1

Zbulohet dokumenti q Sigurimi i Shtetit i drgon Enver Hoxhs

pr arrestimin e poetit Xhevahir Spahiu

XHEVAHIR SPAHIU NUK SHT SHKRIMTAR I LIBRAVE

N SIRTAR, ALIBIVE DHE RETUSHEVE

-Relacion i Ministris s Punve t Brendshme, Mbi t implikuarin

Xhevahir Spahiu: armik dhe antiparti.-

-Shkruan poezi armiqsore dhe ironizon klasikt e marksizm-leninizmit.

-N nj material t prgatitur nga Xhevahir Spahiu, i ashtuquajturi

Simpozium pr rakin, prmohen dhe ironizohen msimet e klasikve t

Marksizm-leninizmit dhe zhvillimi i tyre n mnyr krijuese nga Partija

ton.

-T rinj si Xhevahir Spahiu jan t paknaqur. P.sh. Ali Oseku ka hedhur

fjal fyese ndaj ish-pedagogeve t tij, duke e quajtur thjesht, bojaxhinj

-Pes masa ndshkimore ndaj Xhevahir Spahiut.

- Intervist e gazetarit Arshin Xhezo, mik dhe koleg me

Xhevahir Spahiun, dhn gazetarit Naim Zoto-

(Pjesa e par)

Naim Zoto

Ky dokument Sekret 1, t cilin n vitin 1977 Ministria e Brendshme ia drgonte Enver

Hoxhs, i ra n dor poetit, vetm kto dit dhe i grvishti nj plag t vjetr.

Tek kafe Evropa, ku rri zakonisht me miqt e tij, poeti nuk ka dshir t flas pr t. Por,

edhe sikur t doj t flas, s paku, tani pr tani, nuk mundet. Nj vit pas nj operacioni

tepr t vshtir q kreu jasht shtetit, dhe me t cilin opinioni sht njohur nga media, poeti

duket goxha m mir, por edhe pr shkak t emocionit q shkakton ky kujtim i hidhur, ai nuk

mundet t tregoj dot.

Kjo ishte dhe arsyeja q ne iu drejtuam pr kt intervist, njerit prej miqve t tij t vjetr, z.

Arshin Xhezo, n at koh, edhe koleg me Xhevahir Spahiun, n gazetn Zri i Popullit.

Zoti Xhezo, njhersh me rrethanat n t cilat sht akuzuar aq rnd poeti, flet edhe pr

raportet e pushtetit t kohs, me krijuesit dhe intelektualt, n prgjithsi.

2

-Zoti Xhezo, fillimisht, ju falenderojm pr intervistn por edhe q na dhat pr botim nj kopje t dokumentit Sekret 1 t Ministris s brendshme. Deshm tju pyesim,

si ju ra n dor ky dokument?

-Mendoj se fillimisht sht m mir t flas ky dokument sekret i Ministris s brendshme;

pra, q lexuesi t njihet m par me t:

Miratohet

Sekret , Ekz.Nr.1

Zv.Ministri i Punve t Brendshme Tiran, m 1.VI.1977

/Feor Shehu/

RELACION

MBI T IMPLIKUARIN XHEVAHIR SPAHIU

Xhevahir Myrteza Spahiu, i datlindjes 1945, lindur n Skrapar e me banim n

Tiran, antar Partie, me arsim t lart, i martuar, me pun korrespondent i

Zrit t Popullit.

Gjat ndjekjes dhe zbulimit t veprimtaris armiqsore t grupit armik e

antiparti n sektort e artit e t kulturs t kryesuar nga Fadil Parami, Todi

Lubonja e Dashnor Mamaqi, rezulton se n ngarkim t Xhevahir Spahiut kan

dal kto materiale.

3

-I pandehuri Fadil Parami, n proceset hetimore ka deponuar ... N poezit

hermetike, t cilat n vetvete paraqisnin paqartsi; linin shum kuptime, ishin

t errta dhe shkaktonin keqkuptime e ide t shtrembra tek lexuesit. M t

dhn pr kt proces kan qen Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu. Kjo sht nj

tendenc e njohur n botn perndimore dhe ka marr nj zhvillim koht e

fundit n Kosov e si rrjedhim n vendin ton u fut si rezultat i kontakteve

tona me poett dhe krijimtarin e tyre n Kosov.

...Prve pasojave q pati n krijimtari kjo veprimtari, pasoja t rnda

shkaktoi n ndarjen n breza t krijuesve dhe n hedhjen n luft midis tyre.

N fakt shenja t ndarjes n breza ka pasur edhe para vitit 1960, por kjo ndarje

u b m e dukshme dhe me pasoja pas viteve 1960. Sidomos n vitet e fundit,

un inkurajova nj ndarje t till. Me pikpamjen e ndarjes s brezave ka qen

edhe Xhevahir Spahiu. Si rezultat i ksaj ndodhn gabime t llojeve t

ndryshme krijuesish me koncepte dhe shije t ndryshme n baz shoqrie,

njohje, n baz estetike ose interesa t tjera, deri tek ato lokaliste. Shum

krijues u trhoqn, u bn t paknaqur pr trajtimin q u bhej si nga un

dhe Lidhja e Shkrimtarve dhe Artistve, ashtu edhe nga i ashtuquajturi brez i

ri. Disa nga t rinjt si Ali Oseku, hidhnin edhe fjal fyese ndaj ish pedagogve

t tyre, duke i quajtur thjesht bojaxhi. Duke vepruar n kt mnyr u

inkurajuan t rinj me pikpamje t shtrembra ideo-artistike, t cilt u bn

propagandues t shfaqjeve t huaja n letrsin dhe n artet tona, si ishin

Xhevahir Spahiu, Fatos Arapi, Sulejman Mato, Faslli Haliti, Moikom Zeqo, Ali

Oseku, Llambi Blido, Ksenofon Dilo, Nikolla Zoraqi, Shptim Kushta, Kristaq

Dhamo, Minush Jero e ndonj tjetr q sm kujtohet. Kundrshtimet dhe

acarimet midis ktyre grupeve shkuan duke u trashur. Un ktu gabova sepse

mora ann e t rinjve. Kt e bra pr vet pikpamjet e vjetra q kisha n kt

drejtim qysh kur punoja me rinin...

Disa t dhna t tjera:

Xhevahir Spahiu, kur ka qen n Prmet, ka pasur shoqri me Arziko Ismailin,

ish sekretare e Komitetit t Partis, e dnuar koht e fundit, me 10 vjet privim

lirie pr veprimtari armiqsore.

Mbas arrestimit t Arziko Ismailit, n shtpin e saj, gjat kontrollit, sht

gjetur nj material pr nj t ashtuquajtur simpozium mbi rakin. N kt

material bhet fjal, midis t tjerave, pr tema e kumtesa q prmojn dhe

ironizojn msimet e klasikve t Marksizm leninizmit dhe zhvillimin e

ktyre msimeve n mnyr krijuese nga Partija ton. Aty, jan planifikuar

tema t tilla si:

-kan thn klasikt pr rakin.

-Lufta kundr ideollogjis borgjeze q nnvleftson rolin e rakis n

revolucion.

-Rakija dhe e ardhmja e njerzimit.

4

-Prmeti, si pellgu m i lasht i rakis.

-Etimologjija e fjals raki dhe zamzane.

-Artitektura e klubeve t rakis.

-Recitim nga Omer Kajami.

-Si duhet ti prodhoj gotat e rakis fabrika e Kavajs.

-Ndarja e mimeve pr t dalluarit n kt fush.

-Prshndetje e pionierve.

-Telefon komunales pr gotat e thyera.

-mendohet pr ngritjen e fabrikave t reja t rakis.

-Kur duhet t filloj femra t pij rakin.

-Vrejtje mbi projektbuxhetin e rrethit.

-Detyrat e kontrollit puntor pr zbatim t ktyre detyrave.

Arziko Ismaili, e pyetur n gjyq ka deklaruar se ky material sht prgatitur

nga Xhevahir Spahiu, n zyrn e saj, kur ajo ka qen sekretare partie.

Duke u mbshtetur n materialet e msiprme, arrijm n:

KONKULUZION

Pr Xhevahir Spahiun: T informohet Partia dhe materiali t ruhet.

PRGJEGJSI I GRUPIT HETIMOR PRGJEGJSI I GRUPIT

OPERATIV

/Elham Gjika/ /Nevzat Haznedari/

-Po kthehesha nga puna, dit m par, dhe, si zakonisht, shkova ta takoja tek kafe Evropa,

ku Xhevahiri, si e dini, rri prher me miqt e vet.

Sapo hyra, ai nxori nga xhepi nj kopje t ktij dokumenti dhe ma vuri n dor. Ishte i prer

dhe n fytyr i lexohej ende zemrimi, sikur ngjarja t kishte ndodhur at ast.

E lexova me nj frym e n heshtje dhe mu ftoh trupi. Kur e mblodha veten, i thash:

-Ta botojm, Xhevahir!

-Ta dhash vetm pr ty,-tha,- dhe jo pr ta br pazar! T lutem, mos ma prish gjakun

tani...

E pash q t kuqt ia mbuloi fytyrn dhe aty pr aty, e lash at muhabet. Plaga e vjetr

dhmb m shum se e reja...

...Ishin tepr t rnda pr Xhevahirin dhe familjart e tij ato dit e net t vers s vitit 1977.

Pes masa ndshkimore i dhan pr shkak t atij relacioni q ju keni n dor: 1)Prjashtim

nga partia; 2) T largohet nga gazeta Zri i Popullit: 3) T largohet familjarisht nga Tirana e

t ohet n Puk; 4) T drgohet n minier q t edukohet n gjirin e klass puntore; 5)

Ti ndalohet botimi.....

Sigurisht, ishin familjart e tij q u shqetsuan m shum, por edhe ne, miqt e tij, m t

afrt, si Spiro Dedja, un dhe ndonj tjetr. Hynim e dilnim t heshtur, nga njra kafe e

Tirans tek tjetra, mundoheshim t merrnim me mend, si e qysh kishte rrjedhur puna gjer

aty: ngrinim dhe i rrzonim po aty, dhjetra variante, or t tra me pyetje e prgjigje, shpesh

edhe nga m absurdet, por q miku yn t ishte i implikuar armik e antiparti, si e

5

cilson ky relacion i krerve t Ministris s Brendshme dhe, si e implikuan disa n

mbledhjen e organizuar posarisht e me porosi nga lart n redaksin e gazets Zri i

Popullit,nuk mund ta mendonim kurr.

-Kush kishte folur keq pr mikun ton? Kush ishte denoncuesi dhe pse?

Hamendjet m t shumta pr shpifje dhe hakmarrje vrtiteshin, sigurisht, n lidhje me

punn ton si gazetar; me artikujt kritik, e pr t cilt, pr hir t s vrtets i kishim edhe

n natyrn e shkrimeve tona q t tre. Ministra, zvendsministra apo funksionar t lart

partiak ishin kryesisht personazhet e artikujve tan, nga donim t ndjenim knaqsin e

profesionit.

Kmbt n nj kpuc atyre q, shijn mbi hallet e popullit, ishte titulli i nj artikulli t

bujshm t Xhevahirit dhe tek t implikuarit e t cilit ne dyshonim m shum. Rrethi i

miqve e shokve q kapte ai artikull ishte goxha i madh dhe ishin njerz jo dokudo n

piramidn e lart partiake e shtetrore. Kjo ishte edhe arsyeja, q njri prej tyre, ministr, i

caktuar nga lart pr t verifikuar artikullin, kur kishte par Xhevahirin tek shtiste me miqt

e tij n ann tjetr t bulevardit t qytetit, u ishte drejtuar jo pa ironi, atyre q e shoqronin:

Akoma nuk sht n burg ky?!:

-u tha n at mbledhje n redaksin e Zrit t Popullit?

