1

XEM LAÏI MOÄT VAÁN ÑEÀ

NGÖÕ AÂM TIEÁNG VIEÄT:

Ñoaøn Xuaân Kieân

Trong khi noùi naêng, ngöôøi Vieät phaùt ra töøng tieáng rôøi nhau. Moãi tieáng laø moät ñôn vò nhoû nhaát

cuaû lôøi noùi. Ñaáy laø moät ñaëc ñieåm cuaû tieáng Vieät. Tuy vaäy, tieáng khoâng phaûi laø moät khoái aâm

thanh duy nhaát, maø moãi tieáng laïi laø moät caáu truùc laäp thaønh töø nhöõng yeáu toá sau: aâm ñaàu + aâm

chính + aâm cuoái + thanh ñieäu. Veà maët ngöõ aâm, ñaây chính laø caáu truùc cuaû moät aâm tieát tieáng

Vieät. Moãi thaønh phaàn cuûa aâm tieát seõ do moät aâm vò ñaûm nhaän:

thaønh phaàn aâm ñaàu: do moät phuï aâm ñaàu ñaûm nhaän;

thaønh phaàn aâm chính laøm neân phaàn haït nhaân cuûa aâm tieát,

do moät nguyeân aâm ñaûm nhaän;

thaønh phaàn aâm cuoái do moät phuï aâm cuoái ñaûm nhaän;

thaønh phaàn thanh ñieäu: do moät thanh ñaûm nhaän.

Moãi aâm tieát tieáng Vieät khoâng theå thieáu hai thaønh phaàn caên baûn, laø aâm chính vaø thanh ñieäu.

Cho ñeán nay nhöõng giaûi thuyeát khaùc nhau veà nguyeân aâm xem ra coøn nhieàu ñieåm caàn baøn baïc

theâm. Ngay töø teân goïi cuõng khaùc nhau: coù taùc giaû goïi nguyeân aâm laø nhöõng maãu aâm (Leâ,

1968), ngöôøi khaùc goïi laø aâm chính (Nguyeãn 1959, Ñoaøn 1977). i Ñeán nhö soá löôïng nguyeân

aâm laø bao nhieâu, vaø nhaát laø tính caùch aâm vò hoïc cuaû chuùng thì döôøng nhö coøn nhieàu ñieàu

chöa giaûi ñaùp thoaû ñaùng. Baøi vieát naøy thöû xem xeùt laïi moät vaøi vaán ñeà veà nguyeân aâm tieáng

Vieät.

Tieáng Vieät coù bao nhieâu nguyeân aâm ?

Quan nieäm thoâng thöôøng tröôùc nay khôûi ñaàu vôùi caùc nhaø daïy chöõ quoác ngöõ, cho raèng nguyeân

aâm tieáng Vieät goàm coù a, aê, aâ, e, eâ, i, o, oâ, ô, u, ö, y (JMJ 1878). Tröông Vónh Kyù (1883) coøn

theâm vaøo caùc toå hôïp ai, ay, au, ao nhöng laïi boû y ñi. Loái moâ taû nhö treân chæ xeùt ñeán khiaù

caïnh chöõ vieát neân chöa nhìn roõ baûn chaát cuaû caùc ñôn vò ngöõ aâm: söï phaân bieät i vaø y laø hai aâm

vò cho thaáy roõ ñieåm naøy.

Töø nhöõng coâng trình ngöõ aâm cuaû Leâ Vaên Lyù veà sau naøy, vieäc moâ taû heä thoáng nguyeân aâm ñaõ

tieán nhöõng böôùc daøi. Trong tình hình thö tòch hieän nay coù theå quy veà naêm nhoùm quan ñieåm

moâ taû caùc nguyeân aâm tieáng Vieät nhö sau:

(1) Leâ Vaên Lyù (1948:44, 1968:15) laäp thaønh baûng caùc aâm vò nguyeân aâm nhö sau:

ñoä môû tröôùc giöaõ sau

1 i ö u

2 ieâ öô uoâ

2

3 eâ ô (aâ) oâ

4 e a (aê) o

(2) Nguyeãn Baït Tuî (1959:30) thì saép xeáp heä thoáng nguyeân aâm nhö sau:

ñieåm phaùt

tröôùc giöaõ sau

roäng e a o

ñoä khueách trung eâ ô oâ

heïp i ö u

keùo daøi ie(ia) öô(öa) uoâ(ua)

Nhöng oâng coøn cho raèng moãi nguyeân aâm trong soá 9 nguyeân aâm ñôn laïi coù theå ngaén cuaû

chuùng.

(3) Laurence Thompson (1965:20) ñöa ra moät baûng nguyeân aâm nhö sau:

tröôùc sau sau

khoâng troøn moâi troøn moâi

baùn nguyeân aâm j g w

treân cao i ö u

cao vöaø eâ ô oâ

thaáp vöaø e o

döôùi hôi thaáp aê

thaáp a aâ

baùn nguyeân aâm h

(4) Hoaøng & Hoaøng (1975: 81) thì laïi xeáp thaønh heä thoáng nhö sau:

tröôùc giöaõ sau

ñôn i ö u

heïp ñoâi ieâ öô uoâ

trung bình eâ ô oâ

roäng e a o

(5) Ñoaøn Thieän Thuaät (1977: 207) moâ taû heä thoáng nguyeân aâm nhö sau:

coá ñònh khoâng coá ñònh

nhoû i ö u

ieâ öô uoâ

vöaø eâ ô oâ

lôùn e a o

boång trung traàm boång trung traàm

hoaø hoaø

Löôùt qua caùc baûng moâ taû treân ñaây, coù theå nhaët ra ngay moät vaøi ñieåm ñaùng chuù yù:

1. Tröôùc heát, tröø baûng moâ taû cuaû Thompson, caùc quan ñieåm khaùc ñeàu coù chung moät ñieåm laø

ñöa ba nguyeân aâm ñoâi vaøo trong heä thoáng vaø xem chuùng nhö laø nhöõng nguyeân aâm coù giaù

trò aâm vò hoïc ngang vôùi caùc nguyeân aâm khaùc.

3

Leâ Vaên Lyù laø ngöôøi tieân phong ñöa ra baûng phaân boá nguyeân aâm theo vò trí caáu aâm cuaû

löôõi. OÂng cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân nhaän ra tính caùch ñaëc bieät cuaû ba ñôn vò ieâ, öô vaø uoâ so

vôùi caùc toå hôïp vieát vôùi hai kí hieäu nguyeân aâm thöôøng thaáy maø oâng goïi laø nhò truøng aâm

(diphthong). Ñieåm phaân bieät naøy ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi trong caùc saùch ngöõ aâm veà sau nhö

moät kinh ñieån.

Thompson thì laïi cho raèng ba toå hôïp ieâ, öô vaø uoâ laø ba toå hôïp nguyeân aâm ñaëc bieät vì

chuùng coù tính caùch phaùt aâm khaùc vôùi nhöõng toå hôïp thöôøng xem laø loaïi "diphthong" nhö laø

ao, au, aâu, ua…OÂng cho raèng ba toå hôïp nguyeân aâm ñaëc bieät naøy yeáu toá thöù nhaát coù khi noåi

roõ hôn, khi khaùc thì yeáu toá thöù nhì noåi roõ hôn, vaø coù khi thì laïi khoâng nhaän roõ yeáu toá naøo

noåi hôn. OÂng khoâng xeáp chuùng vaøo cuøng loaïi vôùi caùc nguyeân aâm ñôn, nhöng cuõng khoâng

ñöa ba toå hôïp naøy vaøo caùc toå hôïp maø oâng goïi laø "diphthong". OÂng ñöa chuùng vaøo moät loaïi

rieâng, goïi laø "vowel cluster" (toå hôïp nguyeân aâm).

Vaán ñeà ñaùng baøn laïi ôû ñaây laø: theá naøo laø moät nguyeân aâm keùp ? Nguyeân aâm keùp cuaû tieáng

Vieät coù phaûi laø "diphthong" ? Hay laø "vowel cluster" ?

2. Coù hai nguyeân aâm ñöôïc ñöa vaøo heä thoáng nguyeân aâm trong saùch cuaû Leâ Vaên Lyù vaø

Thompson nhöng laïi khoâng coù trong caùc heä thoáng moâ taû khaùc, ñoù laø nguyeân aâm aê vaø aâ.

Nguyeãn Baït Tuî (1949) laø ngöôøi ñaàu tieân nhaän ra tính caùch cuaû hai aâm naøy: oâng döaï vaøo

thuyeát ñoä chaïm ñeå ñöa ra nhaän xeùt raèng nguyeân aâm coù theå "thöôøng" hay "ngaén" laø do ñoä

chaïm cuaû phuï aâm cuoái ñi sau noù. Do vaäy oâng cho raèng hai nguyeân aâm naøy chæ laø nhöõng

theå ngaén cuaû hai nguyeân aâm a vaø ô chöù khoâng phaûi laø nhöõng ñôn vò ñoäc laäp. Töø ñoù veà

sau caùc taùc giaû baøn veà ngöõ aâm tieáng Vieät vaãn nhaéc laïi luaän ñieåm naøy cuaû oâng, vaø cho

raèng aê vaø aâ chæ laø hai nguyeân aâm ngaén cuaû a vaø ô.

Vaán ñeà ñaët ra laø: tieáng Vieät coù bao nhieâu nguyeân aâm ngaén nhö theá ? Trong moät keát hôïp y

heät nhö theá, hai tieáng coâng keânh /koângk keângk/ vaø long lanh /longk lengk/ cuõng coù hai

nguyeân aâm ngaén laø oâ vaø eâ, vaø o, e. Baûng nguyeân aâm ñaõ coù aê vaø aâ thì cuõng neân coù caû caùc

nguyeân aâm ngaén khaùc môùi phaûi.

3. Thompson ñöa ra moät baûng phaân boá nguyeân aâm khaù raäm, trong ñoù oâng ñöa vaøo nhöõng

ñôn vò maø ngöôøi baûn ngöõ deã nhaän ra laø chuùng laïc ra khoûi heä thoáng nguyeân aâm. Ñoù laø

nhöõng aâm maø oâng cho laø caùc baùn nguyeân aâm. OÂng giaûi thích raèng caùc baùn aâm [ j, g ] xuaát

hieän ôû sau nguyeân aâm cuõng nhö [ h ] xuaát hieän khi keùo daøi nguyeân aâm. Nhöng roài oâng

cuõng nhaän raèng veà maët aâm vò hoïc thì nhöõng hieän töôïng treân khoâng phaûi laø nhöõng thuoäc

tính chính cuaû nguyeân aâm, neân trong moät baûng khaùc, oâng chuyeån caùc baùn nguyeân aâm naøy

sang caùc phuï aâm caû. (1965: 21)

Nhìn chung thì taát caû nhöõng heä thoáng moâ taû nguyeân aâm tieáng Vieät treân ñaây ñeàu thöaø nhaän 12

nguyeân aâm, trong ñoù coù 9 nguyeân aâm ñôn laø i eâ e ö ô a o oâ u, vaø 3 nguyeân aâm keùp laø ieâ, öô

vaø uoâ. Tuy nhieân veà chi tieát caùc taùc giaû chöa thoáng nhaát vôùi nhau veà soá löôïng caùc nguyeân

aâm, vaø quan troïng hôn laø moät soá tính caùch aâm vò hoïc noåi baät cuaû nguyeân aâm tieáng Vieät.

Nguyeân aâm ñôn vaø nguyeân aâm keùp

Moät trong soá nhöõng khaùc bieät treân ñaây xuaát phaùt töø quan nieäm khaùc nhau veà ñôn vò nguyeân

aâm. Caùc taùc giaû ñeàu thöaø nhaän laø caùc toå hôïp nhö ieâ, öô vaø uoâ coù nhöõng tính caùch töông ñoàng

4

veà nhieàu maët: (1) tröôùc heát, chuùng khoâng taùch rôøi nhau maø keát hôïp thaønh moät ñôn vò duy

nhaát, laøm thaønh phaàn chính cuaû moät aâm tieát; (2) sau nöaõ, caùc toå hôïp naøy ñeàu coù yeáu toá

nguyeân aâm sau khoâng phaûi laø moät aâm cuoái, vì caùc toå hôïp naøy ñeàu coù theå keát hôïp ñöôïc vôùi

moät aâm cuoái ii.

