Fjalorthi i gjuhësisë nga FGJSSH (1980)

Mr. Agim Spahiu

18 mars 2009

Përmbledhje

Ky Fjalorth është nxjerrë në mënyrë elektronike (automatikisht), me anë të pro-grameve: grep, sort, uniq, awk etj., duke u mbështetur në Fjalorin e gjuhës së

sotme shqipe të vitit 1980.

ABSTRAKT mb. 3. Që emërton një cilësia tipar ose një veprim shkëputurazi ngasendi që e ka cilësinë a tiparin ose ngavepruesi; kund. konkret. Emër abstrakt.Kuptim abstrakt.

AFËRT mb. 6. Që ka prejardhje të përbashkëtme një tjetër. Gjuhë të afërta.

AFRI f. 3. Lidhje e afërt, ngjashmëri që buronnga prejardhja e përbashkët.

Afri gjuhësh. Lidhje afrie.

AFRIKATE f. Bashkëtingëllore që nis të shqip-tohet si bashkëtingëllore shpërthyesedhe mbaron si bashkëtingëllore fërki-more(p.sh. c, f, x, xh).

AKORDIM m. 2. shih PËRSHTATJ/E,∼ A.Akordimi i mbiemrit me emrin. Ako-rdimi i kohëve të foljeve.

ANALITIK mb. 4. Që i shpreh marrëdhënietndërmjet fjalëve në fjali jo me mbaresa,por me mjete të tjera të veçanta; që për-bëhet nga njësi të veçuara gjuhësore (përtrajtat e përbëra); kund. sintetik. Gjuhëanalitike. Trajtë analitike. Ndërtimeanalitike.

ANALIZË f. 4. Zbërthimi i fjalëve ose i fjalivenë pjesët përbërëse për të përcaktuarvlerat e tyre gramatikore, leksikore etj.

veç e veç. Analizë fonetike (sintaksore).Analiza gramatikore.

ANASJELLË f. 1. shih ANASJELLJ/E, ∼A.2. Ndryshimi i rendit të zakonshëm tëfjalëve në fjali për të theksuar kuptimine një fjale ose për t'i dhënë fjalisë forcëshprehëse.

ANËSOR mb. 2. Që shqiptohet duke kaluarrryma e ajrit anës gjuhës kur kjo puqetme dhëmbët ose me qiellzën e fortë.Bashkëtingëllore anësore (p.sh. l).

ANTONIM m. Që ka kuptim të kundërt meatë të një fjale tjetër. Antonime të plota.

Çift antonimesh.

ANTROPONIM m. kryes. Emrat e përveçëmtë njerëzve, që studiohen nga gjuhësia.

ANTROPONIMI f. 1. përmb. Tërësia e em-rave të përveçëm të njerëzve në një gjuhëa te një popull.

2. Degë e gjuhësisë, që studion emrate përveçëm të njerëzve. Antroponimiashqiptare.

APOSTROF m. Shenjë si presje, e cila vihetsipër rreshtit në vend të një zanoreje a tënjë rrokjeje që ka rënë dhe pas pjesëzësmohuese s. Vë apostro�n. Shkruhet meapostrof.

1

APOSTROFIM II m. Veprimi sipas kuptimittë foljes APOSTROFOJ II.

APOSTROFOJ II kal. Vë apostrof, përdorapostro�n për të zëvendësuar një zanorea një rrokje që bie.

ARDHËM mb. shih ARDHSH/ËM (i). ∼ME(e). Në ditët e ardhme. * Koha e ardhmekohë e foljes, që tregon se veprimi osegjendja e shprehur prej saj pritet tëndodhë a të vijë pas çastit të ligjërimit.

ARDHME f. 4. Koha e ardhme. E ardhmee tashme. E ardhme e përparshme. Eardhme e përbërë (e thjeshtë).

ARDHSHËM mb.

* Koha e ardhshme shih tek ARDH/ËM(i),∼ME (e).

ASIMILIM m. 1. Veprimi sipas kuptimevetë foljeve ASIMILOJ, ASIMILOHEM.Asimilim i plotë (i pjesshëm). Asimilimii ushqimit. Asimilimi i një kombi.