-Pr fat, t keq a t mir, un nuk isha n at mbledhje. Ndodhesha me pushime n

Voskopoj t Kors, dhe hollsit e atij spektakli grotesk, mi tregoi gazetari P.Xhixha, q

erdhi pr t m njoftuar.

Ishte lexuar fillimisht,-m tha ai,- nj letr e gjetur nga hetuesia, pas kontrolleve tek sirtart e

zyrs s nj ish-sekretareje partie n Prmet, e dnuar me dhjet vjet burg. N kt cop

letr, n nj atmosfer miqsore e shakash, Xhevahiri kishte shkruar: Simpozium pr

rakin, ku rreshtoheshin disa tema e kumtesa, si : 1) kan thn klasikt e Marksizm-

leninizmit pr rakin; 2) Lufta kundr ideologjis borgjeze q nnvlerson rolin e rakis n

revolucion... 3) Etimologjia e fjalve raki e zamzane; 4)Recitim nga Omer Khajami...; 5)

Vrejtje mbi projekt buxhetin e rrethit; ... 6) Prshndetje e pionierve...; 7) Detyrat e

kontrollit puntor pr zbatimin e detyrave... Edhe ca t tjera,-tha P.Xhixha,- por nuk m

kujtohen t gjitha... Xhevua u kritikua edhe pr librat me poezi dekadente, dhe pr ndikimet

nga Sartri q e ka kritikuar shoku Enver. Por, nga ajo cop letr nisi mbledhja, nga

Simpoziumi pr rakin; nga ajo shakaja...

-E uditshme. Pr nj shaka?!

-Shaka ju duket? Esht, n radh t par shakaja e vazhdueshme q ai kishte br me

poezit e tij ajo q solli ndshkimin, dhe m pak pastaj, Sesioni shkencor pr rakin.

Rakia ka qen sebepi. Shikoni me vmendje, se si sht kompozuar Relacioni nga

ustallart. Qllimisht dhe dinakrisht, n kt Relacion, me vetm nj kopje dhe ai i

drgohet vetm Njshit, sht vendosur n krye, deponimi n hetuesi i armikut Fadil

Parami pr t implikuarin si poet, dhe jo ajo cop letr pr sesionin, nj shaka,

megjithse edhe ajo shaka jo aq e kndshme. Implikimi duhej t ishte, mirfilli politik...

Pse, nga deponimet n hetuesi t Fadil Paramit, ku ai ka folur pr shumknd, jan vjel,

mbledhur e hequr mnjan, vetm ato pr Xhevahir Spahiun? Pse, n relacion sht

shtuar e perifrazuar edhe kritika e Enver Hoxhs pr Xhevahir Spahiun? Pse, pas ktyre,

n Relacion sht ngjeshur edhe Sesioni shkencor Dhe, m n fund, pse sht krijuar

ky Relacion? Esht krijuar dhe konceptuar me iniciativn e vet Ministris s Brendshme,

apo sht porositur e krkuar nga dikush nga lart?

Sa pr cilsin profesionale t Relacionit, profesionist dhe profesor t fushs s

drejtsis, kur ua tregova kto dit, m than se, nisur nga elementt prbrs t

Relacionit dhe nnshkruesit e tij, ai sht i plot dhe hartuesit kan krkuar nga Njshi

6

sipas rregullit, thjesht, nj miratim formal t arrestit me burg. Me sa duket, edhe

kryeredaktori yn i atyre viteve, nj njeri mediokr e frikacak,- q priste edhe ai rastin e art

pr Xhevahir Spahiun, u tregua tepr i zellshm edhe n kt rast kundr revizionizmit dhe

armiqve edhe brenda radhve t gazetarve...

Sikurse perandort e dikurshm t antikitetit, kur nga lozha kryesore e amfiteatrit ndiqnin me

syt n aren dyluftimin pr jet a vdekje t gladiatorve, kryeredaktori, me gishtin e madh

t dors s djatht t ulur posht, gjat gjith mbledhjes, kishte orientuar se kush duhej t

ishte humbsi...

Ai u thoshte t gjithve se duhej ta merrnin seriozisht orientimin nga lart, se Xhevahir

Spahiu ishte recidivist, pra prsrits n rrshqitjet e tij, se vet, personalisht shoku

Enver, e kishte kritikuar at, Xhevahirin, jo nj her, duke filluar nga viti 1973 pr ndikime t

huaja. Pastaj, kishte nxjerr skedat e tij t rregullta dhe kishte cituar E. Hoxhn, se

Xhevahiri sht i orientuar nga filozofia antimarksiste e Sartrit, e ka kopjuar at, e ka br t

tijn, duke menduar se t tjert nuk e din sht Sartri dhe filozofia e tij. Pak a shum, kjo:

un jam ai q nuk kam qen, un do t jem ai q nuk jam.

-A sht publikuar kjo kritik e Enver Hoxhs pr Xhevahir Spahiun?

-Sigurisht, madje, disa her, prve faktit q Enver Hoxha i sht rikthyer edhe m von

kritikave pr poetin. Ju kujtoj se kritika e Enver Hoxhs n janar t vitit 1973, n mbledhjen e

Presidiumit t Kuvendit Popullor, shnon t parin shembull apo kurban t tij, pas t cilit filloi

seriali i kritikave, goditjeve, internimeve e burgosjeve t artistve q kulmuan me t

famshmin Plenium t 4-t t KQ t Partis.

Ato mund ti gjeni n t gjitha botimet e Raporteve e fjalimeve t tij n vitet 70 por edhe n

vllimin e 50-t t Veprave t tij. Ndrkaq, kujtoj q un vet, pr nj rastsi, u njoha me

kritikn e par kundr Xhevahirit, ende pa u botuar n broshura e libra.

N fillim t shkurtit t vitit 1973, ndodhesha me shrbim nga gazeta, n orovod, n

Skrapar, n vendlindjen e mikut tim. Mngjesin e s nesrmes, dola hert nga hoteli dhe do

t nisesha n nj fshat n Vendresh, pr nj reportazh. Por, sekretari i par i Partis i

rrethit, m tha, se, nse dshiroja, mund t merrja pjes n nj mbledhje t plenumit t

Partis s rrethit, ku, si tha, do t lexonte nj fjalim sekret dhe shum t rndsishm t

Enver Hoxhs.

Hyra n mbledhje, u ula diku n sall, mes t tjerve, kryesisht, sekretar lokal t Partis

apo kryetar kooperativash, por as q mund t m shkonte ndrmend, q sekretari i Partis

do tu lexonte pikrisht at fjalim t Enver Hoxhs, t mbajtur vetm pak dit m par, n 9

janar, dhe ku kritikonte pr shfaqje t huaja, ndikime nga Sartri etj., Xhevahir Spahiun,

poetin e gazetarin e njohur, mikun tim, por edhe patriotin skraparlli, bashkqytetarin e tyre.

Si edhe vetkuptohet, n astin kur n sall ra bomba, pra kur u prmend emri i

Xhevahirit, dhe u than ato fjal, t gjith u gjendm t shokuar dhe salln e mbuloi heshtja.

Por, mua m befasoi fakti kur, edhe pasi sekretari prfundoi fjalimin, dhe, si ishte rregulli e

tradita, krkoi diskutime nga shokt e pranishm, prsri heshtje. Dhe, ashtu, si n nj

mort, pas disa minutash, dolm t gjith nj e nga nj nga salla. N nj gjendje ndjesie t

dyfisht, mes mrzis e merakut pr mikun dhe gzimit q bashkqytetart heshtn dhe nuk

iu vrsuln pr ta linuar, m duhej t kontrolloja gzimin.

Pr ata q e kan jetuar at koh, kjo heshtje ishte edhe fisnikri, por edhe trimri.

Vite m von i jam rikthyer vazhdimisht me mend atij gjesti tepr t rrall; ndoshta, unikal.

Por nj arsyetim m realist, m thoshte, se ajo sfid e vrtet, n pamje t par, nuk mund

t shpjegohej thjesht me fisnikrin dhe trimrin e njohur t skraparllinjve, dhe t

Skraparit,-nj nga bastionet m t fuqishme t Lufts Antifashiste. Skraparllinjt, vshtir

7

ta besonin, dhe nuk e kan besuar dot q nj bir i tyre, por edhe bir i partis, t dilte kundr

partis! Dhe t ishte antimarksist(?!)...

Xhevahir Spahiu ishte krenaria e tyre. Sipas mentalitetit t tyre, por dhe t kohs, at, partia

e kishte uar n Tiran, e kishte br gazetar n Zri i Popullit, ku ka m lart?! Xhevahir

Spahiu, si thoshte Partia, u binte n kok burokratve me artikujt e tij flak. Pastaj, ai

sapo ishte pranuar n Parti, ku ka hyr me dshir t madhe. Apo jo?

Po t ma bnin skraparllinjt kt pyetje mua, at koh, por edhe sot, sigurisht do tu

prgjigjesha: Edhe un, sikurse Xhevahiri, me dshir kam hyr n Parti. Po, kush hyri me

pahir? Ata q e thon kt, sot, npr gazeta e libra?!...

-Duket vrtet, kontradiktor, madje, absurd ky qndrim, prandaj, dhe desha tu bj nj

pyetje n dukje, e uditshme: Prderisa, Xhevahiri, ju apo t tjer nuk ishit armiq,

prse Xhevahir Spahiu, pr shembull duhej par si i till?

-Ju, keni t drejt n arsyetimin tuaj, q, ndoshta, m thjesht, mund t thuhej: Po, me

Xhevahir Spahiun, pati! Po me ne, t tijt, pati?

Besoj se tanim me kalimin e viteve, pr shumknd sht gjithnj e m e qart, se n emr

t ruajtjes s pushtetit, e quajtura luft klasash u b gjithmon m e egr e m e verbr,

dhe i drejtoi goditjet e saj edhe brenda familjes me parulln e Lufts: Pa dallim feje,

krahine dhe ideje.

E prkthyer tanim, bhet m e qart edhe ideja e lufts se klass: nxitje e sulmit t

gjysms kundr gjysms tjetr; pr t sunduar t trn.

Si dhe pse duhej t kursehej Xhevahir Spahiu, apo shkrimtart e artistt, kushdo qoft, kur

nuk u kursyen shokt e miqt e fmijris e t lufts, si Mehmet Shehu e Beqir Balluku, pr

t mos hyr m brenda familjes? Kto ne i menduam m von, por ather...

Ne ishim gazetar t rinj, dhe si t till, na entuziazmonin gjrat e bukura e njerzit e bukur,

dhe kto copza jete, na plqente ti hidhnim n reportazhet dhe eset tona, q i kishim

shum przemr.

Dhe, jo vetm ne. Po aq sa ne, bashk me ne, dhe pr fatin ton t mir, n gazetn ku ne

punonim, m t madhen dhe m cilsoren e kohs, botonim reportazhet, eset, tregimet dhe

artikujt e tyre, edhe shkrimtart dhe gazetart m t njohur t vendit si, Ismail Kadareja,

Dritro Agolli, Dhimitr Shuteriqi, Sabri Godo, Vath Koreshi, Javer Malo, Dhimitr Xhuvani,

Vangjush Gambeta, Aristotel Pano, Teodor Lao etj., disa prej t cilve ne, prsri, kishim

pasur fatin ti kishim patur edhe pedagogt tan n Fakultetin e Letrsis apo at t

Gazetaris.