Tuy vaäy, coù moät ñieåm khaùc bieät noåi baät giöaõ 9 ñôn vò nguyeân aâm ñôn vaø ba toå hôïp ieâ, öô vaø

uoâ laø: nguyeân aâm ñôn chæ coù moät vò trí caáu aâm vaø aâm phaùt ra khoâng thay ñoåi tính chaát, trong

khi ba toå hôïp ieâ, öô vaø uoâ ñeàu coù aâm phaùt ra tröôït töø nguyeân aâm thöù nhaát nguyeân aâm thöù

nhì. Tính caùch naøy vaïch haún moät ñöôøng phaân bieät hai nhoùm nguyeân aâm tieáng Vieät, moät beân

laø 9 nguyeân aâm ñôn vaø moät beân kia laø nhoùm nhöõng nguyeân aâm keùp.

Nguyeân aâm keùp iii

thöôøng ñöôïc hieåu laø "hai nguyeân aâm ñi lieàn nhau, phaùt aâm cuøng luùc nhö laø

moät nguyeân aâm. Trong quaù trình phaùt aâm moät aâm tieát coù mang moät nguyeân aâm keùp thì taát

yeáu coù hieän töôïng chuyeån ñoåi tính caùch cuaû nguyeân aâm do hieän töôïng tröôït töø moät nguyeân

aâm sang moät nguyeân aâm khaùc" ( Dubois 1973; Crystal 1987). Hieåu nhö theá thì moãi nguyeân

aâm keùp coù giaù trò nhö laø moät aâm vò nguyeân aâm. Qua hieän töôïng tröôït töø moät vò trí nguyeân aâm

naøy sang moät vò trí khaùc, moät phaàn töû cuaû toå hôïp nguyeân aâm keùp luoân luoân ôû vò trí maïnh hôn

phaàn töû kia. Neáu yeáu toá ñöùng tröôùc maïnh hôn, nhö toå hôïp / aj / trong tieáng Anh pie, thì ngöôøi

ta goïi laø nguyeân aâm keùp giaûm daàn. Tuy vaäy, cuõng coù nhöõng ngoân ngöõ laïi coù nguyeân aâm keùp

taêng daàn, nhö toå hôïp / ai / trong tieáng Portuguese pais"xöù sôû", trong ñoù yeáu toá / i / maïnh

hôn.

Caên cöù treân ñònh nghiaõ naøy thì nhöõng toå hôïp maø Leâ Vaên Lyù vaø Thompson xem laø

"diphthong" hay "nhò truøng aâm" cô chöøng khoâng phaûi, vì nhöõng toå hôïp nhö ao, aây khoâng phaûi

laø nhöõng toå hôïp nguyeân aâm keùp. Chính nhöõng toå hôïp maø oâng Lyù xem laø nhöõng ñôn vò moät

aâm vò nhö ieâ, öô uoâ, hay nhöõng toå hôïp Thompson goïi laø caùc toå hôïp nguyeân aâm "vowel

cluster" veà baûn chaát chính laø caùc nguyeân aâm keùp, laø "diphthong". Ñaõ theá thì ñöa khaùi nieäm

"vowel cluster" vaøo ñeå phaân nhoùm caùc nguyeân aâm keùp laø thöaø.

Tröôùc ñaây, caùc nhaø ngöõ aâm ñaõ bieän luaän raát nhieàu veà khaû naêng keát hôïp cuaû caùc nguyeân aâm

keùp ieâ, öô, uoâ ñeå thöaø nhaän chuùng laø nhöõng nguyeân aâm keùp moät aâm vò (Leâ 1948; Nguyeãn

1949; Ñoaøn 1977). Tuyeät nhieân khoâng coù taùc giaû naøo quan taâm ñeán söï töông ñoàng giöaõ ba

nguyeân aâm keùp ieâ, öô, uo vaø saùu nguyeân aâm tröôït taêng daàn khaùc töø nguyeân aâm / u /.

Nhöõng tính caùch aâm vò hoïc cuaû ba nguyeân aâm keùp treân cuõng tìm thaáy ôû saùu nguyeân aâm keùp-

tröôït-troøn moâi khaùc laø uy, uyeâ, ueâ, oe, uô/uaâ, oa. Ñieàu caàn xem xeùt ôû ñaây laø tính caùch cuaû

aâm troøn moâi môû ñaàu caùc toå hôïp nguyeân aâm tieáng Vieät.

Khi loaïi boû saùu nguyeân aâm keùp khaùc tröôït töø aâm troøn moâi / u / ra khoûi heä thoáng nguyeân aâm

tieáng Vieät, caùc taùc giaû ñi tröôùc ñaõ möôïn ñeán khaùi nieäm aâm ñeäm vaø baùn aâm / u-/ vaø / i- / ñeå

giaûi thích keát hôïp naøy. Chuùng toâi thieát nghó ñaëc ñieåm phaùt aâm caùc aâm vò tieáng Vieät khoâng coù

hieän töôïng caùc aâm vò ñeäm, môø nhaït, goïi laø baùn aâm. Chính caùc taùc giaû nhö Ñoaøn Thieän Thuaät

cuõng phaûi nhaän raèng yeáu toá /i-/ /ö/ vaø /u/ trong caùc toå hôïp vaãn ñöôïc nhaän laø nguyeân aâm keùp

ñeàu khoâng phaûi laø aâm ñeäm. Vaäy thì coù gì khaùc bieät giöaõ / u/ trong uoâ vaø / u/ trong ueâ ? Cöù

lieäu thöïc nghieäm khoâng cho thaáy khaùc bieät naøo giöaõ caùc toå hôïp hai nguyeân aâm ieâ, öô, uoâ vaø

caùc toå hôïp khaùc maø caùc nhaø ngöõ aâm thöôøng xem laø moät baùn aâm + nguyeân aâm, chaúng haïn ua,

oe, ueâ. (Phaïm, et al. 1998: 3-37). Taát caû nhöõng ñöôøng neùt cuaû caùc nguyeân aâm keùp ñeàu cho

thaáy phaàn mang aâm tieát tính ñeàu coù hai ñænh cao: moät ñænh cuaû nguyeân aâm thöù nhaát, vaø moät

5

ñænh cao hôn tieáp ngay sau ñoù laø cuaû nguyeân aâm thöù nhì. Khi ñeán ñænh cao thì aâm tieát baét ñaàu

kheùp laïi.

oââ eâ

u u

uoââ ueâ

Hình 1: Ñoái chieáu ñöôøng neùt phaùt aâm cuaû "uoââ", vaø "ueâ"

AÛnh höôûng cuaû caùch nhìn nhaän hieän töôïng troøn moâi nhö trong ngöõ aâm caùc tieáng AÁn AÂu ñaõ

khieán vieäc moâ taû nguyeân aâm keùp tieáng Vieät trôû thaønh phöùc taïp, khi caùc taùc giaû ñem khaùi

nieäm baùn aâm vaø aâm ñeäm vaøo caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät. Vaû laïi, thöaø nhaän laø coù hai baùn aâm

/-i-/ vaø /-u-/, caùch giaûi thích naøy cuõng khoâng caét nghiaõ ñöôïc hieän töôïng khoâng caân ñoái giöaõ

caùc nguyeân aâm tröôït töø baùn aâm / -i-/ vaø baùn aâm / -u-/. Thaät ra, nhöõng phaân tích treân ñaây cho

thaáy nguyeân aâm keùp tieáng Vieät chæ laø nhöõng nguyeân aâm tröôït vôùi nhau: ba nguyeân aâm ôû baäc

cao nhaát laø / i /, / ö /, / u / ñeàu coù khuynh höôùng tröôït sang caùc nguyeân aâm khaùc maø laøm thaønh

nguyeân aâm keùp. Hieän nay, taát caû caùc taùc giaû ngöõ aâm tieáng Vieät ñeàu coâng nhaän laø ba toå hôïp

ieâ, öô, uoâ laø ba nguyeân aâm keùp, vaø caùc yeáu toá ñaàu laø nhöõng nguyeân aâm thöïc thuï chöù khoâng

phaûi laø baùn aâm. Yeáu toá / i / vaø / u / trong ieâ vaø uoâ khoâng phaûi laø moät baùn aâm thì khoâng coù

lí do gì ñeå baûo caùc yeáu toá ñoù trong nhöõng toå hôïp nguyeân aâm keùp tröôït taêng daàn khaùc laø söï

tröôït töø moät baùn aâm sang moät nguyeân aâm.

Do vaäy maø ñieàu hôïp lí hôn caû laø thöaø nhaän raèng nhöõng toå hôïp nguyeân aâm goàm coù / i / , / ö / ,

/ u / keát hôïp vôùi moät nguyeân aâm khaùc laø nhöõng toå hôïp hai nguyeân aâm tieáng Vieät tröôït sang

nhau. Noùi caùch khaùc, saùu toå hôïp nguyeân aâm troøn moâi uy, uyeâ, ueâ, oe, uô/uaâ, oa cuõng laø

nhöõng toå hôïp nguyeân aâm tröôït. Trong heä thoáng nguyeân aâm keùp tieáng Vieät, coù moät nguyeân

aâm tröôït qua ba vò trí caáu aâm:/uieâ/. Maëc duø vaäy, ba nguyeân aâm naøy tröôït vôùi nhau vaãn chæ taïo

thaønh moät ñænh aâm tieát laø nguyeân aâm / eâ /, do vaäy nguyeân aâm ba naøy vaãn chæ coù giaù trò laø moät

aâm vò trong thaønh phaàn aâm chính cuaû aâm tieát.

Ñeå laäp luaän phaûn baùc veà tính caùch töông ñoàng veà chöùc naêng aâm vò hoïc cuaû yeáu toá / u / trong

uoâ vaø trong caùc toå hôïp uy, uyeâ, ueâ, oe, uô/uaâ, oa coù taùc giaû ñaõ ñöa ra hieän töôïng noùi laùi, hieän

töôïng laùy töø vaø hieän töôïng ieâc-hoaù (Xem, chaúng haïn, Ñoaøn 1977: 203-204; Cao 1985:194).

Caû ba pheùp taïo töø naøy ñeàu duøng bieän phaùp thay theá caùc aâm vò trong moät aâm tieát. Khaû naêng

phaân xuaát aâm vò ôû caû moïi thaønh phaàn caáu taïo aâm tieát trong pheùp laùy töø vaø pheùp noùi laùi cho

thaáy aâm tieát chæ laø moät caáu truùc chöù khoâng phaûi moät khoái ñôn vò aâm thanh baát khaû phaân. Moät

ñieåm khaù quan troïng lieân quan ñeán pheùp laùy vaø pheùp noùi laùi, laø: coù theå laùy vaø noùi laùi caû boán

thaønh phaàn cuaû aâm tieát chöù khoâng chæ chieát xuaát aâm ñaàu vaø vaàn theo daïng ñoái laäp C|(VC) maø

thoâi nhö caùc taùc giaû treân vaãn thöôøng bieän luaän.

Tröôùc heát, haõy thöû xeùt pheùp laùy töø. Tieáng Vieät coù pheùp laùy caû boán thaønh phaàn cuaû aâm tieát.