2. shih PËRNGJASHMIM,∼I.

ASIMILOJ kal.

4. vet. veta III E bën të njëjtë ose tëngjashëm me veten (për veprimin e njëtingulli mbi një tjetër).

ASNJANËS m.

2. Gjinia asnjanëse.

ASNJANËS mb.

3. Që nuk është as i gjinisë mashkul-lore, as i gjinisë femërore; që bën pjesënë lakimin e katërt të emrave të shqipes.Gjinia asnjanëse. Emër asnjanës.

ASPEKT m. 3. Kategori gramatikore në disagjuhë, që tregon mënyrën se si rrjedhveprimi. Aspekti i kryer (i pakryer). As-pektet e foljes.

BARAZI f.

* Shkalla krahasore e barazisë një ngashkallët e krahasimit të mbiemrave e tëndajfoljeve, kur sendet a cilësitë që kra-hasohen janë në një shkallë të barabartë.

BARBARIZËM II m. Fjalë ose shprehje ehuazuar pa nevojë nga një gjuhë tjetër.Pastrimi i barbarizmave.

BASHKËKOHËSI Të qenët në të njëjtën kohëme një tjetër (për fjalitë kohore). Lidhje(marrëdhënie) bashkëkohësie.

BASHKËLIDHUR mb. libr. Që është i lidhurnë mënyrë të dyanshme me diçka tjetër;që ka lidhje të ngushtë me diçka tjetër; ibashkëngjitur. Dokumente të bashkëlid-hura. Fjalë (fjali) të bashkëlidhura

BASHKËNGJITJE f. 1. zyrt. Veprimi sipaskuptimeve të foljeve BASHKËNGJIT,BASHKËNGJITET.

2. shih PËRNGJITJ/E,∼A.

BASHKËNGJITUR mb.

2. shih PËRNGJITUR (i, e).

BASHKËPAJTIM m. shih BASHKËPËRKIM,∼I.

BASHKËPËRKIM m. Përkim i dyanshëmndërmjet gjuhësh, takim në njësi e nëdukuri gjuhësore. Bashkëpërkime gjuhë-sore. Bashkëpërkime fonetike (leksikore,gramatikore).

Bashkëpërkime shqiptaro-balte.

BASHKËRENDIT kal.

2. Lidh me bashkërenditje dy a mëshumë fjali ose gjymtyrë të një fjalie.

BASHKËRENDITEM vetv.

2. Lidhet me bashkërenditje (për fjalitëa për gjymtyrët e fjalisë).

3. Pës. e BASHKËRENDIT.

BASHKËRENDITËS mb. Që shërben për tëlidhur dy a më shumë fjali ose gjym-tyrë fjalie të bashkërenditura. Lidhëzbashkërenditëse.

BASHKËRENDITJE f.

3. Lloj i lidhjes sintaksore të dy amë shumë njësive gjuhësore (fjali osegjymtyrë fjalie) të barasvlershme, që nukvaren njëra nga tjetra dhe nuk përcak-tojnë njëra-tjetrën. Bashkërenditja efjalive (e gjymtyrëve të fjalisë). Mar-rëdhënie bashkërenditjeje. Lidhje mebashkërenditje.

2

BASHKËRENDITUR mb.

2. Që është i lidhur me bashkërenditjeme një njësi tjetër gjuhësore (me fjali oseme gjymtyrë fjalie). Fjali (gjymtyrë) tëbashkërenditura.

BASHKËTINGËLLOR mb. Që përftohet kurajri kalon një pengesë në organet e tëfolurit, zakonisht i shoqëruar me zhurmëdhe pa lëvizur tejzat e zërit (për tingujte të folurit); që përbëhet nga bashkët-ingëllore. Tingull bashkëtingëllor. Togjebashkëtingëllore.