Kishte arsye q, edhe ne, edhe profesort tan ta kishim pr zemr t shkruanim pr gjra

dhe njerz t bukur, sepse realisht kishte gjra dhe njerz t bukur. Pr shembull, ishim dhe

do t mbeten t bukur lufttart e liris, q rrin atje, nn pllakat e mermerit(n rastet kur

nuk i kan thyer e prishur); lufta kundr analfabetizmit qysh n mal, dhe shkollat e

Universiteti i par; hekurudhat e para dhe tharrja e knetave; uzinat, fabrikat dhe minierat,

ishin, gjithashtu, t bukura.

Ishin vrtet t bukura dhe frymzuese ato q shihnim. Nuk ishin t bukura, madje, t

shmtuara, ato q ne ather nuk arrinim dot ti shihnim, gjersa na doli rakia.

Dhe, nuk ishim t zhgnjyerit e vetm t planetit, q nuk arritm dot t shihnim n koh,

edhe varfrin e mjerimin e skajshm, si nuk ishim edhe t vetmit gazetar e shkrimtar

komunist t globit. Madje, m shum se gjysma e shkrimtarve m t njohur t bots, n

Lindje e n Perndim, ishin apo kishin qen antar t partis komuniste. N nj nga

shkrimet e tij, gazetari dhe shkrimtari i njohur gjerman, Artur Kstler, i cili, n vitet 30-40 ka

qen edhe nj nga funksionart m t lart t Partis Komuniste Gjermane, shkruan: N

vizitat e mia t para n Bashkimin Sovjetik, un u mrekullova nga entuziasmi i njerzve n

8

pun, dhe shkrova njlloj si gazetart partiak. M von, kur arrita t njoh varfrin e

jashtzakonshme, u befasova me veten dhe shkrimet e mia pr at entuziasm njerzor.

Por si, ju thash, ne gazetarve m t rinj, ve reportazheve, skicave e eseve, na plqenin,

po aq, madje, e kishim pr detyr, artikujt kritik, sidomos kur kishin brenda peshq t

mdhenj. Dhe, n raste t tilla, ndiheshim si heronj, apo VIP-a, n termin e sotm, dhe nuk

shkuleshim nga shtitjet n bulevard, para redaksis, duke pritur t lumturuar, urimet, me z

apo me tundje t lehta koke, t njerzve t njohur apo t panjohur, q n raste kritikash

shoqroheshin, me dshirn pr m lart...

Me m lart, sigurisht, as ne, as ata, nuk kuptonim t parin e vendit, apo prmbysjen e

sistemit, si, po dgjojm e shohim sot t pretendojn disa nga ish-kolegt tan n gazeta e

TV, dhe t cilt, t nesrmen e prmbysjes s sistemit, flakn, zhdukn e groposn n panik

e kushediku, teserat e partis s puns apo dokumentet e gazetarit, si t ishin para nj

kontrolli t befasishm t policis pr drog. Kshtu, hapn rrugn dhe u bn gazetar,

kryeredaktor, drejtor e antar t forumeve m t larta t opozits s athershme dhe e

vijuan akoma m me ashprsi luftn kundr komunizmit, pavarsisht, ca relacioneve apo

faksimileve me fotot dhe firmat e tyre, si spiun apo bashkpuntor t Sigurimit t Shtetit

q zun t dilnin e vazhdojn t dalin, nga arkivi e arkivat me prejardhje, nga po ajo der e

Ministris s Brendshme, me po ata emra e po ato firma zyrtarsh t ministris, por me

cilsimin miq e jo armiq si Xhevahir Spahiu...

Jo, ne nuk shkruanim pr t luftuar komunizmin n faqet e gazets. Ne, thjesht, donim t

bheshim gazetar t zot dhe e kishim me shum pasion profesionin ton.

Ndrkaq, mendonim, dhe, edhe tani, pas njzet e ca vjetsh, e mendojm akoma m qart,

se n kt bot, jan ca gjra q duan kohn e tyre t piqen.

-Duket ca e komplikuar kjo ideja e ndrrimit t mendimit, apo mendjes...Cili sht

gjykimi juaj?

Ka nj sentenc apo fjal t urt q thot: -Kush nuk ka mend, nuk ndrron mend,-dhe kjo,

padyshim sht kryesore.

Dihet se historia e humbjes s nj besimi sht gjithmon e gjat, sikurse ka dashur gjat t

krijohet. E njjta gj, besoj, ndodh edhe me krijimin e nj besimi t ri, dhe nuk mendoj se

sht shtje kalendari, ditsh apo orsh. Fillimisht, hidhet fara e dyshimit, si sht e

kuptueshme. Pastaj, kur ti, dalngadal zbulon demagogjin e gnjeshtrn, vjen edhe

zhgnjimi, dhe ather kupton, se ndoshta, edhe pr vite t tra ke luajtur rolin e nj

personazhi, tek i cili n thelb, nuk ke pasur besim t plot; e nse je sadopak serioz e ke

respekt pr veten, jetn tnde fillon ta rivlersosh sinqerisht e me kurajo.

Ndrkaq, si dihet, zhgnjimi sht m i rnd e m i hidhur, kur t vjen nga ai q ke

dashur, ide qoft apo individ. Pra, kur ta bn i yti, dhe jo e kundrta.

N kt rast, besoj, se edhe shkundja, edhe reflektimi bhet m i ngadalshm, por m i

natyrshm, dhe, divorci, m i vendosur dhe pa kthim prapa, pavarsisht n e shpall divorcin

apo jo. Por, mendoj se, ajo q e dallon intelektualin dhe shkrimtarin e talentuar e serioz,

sht se humbja e idealit apo pasionit t vjetr, ideologjik apo partiak, nuk e gjen n befasi

dhe bosh.

Ideali i tij sht humanizmi, pasioni dhe pr ti shrbyer artit dhe njeriut. Ky ideal, i mbrujtur

qysh n lindje, dhe i ushqyer tr jetn me mund, sakrifica dhe talent, sht veshja e

brendshme e sigurt, e cila, e mban ngroht n dimrat e regjimeve e qeverive.

Edhe kur thrrmohen e bien cipzat e ideologjive, ideali i humanizmit, sht e mbetet prap

aty: i prhershm, i sigurt dhe besnik.

9

Un besoj se tek Xhevahir Spahiu, si edhe tek jo pak shkrimtar, artist apo gazetar q

zhgnjimi por dhe goditjet iu erdhn nga i tyri, ka ndikuar pr ta nxitur m shpejt dhe

nxituar procesin e ndrrimit t mendjes dhe ta ndjejn veten mir tek ideali i tyre.

Studiuesi i njohur, Shaban Sinani, kt t vrtet t madhe tek Xhevahir Spahiu, e

konstaton, dhe analizon n thellsi: Pa e nxjerr aspak nga mendja prmbysjen historike

q ndodhi n Shqipri, n fundin e viteve 1990, kam vrejtur se, n poezin e tij, nuk ka

ndonj shembje a kriz idesh. Xhevahir Spahiu pat thn dikur; Jam ai q skam qen,/Do

t jem ai q nuk jam. Nuk ka si t shprehet m qart slogani i poetit q flijohet n fjaln q

ka zn rob. Por, pr Xhevahir Spahiun, koha q vjen me ndryshime, qofshin edhe

rrnjsore, nuk vjen me trauma. Esht i njjti poet q tronditet me mbrapshtit, q i krkon

lotit t dhimbjes, syrin e munguar, q i falet bashksis si nj vetkushtim.

Xhevahir Spahiu mund t jet nga t paktt poet q koha e dyt nuk e zuri ngusht dhe

nuk e oi n dorheqjen nga arti, si bn shum, n mpirje t fjals poetike, si ndodhi me

disa t tjer; n krkim t nj ideali t ri, si ndodhi me nj pal t tret. Sishte ekzistencialist

Xhevahir Spahiu, sishte as disident, sepse disidenca ka disa terma t rrept dhe, njhersh,

ai nuk na dshmohet si njeriu me ideal t shembur. Kjo, formalisht, duket shum e rnd pr

tu thn pr nj poet. Ktu del puna e idealit q ka poezia e Xhevahir Spahiu. Kjo poezi

sht e mbushur me idealin e njeriut t shuguruar n mirsi. Ideali i tij sht fisnikrimi i

ksaj bote... Dhe ky ideal rron prmbi kohra.

-Nga sa e njohim historin e kohs s diktaturs dhe autoritetin absolut t Enver

Hoxhs, a nuk duket disi e pakuptueshme q, edhe pas kritikave t tij, poeti Xhevahir

Spahiu t guxonte t shkruante prsri?

-Thuhet se poett u ngjajn fmijve; fyhen shpejt. -M plqen ta prsris kt metafor

edhe specifikisht pr Xhevahir Spahiun-. Kur nj prind i keq godet fmijn e vet dhe ai nuk

qan, nxehet dhe e qllon m shum, dhe, kur fmija, prsri nuk qan, prindi zemrohet

keqas dhe e prsrit goditjen, jo pse fmija ka br nj gabim, por sepse nuk qan. Pra, nuk

e kupton dot, se fyerja dhe sedra e lnduar e fmijs, tanim sht kthyer n dominante,

dhe e bn fmijn kryene e t mos i ndjej fare goditjet e tjera.

Ishte viti 1979. Dy goditje t tjera, nga po e njjta dor dhe pr poetin: largimi nga Tirana

n Puk, prjashtimi nga partia, miniera, transferimi n fshat, ndalimi i botimit e tashm,

Xhevahir Spahiu, ishte edhe nj poet i fyer: nj poet q nuk qan, por as nuk qesh. Gjithsesi,

tanim, jo fmij.

Karakteret e fort, jan nga ata gur q thyejn ekan, dhe fyerjen e provokimin e kthejn

n sfid e privilegj.

Tirezeu, falltari i famshm i mitologjis greke u ndshkua me verbim t prjetshm, por edhe

me dhuntin pr t parashikuar t ardhmen, vetm se hyjneshn Athina e pa lakuriq. Pr

habin e shumkujt, fyerja dhe goditjet e prsritura e bn Xhevahir Spahiun, sigurisht, m

t zemruar, por edhe me mendje m t kthjellt e m t ndar n udhn e tij.

Udha e trimris intelektuale ka kosto t rnd, por ne, miqve t tij, as na shkonte ndrmend

se ai mund t hiqej nga udha e tij. E dinim, gjithashtu, se fyerja mund ti lehtsohej disi, dhe

zemrimi mund ti zbutej, vetm nga dashuria e tij, vetm duke botuar.

Por, jo aq shpejt! Me kujdes! T botosh tani q sapo ta dhan drun tjetr?! Ti, je i mendur!

Kto dhe t tjera ia zbraza i shqetsuar n nj nga ato dit t vitit 1979, kur e takova para

ports s Lidhjes s Shkrimtarve, tek ecte drejt shtpis botuese Naim Frashri, me

bocat e librit m t ri n duar, zgjimi i thellsive.

E pash nga larg. Dukej me humor t mir, madje i gzuar, shum i gzuar dhe fshfshja,

pardesyja e njohur e kohs, i lkundej si flamur fitoreje. Xhevua dallohet n mizrin e

10

njerzve nga 500-600 metra larg, edhe nga nj mnyr sovrane t ecuri, nga ato mnyra

q, ca tipa, i provokon leht t nxitojn e ta quajn mendjemadh.

-i ke ato letra n duar?