Trong caùc pheùp laùy töø coù pheùp laëp moät thaønh phaàn cho thaáy roõ tính caùch keát hôïp bình ñaúng

cuaû caùc thaønh phaàn aâm tieát:

-laùy thanh ñieäu: baâng quô (laùy thanh 1) , luïng thuïng (laùy thanh 6)

-laùy aâm ñaàu: ñôõ ñôõ ñaàn

-laùy aâm chính: leùt leo leùt

6

-laùy aâm cuoái: chuùm chuùm chím

Ñeán pheùp noùi laùi cuõng vaäy, moät ngöõ ñoaïn hai aâm tieát coù theå laùy boán loái baèng caùch chieát xuaát

moät thaønh phaàn cuaû aâm tieát. Chaúng haïn, coù theå möôïn laïi hai ví duï cuaû Cao (1985:194) ñeå

thaûo luaän:

ñi troán coù theå laùi thaønh: tri ñoán (laùi aâm ñaàu), ñoâ trín (laùi aâm chính), ñin troá (laùi aâm

cuoái), troân ñí (laùi thanh ñieäu);

lính taây coù theå laùi thaønh: tính laây (laùi aâm ñaàu), leánh ti (laùi aâm chính), lí teânh (laùi aâm

cuoái), taáy linh (laùi thanh ñieäu).

Toùm laïi, töï thaân chuùng, hai pheùp laùy töø vaø noùi laùi chöa ñuû ñeå baûo raèng vaàn coù vai troø naøo troäi

hôn trong caáu truùc aâm tieát. Coù chaêng chæ laø döaï treân caên cöù naøy ñeå nhaän ra raèng aâm tieát tieáng

Vieät laø moät caáu truùc goàm boán thaønh phaàn maø thoâi. Coù nhìn nhaän vaán ñeà nhö theá môùi khoâng

laáy laøm ngaïc nhieân veà hieän töôïng laùi con vòt thaønh vin coït maø caùc taùc giaû thöôøng trích daãn,

bôûi vì ñoù chæ laø moät trong boán caùch hoaùn vò boán thaønh phaàn aâm tieát maø thoâi. Khoù coù theå duøng

hai kieåu hoaït ñoäng ngöõ aâm naøy ñeå bieän giaûi moät hieän töôïng nhoû hôn laø thaønh phaàn moät aâm vò

cuaû mguyeân aâm keùp.

Pheùp -ieâc hoaù trong tieáng Vieät laø hieän töôïng ngöõ aâm ñaùng chuù yù. Tröôùc heát, laø söï kieän laép

nguyeân vaàn -ieâc ñeå taïo moät töø môùi thì chæ laø moät pheùp laùy ñaëc bieät khaùc. Vaàn -ieâc coù khaû

naêng gheùp thaønh töø keùp raát roäng, vöôït khoûi leä ñoái xöùng veà phaùt aâm vôùi caùc thaønh phaàn khaùc,

nhö aâm ñaàu, aâm chính, thanh, vaø phuï aâm cuoái, laïi caøng khoâng coù trôû ngaïi naøo ñoái vôùi caùc töø

aâm tieát môû ñi keøm tröôùc noù. Lôïi theá veà phaùt aâm vaø keát hôïp chính laø moät lí do vì sao vaàn -ieâc

trôû thaønh moät vaàn ñaëc bieät trong pheùp taïo töø keùp. Thaät ra thì treân bình dieän ngöõ aâm-aâm vò

hoïc thuaàn tuyù, chuùng ta coù haøng loaït ñôn vò döôùi baäc aâm tieát nhö -ieâc, nhöng khoâng vì theá maø

phaûi vieän daãn nhöõng phaân tích hình vò ñeå nhaèm neâu ra tính caùch ñoäc ñaùo cuaû hieän töôïng -ieâc

hoaù. Moät soá thí duï döôùi ñaây coù theå laø nhöõng gôïi yù cho nhöõng minh hoaï khaùc veà khaû naêng keát

hôïp vaø hoaùn chuyeån aâm vò trong caáu truùc aâm tieát: ñôn vò l- trong "luøm xuøm", "lí laéc", "laêng

xaêng"..., k- trong "caø chôùn", "caø ngô", "caø eïo", ba trong "ba trôïn", "ba buaù", ba laêng nhaêng",

"ba bò"... trong nhöõng moâ hình laùy töø caùc phöông ngöõ mieàn trong. Khaû naêng keát hôïp roäng cuaû

moät soá toå hôïp nhö toå hôïp -ieâc chæ coù theå daãn ñeán keát luaän khieâm toán laø coù moät laèn ranh giöaõ

thaønh phaàn aâm ñaàu vaø phaàn coøn laïi cuaû caáu truùc aâm tieát. Nhöng nhö theá thì chöa ñuû ñeå xem

theá ñoái laäp giöaõ aâm ñaàu vaø phaàn coøn laïi laø coù yù nghiaõ aâm vò hoïc cao hôn giöaõ thanh vaø ba aâm

vò khaùc, hoaëc theá ñoái laäp giöaõ caùc thaønh phaàn khaùc vôùi nhau, nhö ñaõ theå hieän trong hai pheùp

laùy töø vaø pheùp noùi laùi trình baøy treân kia.

Toùm laïi, xeùt treân bình dieän ngöõ aâm-aâm vò hoïc, döaï treân ba pheùp noùi laùi, laùy töø vaø ieâc-hoaù chæ

cho pheùp keát luaän raèng: aâm tieát tieáng Vieät laø moät caáu truùc goàm boán thaønh phaàn, trong ñoù hai

thaønh phaàn laøm neân aâm tieát tính laø khoâng theå thieáu ñöôïc, ñoù laø aâm chính vaø thanh ñieäu. Caû

boán thaønh phaàn naøy khi coù maët trong aâm tieát thì ñeàu coù vai troø vaø chöùc naêng ngang nhau

trong aâm tieát. Döïa vaøo ba hieän töôïng treân thì chöa ñuû thuyeát phuïc khi neâu leân tính caùch ñaëc

bieät cuaû caùc toå hôïp nguyeân keùp ieâ, öô, uoâ beân caïnh caùc toå hôïp khaùc cuøng tröôït töø nguyeân aâm

/ u/.

Ñaùng chuù yù chaêng laø luaän ñieåm cho raèng yeáu toá / u / trong uoâ khaùc haún vôùi / u / trong caùc toå

hôïp uy, uyeâ, ueâ, oe, uô/uaâ, oa laø ôû ñieåm : / u / trong uoâ quy ñònh aâm saéc chuû yeáu cuaû aâm tieát

chöù khoâng phaûi chæ coù taùc duïng traàm hoaù aâm saéc cuaû aâm tieát khi môùi môû ñaàu, nhö laø trong

aâm tieát quaû / kuaû/ so vôùi caû / kaû /. Töø ñoù taùc giaû keát luaän raèng 'chính vì vaäy toå hôïp uoâ vaãn

ñöôïc phaân boá sau caùc aâm moâi, chaúng haïn /buoàng/, /muoáng/ -gioáng nhö nguyeân aâm ñôn laøm

7

aâm chính cuaû aâm tieát: / buø/, /phuï/. Trong khi ñoù caùc toå hôïp coù / u / laøm aâm ñeäm khoâng bao

giôø ñöôïc phaân boá sau caùc aâm moâi.' (Ñoaøn 1977:204). Hieän töôïng naøy khaù töông töï nhö hieän

töôïng ieâc-hoaù naøy, cho thaáy khaû naêng keát hôïp ñaëc bieät cuaû moät soá vò trí phaùt aâm. ÔÛ ñaây chæ

noùi leân söï phaân boá keát hôïp giöaõ nguyeân aâm vaø phuï aâm ñaàu: phuï aâm moâi keát hôïp ñöôïc vôùi ba

nguyeân aâm /i/, /ö/ vaø / u / hoaëc laø caùc toå hôïp nguyeân aâm tröôït ôû ñoä môû heïp vaø cuøng nhöõng

vò trí phaùt aâm. Do vaäy maø caùc toå hôïp ieâ, öô, uoâ laø nhöõõng toå hôïp hoäi ñuû ñieàu kieän hôn caùc toå

hôïp khaùc. Ta khoâng thaáy nhöõng keát hôïp aâm tieát vôùi caùc vò trí tröôït xa ñoøi hoûi moät coá gaéng

hôn möùc thöôøng, chaúng haïn *boaøng /buaøng/ , * phueâ /fueâ/ , *voeo /vuew/. Khaû naêng keát hôïp

vôùi aâm moâi cuaû uoâ do vaäy khoâng phaûi laø moät ñaëc tröng aâm vò hoïc ñuû ñeå vaïch moät laèn ranh

giöaõ toå hôïp uoâ vaø caùc toå hôïp uy, uyeâ, ueâ, oe, uô/uaâ, oa.

Toùm laïi, tieáng Vieät coù 9 nguyeân aâm ñôn, laø i, eâ, e, ö, ô, a, o, oâ, u, vaø 9 nguyeân aâm keùp laø

ieâ/ia, öô/öa, uyeâ/uya, uy, ueâ, oe (ue), oa (ua), uoâ, uo. Möôøi taùm nguyeân aâm cuaû tieáng Vieät

treân ñaây coù theå xeáp theo baûng chæ caùc nguyeân aâm vôùi caùc daïng keát hôïp trong phaàn haït nhaân

cuaû aâm tieát, trong ñoù caùc nguyeân aâm keùp seõ ñöôïc laøm noåi roõ tính caùch tröôït taêng daàn cuaû

chuùng:

Baûng 1: AÂm vò nguyeân aâm theo ñieåm phaùt vaø ñoä khueách

Khoâng troøn moâi Troøn moâi

Ñieåm

phaùt Tröôùc Giöaõ Sau Tröôït töø Tröôït töø

sau ra tröôùc sau ra giöaõ Heïp i ö u uy

Ñoä Vöaø eâ ô oâ ueâ uô/uaâ

khueách

Roäng e a o oe/ue oa/ua

Tröôït töø

heïp ieâ/ia öô/öa uoâ/ua uyeâ/uya

xuoáng

vöaø

Baûng treân ñaây cho ta nhaän bieát ñaày ñuû caùc neùt khu bieät cuaû moãi aâm vò nguyeân aâm. Chaúng

haïn, nhìn vaøo baûng treân, ta coù theå bieát raèng / a / laø nguyeân aâm giöaõ, roäng, khoâng troøn moâi;

nguyeân aâm keùp / uie / laø nguyeân aâm troøn moâi, tröôït töø heïp ra trung, vaø töø sau ra tröôùc.

Nguyeân aâm daøi / ngaén

Quan heä giöaõ nguyeân aâm vaø phuï aâm cuoái coù theå laø moái quan heä chaët hay loûng maø cho aâm

saéc khaùc nhau cho aâm tieát. Hai aâm tieát luøm xuøm / luø:m xuø:m/ iv

(keát hôïp loûng), maø cuõng coù theå

phaùt aâm thaønh / luøm xuøm / (keát hôïp chaët). Caû hai keát hôïp ñeàu laø keát hôïp coù yù nghiaõ trong

tieáng Vieät, vì noù taïo hai aâm saéc khaùc nhau cuaû hai phöông ngöõ baéc vaø nam. Coù khi hai keát

hôïp taïo neân hai aâm tieát khaùc nghiaõ haún: taùm vaø taém laø hai aâm tieát khaùc haún nhau chæ töø moät

yeáu toá quan heä keát hôïp - laø moät yeáu toá phi tuyeán tính. Trong caùch vieát chính taû hieän nay, moái

quan heä chaët giöaõ nguyeân aâm vaø phuï aâm cuoái thöôøng bieåu hieäu qua moät nguyeân aâm ngaén

hay moät phuï aâm cuoái chaët. Nhöng cuõng coù tröôøng hôïp chính taû chöa phaûn aûnh ñuùng moái quan

heä loûng chaët naøy. Chaúng haïn aâm tieát / anh / chæ khaùc aâm tieát / eng / ôû tính caùch loûng chaët

cuaû quan heä nhöng ñaõ bieåu hieän qua moät nguyeân aâm khaùc.