BASHKËTINGËLLORE f. Tingulli i të folurit,që përftohet kur ajri kalon një pengesë nëorganet e të folurit, zakonisht i shoqëruarme zhurmë dhe pa lëvizur tejzat e zërit;shkronja që shënon këtë tingull. Bashkët-ingëllore e zëshme (e zhurmët, e shurd-hët). Bashkëtingëllore hundore. Bashkët-ingëllore paragjuhore (mesgjuhore, pra-pagjuhore). Bashkëtingëllore buzore(dhëmbore, qiellzore, grykore). Bashkët-ingëllore e dy�shtë. Bashkëtingëllore elëngët (dridhëse). Bashkëtingëllore sh-përthyese (shtegore, anësore). Bashkët-ingëlloret b, d, g... Bashkëtingëlloret eshqipes. Sistemi i bashkëtingëlloreve.

Grup bashkëtingëlloresh. Këmbimi ibashkëtingëlloreve.

BASHKËVAJTJE f. Lidhja e një fjale me njëfjalë tjetër, përdorimi i një fjale së bashkume një tjetër në lidhje të caktuara.

* Në bashkëvajtje me... libr. në lidhjeme..., duke u përdorur me...

BËJ kal.

Bën xhep. E bën numrin shumës (gjininëfemërore...).

BËRTHAMË f. Bërthama e fjalisë.

BIE I jokal.

I ra gjuha këmborës. Bie një rrokje (njëtingull). Theksi bie në fund.

BISEDOR mb. Që është karakteristik përbisedën e lirë (zakonisht për dialogun),që përdoret në bisedat e përditshme.Ligjërimi bisedar. Fjalë bisedore. Lek-siku bisedor. Stili bisedor i ligjërimit.

BUKURSHQIPTIM m. Shqiptimi i bukur e iqartë i tingujve dhe i fjalëve.

BUKURTINGËLLIM m. Tingëllim i bukur ei pëlqyeshëm i fjalëve ose i fjalive, përshkak të tingujve a të fjalëve që i për-bëjnë.

BUKURTINGËLLUES mb. 1. Që hyn ndërm-jet dy tingujsh për të krijuar një shqiptimtë lehtë e të bukur (për tingujt).

2. Që është i bukur e i pëlqyeshëm (përshqiptimin e tingujve). Shqiptim bukurt-ingëllues.

BUKURZANI f. Bukurtingëllim.

BUKURZANOR mb. Bukurtingëllues. Tin-gull bukurzanor.

BUZOR mb. 1. Që shqiptohet me pjesëmar-rjen e buzëve (për tingujt). Tingull bu-zor. Bashkëtingëllore buzore.

2. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET. Tingullbuzor.

CAKTUAR mb.

5. vjet. I shquar.

CILËSI f. Plotësi i cilësisë.

CILËSOR m. shih PËRCAKTOR,∼I.

CILËSOR mb. .

2. Që shënon drejtpërdrejt një cilësi osetipar të sendit; që luan rolin e një cilësoria përcaktori; cilësues. Mbiemër cilësor.Fjali cilësore.

CILËSUES mb.

2. shih CILËSOR,∼E 2. Mbiemër cilë-sues.

ÇASTËSI f. libr. Ndodhja ose kryerja e njëveprimi në një kohë shumë të shkurtër,të qenët i çastshëm. Aspekti i çastësisë.

ÇERDHE f.

6. Grupi i fjalëve që janë formuar nganjë rrënjë e përbashkët. Çerdhe fjalësh.Fjalor me çerdhe.

ÇFARËSI f. vjet. Plotës i çfarësisë: përcaktorqë tregon llojin a farën e asaj që shënonemri.

3

ÇHUNDORËZIM m. Humbja e hundorësisënga një tingull i gjuhës, kalimi i një tin-gulli hundor në tingull gojor. Çhundorëz-imi i zanoreve.

ÇUDITËSE mb. Që shpreh çudinë e folësit;habitore. Fjali çuditëse. vjet. fjalihabitore.

* Pikë çuditëse pikëçuditje.

DËFTOR mb. 1. Që shërben për të dëf-tuar dikë a diçka, që tregon dikë a diçka.Përemër dëftor përemër që tregon sendinpër të cilin �asim dhe e dallon atë ngasendet e tjera të një lloji me të (p.sh. ky,kjo etj.).