-Librin, bocat e librit,-tha-. I pash mbrm pr gabime, dhe po i kthej n shtpin botuese

q ta fusin n shtyp.

Kush ka provuar mallin e shtamps, kush ka provuar knaqsin dhe emocionin e botimit

t nj libri, qoft edhe t nj artikulli, e di mir se si ndihet autori, kur libri sht n shtyp.

Gjithmon pritja sht m e bukur se rezultati. Pr Xhevahirin ishte takim me dashurin e tij

m t madhe; ishte knaqsi, shfrim. Ishte krenari, dinjitet. Ishte liri dhe sfid.

do gj mund t ishte dhe ishte, por n ato momente mendoja at q mendonim dhe i

ruheshim t gjith ne, miqt e tij: do botim i shpejtuar do t ishte nj provokim i ri dhe

goditje e re, q mund t ishte fatale pr jetn e tij.

Por, nse miqt e tij prisnin me ankthin, se kur, m n fund, do t rifilloj t botoj dhe t

qetsohet; prkundrazi, keqdashsit dhe vzhguesit vigjilent, prisnin t kapej prsri n

flagranc me Sartrin, (nj pjes prej tyre e dinin se ai me emrin Sartri ishte nj nga ata

inxhiniert sabotator t knets s Maliqit q kishte mbaruar shkolln e Fullcit, por q

Partia, me koh ia kishte dhn gjysmn e lekut) dhe gjith cinizm e knaqsi perverse,

do t pshprisnin: Akoma nuk vuri mend ky?! Epo, tani e ka hak burgun!... Partia i doli

borxhit: nj her, dy, tri, pes... Esht dhe mosmirnjohs, por ti bj Partis un, q sht

zemrgjer!...

E ndjeja se ishte mkat, tia cenoja Xhevos sadopak ato momente pritjeje e knaqsie, por

kmbngula t mi jepte bocat me do kusht: Prit, pse ngutesh? Ta shikoj njher Spirua;

ta shikoj edhe un... Mos u ngut. Pastaj, oje pr botim po t duash!

Por, Xhevahiri, dukej q atje tej, se e kishte mendjen t ndar.

-Hiqmuni! Nuk ua jap bocat! I kam par mir; pa merak!

-T paktn, ti hedh nj sy!...

-Nj sy, po! Mir! Shikoji, sa t mbaroj nj pun t vogl ktu, n Lidhje...

U nguta t shfletoja bocat e librit nj e nga nj, por m mir, t mos i kisha par! U

alarmova. Shumica e poezive ishin krejt t reja apo t panjohura pr mua, dhe shum m

me zarar, nga ua kisha frikn. Edhe vet titulli i librit Zgjimi i thellsive, mund t zgjonte

dyshimin politik, tek syt e vegjl e vigjilent prapa syve t Shokut Mio, q si skicohej

n nj prej poezive t tij, gzohej e ngazllehej kur ti gaboje (Po, do t ishe ti or i mjer,

po t mos gaboja un?). jan kta demon q zgjohen nga thellsit?! Thellsit e

subkoshiencs? Kush zgjohet? pse zgjohet? Armiku brenda teje apo armiku i jashtm...?

Lexuesit t sotm mund ti duken naive dhe absurde kto interpretime t shokut Mio; ishte

zyrtar, fundja. Por, ishte kryeredaktor i nj reviste kulturore letrare ai, q nj dit m tha, se i

kishte kthyer si t pabotueshme nj poeti 13 poezi, se, midis rreshtash kishte ndjer kodin

e armikut t brendshm. Shqeva syt dhe ia plasa t qeshurit, por ai, si at, m ra supeve,

duke thn se ne t rinjt e hanim sapunin pr djath...

Ndrkaq, duke shfletuar bocat, u kujtova, se edhe titulli i librit t mparshm t Xhevahirit

Vdekje perndive, ishte po aq provokativ (Heshtje ska, do t ishte titulli i nj libri t

mpastajm).

Gjithsesi, m me zarar, ishte nj cikl prej pes poezish, me titullin Migjeni flet dhe

nntitull: (Pes monolog t prfytyruar) Njra nga poezit titullohej Shigjeta:

Nuk sht smundja q ma bren mushkrin,

As breng e dashuris. As dhe fati.

Jo, mos ma shkulni heshtn, q n brinj,

11

Ma nguli koha, me sa fuqi pati.

.....

Nga ky mjerim, dhe gurt do t qanin,

Smund t mos ahej zemra si me plor,

Kndoni pr mustaqet e sovranit,

Poet t oborrit mbretror.

Kur grushti nis ti hakrrehet zotit,

M lind nj shpres... Dridhuni tiran!

Ma shkulni, shok, at shigjet prej gjoksit,

M t u bini atyre q m ran!

Poezia tjetr, me titullin Poeti, ishte, m helm, m e rrezikshme se e para:

Me vesht raso, rason ua grisa,

M lypt kng, kngt sua dhash.

Ju prisnit trndafil, ju hodha hithra,

Me thikat e sarkazmave ju rash.

Kur pat se goditja keq ju therri,

Ju shpikt heshtjen si nj mur t ftoht,

Nj dit, gjithka mund t ma merrni,

Po penn kurr nuk ma merrni dot!

Tjetra, ajo me titullin N emr t gzimit tuaj (Kng a vaj? je?), katran

ishte edhe ajo...

Ju mund t pyesni; pse kaq dhembje,

Pse n do fjal pikon trishtim?

Marr penn, nis tja them nj knge

Knga del britm rebelimi.

Por, t gjitha kto poezi q lexova, i harrova, kur zura t lexoj poezin me titull Poezia:

Zogj, keni nj armik pr vdekje,

Don tju shkul pendt e tju thyej kraht,

Don tju kthej n gur t palvizur e pa z.

......

Zogj, keni nj armik pr vdekje,

Ju, pr t t pakapshm?

Ai iu turret poetve.

Armiku juaj sht armiku yn,

E do pa krah poezin.

12

Hapsirn e saj, ja, sa nj kthin.

Dika si boll q zvarritet,

Dika si trung i zi pa flet,

Vetm ather kemi kmbt n tok,

Vetm ather mund t na quaj poet

Zogj t dashur,

Me ju un me nj sinqeritet fmije po flas

Para se t ndrroj t na nxjerr syt,

Syt me t cilt duam t shohim lart dhe larg,

Nxirrjani syt me sqepat tuaj.

Kjo nuk ishte, thjesht, poezi: ishte proklamat, thirrje e hapur. Kundr kujt? Kush ju

turret poetve? Kush ju turr poetit Xhevahir Spahiu?...

Dhe, kshtu, gjith cikli, dhe kshtu, me kt frym, gjith libri.

Kur u kthye, nuk dija t thosha m par.

-Ti, je vrtet i mendur!-i thash. Do t tia bsh vetes gropn me duart e tua?! duhet m

shum se kaq?! Pastaj, e ula zrin. T lutem! As 24 or nuk duron dot? Prit, sa ta shoh

Spiroja, ta shoh dhe un, ti heqim nja dy gjra t vogla, dhe pastaj, oje dreqin, kush po t

pengon!

-As edhe nj presje nuk heq!-tha prer.

Pastaj vazhdoi me batutat dhe humorin e tij t njohur:

-Ti thua ti hedh uj rakis, ? Po, a vihet m n goja ajo e shkret, pastaj? Nuk quhet m

nne, pastaj, quhet uj... Lna rehat tani, pr kokn tnde! Pik e zez!

Nxitova pr n zyr. I telefonova Spiros ta takonte e ti kthente mendjen, por ai nuk

prgjigjej. Vrava mendjen: Kujt ti thosha tjetr, q i shkonte fjala tek Xhevahiri? Mu kujtua

Petro Marko, miku yn i vjetr. Petroja, si dihej ishte i rn vet nga fiku, i regjur n kto

pun. Ai i kishte provuar qelit e burgjeve t t gjitha regjimeve, dhe ato koh, prsri ia

kishin ndaluar t drejtn e botimit.

Petron e gjeta tek kafe Tirana, si zakonisht, me mikun e tij t vjetr, Sknder Luarasin,

lufttarin e Spanjs, shkrimtarin e prkthyesin e Gtes e Shekspirit, por edhe modelin e

intelektualit trim dhe prher sfidant. Sfida m e fundit e q po vazhdonte ta mbante, si

gjithmon, pa asnj kompromis, me dinjitet e pr t ciln ai i madhi fare, e kishte cilsuar

intelektuali mendjemadh S.L., ishte jo e vogl. Ndrsa ai i madhi fare, Haxhi Qamilin e

quante prijs t vegjlis dhe mbrojts t interesave t klass, profesor Sknder Luarasi,

prkundrazi, argumentonte shkencrisht, duke i vn emrin q i takonte: nj fshatar i

pashkoll e anadollak, i cili tre vjet pas shpalljes s Pavarsis, iu priu ca turmave t verbra

q thrrisnin Dum Babn!, Dum Sulltanin, dhe vrisnin e prisnin intelektual e patriot t

Rilindjes Kombtare, duke krkuar ta rikthenin Shqiprin n Mesjet.

Mbaj mend mir q, me porosi nga lart, i gjith shtypi shprtheu kundr profesorit. Me

porosi, gjithashtu, edhe komitetet e partis n rrethe, thirrn nn arm veterant q t

argumentonin me kujtimet e tyre, tezat e reja t Partis. Nuk u b ndonj peticion publik, as

u shpall ndonj list me firma intelektualsh e akademiksh, si ndodh rndom tani, por pr

fat t keq dhe t hidhur, profesorit iu vrsuln me artikuj edhe profesor e akademik t

njohur t historis dhe firmosn n faqe gazetash e revistash, t kundrtat e atyre q kishin

firmosur po vet, m par, kur ishin n nj mendje me t vrtetn historike dhe profesor

Sknder Luarasin.

13

... Petroja u shqetsua m shum se un nga ato q iu tregova pr librin e Xhevahirit, dhe

tha se do ta gjente dhe do ta llafoste e do tia kthente mendjen. Edhe profesori, gjithashtu,

u shqetsua shum dhe e vura re q u zymtua. Por, ndrsa un prisja q t ndrhynte

edhe ai; Sknder Luarasi, vrtet ndrhyri por, tha:

-Esht djal trim Xhevahir Spahiu. Lereni t thot, i thot zemra!...

(Pjesa e dyt)

-N Relacionin e Ministris s Brendshme, prmendet dhe Kosova. Po Kosova,

hyn tek Xhevahir Spahiu?

-Mendoj, se Xhevahir Spahiu dhe poezia e tij, nuk mund t kuptohet, pa dimensionin e saj,

Kosovn. Poezia, Skrapari dhe Kosova jan tri dashurit e mdha t tij. Nuk e teproj po t

them, se Xhevahiri ka po aq miq n Prishtin, sa edhe n Tiran.

Si dihet, nuk sht numri, por cilsia artistike, ajo q prcakton vlern e poetit. Megjithat,

mund tju them me bindje, se Xhevahir Spahiu, ka shkruar e botuar dhjetra poezi pr

Kosovn, ndoshta m shum se do poet tjetr shqiptar t ktej kufirit, dhe ato prbjn nj

prqindje t madhe n korpusin e poezive t tij. Dhe, veanrisht, t bukura. Tani kujtoj

njrn prej tyre, q m plqen shum dhe e lexoj vazhdimisht: Titullohet Kosovarja:

N hyrje t shekullit t njzet,

Nxorn n bank t akuzs,

Nj malsore t thjesht.

Ajo, pas hekurave t burgut kishte pyetur:

-Prse?