8

Trong soá caùc nguyeân aâm ñôn-daøi, aâm / a/ vaø / ô / coù theå ngaén / aê / vaø / aâ / hoaït ñoäng töông

ñoái roäng hôn caû so vôùi caùc nguyeân aâm khaùc. Tính caùch naøy cuaû aâm / a / vaø / ô/ laø do vò trí

trung hoaø cuaû hai nguyeân aâm naøy. Theo baûng 2 ôû döôùi ñaây thì khaû naêng keát hôïp cuaû / ô / cuõng khoâng ñaày ñuû, chæ coù aâm / a / laø ñuùng vò trí trung hoaø neân hai theå daøi/ngaén cuaû chuùng

caân ñoái thaønh töøng caëp. Qua baûng naøy, ta thaáy roõ söï phaân boå döùt khoaùt caùc keát caáu cuaû

nguyeân aâm ôû theå daøi vaø ngaén, khoâng laãn loän. Söï phaân boå cuaû chuùng cuõng ñoái laäp ôû moãi

nguyeân aâm. Do vaäy, ñieàu hôïp lí laø chuùng ta xem chuùng chæ laø nhöõng theå daøi/ngaén cuaû cuøng

moät nguyeân aâm maø thoâi.

Coù taùc giaû cho raèng caàn phaân bieät theå ngaén cuaû nguyeân aâm vaø nguyeân aâm ngaén, vaø cho raèng

nguyeân aâm e ngaén, o ngaén, aâ vaø aê trong caùc aâm tieáng anh, ong, aâng, aêc laø nhöõng nguyeân aâm

ñôn ngaén ñoäc laäp (Ñoaøn, 1977: 216 tñ.). Thaät ra khoâng coù lí do naøo xaùc ñaùng ñeå ñöa boán

nguyeân aâm naøy vaøo baûng khung nguyeân aâm tieáng Vieät caû, vì caên cöù treân khaû naêng phaân boá

keát hôïp cuaû chuùng thì ngoaïi tröø aâm aê vaø aâ, caùc aâm ngaén khaùc khoâng coù khaû naêng keát hôïp

roäng, maø chæ tuyø thuoäc moät soá aâm cuoái coù giôùi haïn. Cuõng qua baûng 2 naøy, neáu ñaõ thöaø nhaän

moät nguyeân aâm ngaén laø moät aâm vò ñoäc laäp thì phaûi thöaø nhaän taát caû caùc nguyeân aâm ngaén

khaùc laø nhöõng aâm vò hoaøn chænh. Moät giaûi phaùp nhö theá vöaø coàng keành, laïi vöaø khoâng xaùc

ñaùng.

Khaû naêng hoaït ñoäng cuaû caùc nguyeân aâm goïi laø 'nguyeân aâm ngaén' trong moät soá caùc saùch ngöõ

aâm tieáng Vieät nhö vaäy laø raát giôùi haïn: chuùng khoâng töï ñaûm nhaän vai troø aâm chính trong moät

aâm tieát môû v maø luoân luoân ôû daïng keát hôïp vôùi caùc phuï aâm cuoái hay phuï aâm cuoái trong caùc

aâm tieát kheùp. Khaû naêng keát hôïp nhö theá laø khaû naêng chung cho moïi nguyeân aâm ñôn ngaén,

chöù khoâng rieâng gì boán nguyeân aâm keå treân. Do nhöõng tính caùch treân maø chuùng toâi coi caùc

nguyeân aâm ngaén chæ laø nhöõng theå ngaén cuaû caùc nguyeân aâm maø thoâi.

Nguyeân aâm ñôn daøi/ngaén

Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, khi keát hôïp aâm tieát, nguyeân aâm coù theå bò ruùt ngaén laïi vì taùc ñoäng cuaû

phuï aâm cuoái. Trong tröôøng hôïp ñoù ta coù theå ngaén cuaû nguyeân aâm. Noùi caùch khaùc, nguyeân aâm

ngaén laø nhöõng daïng keát hôïp cuaû nguyeân aâm ñôn-daøi, vôùi moät soá phuï aâm cuoái nhaát ñònh maø

thoâi chöù khoâng phaûi laø nhöõng nguyeân aâm ñoäc laäp.

Chín nguyeân aâm ñôn ñeàu laø nhöõng nguyeân aâm coù ñoä daøi nhö nhau. Caùc nguyeân aâm ñôn naøy

coù theå bò thu ngaén tröôøng ñoä trong moät soá keát hôïp vôùi phuï aâm cuoái. Döôùi ñaây laø baûng keâ caùc

khaû naêng keát hôïp cuaû hai theå ngaén vaø daøi cuaû töøng nguyeân aâm vôùi caùc phuï aâm cuoái :

Baûng 2 : Caùc keát hôïp cuaû nguyeân aâm ñôn vôùi phuï aâm cuoái

Phuï aâm cuoái: /-m/ /-p/ /-n/ /-t/ /-ng-nh/ /-c-ch/ /-j/ /-w/

Nguyeân aâm:

/ i : / im ip in it - - - iu

/ i / - - - - inh ich - -

/ e: / em ep en et eng ec - eo

/ e / - - - - anh ach - -

/ eâ: / eâm eâp eân eât - - - eâu

/eâ / - - - - eânh eâch - -

/ o: / om op on ot oong ooc oi -

/ o / - - - - ong oc - -

/ oâ: / oâm oâp oân oât - - oâi -

9

/ oâ / - - - - oâng oâc - -

/ ö:/ öm öp - - - - öi öu

/ ö / - - ön öt öng öc - -

/ u:/ um up un ut - - ui -

/ u / - - - - ung uc - -

/ ô/ ôm ôp ôn ôt -- -- ôi --

/ aâ / aâm aâp aân aât aâng aâc aây aâu

/ a / am ap an at ang ac ai ao

/aê / aêm aêp aên aêt aêng aêc ay au

Nguyeân aâm keùp daøi/ngaén

Caùc nguyeân aâm keùp cuõng coù theå ngaén khi chuùng keát hôïp trong caùc aâm tieát kheùp, vôùi phuï aâm

cuoái ôû theå keát hôïp chaët. Döôùi ñaây laø baûng keâ caùc keát hôïp cuaû nguyeân aâm keùp vôùi theå daøi vaø

theå ngaén töông öùng. Trong baûng chæ ghi laïi nhöõng keát hôïp coù yù nghiaõ, nghiaõ laø coù töø ñang

duøng trong tieáng Vieät hieän ñaïi maø thoâi :

Baûng 3 : Caùc keát hôïp cuaû nguyeân aâm keùp vôùi phuï aâm cuoái

Phuï aâm cuoái: /-m/ /-p/ /-n/ /-t/ /-ng-nh/ /-c -ch/ /-j/ /-w/

Nguyeân aâm:

/ ieâ: / ieâm ieâp ieân ieât ieâng ieâc - ieâu

/ ieâ / - - - - - - - -

/ uyeâ:/ - - uyeân uyeât - - - -

/ uyeâ/ - - - - - - - -

/ uy:/ - uyp uyn uyt - - - uyu

/ uy / - - - - uynh uych - -

/ oe:/ - - oen - - - - oeo

/ oe / - - - - oanh oach - -

/ ueâ: / - - ueân ueât - - - ueâu

/ ueâ / - - - - ueânh ueâch - -

/ uoâ: / uoâm uoâp uoân uoât uoâng uoâc uoâi -

/ uoâ / - - - - - - - -

/öô: / öôm öôp öôn öôt öông öôc öôi öôu

/öô / - - - - - - - -

/ uô / - - uôn uôt - - uôi -

/ uaâ / - - uaân uaât uaâng uaâc uaây -

/ oa / - - oan oat oang oac oai oao

/ oaê/ oaêm oaêp oaên oaêt oaêng oaêc oay uau

Theå ngaén cuaû nguyeân aâm keùp phaân boá khoâng ñoàng ñeàu: caùc nguyeân aâm keùp ieâ, uyeâ/uya, öô,

uoâ khoâng coù keát hôïp ôû theå ngaén.

Theå ngaén cuaû nguyeân aâm keùp cuõng phaân boá khoâng ñaày ñuû: caùc nguyeân aâm vöaø coù theå ngaén

vaø daøi thì cuõng khoâng cho thaáy moâ hình ñoái laäp nhö ôû nguyeân aâm ñôn. Nguyeân aâm keùp roäng

/ua/ cuõng khoâng phaân boá hoaøn toaøn vôùi moïi phuï aâm cuoái nhö nguyeân aâm ñôn /u/ vaø / a /. Theå

ngaén cuaû /ua/ keát hôïp vôùi ñaày ñuû caùc phuï aâm cuoái.

10

Tính caùch cuaû nguyeân aâm keùp

Nguyeân aâm keùp: tröôït - taêng daàn

Tröôùc nay caùc taùc giaû baøn veà ngöõ aâm tieáng Vieät ñeàu chæ chuù yù ñeán hieän töôïng tröôït giaûm daàn

- voán laø hieän töôïng tröôït khaù phoå bieán cuaû caùc ngoân ngöõ AÁn AÂu vi

- neân ñaõ khoâng traùnh khoûi

luùng tuùng khi nhaän dieän nguyeân aâm keùp cuaû tieáng Vieät.

Caùc nguyeân aâm tieáng Vieät coù theå keát hôïp vôùi nhau ñeå cho nhöõng nguyeân aâm keùp tröôït taêng

daàn. Daïng tröôït taêng daàn laø neùt ñaëc tröng cuaû loái keát hôïp nguyeân aâm keùp tieáng Vieät. Nguyeân

aâm tröôït taêng daàn laø caùc nguyeân aâm keùp laäp thaønh töø moät trong hai tröôøng hôïp nhö sau: (a)

hoaëc laø moät nguyeân aâm cuøng baäc (heïp, trung bình, roäng) nhöng ñoái laäp nhau ôû ñieåm phaùt aâm

(tröôùc, giöaõ, sau) tröôït veà vôùi nhau theo chieàu: sau giöaõ tröôùc ; (b) hoaëc laø hai

nguyeân aâm khaùc baäc vaø ñieåm phaùt aâm cuøng tröôït veà vôùi nhau theo chieàu cao thaáp,

nghiaõ laø tröôït töø vò trí môû heïp sang roäng hôn.

Döôùi ñaây laø phaàn moâ taû cuï theå höôùng tröôït cuaû caùc nguyeân aâm keùp taêng daàn:

(1) Tröôït töø sau ra tröôùc: nguyeân aâm sau ôû ñoä môû heïp nhaát, tröôït veà nguyeân aâm haøng

tröôùc : / u / / i / , / u / / e /, vaø / u / / e /. Trong chính taû hieän nay, caùc aâm

troøn moâi ñeàu vieát vôùi caû hai ñoà vò 'u' vaø 'o'.