2. Fjali dëftore: lloj fjalie që jep një kum-tim të drejtpërdrejtë për ndonjë send osedukuri dhe që shërben për t'u treguar tëtjerëve njohuritë që ka folësi për diçkaa për dikë (p.sh. Ushtarët mbrojnë at-dheun. Rrushi piqet në gusht etj.).

3. si em. ∼, ∼I m. ∼Ë, ∼ËT. Përemridëftor. Dëftorët e shqipes. Lakimi idëftorëve.

* Mënyra dëftore një nga mënyrat efoljes në gjuhën shqipe, e cila shprehnjë veprim ose gjendje që mendohet ngafolësi si diçka që ndodh a është, ka ndod-hur a ka qenë, do të ndodhë a do të jetëme të vërtetë (p.sh. punoj, ndodhem,punoja, ndodhesha, kam punuar, do tëpunoj etj.).

DËFTORE f. Mënyra dëftore e foljes.

DËFTUES mb. 1. Që shërben për tëtreguar dikë a diçka, tregues. Gishtidëftues gishti i dytë i dorës pas gishtit tëmadh, gishti tregues. Rregulla dëftuese.Pjesëza dëftuese.

DËSHIROR mb. 1. Që shpreh një dëshirë, qëpërmban në vetvete një dëshirë. Kom-pozita dëshirore.

2. Fjali dëshirore: lloj fjalie që shpreha kumton një dëshirë për diçka (p.sh. ukthefshi faqebardhë!).

* Mënyra dëshirore një nga mënyrat efoljes në gjuhën shqipe, e cila shprehnjë veprim ose gjendje që mendohet nga

folësi si diçka që dëshirohet të ndodhë atë jetë (p.sh. rroftë, qoftë, a bëftë, daltë,ardhsha etj.).

DËSHIRORE f. Mënyra dëshirore e foljes.Trajtat e dëshirores

DIAKRITIK mb. spec. Që shërben për tëdalluar diçka, dallues. Shenjë diakritike.shenjë që i vihet një shkronje mbi të anën të për të treguar se duhet shqip-tuar ndryshe nga shkronja pa këtë shenjë(p.sh. ë, ç).

DIALEKT m. 1. Variant i gjuhës së një pop-ulli, i cili përdoret nga një grup njerëzishqë banojnë në një truall pak a shumëtë ku�zuar ose që i takojnë një shtreseshoqërore të caktuar. Dialekt territorial.Dialekt shoqëror. Dialektet e shqipes.Dialekti i Veriut

(i Jugut). Afrimi i dialekteve. Studimi idialekteve.

2. bised., vjet. E folme. Në dialektin eElbasanit.

DIALEKTIZËM m. Fjalë a kuptim i një fjale,shprehje, variant fonetik a trajtë gra-matikore që është veçori dalluese për njëdialekt dhe që nuk përputhet me normëne gjuhës letrare kombëtare, krahinorizëm.Përdorimi i dialektizmave.

DIATEZË f. Kategori foljore, që shpreh mar-rëdhëniet e ndryshme ndërmjet veprimitdhe subjektit ose objektit të tij e që lid-het ngushtë edhe me fjalëformimin, mendryshimin e kuptimeve e të përdorimevetë fjalëve (krahaso, p.sh. punoj - puno-het; mësoj-mësohem; laj - lahem; përp-jek - përpiqem; gdhij -gdhihem, gdhihet;shtie - shtihem; kollem etj.). Diateza ve-prore (pësore). Diateza vetvetore.

DIFTONG m. Grup prej dy zanoresh që shqip-tohen si një rrokje e vetme. Diftongngjitës diftong me theksin në zanoren edytë. Diftong zbritës diftong me theksinnë zanoren e parë. Diftong i gjatë (ishkurtër).

DIFTONGIM m. Veprimi sipas kuptimeve tëfoljeve DIFTONGOJ, DIFTONGOHET.