Ata i than:

-Sepse.

Ajo n gjyq:

-Prse?

Ata:

-Nj her, ke thn se.

Sy t habitur

N salln e tymt

-Prse? Ua them un

Tha ajo m n fund

Dhe zbuloi veshjen e varfr t saj

Sikur t zbulonte nj thesar:

Jeleku i kuq,

Xhubleta e zez!

-Ja, pr kto m dnoni,

Ju t nj toke tjetr!

N sall u shpalos

Trupi i saj:

Nj flamur kuqezi

Dhe zemra n flamur,

Si shqiponj lvizi.

(Zgjimi i thellsive, fq.90)

14

Por, po kaq t bukura dhe, artistikisht, t arrira jan edhe poezit N Prizren,

Balada e ringjalljes s gjakut, Gur i ndezur, Karafilat e gjakut, Shtitja e mbrmjes n

qytetin e pushtuar (N njrn an t rrugs kalojn vendasit,/ kolont ardhacak tek tjetra,/

N mes t rrugs,/Shtit vetm urrejtja), Dbimi (Po ikin, si ikn tymi/ Foshnjat n

gji,/shtpia mbi shpin./ Ky fati yn, /Nj gur n rrukullim.../ Ku-ku pas nesh,/ Kndon qyqja

n brinj), apo poezit Dhimbja nuk fle, Vdekja e drurve, Dalja prej kafazit etj. etj. Dhe,

t gjitha kto poezi nuk jan shkruar e botuar n vitet 2000 apo 2010 pr t prshndetur

Kosovn e liruar apo pr ti br lobing poetik njohjes nga shtete t reja.

Ato jan shkruar e botuar n vitet 70-t e 80-t kur Kosova ishte nn pushtimin serb dhe

botimi i tyre edhe ktej kufirit ishte me zarar.

Pra, pr fat t keq, edhe me Kosovn, Xhevahir Spahiut, i imponuan nj lidhej tragjike.

Me sa duket, sht e vrtet ajo q thuhet, se dashurit e mdha, e kan po aq t madh

edhe riskun.

- N Relacioni, shkruhet se kjo lloj letrsie hermetike, moderniste, e huaj etj.etj., q

m shum ka prekur Xhevahir Spahiun e Fatos Arapin ka shkak kontaktet me poett

kosovar dhe poezin kosovare...

Po, n at Relacion ka nj t vrtet t madhe historike, por krejt e ndryshme nga ajo q

thot Ministria e Brendshme.

N fillim t viteve 70-t, e mbaj mend mir, se n at koh sapo kisha filluar pun n

gazet, pati nj dyndje t madhe, por edhe t papritur, t krijuesve nga Kosova, shkrimtar,

artist, akademik. Edhe nga Tirana n Prishtin, megjithse, nga ana jon, m pak e me

m shum druajtje. Ndrkaq, u shtuan edhe botimet nga Kosova dhe anasjelltas. Kjo, u duk

dhe ishte nj mrekulli, por edhe nj befasi, t shihje si u mbushn librarit e Kosovs me

Historin e Sknderbeut t Barletit, apo poezi t Naimit, Nolit, Kadares e Dritro Agollit,

pr kryeheroin apo figura t tjera t Rilindjes Kombtare.

E, mes tyre, kujtoj, edhe nj poezi e Xhevahir Spahiut pa hermetizm dhe dykuptimsin...

Ismail Qemali n kancelarit e Evrops:

Hynte dhe dilte kancelerive plaku

Orakull,

Europa

Akull.

Esht vendi im,

Nj krah shqiponje ikn tej Drinos,

Tjetri tej Drinit

Shkon gjaku gjer n bark t kalit

Shami t zeza lidh liria.

Po ti kush je?

Jam historia

(Xh.Spahiu, Poezia shqipe, Sh.B.Naim Frashri, 1989,

fq.219)

Nuk mund t mendohet dot, se marrveshjet kulturore q nnshkruhen sot me Kosovn e

lir e t pavarur, t mos ken n themel, edhe at komunikim e rrzim muresh q ndodhi

ather, por q, pr fat t keq, nuk zgjati m shum sa nj dekad, kur, n fillim t viteve

80-t, n Kosov filluan demonstratat e fuqishme.

15

Kjo mrekulli dhejtvjeare ishte nj veprim taktik e demagogjik i serbve pr t zbutur

krkesat pr pavarsi t kosovarve. Por, serbt, kur pan se zjarri nuk shuhej me

benzin, e ndrpren menjher. (Pr t njjtn arsye hoqn dor edhe pushtuesit italian

nga projekti i tyre pr ndrtimin n Kruj t nj monumenti t Sknderbeut).

Gjithsesi, ai komunikim intensiv pati efekte t shumanshme. Shum vepra t shkrimtarve

m t shquar shqiptar u botuan n Kosov, madje, me lidhje speciale. Por, n Tiran,

erdhn, gjithashtu, edhe botime, sidomos prkthime t poezis e prozs moderne botrore

q ktu ishte e frikshme, edhe t imagjinoje se mund t botoheshin: nga Makiaveli, tek

Kafka, Xhojsi, Prusti, etj.etj.

Ndrkaq, po kujtoj at t vrtet q na kujton edhe Relacioni i Ministris s Brendshme.

Poett e prozatort q zgjidhnin botuesit kosovar dhe lavdroheshin nga shtypi i Kosovs,

(pr, shembull, Rilindja q dilte ather) si, Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu apo dhe t tjer,

tek ne, uditrisht, shiheshin me dyshim. Kjo ishte edhe pjesa, jo vetm tragjike, por edhe

m banale e fyese e atyre viteve t komunikimit mes krijuesve shqiptar ktej e andej kufirit:

t dyja palt survejoheshin n mnyr t dyfisht, edhe nga Sigurimi shqiptar, edhe nga

agjent t UDB-s jugosllave, si quhej, pr t mos prmendur ndonj hafije shkrimtar.

-Si do ta shpjegonit kt sjellje kaq t ashpr, e t vrazhdt me shkrimtart, artistt,

gazetart e, n prgjithsi, me njerzit publik?

Nuk mendoj se, veanrisht, n diktatur por jo vetm n diktatur, bhet fjal pr raporte

sentimentale dhe etike t pushtetit, apo partive politike me shkrimtart, artistt, median-

pushtetin e katrt, si quhet; pra n prgjithsi, me njerzit publik.

N t gjitha rastet bhet fjal pr raporte politike midis tyre, midis pushteteve.

Por, ju keni t drejt, aparenca, at prshtypje t krijon. Madje, n dukje, raportet e pushtetit,

t politiks dhe njerzve t saj me shkrimtart, artistt e gazetart, kan nj pamje shum

idilike dhe mund t t krijohet edhe mendimi i kundrt, se jan njerzit e politiks ata q i

duan m shum.

Pikrisht, politikant jan ata q bjn deklaratat m t mdha t dashuris pr elitn e

kombit, njerzit e famshm, VIP-at, shkrimtar, artist, gazetar apo sportist. Jan prsri

ata t part q, megjithse nuk dallohen pr ndonj dashuri t madhe pr librin e pr shije t

holla artistike, nguten tu marrin autograf shkrimtarve t njohur, t bjn foto apo t

pozojn para kamerave me ta e me artistt, ti ftojn n festa e bankete, tu shkojn n

shtpi a n varreza pr ngushllim familjarve t tyre, kur ndonjri prej tyre ndrron jet, t

prpiqen ti bjn miq,-madje, edhe duke u br ndonj favor, dhe t mos len rast pa e

reklamuar kt miqsi, sigurisht, krejt rastsisht...

Por, gjith ky spektakl i prditshm sht shprehje e hipokrizis, snobizmit dhe injorancs.

Ajo q prbn thelbin e raporteve mes tyre shfaqet n ftesat q i bhen elits dhe VIP-ave

pr n fushatat elektorale, paraelektorale, pas elektorale e, n radh t par, pr t marr

pjes n partin e tyre. Pra, pr ti vn nn komand, pr ti bler.

Pr dik (apo shumknd) mund t duket normale q emrin dhe personalitetin e vet ta ver

n funksion t makjazhit apo imazhit t nj pushteti apo politikani t padenj e t urryer pr

publikun. Problemi sht, se duke i zbukuruar ata, je br edhe bashkfajtor kur, nuk duhet

harruar se, prkundrazi, intelektualt, elita, njerzit publik, jan prfaqsuesit e interesave

publike dhe duhet ta mbrojn opinionin publik.

Ndrkaq, n merkaton ton, edhe pjaca sht tepr modeste dhe banale.

Normalisht, domethn, n nj vend demokratik, ju e dini, se kto raporte pushtetesh duhet

t ngrihen e t harmonizohen, duke respektuar pavarsin e njeri-tjetrit, ndryshe nga

diktatura q e shpall kontrollin dhe komandn ndaj t gjitha pushteteve t tjer.

16

Pr fat t keq, edhe n nj demokraci t brisht, si jona dhe si e shohim t gjith, sht e

njjta sken dhe skem.

Le ti hedhim nj sy harts politike t shkrimtarve artistve, gazetarve etj.etj dhe pamja

besoj bhet m e qart. Tanim kemi shkrimtart e partis, aktort e partis, kngtart

e partis, gazetart e partis, Tv-t e partis, historiant e partis, gjyqtart e partis,

piktort e partis, dizenjatort e partis, sindikatat e partis.

Misioni sht i qart: t kndojn, t aktrojn, t pikturojn, t dizenjojn, t diskutojn, t

mbrojn, t shkruajn pr partin, pr pjesn e tyre...

Depersonalizimi sht i trupshm dhe prarja e dhimbshme.

T krkosh t rrish jasht dhe jo nn komandn e partis,-gjuha e partis ndryshon; pas

divorcit je i papun. Nuk m duket se jan t vogla kto fenomene. Diktaturat dalin nga

smundjet q psojn demokracit,-thot nj filozof i njohur.

Mendoj, se n kt sfond aktual, pr fat t keq, shikon edhe m qart dhe motivet e kritikave

t Enver Hoxhs kundr shkrimtarve, por dhe n rastin e Xhevahir Spahiut.

Ndshkimi i tij nga filozofia antimarksiste e Sartrit, sht thjesht, nj alibi pr ti kujtuar

poetit dhe kolegve t tij se duhet t shkruanin pr partin e tyre e jo pr t tjera gjra, pr

at q ju dha shkoll, pun etj. Kurse, t harrosh kt, aq m keq, t bsh t kundrtn...

Studiuesi Shaban Sinani e zbulon edhe kt alibi: A sht vrtet poezia e Xhevahir

Spahiut e nj mendsie ekzistencialiste, poezi e armiqsis s individit me botn, e

vetveimit n brendsin e vogl, e prmimit t meritave t jets dhe e vshtrimit indiferent

t fatit njerzor?...

Udha poetike, e Xhevahir Spahiut na kumton, se poezia e tij sht zhvilluar n nj drejtim

krejt t prkundrt. Ajo sht poezia e shqetsimit, deri n alarm pr shtjet m t

qensishme, m ekzistenciale t jets s njeriut.

Poezia e Xhevahir Spahiut sht poezia e mitit t prejardhjes, e kultit t vendlindjes, e

hymnizimit t lashtsis, e krenaris pr historin, atdheun, njeriun. Fatin vetjak, poeti e ka

hedhur tutje (Sh.Sinani Pr letrsin shqipe t shek. XX, fq,329).

Fatin personal, poeti sipas kritiks nga lart duhej ta hidhte tutje. Sigurisht, por n shrbim

t Partis.