/ u / / i / /ui/ : huy, tuyø, quyù, khuy

/u / / ieâ / /uieâ/: khuya, nguyeät, tuyeån

/ u / / eâ / /ueâ/ : khueách, tueách

/ u / / e / /ue / : hoe, que, khoe

i

u

ieâ ö

e

ô oâ

e

o

a

Hình 2 : Nguyeân aâm keùp tröôït taêng daàn töø haøng sau ra tröôùc

(2) Tröôït töø sau ra giöaõ: nguyeân aâm sau ôû ñoä môû heïp nhaát, tröôït veà moät nguyeân aâm ôû

haøng giöaõ: / u / / ô / , / aâ / , vaø / u / / a /, / aê /. Trong chính taû hieän nay, caùc

aâm troøn moâi ñeàu vieát vôùi caû hai ñoà vò 'u' vaø 'o':

/ u / / ô / /uô / :quô, nguôn

11

/ u / / aâ/ /uaâ/ : quaân, khuaân

/ u / / a / /ua/ : quan, khoan, hoa, qua, khoa

/ u / / aê / /uaê`/ : quaên, khoaên

i

u

ô

eâ

ô oâ

aâ

e

aê

o

a

Hình 3 : Nguyeân aâm keùp tröôït taêng daàn töø haøng sau veà giöaõ

(3) Tröôït töø baäc cao xuoáng thaáp, nghiaõ laø töø ñoä khueách heïp xuoáng roäng hôn:

haøng tröôùc haøng giöaõ haøng sau

/ i / / ö / / u /

/ eâ / / ô / / oâ /

/ ieâ / / öô/ / uoâ /

Ví duï: phieân phieán nöôøm nöôïp tuoàn tuoät

bieàn bieät göông löôïc buoàn muoân

Trong hình döôùi ñaây, höôùng tröôït thaät söï ñöôïc keû baèng ñöôøng lieàn, vaø ñöôøng ñöùt laø theo

chính taû hieän nay:

i

u

ö

eâ

ô oâ

e

o

a

Hình 4: Nguyeân aâm keùp tröôït taêng daàn töø baäc cao (ñoä môû heïp) xuoáng thaáp (ñoä môû roäng)

Khi ñoái chieáu nguyeân aâm keùp tieáng Vieät vôùi loaïi aâm vò töông ñöông trong ngoân ngöõ AÁn-AÂu,

coù hai ñieåm caàn chuù yù laø:

12

(1) Hieän töôïng nguyeân aâm keùp tröôït taêng daàn trong tieáng Vieät hoaøn toaøn töông ñoàng veà

tính caùch aâm vò hoïc vôùi caùc nguyeân aâm keùp tröôït giaûm daàn trong caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu: ñoù laø

nhöõng nguyeân aâm coù hai yeáu toá tröôït laãn nhau nhöng vaãn chæ coù giaù trò nhö moät aâm vò. Trong

tieáng Anh, white / wajt/ coù moät nguyeân aâm keùp tröôït giaûm daàn, nhöng chæ coù giaù trò nhö moät

aâm vò nguyeân aâm. Coù taùc giaû xem loaïi nguyeân aâm naøy trong tieáng Anh chæ laø moät nguyeân aâm

thoâi, nhöng ñaõ bò giaûm tính caùch trong quaù trình phaùt aâm. (Ladefoged, 1982:76).

(2) Höôùng tröôït cuaû nguyeân aâm keùp trong hai loaïi hình ngoân ngöõ cuõng traùi ngöôïc nhau:

nguyeân aâm keùp tieáng Vieät tröôït ñi töø hai vò trí heïp/cao; trong khi ñoù nguyeân aâm keùp ôû tieáng

Anh chaúng haïn, taát caû caùc höôùng tröôït ñeàu ngöôïc laïi: töø moät nguyeân aâm ôû vò trí thaáp, roäng

tröôïït veà vò trí heïp, cao. So saùnh höôùng tröôït nguyeân aâm trong hình 4 döôùi ñaây vaø ba ñoà hình

höôùng tröôït cuaû nguyeân aâm keùp tieáng Vieät treân kia, coù theå thaáy roõ höôùng tröôït cuaû caùc

nguyeân aâm keùp trong hai ngoân ngöõ naøy hoaøn toaøn traùi ngöôïc haún nhau. Tröø moät tröôøng hôïp

duy nhaát: /ju/ trong you. Nhöng chính nguyeân aâm keùp naøy cuõng bò ñaët thaønh nghi vaán veà baûn

chaát cuaû noù: ñoù laø hai nguyeân aâm, hay laø moät baùn aâm ñaàu (Gimson 1980:212) hoaëc moät phuï

aâm loûng /j-/ (Ladefoged 1982:78) keát hôïp vôùi moät nguyeân aâm /u/ ? :

ei iu ?

oâu

ai oi

au

Hình 5: Caùc höôùng tröôït cuaû nguyeân aâm keùp tieáng Anh

Toùm laïi, nguyeân aâm tröôït taêng daàn laø moät ñaëc tröng aâm vò hoïc cuaû nguyeân aâm keùp tieáng

Vieät. Ñoù laø hai nguyeân aâm tröôït sang beân nhau töø moät trong hai vò trí khaùc nhau:

hoaëc laø töø vò trí heïp tröôït sang vò trí roäng hôn ôû baäc thaáp hôn,

hoaëc laø tröôït töø vò trí haøng sau veà haøng tröôùc hoaëc giöaõ.

Hieän töôïng nguyeân aâm tröôït-giaûm daàn trong tieáng Vieät ?

Trong keát caáu aâm tieát kheùp tieáng Vieät coù phuï aâm cuoái laøm giaûm daàn aâm löôïng cuaû nguyeân

aâm. Coù hai tröôøng hôïp nguyeân aâm keát hôïp vôùi phuï aâm cuoái / -j / vaø / -w / thöôøng vaãn ñöôïc

caùc taùc giaû ñi tröôùc xem nhö laø baùn aâm. Ñoù laø tröôøng hôïp caùc nguyeân aâm keát hôïp vôùi u, o, i,

y ôû phiaù sau chuùng. Thí duï: saùu, ñaûo, nhaùi, thaáy…

Nhìn vaán ñeà nhö theá thì coù theå baûo raèng coù hieän töôïng nguyeân aâm tröôït giaûm daàn trong tieáng

Vieät. Nhöng baûn chaát cuaû nhöõng loái keát caáu naøy khaùc haún nhöõng tröôøng hôïp nguyeân aâm keùp-

tröôït-taêng-daàn baøn ñeán ôû phaàn treân. Nhöõng tröôøng hôïp naøy ñeàu coù moät keát caáu gioáng nhau:

aâm chính + aâm cuoái.

Trong keát caáu aâm tieát cuaû boán töø saùu, ñaûo, nhaùi, thaáy treân ñaây thì au, ao, ai, aây khoâng phaûi

laø nhöõng nguyeân aâm keùp, vì leõ moät nguyeân aâm keùp luoân luoân chæ laø moät ñôn vò aâm chính cuaû

aâm tieát, do vaäy noù coøn coù theå keát hôïp theâm vôùi moät aâm cuoái. Ta bieát raèng tieáng Vieät coù 8 aâm

13

vò sau ñaây ñaûm nhaän thaønh phaàn aâm cuoái trong aâm tieát: m, p, n, t, ng (nh), c (ch), o (u), i (y).

Boán toå hôïp au, ao, ai, aây khoâng theå keát hôïp theâm vôùi moät aâm cuoái naøo trong soá 8 aâm cuoái

keå treân, vì leõ chuùng ñaõ coù aâm cuoái roài. Chaúng haïn, khoâng theå coù keát hôïp *au+n, *ao+n,

*ai+n, *ay+n trong tieáng Vieät.

Khi phaùt aâm thì keát caáu ñang baøn ôû ñaây cho thaáy töùc khaéc söï khaùc bieät cuaû chuùng: nhöõng toå

hôïp naøy khoâng tröôït taêng daàn nhö caùc nguyeân aâm keùp. Ngöôïc laïi, chuùng "tröôït" giaûm daàn

theo ñuùng quy caùch kheùp aâm tieát khi coù thaønh phaàn aâm cuoái. Nhöõng aâm u, o, i, y trong tröôøng

hôïp naøy chính laø nhöõng aâm cuoái ñeå kheùp aâm tieát laïi. So saùnh hai töø sau ñaây: thuyû vaø thuûi. Töø

treân coù aâm chính laø nguyeân aâm keùp /uy/ tröôït taêng daàn töø /u/ sang /i/; töø thöù hai coù nguyeân

aâm ñôn /u/ laø aâm chính vaø aâm cuoái /i/ kheùp aâm tieát laïi.

Nhöõng toå hôïp nguyeân aâm + /-j / hay /-w/ naøy coù nhöõng tính caùch chung nhö sau:

tröôùc heát, caùc keát caáu coù hình thöùc chöõ vieát laø 'nguyeân aâm tröôït giaûm daàn' luoân

luoân tröôït töø moät nguyeân aâm ñôn hay keùp (thuoäc thaønh phaàn aâm chính cuaû aâm tieát)

sang moät phuï aâm cuoái (thuoäc phaàn aâm cuoái cuaû aâm tieát); noùi caùch khaùc, keát caáu

trong toå hôïp tröôït giaûm daàn laø moät keát caáu cuaû hai aâm vò, theo chieàu: nguyeân aâm

phuï aâm cuoái;

nhöõng toå hôïp keát caáu coù / -j / vaø / -w / naøy khoâng theå coù khaû naêng keát hôïp vôùi moät

phuï aâm cuoái naøo nöaõ caû, vì lí do giaûn dò laø chính yeáu toá thöôøng vaãn xem laø baùn aâm

cuoái chính laø phuï aâm cuoái ñoùng vai troø kheùp aâm tieát laïi roài;

trong toå hôïp tröôït giaûm daàn, aâm vò nguyeân aâm luoân luoân laø ñænh cuaû aâm tieát.

Vì nhöõng leõ treân, hieän töôïng 'tröôït giaûm daàn' khoâng ñöôïc keå laø nhöõng nguyeân aâm keùp, maø

chính laø hai aâm vò rieâng reõ.vii

Ñaây laø moät hieän töôïng coù tính caùch ngöôïc haún vôùi nguyeân aâm

tröôït giaûm daàn trong caùc ngoân ngöõ AÁn-AÂu. Trong caùc ngoân ngöõ naøy, nguyeân aâm tröôït giaûm

daàn laø moät aâm vò cuaû thaønh phaàn aâm chính, vaø do ñoù chuùng coù theå keát hôïp ñöôïc vôùi phuï aâm

cuoái.

Hieän töôïng 'tröôït giaûm daàn' tieáng Vieät coù moät neùt chung ñoái laäp vôùi loaïi tröôït taêng daàn ôû

ñieåm laø hieän töôïng tröôït giaûm daàn baét ñaàu töø nguyeân aâm -laø thaønh phaàn chính cuaû aâm tieát-

qua phuï aâm cuoái ñeå keát thuùc aâm tieát. Noùi caùch khaùc, hieän töôïng tröôït giaûm daàn chính laø hieän

töôïng giaûm aâm löôïng töø ñænh aâm tieát tröôùc kheùp aâm tieát laïi. Vì theá, khi theå hieän ra chöõ vieát,

nguyeân aâm naøy thöôøng mang daáu thanh cuaû aâm tieát: maáy, caøy, naãu, ngaõi, röôïi, nhieãu, ngheãu

(ngheän).

Nguyeân aâm keùp coù giaù trò cuaû moät aâm vò

Nguyeân aâm tröôït taêng daàn cuaû tieáng Vieät coù ñaày ñuû nhöõng neùt thoaû ñaùng cuaû moät aâm vò

nguyeân aâm:

ñoù laø nhöõng aâm vò laøm haït nhaân cuaû aâm tieát nhö caùc nguyeân aâm ñôn khaùc;

coù theå hoaùn chuyeån nguyeân aâm tröôït taêng daàn naøy vôùi moät nguyeân aâm ñôn daøi trong moät

aâm tieát maø khoâng laøm thay ñoåi tính caùch cuaû aâm tieát: tröôøng -- traøng, hoaøn -- hoøn, hôïp --

hieäp;

coù ñoä daøi ngang vôùi moät nguyeân aâm ñôn;

keát hôïp ñöôïc vôùi caùc aâm cuoái nhö caùc nguyeân aâm ñôn;

coù theå ñöùng cuoái aâm tieát nhö moät nguyeân aâm ñôn daøi.

Tröôùc heát, nhö ñaõ trình baøy veà hieän töôïng nguyeân aâm keùp tröôït taêng daàn ôû treân kia, caùc

nguyeân aâm keùp tieáng Vieät ñeàu laø nhöõng nguyeân aâm tröôït qua nhau chöù khoâng coù vai troø naøo

14

cuaû phuï aâm cuoái (hay aâm ñeäm). Caùc nguyeân aâm keùp tröôït töø hai hoaëc ba vò trí khaùc nhau

trong heä thoáng nguyeân aâm.

