIE, jeśli tak,
jak długą?
53. Jak często i po ile godzin ćwiczyłeś(aś) w wakacje?
Dziękuję Ci bardzo za wypełnienie mojej ankiety!
82
Załącznik 2 - oświadczenie o samodzielnym napisaniu pracy
OŚWIADCZENIE
Ja, niżej podpisana, Izabela Dudkiewicz, studentka Akademii Wychowania Fizycznego
i Sportu w Gdańsku oświadczam, iż przedkładana praca magisterska pt: „Wybrane
zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków instrumentalistów i propozycje
ćwiczeń prewencyjnych” jest samodzielnym opracowaniem tematu.
Oznacza to, że przy pisaniu w/w pracy, poza niezbędnymi konsultacjami,
nie korzystałem/am z pomocy innych osób, ani nie przepisywałem/am jej fragmentów
z innych pisemnych opracowań tematu, poza dozwolonymi cytatami – w sposób
i zakresie określonym przepisami prawa autorskiego.
Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, iż gdyby powyższe oświadczenie okazało się
niezgodne z prawdą, stanowić to będzie podstawę do wszczęcia postępowania
w sprawie uchylenia decyzji o nadaniu tytułu magistra.
Gdańsk, dnia 22.06.2013 r.
83
Załącznik 3 – zgoda na udostępnianie pracy do wglądu
OŚWIADCZENIE
Nazwisko i imię autora pracy: Izabela Dudkiewicz
Tytuł pracy: „Wybrane zmiany przeciążeniowe w narządzie ruchu u muzyków
instrumentalistów i propozycje ćwiczeń prewencyjnych”.
Adres zamieszkania: ul. Grunwaldzka 593 / 47; 80 – 339 Gdańsk, wyrażam zgodę na
udostępnianie w/w pracy mojego autorstwa przez Bibliotekę AWFiS w Gdańsku oraz
w jej czytelni.
Gdańsk, dnia 22.06.2013 r.
84
Załącznik 4 – oświadczenie kierującego pracą
OŚWIADCZENIE
Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem.
Stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu uzyskania
kwalifikacji zawodowych.
Gdańsk, dnia 24.06.2013 r.
85
Spis treści
WSTĘP.......................................................................................................................... 2
1. PROBLEMATYKA W ŚWIETLE LITERATURY................................................. 6
1.1. Zdrowie i aktywność fizyczna uczniów szkół ponadgimnazjalnych
i studentów ……………………………………………………………. 6
1.2. Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu ……………………………….... 11
1.3. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa ………………………… 16
1.4. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej …………………... 19
2. METODOLOGICZNE PODSTAWY PRACY ………………………………….. 22
2.1. Problem badań – uzasadnienie wyboru tematu ………………………… 22
2.2. Cel badań i pytania badawcze ………………………………………….. 23
2.3. Materiał i metoda badawcza …………………………………………… 24
2.4. Charakterystyka grupy badawczej ……………………………………... 26
3. ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ .......................................................................... 30
3.1. Samoocena stanu zdrowia ........................................................................ 30
3.2. Subiektywna ocena aktywności fizycznej ................................................ 37
3.3. Subiektywna ocena zmian w narządzie ruchu .......................................... 41
3.3.1. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kręgosłupa ………………….. 41
3.3.2. Zmiany przeciążeniowe w obrębie kończyny górnej …………… 44
3.4. Zmiany przeciążeniowe narządu ruchu i ich leczenie………………….. 46
3.5. Propozycje ćwiczeń prewencyjnych…………………………………… 53
4. DYSKUSJA ……………………………………………………………………... 59
5. PODSUMOWANIE WYNIKÓW ………………………………………………. 68
STRESZCZENIE ………………………………………………………………... 70
PIŚMIENNICTWO ……………………………………………………………... 72
SPIS TABEL ……………………………………………………………………. 77
SPIS RYCIN ...........…………………………………………………………….. 78
ANEKS ………………………………………………………………………….. 79