Poezia e Xh.Spahiut duhet t ishte poezi e mitit, kultit dhe hyjnizimit t partis dhe t Enver

Hoxhs, e krenaris por pr veprn e tyre...

-Duke u nisur nga shtja Xhevahir Spahiu, ju folt pr raportet e shkrimtarit me

pushtetin.

Po pr raportet e shkrimtarit me opinionin publik, mund t thoni?

-Edhe raportet e intelektualve, apo njerzve t shquar publik me opinionin, gjithashtu, nuk

jan thjesht shtje sentimentesh. Ato jan shum m tepr se aq: jan raporte jetike, sepse

intelektuali, njeriu publik, si dihet, ka misionin t mbroj interesin publik.

Intelektuali nuk mund t jet as prfaqsues, as zdhns, as ndihms i pushtetit, partive,

cilido qoft pushteti, partia dhe n do regjim. Pr vet natyrn e tij intelektuali, njeriu publik,

i prket jo pjess (nga rrjedh edhe fjala parti), por s trs, madje, edhe prtej vendit dhe

kohs s vet. Pra, edhe vepra e tij, ka e duhet t ket kto dimensione.

Ktu, besoj ishte edhe keqkuptimi kryesor i Partis me poezin, me veprn e Xhevahir

Spahiut dhe, sigurisht edhe i krijuesve t tjer t shquar, t cilve, gjithashtu, iu prgatitn

dosje.

Edhe vet emrtimi ndihms t partis pr shkrimtart e artistt, nnkuptonte faktin, se ai

apo ata duhej ti shrbenin pjess, jo s trs.

17

Por, a mund t ket poezi, roman, muzik, piktur, q ti shrbejn a plqejn vetm nj

pjese t popullit? Edhe librat e shkolls e thon, se letrsia dhe arti mund t jen t till

vetm duke qen universal e t gjithkohshm.

Prandaj dhe mund t thuhet me bindje, se n provn e dashuris, besnikris e t

prkushtimit ndaj vendit dhe njerzve t ktij vendi, dshtoi partia e jo Xhevahir Spahiu dhe,

sigurisht, edhe shkrimtart e intelektualt e vrtet shqiptar.

N kt kuptim, krijuesit dhe njerzit e shquar publik jan opozita m e fuqishme dhe e

prhershme n mbrojtje t interesave publike. Ata jan rregullatort e vrtet t ekuilibrave

moral, etik e social t shoqris dhe antidott m efektiv pr t mbrojtur shndetin

publik nga sulmet dhe amoraliteti i pushtetit.

Kultura, dhe shijet e vrteta artistike dhe qytetare edukohen vetm prej tyre, dhe, vetm

atyre mund tu atribuohet edukatori i njeriut apo qytetarit.

Par n kt kndvshtrim, n kohn e diktaturs opozita e vetme, ishin shkrimtart e

njohur, artistt, intelektualt, njerzit publik me veprat e tyre, megjith kufizimet e njohura

dhe n kushtet e munguara s nj opozite reale dhe t sindikatave formale dhe t shpallura,

gjithashtu, leva t partis.

Shkrimtart dhe artistt, intelektualt, pra njerzit e shquar publik me Ismail Kadaren n

krye, me veprat e tyre, ishin udhheqsit e vrtet shpirtror t opinionit e veanrisht t

rinis. Librat e tyre bliheshin brenda dits, e ndonjher edhe brenda disa minutave- e

vetmja rradh e bukur!- dhe jo me detyrim e me lista, si ndodhte jo rrall, me veprat e

partis.

Gjimnazistt, t rinjt, mes tyre gjenin shembujt e frymzimit, apo adhurimit dhe jo tek

njerzit e pushtetit.

Pikrisht kta njerz t shquar publik dhe vepra e tyre, ishin e vetmja piramid ku publiku,

si t thuash, mbshteste kokn.

Populli i donte s brendshmi kta njerz t tij. N kt kndvshtrim m duket, se, sot,

paradoksalisht, mungon apo ekziston n konture t mjegullta, ajo lloj opozite, ajo

piramid, ajo udhheqje shpirtrore, morale, etike pr opinionin.

E till, gati inekzistente, kjo piramid, aktualisht sht e paaft t konkurroj me

piramidn e pushtetit. Prandaj dhe pushteti po se po, por edhe partit politike e kan fare

kollaj, ti vn, si dikur n rreshta apo npr listat e rastit.

-Sipas jush, kush e denoncoi Xhevahir Spahiun?

Tanim, besoj se shumka sht m e kthjellt, m e qart dhe m e leht pr tu prgjigjur

ktyre pyetjeve cfilitse.

M shum se nj individ me emrat q prmenden apo nuk prmenden n kt Relacion,

Xhevahir Spahiun, e denoncoi, - dhe nuk sht paradoks,- partia dhe Sovrani vet. Gjith

veglat gjith mekanizmat e diktaturs drejtoheshin nga Partia dhe Sovrani. N at koh, ne

nuk mund ta kuptonim dot se kt gj, mikut ton ja bnte Partia jon

-Si mendoni: a ishte armik e antiparti Xhevahir Spahiu?

-Kjo pyetje, t bn disi t qeshsh, dhe un vet, pikrisht kt pyetje i bra Xhevahirit:

-Paske qen armik, dhe nuk na ke thn asnj gjysm fjale?! Hi, nuk e mohon dot,-

vazhdova kur e pash t qeshte. E ke me dokument! M mir se kta e di ti?!

-Lna- o, rehat, pr kokn tnde!,-tha dhe zuri t qesh prsri. - Pik e zez!...

A ka qen armik Xhevahir Spahiu?

Kjo besoj, - Kush kan qen armiqt- sht pyetja m e vshtir n Shqiprin e sotme. U

bn 20 e ca vjet dhe prdit e prnat, n gazeta e TV, po shfaqen qindra trima e

guximtar, armiq t panjohur gjer dje pr vepra armiqsore dhe demokrat, t panjohur gjer

dje pr vepra demokratike, t cilt, si thon jan prplasur, prballur, prleshur, kacafytur

18

dhemb pr dhemb me diktaturn e, kryesisht, me Enverin dhe Mehmetin... Por, megjith

alibit dhe retushet q i bjn historis, pr udi, pr ta nuk gjen kurrfar dosjeje

armiqsore, dokument apo Relacion pr implikim armik e antiparti, si ky pr Xhevahir

Spahiun; nuk del as edhe nj dshmitar i vetm q t tregoj, se ku e si e ka marr, pas

prplasjes, qoft edhe nj t krisur t vogl Enveri, apo ndonj dhemb t thyer Mehmeti...

T rinjt q i shohin e i dgjojn kto histori, me siguri mbeten t oroditur; mendo si mund

t ndihen ata q mbetn burgjeve, pra armiqt pa thonjza, kur shohin e dgjojn koleg

q nuk i kan par e dgjuar kurr.

Nj i till, armik gazete apo armik televizioni, sigurisht pas beteje, q e njihja, u shfaq

nj nat n nj nga kanalet televizive dhe tha, se ishte prballur shum her me diktaturn,

por m shum i kishin plqyer prplasjet me Mehmetin, se ato ishin burrrore, kurse ato me

Adilin dhe Ramizin ishin pa lezet. Ish-zvministri tha, gjithashtu, se prplasja m e fort pr t

kishte qen n vitin 1983, n nj mbledhje t Sekretaritatit t Komitetit Qendror, ku e kishin

thirrur t raportonte pr kujdesin dhe kushtet e puns s puntorve t ministris s tij, dhe,

pas prballjes me t mdhenjt e tjer, ishte uditur me Enverin. Ai ishte i mbaruar fare, tha.

Kt e bisedova me nja dy miq t mij m pas, sigurisht n intimitet. Ai, domethn, Enveri, i

cili nuk ishte ndjer fare n fillim, pa pritur i ishte drejtuar zv/ministrit me fjalt e ashpra. Ti je

mendjemadh dhe, menjher, pas ktij asti,-tha zvendsministri, ai ishte rrotulluar

megjith kolltukun e tij, e i kishte kthyer shpinn dhe, gjer sa kishte mbaruar mbledhja, nuk

kishte folur m.

Ishte me t vrtet, nj sken tepr argtuese, tek shihje, edhe gazetarin intervistues, i cili e

ndiqte heroin n heshtje, duke e par n sy me shum vmendje, besim, simpati e gati

adhurim.

Meqense rrfyesin e njihja, dhe sidomos, meqense kisha qen i pranishm pikrisht n

at mbledhje kryeredaktori i Zri i Popullit, ishte rregull i hershm, merrte pjes si i ftuar

dy her n muaj pothuajse n do mbledhje t Sekretariatit dhe t Byros Politike; - po

tregoj edhe un variantin tim t mbledhjes,- prve kujtess, mbaja dhe shnime n bllokun

tim, detyr dhe zakon gazetari.

N nj seanc pushimi, zvendsministri q priste rradhn t hynte, sigurisht, ishte i

shqetsuar si do t dilte, por dhe i gzuar dhe emocionuar, q do t kishte fatin, ja, pas

disa minutash, t takonte shokun Enver...

-T lutem,-m tha,-se ti shikon shum ktu q raportojn, m jep ndonj mendim si t

paraqitem, sa m mir...

Kishte n dor nj tuf letrash, 20 a 30 faqe t shtypura-gjysma faqesh, - n fakt, ishte mod

e athershme,-nj raport i gjat e rutinor, i cili dukej menjher q ishte i till, se, q n

paragrafin e par fillonte me sukseset e arritura nn udhheqjen e Partis.

Desha sinqerisht ti jepja ndonj mendje t mir, dhe, i nisur nga ato q m kishte para syri, i

thash ti fuste n ant t gjitha ato letrat me fjalimin e paraprgatitur dhe t fliste vetm me

goj sinqerisht e realisht pr at gjendje, vrtet t keqe, t kushteve t puns s

puntorve por edhe t prodhimit q ai i njihte mir, se me ta kishte punuar vite t tra.

Madje, e mbaj mend mir q i thash se fjalia e tij e par, t ishte: Ne jemi shum keq...

Sigurisht, q ktu kishte edhe nj hile t vogl, por doja vrtet q ai t dilte mir. Por,

skenari im fatkeqsisht, funksionoi vetm gati dy minuta, sa miku im tha fjalin e par, dhe

Enver Hoxha iu drejtua gjith vmendje, knaqsi e dashamirsi...

Mirpo, vetm kaq, sepse, sapo zv/ministri ktheu pak kokn nga shefi i tij, domethn

ministri prkats, ky i fundit me kok e me sy i dha shenjn urdhruese t lexonte raportin,

letrat aty ku kishte arritjet e sukseset e ministris. Zv/ministri doli menjher nga skenari

yn dhe hyri n at t shefit. Ai akoma nuk e kishte msuar se, (jo n t gjitha shtpit dera

19

sht m afr qilarit... Pra duhej t kuptonte, se aty, n at mbledhje, shef pr t gjith

kishte vetm nj dhe ai ishte Enver Hoxha. Pikrisht ktu filloi drama apo prplasja, si i

quante zv/ministri n Tv.

Fytyra e Enver Hoxhs, menjher u zymtua, iu prish humori dhe tha: Hiqi kartat. Ishe mir

pa kartat!...

Por miku im tani u hutua dhe nuk foli m. Foln t tjert, dhe ndryshe nga tha miku im kto

dit n TV, foli, sidomos Enver Hoxha dhe, si gjithmon foli edhe n fund, ku bri

konkluzionet. Dhe, nuk ishte i mbaruar, si tha miku im kto dit n Tv, apo si vazhdojn

t thon jo pak t tjer t cilt, me siguri shembullore argumentojn se, aha, qysh n vitin

73, kur psoi infarkt n zemr, ai ishte kot, kufom...