Thöù ñeán laø trong keát hôïp aâm tieát, taát caû caùc toå hôïp noùi treân ñeàu coù hôn moät thaønh toá caáu taïo,

nhöng khoâng phaûi laø hai ñôn vò nguyeân aâm ñoäc laäp. Trong keát hôïp aâm tieát, caùc thaønh toá

nguyeân aâm trong toå hôïp keát hôïp vôùi nhau thaønh moät ñænh aâm tieát maø thoâi. So saùnh caùch phaùt

aâm caùc tieáng sau ñaây:

(a) (b)

ñi - eân ñieân

khuy - eân khuyeân

khu - y khuy

cö - ôõi cöôõi

thu - eá thueá

kho - eû khoeû

mu - oán muoán

khu - a khua

Khi phaùt aâm coät (a), ta nhaän ra hai aâm tieát, moãi aâm tieát coù moät ñænh do moät nguyeân aâm ñôn

taïo thaønh. Trong khi ñoù, coät (b) khi phaùt aâm chæ coù moät aâm tieát, ñænh aâm tieát taïo thaønh do hai

nguyeân aâm tröôït qua nhau raát nhanh, ñænh aâm tieát naøy ñaït ñænh cao ôû thaønh toá nguyeân aâm thöù

nhì. Coù theå bieåu dieãn ñöôøng neùt aâm tieát cuaû hai tieáng ñi - eân vaø ñieân nhö sau:

(a) (b)

i eâ eâ

i

ñi - eân ñieân

Hình 6 : Ñoà bieåu aâm tieát caùc tieáng ñi - eân vaø ñieân

Ñieàu naøy coù yù nghiaõ raèng: toå hôïp nguyeân aâm keùp chæ taïo neân moät aâm tieát, do vaäy tröôøng ñoä

cuaû nguyeân aâm keùp naøy xem nhö coù ñoä daøi töông ñöông moät nguyeân aâm ñôn ôû theå bình

thöôøng. Noùi caùch khaùc, moãi nguyeân aâm keùp chæ coù giaù trò aâm vò hoïc nhö moät aâm vò maø thoâi.

Nguyeân aâm keùp vaãn ñöôïc xem laø moät nguyeân aâm ñôn daøi, nghiaõ laø vaãn chæ laø moät moät aâm vò

trong aâm tieát. Nhöõng toå hôïp nhö / ai / vaø / au / trong tieáng Anh laø nhöõng nguyeân aâm keùp.

Nhöng nhöõng toå hôïp nhö / aj / vaø / aw / , hay laø caùc toå hôïp aâm tröôït giöaõ moät aâm vaãn

thöôøng goïi laø phuï aâm / j- / vaø / w- / vôùi moät nguyeân aâm ñeå laøm thaønh moät nguyeân aâm keùp

taêng daàn (chaúng haïn / ja / hay laø / wa /) thì coù ñöôïc nhaän laø nguyeân aâm keùp khoâng ? Caùc

nhaø ngöõ aâm tieáng Anh haõy coøn chöa thoáng nhaát yù kieán veà vaán ñeà naøy.

Ñoái vôùi keát hôïp /u/ vaø /i/ ôû sau nguyeân aâm, chuùng toâi xem chuùng laø hai phuï aâm cuoái, döaï treân

tính caùch phuï aâm roõ reät cuaû chuùng. Ñoái vôùi nhöõng keát hôïp tröôùc nguyeân aâm khaùc, chuùng toâi

nhaát loaït xem hai aâm naøy laø nguyeân aâm thöù nhaát trong toå hôïp nguyeân aâm keùp. Chuùng toâi caên

cöù vaøo söï phaân boá thoáng nhaát cuaû caùc keát hôïp / u / + nguyeân aâm trong tieáng Vieät laø moät hieän

töôïng naèm trong quy luaät hoaït ñoäng phoå bieán cuaû nguyeân aâm trong moïi ngoân ngöõ: hieän töôïng

15

toå hôïp nguyeân aâm ( keùp) tröôït-taêng daàn, vaø cho raèng neùt khu bieät cuaû nhöõng keát hôïp naøy khaù

thoáng nhaát trong phaàn aâm chính cuaû aâm tieát. Caùc toå hôïp nguyeân aâm taêng daàn coù cuøng tính

caùch vaø giaù trò aâm vò hoïc nhö nhau cuaû moät nguyeân aâm keùp, töø moâ hình keát hôïp ñeán tröôøng

ñoä phaùt aâm.

Ñeå thaáy theâm tính caùch ñôn nhaát cuaû toå hôïp caùc aâm troøn moâi (nghiaõ laø coù aâm /u/) ñi keøm vôùi

moät nguyeân aâm khaùc, chuùng ta haõy xem xeùt moät soá töø laùy tieáng Vieät, trong ñoù coù hieän töôïng

aâm chính laø moät nguyeân aâm ñôn laùy vôùi moät nguyeân aâm keùp troøn moâi cuøng baäc hay cuøng

haøng vôùi noù: baâng khuaâng, sung söôùng, ngöôïng nguøng, luùng lieáng... Caùc töø laùy naøy ñeàu coù moâ

hình caáu truùc nhö sau:

aâm ñaàu + { aâm chính } + aâm cuoái + thanh

{nguyeân aâm ñôn / nguyeân aâm keùp}

Hình 7: aâm chính trong caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät

Trong taát caû caùc thí duï veà loaïi töø laùy daãn treân, nhöõng aâm tieát coù troøn moâi ñeàu coù moät keát caáu

aâm tieát vôùi thaønh phaàn aâm chính nhö / ieâ /, / öô /, / uô / : chæ coù moät ñöôøng ranh döùt khoaùt

giöaõ aâm ñaàu vaø aâm chính: kh-uaâ-ng, s-öôù-ng, ng-öôï-ng, l-ieá-ng. Nghiaõ laø hieän töôïng troøn moâi

cuaû aâm / u / laø hieän töôïng thuoäc veà aâm chính, vì ñoù laø moät yeáu toá cuaû caùc nguyeân aâm trong

phaàn aâm chính. Cho neân ñöa taát caû nhöõng toå hôïp hai nguyeân aâm vaøo nhoùm caùc toå hôïp

nguyeân aâm keùp laø moät vieäc hôïp leõ.

Moät keát luaän khaùc ruùt ra töø nhöõng thaûo luaän treân ñaây, laø: duø laø nguyeân aâm ñôn hay nguyeân

aâm keùp, nguyeân aâm ngaén hay daøi, caùc aâm vò naøy chæ laø moät aâm vò duy nhaát ñaûm nhaän thaønh

phaàn aâm chính trong caáu truùc aâm tieát.

Keát luaän thöù ba laø: vì khoâng coù loaïi aâm vò goïi laø baùn aâm trong tieáng Vieät neân cuõng khoâng coù

thaønh phaàn goïi laø aâm ñeäm trong caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät. Sô ñoà caáu truùc aâm tieát tieáng Vieät

do vaäy maø chæ coù boán thaønh phaàn, khoâng coù ñôn vò goïi laø aâm ñeäm ñoäc laäp, hoaëc xem laø tieàn

aâm chính -hieåu nhö moät tính caùch cuaû aâm ñaàu.

Nguyeân aâm keùp coù yeáu toá naøo maïnh hôn ?

Khi tìm hieåu ngöõ aâm tieáng Vieät, caùc taùc giaû phöông taây vaø sau naøy caùc taùc giaû ngöôøi Vieät

ñeàu laáy khaùi nieäm diphthong cuaû caùc ngoân ngöõ phöông taây ñeå chæ caùc toå hôïp nhö ieâ, öô, uoâ

vaø ñeàu cho laø trong caùc toå hôïp hai nguyeân aâm kia, yeáu toá nguyeân aâm keá ngay tröôùc laø yeáu toá

"maïnh" hôn. Nguyeãn Baït Tuî (1949: 35-36) cho raèng khi hai nguyeân aâm ñi vôùi nhau thì theá

naøo cuõng coù moät aâm yeáu, vaø oâng cho raèng trong ba toå hôïp ieâ, öô, uoâ thì caùc aâm eâ, ô, oâ coù

phaàn yeáu hôn caùc aâm i, ö, u. OÂng cuõng khaúng ñònh ñieàu naøy moät laàn nöaõ khi cho raèng thanh

nhieãm maïnh hôn ôû caùc yeáu toâ nguyeân aâm ñaàu i, ö, u. Ñoaøn Thieän Thuaät (1977: 204) cuõng

cho raèng thaønh toá nguyeân aâm thöù nhaát trong caùc nguyeân aâm ñoâi laø thaønh phaàn nguyeân aâm

maïnh hôn, vaø do ñoù aâm saéc chuû yeáu cuaû moãi nguyeân aâm ñoâi laø do yeáu toá thöù nhaát quy ñònh.

Nhöng cuõng coù taùc giaû khaùc laïi nhaän thaáy yeáu toá ñaàu trong caùc toå hôïp kieåu treân coù khaùc nhau

veà tính caùch, vaø phaûi taùch ra laøm hai nhoùm khaùc nhau. Leâ Vaên Lyù ñaõ laøm theá, vaø oâng cho

raèng chæ coù caùc toå hôïp kieåu ai, ay, ao, eâu, eo… laø caùc nhò truøng aâm, coøn ngoaøi ra ba toå hôïp ieâ,

öô, uoâ laø nhöõng toå hôïp coù giaù trò nhö nguyeân aâm ñôn. Phaân bieät hai loaïi toå hôïp naøy laø moät

thaønh töïu coù yù nghiaõ, maëc duø vaäy taùc giaû Le parler vietnamien chöa thoaùt ra khoûi aûnh höôûng

16

taây phöông khi chæ ñònh nhöõng toå hôïp kieåu ai, ay, ao, eâu, eo… laø caùc nhò truøng aâm

(diphthong), ñeå chæ thöaø nhaän caùc toå hôïp ieâ, öô, uoâ laø nhöõng toå hôïp ñaëc bieät vì raát gaàn tính

caùch vôùi caùc nguyeân aâm ñôn. OÂng chæ queân moät ñieàu laø chính vì nhöõng toå hôïp nguyeân aâm

keùp trong ngoân ngöõ phöông taây raát gaàn tính caùch cuaû nguyeân aâm ñôn neân chuùng môùi ñöôïc

goïi laø diphthong.

Ñi sau oâng, Emeneau (1951) vaãn toû ra luùng tuùng trong vieäc phaân caùch hai loaïi toå hôïp treân maø

Leâ Vaên Lyù ñaõ raát taùch baïch. Trong soá baûy nhoùm nguyeân aâm maø oâng ghi nhaän ñöôïc töø nhöõng

cöù lieäu phaùt aâm thì coù naêm nhoùm laø nhöõng toå hôïp nguyeân aâm, trong ñoù moät nhoùm coù caùc aâm

/ui/, /oi/, /au/ … laø nhöõng nhoùm aâm maø oâng goïi laø "falling diphthong". Coøn laïi ba nhoùm sau

cuøng ñeàu cho pheùp keát luaän laø nhöõng nhoùm aâm taêng-daàn, hoaëc taêng-roài-giaûm: /uô/, /ua/,

/uy/, /uoâi/,/öôi/, /uyu/,/oay/... Rieâng nhoùm thöù ba goàm ba aâm /uoâ/, /öô/, /ieâ/ thì oâng

khoâng cho bieát chuùng coù phaûi laø "falling diphthong" hay khoâng. Emeneau quan saùt ñöôïc tính

caùch taêng-giaûm cuaû moät soá toå hôïp nguyeân aâm, nhöng oâng khoâng döùt khoaùt ñöôïc vì vaãn luùng

tuùng trong quan nieäm "diphthong" laø phaûi giaûm daàn.

Nhöõng khaúng ñònh cuaû oâng Nguyeãn (1949 vaø 1959) ñeàu khoâng ñöôïc chöùng minh cuï theå neân

khoâng bieát oâng döïa treân cô sôû naøo. Nhöõng thuyeát minh cuaû oâng Ñoaøn veà aâm saéc cuaû aâm tieát

ñöôïc quy ñònh do nguyeân aâm ñaàu cuaû toå hôïp nguyeân aâm ñoâi vaø ba chæ cho thaáy raèng chuùng

ñeàu laø nhöõng nguyeân aâm ñuùng nghiaõ chöù khoâng phaûi laø baùn aâm, nhöng chöa theå töø ñoù khaúng

ñònh ñöôïc laø yeáu toá nguyeân aâm thöù nhaát trong caùc toå hôïp ieâ, öô, uoâ laø nhöõng yeáu toá maïnh

hôn yeáu toá thöù nhì. Vaû chaêng, khi ñaõ xaùc ñònh laø caùc nguyeân aâm ñoâi ñeàu baét ñaàu baèng moät

yeáu toá thuoäc baäc thanh löôïng nhoû roài chuyeån sang moät yeáu toá khaùc cuøng loaïi aâm saéc ôû baäc

thanh löôïng lôùn hôn (Ñoaøn 1977:221) thì khoù coù theå keát luaän laø yeáu toá thöù nhaát maïnh hôn

yeáu toá nguyeân aâm thöù nhì.

Ñoaïn thuyeát minh veà caùch hieäp vaàn trong thi ca giöaõ caùc nguyeân aâm i - ieâ - eâ, hoaëc ö - öô - ô,

u - uoâ - oâ cuõng khoâng chöùng toû ñöôïc laø 'moãi nguyeân aâm ñoâi hieäp vaàn vôùi moät nguyeân aâm ñôn

cuøng aâm saéc vôùi yeáu toá ñaàu cuaû nguyeân aâm ñoâi aáy' (Ñoaøn, 1977:222-223). Nhö seõ trình baøy

trong muïc "hoaø phoái nguyeân aâm", söï gieo vaàn thoâng cho pheùp caùc nguyeân aâm cuøng cuøng gaàn

guõi nhau veà ñieåm phaùt aâm, chaúng haïn cuøng laø nguyeân aâm haøng tröôùc i - ieâ - eâ, haøng giöaõ ö -

öô - ô, vaø haøng sau u - uoâ - oâ, coù theå gieo vaàn vôùi nhau, goïi laø nhöõng "vaàn thoâng".

Thaät ra, caû hai ñieàu thuyeát minh cuaû oâng Ñoaøn ñeàu toû ra baát nhaát, maâu thuaãn vôùi thöïc

nghieäm ngöõ aâm, theo ñoù thì yeáu toá thöù nhì luoân maïnh hôn -nhö Leâ Vaên Lyù (1948: 44) ñaõ

nhaän xeùt.

Trong soá caùc taùc giaû baøn veà tính caùch loaïi toå hôïp nguyeân aâm naøy coù Thompson (1965:30)

thaän troïng hôn khi oâng cho raèng caùc toå hôïp ieâ, öô vaø uoâ khaùc haún tính caùch caùc toå hôïp khaùc

maø oâng thöaø nhaän laø "diphthong", vì aâm saéc cuaû chuùng khoâng roõ raøng, coù khi thì yeáu toá

nguyeân aâm ñaàu maïnh hôn, coù khi yeáu toá thöù nhì noåi roõ hôn, maø cuõng coù tröôøng hôïp khoù nhaän

ra ñaâu laø yeáu toá troäi hôn. Trong moät baûng keâ taát caû caùc loái keát hôïp nguyeân aâm, taùc giaû ñaõ

luùng tuùng khi xeáp loaïi caùc toå hôïp nguyeân aâm keùp: oâng ñöa vaøo hai loaïi "vowel cluster" vaø

"diphthong" caùc toå hôïp nguyeân aâm khoâng theo tieâu chuaån xaùc ñaùng.

Gaàn ñaây chuùng toâi ñaõ kieåm nghieäm laïi baèng cöù lieäu thöïïc nghieäm, vaø cuõng nhaän thaáy laø hai

kieåu keát hôïp maø Leâ Vaên Lyù phaân bieät ñeàu coù neùt dieãn bieán aâm ñieäu khaùc nhau (Phaïm, et al,

1998:3-37), chaúng haïn hai toå hôïp oa vaø ao coù ñöôøng neùt aâm ñieäu nhö sau:

17

a a

o

o

/ oa / / ao /

Hình 8: Khaùc bieät veà ñöôøng neùt aâm ñieäu cuaû hai aâm ñoaïn / oa / vaø / ao /

Döaï treân nhöõng cöù lieäu thöïc nghieäm ñoù, chuùng toâi nghó laø coù theå xaùc nhaän nhöõng nhaän xeùt

cuaû Leâ Vaên Lyù laø ñuùng: trong caùc toå hôïp nguyeân aâm keùp, caùc yeáu toá nguyeân aâm ñi tröôùc laø

nhöõng yeáu toá tröôït töø ñoä môû heïp veà caùc vò trí coù ñoä môû roäng hôn, vì vaäy caùc yeáu toá ôû vò trí

roäng laø nhöõng yeáu toá maïnh hôn, quy ñònh aâm saéc cuaû aâm tieát ñoù.

Ñeán ñaây coù theå quy keát moät soá tính caùch chung veà khaû naêng keát hôïp cuaû 9 toå hôïp nguyeân aâm

keùp-tröôït taêng daàn cuaû tieáng Vieät laø:

(i ) chuùng coù khaû naêng keát hôïp vôùi taát caû caùc phuï aâm ñaàu, töông töï nhö caùc nguyeân aâm

ñôn;

(ii ) chuùng coù khaû naêng keát hôïp vôùi taát caû caùc phuï aâm cuoái hoaëc phuï aâm cuoái, töông töï nhö

moïi nguyeân aâm ñôn;

(iii ) chuùng coù khaû naêng keát hôïp vôùi ñuû saùu thanh;

(iv ) trong keát hôïp aâm tieát, caùc toå hôïp nguyeân aâm keùp cuõng ñeàu gioáng nhau veà tính caùch:

chuùng ñeàu coù ñoä môû töø heïp ñeán roäng, vaø thaønh toá nguyeân aâm thöù nhì luoân luoân maïnh,

vaø laø yeáu toá nguyeân aâm caûm nhieãm thanh maïnh hôn. Tieáng Vieät coù taát caû 9 nguyeân

aâm keùp, ñeàu laø nhöõng nguyeân aâm tröôït taêng daàn cöôøng ñoä töø moät nguyeân aâm heïp / i /

hay aâm troøn moâi / u / ôû treân haøng cao nhaát ñeå sang moät nguyeân aâm thöù nhì ôû baäc thaáp

hôn vaø coù ñoä môû lôùn hôn, do ñoù coù aâm löôïng maïnh hôn. Chính tính caùch tröôït taêng

daàn naøy seõ laø tính caùch chung nhaát cuaû 9 nguyeân aâm keùp cuaû tieáng Vieät, taïo thaønh

moät heä thoáng nhaát quaùn. Vì yeáu toá nguyeân aâm thöù nhì maïnh hôn neân chuùng caûm

nhieãm thanh maïnh hôn. Vì theá, caùc ñoà vò thanh ñöôïc ghi treân caùc ñoà vò ghi aâm vò

maïnh cuaû aâm tieát: tuyù luyù, kiaø, hueà,queá, hoeø, queõ, khoeû, ngoeûo, quôû, muaù, quaán, khoaù,

thöaû...

Hoaø phoái nguyeân aâm

Moät neùt ñaëc tröng cuaû nguyeân aâm tieáng Vieät laø söï hoaø phoái ngöõ aâm. Ñaáy laø söï hoaø phoái vôùi

nhau nhaèm taïo aâm höôûng caân ñoái, haøi hoaø. Coù nhieàu caùch hoaø phoái nguyeân aâm:

(1) Hoaø phoái trong noäi boä moät aâm tieát : Ñaây laø pheùp hoaø phoái cuaû caùc nguyeân aâm keùp

trong noäi boä moät aâm tieát. Chuùng keát hôïp vôùi nhau theo pheùp tröôït taêng daàn. Nhö vaäy, pheùp

tröôït taêng daàn trong nguyeân aâm keùp chính laø moät trong nhöõng phöông thöùc hoaø phoái ngöõ aâm

cuaû nguyeân aâm tieáng Vieät. Hieän töôïng tröôït taêng daàn cuaû nguyeân aâm keùp chính laø moät loái

theå hieän quy luaät thuaän thanh aâm cuaû pheùp hoaø phoái ngöõ aâm.

18

(2) Hoaø phoái trong keát hôïp song tieát : Hoaø phoái nguyeân aâm coøn coù theå thöïc hieän trong

pheùp caáu taïo caùc toå hôïp hai aâm tieát thöôøng goïi laø töø laùy. Pheùp laùy töø cuaû tieáng Vieät laø moät loái

hoaø phoái ngöõ aâm trong keát hôïp song tieát. Nguyeân aâm trong hai aâm tieát cuaû töø laùy tieáng Vieät

coù theå hoaø phoái vôùi nhau theo hai caùch:

(a) laëp: nguyeân aâm cuaû aâm tieát thöù hai chæ laëp laïi nguyeân veïn nguyeân aâm cuaû aâm tieát

thöù nhaát: caêm caêm, haàm haàm, saàm saäp, cuøm cuïm, toeø loe, ñuoàn ñuoãn...

(b) laùy: nguyeân aâm hoaø phoái vôùi nhau baèng caùch laùy vôùi nhau theo luaät haøi aâm.

Luaät haøi aâm naøy theå hieän theo hai loái nhö sau:

nguyeân aâm cuaû hai aâm tieát hoaø phoái vôùi nhau töø vò trí khaùc haøng nhöng cuøng ñoä khueách:

haøng tröôùc haøng giöaõ haøng sau

i

u

ô

eâ oâ

ô

e

o

a

Hình 9 : Hoaø phoái nguyeân aâm cuøng ñoä khueách

Ví duï: haøng tröôùc haøng giöaõ: hí höûng ( i ö )

veû vang (e a)

haøng giöaõ haøng sau: vaøng voït (a o)

goïn gaøng (o a)

haøng tröôùc haøng sau: hoù heù (o e)

vi vu (i u)

ngoâ ngheâ (oâ eâ)

nguyeân aâm hoaø phoái vôùi nhau töø hai vò trí cuøng haøng nhöng khaùc ñoä khueách: nguyeân aâm

heïp nguyeân aâm trung nguyeân aâm roäng.

i

u

ö

eâ oâ

ô

e o

19

a

Hình 10 : Hoaø phoái nguyeân aâm cuøng haøng

Ví duï: nguyeân aâm heïp nguyeân aâm roäng: phì phaø (i a)

nguùt ngaøn (u a)

nguyeân aâm trung nguyeân aâm roäng: hôùt haûi (ô a)

heå haû (eâ a)

roän raøng ( oâ a)

nguyeân aâm heïp nguyeân aâm trung: tæ teâ (i eâ)

löõng lôø (ö ô)

ñuïng ñoä (u oâ)

(3) Pheùp gieo vaàn trong thi ca: aâm vaän hoïc coå ñieån raát chuù troïng ñeán vieäc gieo vaàn thô.

Vaàn cuaû thi ca laø phoái hôïp cuaû ba thaønh phaàn aâm tieát: aâm chính, aâm cuoái vaø thanh. Ba boä

phaän naøy keát hôïp nhau thaønh 'khuoân vaàn' cuaû aâm tieát.

Ñieàu kieän ñaàu tieân cuaû gieo vaàn laø vaàn thô phaûi cuøng thanh. Ví duï:

cuøng vaàn baèng (khi coù moät trong hai thanh baèng: thanh ngang vaø thanh huyeàn):

Vaàng traêng ai ceû laøm ñoâi

Nöaû in goái chieác nöaû soi daëm tröôøng (ñoâi vaø soi cuøng thanh baèng)

hoaëc laø vaàn traéc (khi coù hai trong soá boán thanh traéc vaàn vôùi nhau):

Söông ñaàu nuùi buoåi chieàu nhö goäi

Nöôùc loøng khe neûo loäi coøn saâu (goäi vaø loäi cuøng thanh traéc)

Ñieàu kieän thöù nhì laø hai "khuoân vaàn" phaûi cuøng aâm cuoái.