Se pr arsye e thon, saktsisht, un nuk e di. Ajo q un di mir, sht ajo q e kam

par me syt e mi, dhe q e thon edhe mjekt e tij, Ylli Popa dhe Sabit Brokaj, se Enver

Hoxha, gjer n ditt e fundit t jets s tij ka qen i vetdijshm dhe krejt i kthjellt.

Duket absurde t mendosh, si shkruajn e thon disa, se duke e br Enver Hoxhn t

mbaruar q n vitin 1973, ke dnuar dhe diskredituar diktaturn. Ca t tjer, ndoshta e

thon pr ti hequr prgjegjsit pr tr ato q bn vaki.

Kush e drejtoi luftn kundr armiqve n letrsi, art e kultur, naft, ushtri, qeveri? Kush

vendosi prishjen me Kinn? Po n ngjarjet e dhjetorit 1981, kur u vetvra kryeministri,

Mehmet Shehu, si ishte me shndet Enver Hoxha?...

Pr sa koh t mos shihen dosje e dokumente, prsa koh do t flitet pa prgjegjsi

publike, Enver Hoxhn e filmit Gjuetia e fundit , do ta marrin pr Enver Hoxhn e historis

dhe Qazim Mulletin e komedis Prefekti t Besim Levonjs, do ta marrin pr t vrtetin e

historis.

Ndrkaq, pr t verifikuar edhe un t vrtetat e mia n raport me at emision t TV-s,

shfletova bllokun tim t shnimeve, pr t par isha regjistruar nga ato q u than nga

Enver Hoxha n mbledhjen e Sekretaritit pr t ciln foli edhe zv/ministri. Po citoj:

30 mars 1983. Flet E. Hoxha: Bjm stalla moderne pr derrat, kurse puntort i lem n

kushte t vshtira... Ministria na thot t presim edhe 10 vjet pr t ndrtuar shtpi pr

puntort; domethn, thot Ministria, edhe 10 vjet t tjera puntort t flen si qent...-

Planin e kushteve t puntorve e keni realizuar vetm 60 pr qind. Cilin drejtor keni

shkarkuar nga ata q nuk realizojn kushtet e puns t puntorve? Pr kt arsye hiqet nj

drejtor dhe jo pse i buzqeshi nj upe...- Nuk jemi shum t knaqur nga ju t Ministris...

Dgjoj q ju plqen mendja juaj dhe nuk shkoni t takoni puntort q tu thon far hallesh

kan... Klasa puntore sht n fuqi, por pr ta ka neglizhenca, kurse pr intelektualin bhet

m shum... Po tani e tutje, shtrojuni puns...

Pra, me gjith kritikat, - t zakonshme pr do mbledhje,-fundi i mbledhjes nuk ishte

dram. Prkundrazi, asgj nuk i ndodhi mikut ton, prandaj dhe kur doli n pushim dhe

shkuam n kafe, ishte i gzuar e n humor.

-Mir m sugjerove pr letrat ti, po hutohesh para atij njeriu... Por, ai ma hoqi emocionin... I

madh shoku Enver, ?

- I madh...

- Sa mir e njihte gjendjen, ore burr i dheut; m mir se ne. I thjesht, madhshtor...

Sidomos, kur e shikon kshtu, nga afr... Kam shum motive n kok pr nj poezi pr t...

Fati i Shqipris, ?

-Fat...

-E fort, ajo q tha shoku Enver pr at drejtorin q e hoqn se i buzqeshi nj upe, ?

-E fort...

20

E gjith biseda jon, sigurisht, ishte krejt miqsore, dashamirse e me ndonj shaka,

prandaj e urova dhe u ndam.

Kur sht fjala pr t ndriuar t vrtetat e historis, si n nj emision t till, duhet shkuar i

prgatitur, duhen kshilluar e ballafaquar dokumente arkivore dhe, ndoshta, edhe njerz t

tjer pr oponenc dhe me mendim alternativ.

Gjithsesi, pas njohjes edhe me nj armik t vetshpallur, le ti kthehemi armikut ton t

shpallur nga Relacioni me pyetjen tuaj: a ka qen armik poeti Xhevahir Spahiu?

Me krijuesit e shquar, mendoj sht tjetr gj, dhe arsyetimi, bhet ndryshe.

Pr at gjykohet nga librat q jan sheshit pr t gjith. Intuita e krijuesit t vrtet, ligjsit

e krijimit dhe trimria intelektuale jan m t forta se idet e programet partiake, e, pr kt

arsye, edhe n Shqipri, sikurse n vendet e tjera t Lindjes komuniste, reagimi i par i

krijuesve ndaj mbylljes e totalitarizmit, u shfaq n veprat e tyre prmes atij q quhet refuzim

estetik. N mbledhje, fjalime partiake dhe npr dosjet e Ministris s Brendshme, nuk jan

rastsisht emrat e Ismail Kadares, Fatos Arapit, Xhevahir Spahiut etj., dhe n qelit e

burgjeve poet t talentuar, si Frederik Rreshpja, Visar Zhiti, pr t kujtuar vetm disa dhe

vetm t dekadave t fundit.

Ishte nj rrug e njohur nga kolegt e tyre t ish-kampit socialist, ku pikrisht refuzimi estetik

i parapriu edhe refuzimit politik.

Aleksandr Solzhenicini, Josif Brodskij, Osip Mandelshtani, Anna Ahmatova etj., n ish-

Bashkimin Sovjetik; Vaclav Haveli dhe Milan Kundera n ekosllovaki apo Herta Muller n

Gjermanin Lindore, ose u flakn n qelit e burgjeve, ose u dbuan nga vendi i tyre, ose

patn fundin tragjik t Majakovskit, i cili, me vetvrasjen e bujshme, dshmoi edhe

dshprim, edhe zhgnjim, edhe protest.

Asnjri prej krijuesve shqiptar nuk ka pretenduar armikun apo disidentin. Por, ndrsa

asnjri prej tyre nuk u vetshpall i till, n dokumentat partiake, apo dosjet e Ministris s

Brendshme, ata, saktsisht, cilsohen si t till armik, apo q bn punn e armikut;

cilsime kto q, n terminologjin e dokumentave sekrete t kohs, por edhe t fjalimeve

publike ishin ekuivalente dhe njlloj t ndshkueshme.

duhej e ishte e mundur me shum se Npunsi i Pallati i ndrrave (1980), pr ta

ndjer n palc angushtin, prndjekjen dhe izolimin?

mund t thoshte m tepr poeti Xhevahir Spahiu, se sa me ciklin poetik Migjeni flet dhe

libri Zgjimi i thellsive? (1979)

Xhevahir Spahiu armik e antiparti!? Kujt i duhet besuar: shkrimtarve apo shtetit?

Ndoshta, edhe shkrimtarve, po edhe shtetit, q e di m mir hallin e tij, dhe gjrat, i ka me

emrin e tyre n letra, relacione, fjalime, dosje. Shteti i ka me dokumente punt, dhe ato

quhen zyrtare, dhe arkivistt, rigoroz, si jan, kto quajn burime. Ato t tjerat rrugve e

kafeneve, gazetave, sado q m prplasje t forta me Mehmetin e Enverin, nuk i quajn.

Prandaj dhe duhen hapur dosjet.

-Prse, pas gjith ktyre ndshkimeve ekstreme dhe rekomandimit pr burg nga

Ministria e Brendshme, Xhevahir Spahiun, megjithat, nuk e burgosn?

-Ksaj pyetje i sht prgjigjur sakt dhe me argumente Ismail Kadare, kur i sht br,

ndryshe nga ju, por prej akuzatorsh keqdashs e cinik, q i krkonin me do kusht

vdekjen n kohn e diktaturs.

N thelb, kta zra prcillnin dshirn e brendshme t vet diktaturs, dhe, nse ajo i la

jasht qelive disa shkrimtar, artist e intelektual si Kadareja, kjo nuk do t thot aspak se

iu dhimbsn.

21

Ismail Kadareja, Dritro Agolli, Fatos Arapi, kompozitori Nikolla Zoraqi, apo poeti e gazetari

Xhevahir Spahiu e t tjer, nuk ishin thjesht emra konkret shkrimtarsh e artistsh. Ata

ishin, n radh t par, ide, simbole, dhe dihet, se idet e simbolet nuk rrzohen me forc.

Ata ishin t famshm; por edhe zdhns apo prfaqsues t opinionit publik dhe mbronin

interesat e ktij opinioni.

Nuk ishte lehtsisht e imagjinueshme, q, pas burgosjeve t tyre, t prfytyroje nj fushat

djegiesh e shfarosjesh t librave, pikturave, busteve apo CD-ve me muzik t krijuara prej

tyre; nuk ishte e leht t prfytyroje, gjimnazist, po as polic me uniform tek digjnin apo

shkelnin me kmb npr lagjet e qyteteve apo fshatrave t Shqipris, fotot e Ismail

Kadares, Dritro Agollit, Vae Zels, Fatos Arapit, Xhevahir Spahiut, Kadri Roshit,

Sulejman Pitarks, Gaqo akos etj.etj., pa prfytyruar n t njjtn koh tronditjen dhe

zemrimin popullor, dhe titujt e bujshm n TV-t dhe gazetat e Perndimit.

Ishte e pamundur t prfytyroje Ismail Kadaren, duke dal nga shtpia e tij, n rrugn e

Dibrs, zvarr e me pranga n duar, tek bnte prpjekje t mundimshme, t merrte syzat e

rna prdhe, dhe policin q nuk donte tia dinte e, thrriste Ec, prpara, qen!

Ndrkaq, pr Enver Hoxhn kjo sken, prkundrazi, ishte krejt normale t mendohej. Po,

prse nuk ndodhi kjo sken?... M lejoni tua argumentoj prmes nj detaji apo ngjarjeje q

e kam jetuar vet n vitin 1973. Pasi e la pr muaj t tr shtypin ti vrsulej shkrimtarit dhe

romanit t tij Dimri i Vetmis s Madhe, Enver Hoxha qndroi nj dit rastsisht n

Elbasan, n nj takim, gjithashtu, t rastsishm me puntort e Metalurgjikut, dhe, tha,

se, prkundrazi, romani sht i mir dhe Ismail Kadareja sht i yni... Mbrmjen e nats s

kthess s madhe e mbaj mend mir. Nja 6-7 gazetar, kishim rrethuar korrespondentin e

Zri i Popullit, Jorgji Papa, i cili kishte qen n takimin e Metalurgjikut dhe sht thirrur

urgjent t informonte kryeredaktorin pr ishte folur...

Ndrkaq, kujtoj kryeredaktorin e Zri i Rinis, Dh.V. q, i shqetsuar ndiste cigaret njern

pas tjetrs dhe sidomos ai donte t dinte kishte thn Enver Hoxha konkretisht. Disa numra

me radh gazeta e tij ishte vn n dispozicion t rinis e veteranve q sulmonin romanin

armiqsor...

Por, pas informimit nga Jorgji, gjithka u prmbys. Materialet kundr Ismail Kadares dhe

romanit t tij u hoqn nga shtypi dhe t nesrmen, gazeta Zri i Rinis, nuk doli m me

bri punn e armikut, por, me i yni.

Mbrojti shkrimtarin, than ather. Mbrojti shkrimtarin, kan dshir, disa t vazhdojn t

thon sot.