Ñieàu kieän thöù ba laø veà aâm chính. Luaät thô ñoøi hoûi laø khuoân vaàn phaûi coù aâm chính gioáng nhau

ñeå coù vaàn chính, hoaëc laø aâm chính gaàn gioáng nhau nhö trong caùc vaàn thoâng.

Gieo ñöôïc 'vaàn chính' laø khi hai khuoân vaàn coù caùc nguyeân aâm gioáng nhau veà ñoä khueách, cuøng

ñieåm phaùt. Caâu thô döôùi ñaây gieo ñuùng 'vaàn chính':

Sao tua maáy caùi naèm keà

Thöông em töø thuôû meï veà vôùi cha. ( cuøng nguyeân aâm eâ vaàn vôùi nhau)

Gieo ñöôïc 'vaàn thoâng' laø khi naøo hai khuoân vaàn coù caùc nguyeân aâm ôû cuøng ñieåm phaùt (cuøng laø

nguyeân aâm haøng tröôùc, hay laø cuøng haøng giöaõ, haøng sau). Theo quy ñònh naøy thì hai tieáng lo

- so (vaàn chính) coù theå thoâng vaàn vôùi coâ - toâ, minh - tinh (vaàn chính) coù theå thoâng vaàn vôùi

thanh - cheânh, ñaéc - traéc (vaàn chính) coù theå thoâng vaàn vôùi taác - baác. Caâu thô döôùi ñaây laø

moät ví duï veà vaàn thoâng:

a aâ: Chöõ taøi chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau

Traûi qua moät cuoäc beå daâu (Kieàu)

'Vaàn thoâng' cuõng coøn laø khi hai khuoân vaàn coù moät aâm troøn moâi vaàn vôùi nguyeân aâm khoâng

troøn moâi cuøng haøng vaø gaàn guõi veà ñoä môû:

oa a: Sao sa sa xuoáng vöôøn hoa

Thöông em töø thuôû ngöôøi ra ngöôøi vaøo

i uieâ: Sao mai thöông nhôù ngöôøi ñi

20

Thöông em chæ coù trôøi khuya nhìn veà (Ca dao)

Ngoaøi ra, theo Nguyeãn Baït Tuî thì vaàn thoâng cuõng coøn laø khi hai khuoân vaàn khoâng cuøng

haøng nhöng coù cuøng ñoä khueách, nhöng oâng cuõng phaûi thöaø nhaän raèng loái thoâng vaàn naøy raát

hieám (theo Nguyeãn 1959: 51):

Nhöõng aâm heïp: i ö u ? (chuùng toâi vaãn chöa tìm thaáy daãn chöùng naøo)

Nhöõng aâm trung: eââ ô oââ Nhaân daân nghe thaáu söï cô

Saém sanh aùo caùnh quaàn hoà ra ñi (Thaïch Sanh)

Nhöõng aâm roäng: e a o Ñeäm hoàng thuyù thôm tho muøi xaï

Boùng boäi hoaøn laáp loù trong traêng (Cung Oaùn)

Toùm laïi, nguyeân aâm tieáng Vieät coù 9 nguyeân aâm ñôn vaø 9 nguyeân aâm keùp. Moãi nguyeân aâm

naøy laïi coù theå phaùt ra ôû daïng bình thöôøng hay ôû daïng theå ngaén tuyø theo quan heä keát hôïp loûng

hay chaët vôùi caùc phuï aâm cuoái. Caùc nguyeân aâm keùp tieáng Vieät coù moät tính caùch chung laø

nhöõng nguyeân aâm tröôït-taêng-daàn. Tính caùch noåi baät naøy ñaõ phaân caùch haún nhöõng ñôn vò

nguyeân aâm goïi laø "diphthong" tieáng Vieät vaø caùc ngoân ngöõ AÁn AÂu -trong ñoù caùc "diphthong"

gaàn nhö laø toaøn boä caùc nguyeân aâm tröôït giaûm daàn maø thoâi.

Moät heä thoáng nguyeân aâm nhö theá coàng keành quaù chaêng ? Chuùng toâi khoâng nghó vaäy. Moät heä

thoáng nguyeân aâm cô baûn goàm 9 aâm vò khoâng phaûi laø coàng keành, maø coù theå noùi laø tinh giaûn:

tröôùc giöaõ sau cao i

kheùp u

K

nöaû kheùp e o

C

nöaû môû

môû F

H thaáp

A

Hình 11: Nguyeân aâm tieáng Vieät

Nhöõng toå hôïp nguyeân aâm keùp nhö ñöôïc phaân tích trong baøi naøy chæ neân xem laø nhöõng phaân

boá baäc hai, töø nhöõng ñôn vò cô baûn treân ñaây.

Nhaän ra tính caùch ñaëc tröng naøy coù yù nghiaõ lôùn nhieàu maët. Tröôùc heát laø saùng leân tính heä

thoáng cuaû nguyeân aâm keùp tieáng Vieät, vaø giaûi toaû nhöõng ngoä nhaän veà tính caùch ñaëc tröng cuaû

nguyeân aâm keùp vì quaù neä vaøo tieâu chí veà nguyeân aâm keùp trong loaïi hình ngoân ngöõ phöông

taây. Nhöõng phaân tích veà nguyeân aâm keùp treân ñaây coøn gôïi laïi vieäc xem xeùt caáu truùc aâm tieát

21

tieáng Vieät. Tröôùc ñaây, caùc taùc giaû ngöõ aâm tieáng Vieät thöôøng baên khoaên veà caùc aâm troøn moâi /-

w-/ ôû giöaõ phuï aâm ñaàu vaø nguyeân aâm. Ñoù laø hieän töôïng thaàn aâm hoaù (Leâ 1948) hay ñoù laø

nhöõng aâm ñeäm naèm giöaõ hai thaønh phaàn aâm ñaàu vaø aâm chính cuaû moät aâm tieát (Ñoaøn 1977).

Khi nhaän dieän ñöôïc laø aâm troøn / u / vaø aâm heïp / i / laø nhöõng boä phaän cuaû moät toå hôïp nguyeân

aâm keùp, caùi goïi laø thaønh phaàn "aâm ñeäm" trong aâm tieát tieáng Vieät khoâng coøn nöaõ. AÂm tieát

tieáng Vieät ñöôïc trình baøy laïi vôùi moät caáu truùc oån ñònh, saùng leân tính heä thoáng cuaû noù.

Ñoaøn Xuaân Kieân

i Trong baøi naøy chuùng toâi duøng töø nguyeân aâm ñeå chæ loaïi ñôn vò aâm thanh ñeå caáu taïo aâm tieát, vaø töø aâm

chính duøng ñeå chæ thöù töï thaønh phaàn caáu thaønh aâm tieát ñoù.

ii Caùc aâm cuoái cuaû tieáng Vieät vaãn thöôøng ñöôïc vieát döôùi daïng laø m, p, n,t, ng/nh, c/ch, u/o vaø i/y.

iii Chuùng toâi duøng thuaät ngöõ nguyeân aâm keùp (diphthong vaø tripthong) ñeå chæ caùc toå hôïp keát caáu coù hôn

moät nguyeân aâm. Caùc toå hôïp naøy coù theå ñöôïc goïi baèng nhieàu teân khaùc khaùc nhau. Leâ Vaên Lyù (1968)

goïi laø nhò truøng aâm (diphthong) vaø tam truøng aâm (tripthong). Tuy vaäy, nhö seõ thaáy ôû döôùi, noäi dung

khaùi nieäm nguyeân aâm keùp khaùc haún taùc giaû naøy. Nhöõng toå hôïp nguyeân aâm maø oâng cho raèng chæ laø

moät aâm vò chính laø nhöõng dipthong (nguyeân aâm keùp) ñuùng nghiaõ, coøn nhöõng toå hôïp maø oâng goïi laø

nhöõng "nhò truøng aâm" (diphthong) hay "tam truøng aâm" (tripthong) laïi laø nhöõng toå hôïp khaùc haún.

Chuùng toâi seõ chöùng minh ôû muïc "Hieän töôïng nguyeân aâm tröôït giaûm daàn trong tieáng Vieät ?" ôû döôùi.

iv chuùng toâi taïm duøng kí hieäu [:] ñaët caïnh nguyeân aâm ñeå chæ theå thöôøng cuaû nguyeân aâm, phaân bieät vôùi

theå ngaén cuaû chuùng maø ñuùng ra neân vieát vôùi kí hieäu [ ` ] nhö ñaõ duøng cho chöõ a ngaén [ aê ].

v AÂm tieát môû laø aâm tieát khoâng coù moät aâm cuoái.

vi Coù ñieåm khaù thuù vò laø khoâng phaûi ngoân ngöõ AÁn AÂu naøo cuõng chæ coù nguyeân aâm keùp tröôït giaûm daàn

(falling glide diphthong). Moät soá ngoân ngöõ nhö tieáng Portuguese, Nga cuõng coù nhöõng nguyeân aâm

tröôït taêng daàn.

vii Heä thoáng ngöõ aâm moâ taû ôû chæ coù moät nguyeân aâm ba, thuoäc heä thoáng nguyeân aâm keùp; ñoù laø nguyeân

aâm /uieâ/ (vieát laø uyeâ/uya). Ngoaøi ra, caùc keát hôïp kieåu "tam truøng aâm" (tripthong) nhö ñöôïc trình baøy

trong saùch cuaû Leâ Vaên Lyù, chaúng haïn nhö khuaây, khuyûu, ngoaøi... ñeàu coù aâm chính laø nguyeân aâm tröôït

taêng daàn keát hôïp vôùi moät phuï aâm cuoái.

Taøi lieäu tham khaûo:

Cao Xuaân Haïo (1985) Phonologie et Lineariteù. Paris: S.E.L.A.F.

Crystal, D. (1987) A Dictionary of Linguistics and Phonetics. London:Basil Blackwell.

Dubois, J et al., (1973) Dictionnaire de Linguistique. Paris: Larousse.

Ñoaøn Thieän Thuaät (1977), Ngöõ Aâm Tieáng Vieät. Haø Noäi: Nxb. ÑH & THCN.

Emeneau, M.B. (1951) Studies in Vietnamese (Annamese) Grammar. Berkeley & Los Angeles:

University of California Press.

Gimson, A.C. (1980), An Introduction to pronunciation of English. (3e

ed.) London: Edward Arnold.

Hoaøng Tueä & Hoaøng Minh (1975) " Remarques sur la structure phonologique du vietnamien" in

Essais Linguistique. (series Etudes Vietnamiennes No

40). Hanoi: Xunhasaba

JM J (1878) Notions pour servir aø l' EÙtude de la Langue Vietnamienne. Taân Ñònh: Impr. de Mission

Ladefoged, P. (1982) A Course in Phonetics. New York: Harcourt Brace Jovanovich.

Leâ Vaên Lyù (1948), Le Parler Vietnamien. Paris: Höông Anh.

Nguyeãn Baït Tuî (1949), Chöõ Vaø Vaàn Vieät Khoa Hoïc. Saøi Goøn: Ngoân Ngöõ

Nguyeãn, Baït Tuî (1959), Ngoân Ngöõ Hoïc Vieät Nam. Saøi Goøn: Ngoân Ngöõ

Phaïm Thò Tuù Minh, et.al, (1998), Hoïc Kó Ñoïc Ñuùng - Saùch Höôùng Daãn I. Tilburg:Zwijsen.

Thompson, L. (1965) A Vietnamese Grammar. Seattle: Uni. of Washingtn Press.

Tröông, Vónh Kyù (1883) Grammaire de la Langue Annamite. Saigon: C. Guilland et Martiron