Dorn q nuk e kafshon dot, puthe. Kjo sentenc cinike dhe e frikshme, q duket sikur

sht nxjerr nga libri Princi i Nikola Makiavelit sht krejt e ngjashme me kshillat q

filozofi i madh i Mesjets i jep Lorenco di Mediit, se duhet t shmangen me kujdes

veprimet q popullin do ta bnin t paknaqur dhe mund t t prbuzin dhe t t urrejn...

Gjithsesi, Sundimtari nuk kshillohej t hiqte dor prfundimisht nga kafshimi i dors, por

vetm e thjesht, t ndrronte taktik e t gjente forma t reja nnshtrimi.

Me sa duket, edhe tek ne, n dekadat e fundit, prvoja kshilloi forma t reja. Ndshkimet

dhe ndalimet radikale t emrave t mdhenj t Konics, Koliqit, Fishts, Petro Markos etj.,

krijuan bumerang.: ata pshpriteshin n familjet shqiptare, librat e tyre lexoheshin

fshehurazi dhe her pas here, shfaqeshin n shtypin perndimor.

Kush e shptoi Xhevahir Spahiun nga burgu? Ashtu, sikurse emrat e tjer, simbole dhe

prfaqsues t interesit publik, edhe Xhevahir Spahiun, - duket paradoksale,- e shptoi nga

burgu, pikrisht ajo q e ndshkoi, poezia, pena e tij. At e shptoi talenti i tij, karakteri, emri

i tij aq i njohur, i dashur e popullor, si poet rebel e gazetar kurajoz.

22

Ashtu si edhe disa emra t tjer t njohur e me dosje t sigurimit, edhe Xhevahir Spahiun e

shptoi nga burgu Xhevahir Spahiu, dhe jo dashamirsia e partis, zemrgjersia e saj, si

donin t interpretonin, pr t vazhduar goditjen, ndaj ktyre shkrimtarve, tanim me

Kompleksin e borxhit apo Kompleksin e mirnjohjes... etj.

-doni t thoni me kompleks t borxhit, apo kompleks t mirnjohjes?

-Ashtu sikurse besimtart q, t ulur n tavolinn e buks, do vakt, nuk mund t fillonin t

hanin, pa shtrir pllmbt e duarve prpara pr t falnderuar Zotin q u fali bukn dhe

jetn, ashtu edhe ti, do dit duhej t dilje nga shtpia e t hyje n shtpi, me falnderimin e

mirnjohjen pr partin q t lindi, q t rriti, t edukoi, t bri me shkoll, t hapi syt, t

bri njeri, t bri doktor, t bri shkrimtar, t msoi t luftoje fashizmin, etj.etj.

Kjo psikoz, absurde si do psikoz, prmes nj borxhi iluziv, t paqen, injektonte

nnshtrimin, depersonalizimin, duke fyer nnat e prindrit, n prgjithsi, q t kishin rritur

realisht prmes njqind halleve, q t kishin drguar n shkoll, duke sakrifikuar ushqimin

dhe veshjen e t tjerve t fmijve, pr librat, pr konviktin apo t duhej tjetr.

Kjo psikoz, mohonte vullnetin, talentin tnd, nse e kishe kur dilje i suksesshm.

Po un vet, kam br?! Kam tundur zinxhirt?! i bri pr shembull, Xhevahir Spahiut

partia?

Nxns i shklqyer n shkolln e mesme, dhe po aq i zoti si student n universitet, i njohur

qysh ather si poet e gazetar i talentuar, ai nuk i krkoi kujt ta emronin n gazetn Zri i

Popullit. Iu duhej, pa e krkuan; pikrisht pse ishte i zoti dhe i talentuar. Kujt duhej tia dinte

pr nder dhe prse!

Po kshtu, edhe me emra t tjer t njohur n letrsi, n arte, dhe n publicistikn e kohs.

Ti, megjith telashet q i ke sjell partis, ajo u tregua prsri zemrgjer, nuk t futi n

burg, t fali, bri prjashtim pr ty. Prandaj, ne, ju, ti, ai, ajo, i jemi borxhlinj partis; ti jemi

mirnjohs...

Kurthi ishte i menduar mir.

Kulti i borxhit dhe i mirnjohjes ndaj partis, n thelb, fshihte, sigurisht, kultin e partis.

I shpikur dhe i prhapur n gjith Lindjen komuniste, kompleksi i borxhit dhe i mirnjohjes,

nuk mund t mos ishte veanrisht, i suksesshm n nj vend, si i yni, ku kulti i Nderit

kodifikohej q n kapitujt e par t Kanunit mesjetar shqiptar; n nj vend ku prshndetja

kryesore sht krejt unikale dhe prcillej prej shekujsh me urimin e shenjt: Faleminderit!,

I falem nders, I falem! dhe fjalt e urta pr borxhin, nderin dhe mirnjohjen ishin pa fund.

Nderi lahet me nder! Mos jep e mos merr borxh, Borxhi sht litar n qaf, etj.etj.

M shum se nj detyrim material, borxhi, nderi e mirnjohja ishte nj peng moral q shlyhej

vetm me jetn.

Njeriu fillon tek mirnjohja, thot nj miku im.

Pikrisht, abuzimi me dinakri, me traditn dhe kt virtyt delikat njerzor krijon kompleksin

e borxhit apo t mirnjohjes.

Pr disa vite, kam pas menduar, se edhe miku im, i ndodhur i vetm prpara goditjeve t

pushtetit dhe pr natyrn e tij thellsisht mirnjohse, kishte besuar dhe pasur iluzionin, se

nga ndshkimi i fundit, burgu, e ka shptuar Xhemili, Qamili, Halili...Sepse ky Xhemili, pr

shembull, i ka pas thn dikur, n intimitet, midis nesh (por, t lutem, mbaje vetm pr

vete se, sigurisht, si dihet, kto pun jan me zarar t madh): pra se, m n fund, pas

shum prpjekjesh, pasksh arritur ta bisedonte me shokun K.H. dhe se kishte arritur tia

merrte fjaln q, pr Xhevahirin t mbyllej me kaq ky muhabet, dhe se, prjashtohej varianti i

burgut, por q, sigurisht ske pse m falenderon mua, se, po t jet pr borxhe e mirnjohje,

apo falnderime, ne ato i kemi vetm pr partin... Etj, etj.

Shkurt, prsri borxhi ndaj partis, dhe litari i borxhit, prsri n qaf.

23

I vetmi ndryshim ishte se, ve litarit t partis, tani shtohej edhe litari i Xhemilit, Qamilit,

Halilit...

Por, Xhevahir Spahiu i kishte borxhe vetm Xhevahir Spahiut.

Intuita e poetit ishte m e fort, se hamendja ime, dhe ai shkroi:

Do t vdes.

I kam borxhe nns,

q sja ngrita varrin,

I kam borxhe lisit,

Q sja hodha pjergulln.

I kam borxhe dashuris,

q ia vodha t dielat,

I kam borxhe krimit,

Q si vura emr,

Dhe v pikn ktu.

Tani mund t flisni,

Pr borxhet q m keni ju!

(Borxhet e mia)

-N librin e tij m t fundit, studiuesi Shaban tregon edhe nj fakt t pabesueshm t

pasviteve 90-t: Njerz t shtetit, jo vetm e kan krcnuar, por edhe e kan goditur

poetin, sido q as gjasht vet nuk mundn ta bjn zap at njeri...

-Po, sht m se e vrtet. Duket absurde q skena dhe spektakle t tilla, ogurzeza, t cilat

Makiaveli nuk ua kshillonte as sundimtarve t Mesjets, dhe diktatura komuniste i

shmangte ose i fshihte, ti shihje n demokraci...

N mars t 97-s, kur anarkia, vrasjet dhe dhuna po arrinin kulme, shteti u soll ca trash

me poetin: jo vetm e fyeu, por pr turpin e vet, edhe e goditi dhe e drgoi n qeli.

Prse? I vetmi faj i poetit ishte se prsriti gabimin e Tirezeut t mitologjis, prsriti

gabimin e tij, dhe prsri e pa lakuriq hyjneshn Athina dhe ia tregoi bots prmes nj cikli

me poezi t botuara dit m par n nj nga gazetat e Tirans:

Un dal n rrug,

me tufa mimozash n duar,

ti me shkopinj dhe me plumba,

ti me qen,

un me pllumba.

un kam fytyr,

ti skafandr,

ti dhembt,

un fjaln.

T dy,

sy ndr sy.

N t vrtet, n kt dyluftim t poetit me t keqen nuk ka asgj anormale: shteti bri t

tijn, poeti t tijin i qndroi karakterit t vet dhe Urdhrit t Poetit dhe intelektualit.

Un ju tregova pr kalvarin e tij e t librit t tij me poezi n vitin 1979, vllimin Zgjimi i

thellsive. Me gjith merakun dhe kshillat e miqve, ai, ndryshe nga disidentt e sirtareve

nuk i fshehu por i oi bocat e librit me poezi n shtpin botuese, pa i hequr asnj presje, i

ndrgjegjshm se mund t ndodhte ajo q ndodhi: vetm pr dy-tri dit dhe vetm n disa

24

librari qndroi Zgjimi i Thellsive, sepse edhe t tjert, edhe shteti i qndroi urdhrit t tij,

dhe libri me porosi nga lart, u mblodh me urgjenc dhe u drgua pr asgjsim, pr karton,

si thuhej ather.

Nse dikush, prsri ka dshir ta quaj mendjemadh, un do ti thosha, po, por vetm n

nj rast: t vetmin mik e shok q ai dgjon kur vjen puna tek poezia, ai sht Urdhri i

poetit.

Kur dola

nga nntoka

mbitok

e mora frym

lirisht

mos bjer n sy,-m tha miku,-

ec horizontalisht

Un-

isha i mjer e u bana i lum,

isha i lum e u bana i mjer,

por mend sxuna kurrnjher,

sakaq,

i harrova fjalt e mikut me nj barr mend

n kok.

Nga toka-

prsri-

nn tok

(Rreziku, fq.53)

N librin Rreziku ka edhe nj poezi t tij pa titull, por do ta titulloja Urdhri i Poetit:

Nj popull i vrar do t ish m fatzi,

Po qe se nuk vriteshin poett e tij.

-N fund, desha tu bja nj pyetje t nj natyre tjetr: E takova kto dit tek kafe

Evropa zotin Xhevahir Spahiu dhe... nuk fliste dot plotsisht.

-Pas nj operacioni shum t suksesshm jasht vendit, nj vit e ca m par, Xhevahiri

sht shum m mir.

Por, si argumentojn edhe mjekt, dekada t tra tensioni, mundimesh, stresesh, do t

dilnin dikur dhe diku...

Vrbim i prjetshm ishte mimi q pagoi Tirezeu i mitologjis greke pr ta par lakuriq

hyjneshn e Athins.

Ikja e gojs tek Xhevahiri nuk sht e prjetshme. Esht e kundrta, sepse poett, krijuesit

e vrtet, kan nj privilegj: atyre nuk ua mbyll dot kush gojn. Asnj diktatur e qeveri nuk

e mbyll dot gojn e librave q jetojn n do vend e n do koh. Sepse ata zbukurojn

shpirtin e njeriut dhe paralajmrojn t keqen.

N nj intervist q i dha nj t prditshmeje ca koh m par, mes t tjerash, me stilin e tij

t batuts, ksaj here n proz, Xhevahiri shkruante: Po vure kuzhiniere bythn, mut do t

gatuaj.

Nuk e ndieni ern?...

25

-Fund-