4

DIFTONGOHET vetv. Merr vlerën e njëdiftongu; bëhet diftong, kthehet nëdiftong (një zanore).

DIFTONGOJ kal. I jap vlerën e një diftongu;e bëj diftong, e kthej në diftong (njëzanore).

DISIMILIM m. 1. biol. Shpërvetim. Procesi idisimilimit.

2. shih SHPËRNGJASHMIM,∼I.

DIVERGJENCË f. Divergjenca e gjuhëve (edialekteve).

DIVERGJENT mb. spec. Zhvillimi divergjenti gjuhëve (i dialekteve).

DOMETHËNIE f.

2. Kuptimi i një fjale; ajo që shprehetnga një shenjë gjuhësore. Domethënia efjalës.

DREJTË mb. Kundrinë e drejtë shih teKUNDRIN/Ë,∼A. Ligjëratë e drejtëshih te LIGJËRAT/Ë, ∼A I.

Rasë e drejtë shih te RAS/Ë,∼A I 1.

DREJTPËRDREJTË mb.

* Kuptimi i drejtpërdrejte (i fjalës) kup-timi që lidhet drejtpërdrejt me sendin ame nocionin që shënon fjala e që nukështë i �gurshëm; kuptimi i parë e i mirë-�lltë i fjalës pa ngjyrimet shprehëse eemocionale plotësuese (p. shpatë e çe-liktë ndryshe nga vullnet i çeliktë �g.ose bushtër �femra e qenit� dhe bushtërshar., thjeshtligj. �grua e ligë, e përdalë,bisht tundur, lavire�).

DREJTSHKRIM m. Sistem rregullash për t'ishkruar drejt e njësoj fjalët në gjuhën le-trare; zbatimi i këtyre rregullave. Drejt-shkrim i njësuar. Drejtshkrimi i gjuhëssë sotme letrare shqipe. Drejtshkrimi ifjalëve (i zanoreve, i bashkëtingëlloreve).Kongresi i Drejtshkrimit. Parimet edrejtshkrimit. Rregullat e drejtshkrimit.Njësimi i drejtshkrimit. Shprehitë edrejtshkrimit. Ushtrime drejtshkrimi.Mësoi drejtshkrimin.

DREJTUES mb.

* Fjali drejtuese shih te FJALI,∼A.

DRIDHËS mb.

3. Që shqiptohet duke kaluar ajri nëpërnjë pengesë, e cila hapet e mbyllet nëmënyrë të rregullt dhe shkakton drid-hje të majës së gjuhës, të buzëve ose tënjerithit. Bashkëtingëllore dridhëse.

DYBUZOR mb. 1. Që përftohet duke u afruarose duke u puqur të dyja buzët (për disatinguj bashkëtingëllorë). Bashkëtingël-lore dybuzore. Tingull dybuzor.

3. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET Bashkët-ingëllore dybuzore. Dybuzoret e shqipes(p, b).

DYFISHTË mb. Zanore (bashkëtingëllore) edy�shtë. Thyesë e dy�shtë. mat. thyesëqë i ka numëruesin dhe emëruesin thyesa.

DYGJINISHËM mb. Që ka dy gjini.

DYGJUHËSI f. Zotërimi e përdorimi i dygjuhëve nga një njeri ose nga një popullsinë të njëjtën kohë.

DYGJUHËSOR mb. Dygjuhësh. Fjalordygjuhësor.

DYGJUHËSH mb. 1. Që fjalët e një gjuhei përkthen me fjalët përgjegjëse të njëgjuhe tjetër sipas kuptimeve që kanë; qëështë në dy gjuhë. Fjalor dygjuhësh.

2. Që lidhet me dygjuhësinë; që për-dor a pranon përdorimin e dy gjuhëvenë të njëjtën kohë. Popullsi dygjuhëshe.Shkollë dygjuhëshe.

DYGJYMTYRËSH mb. Që ka dy gjymtyrë,që përbëhet nga dy gjymtyrë. Fjalidygjymtyrëshe.

DYKRYEGJYMTYRËSH mb. Që i ka të dyjagjymtyrët kryesore. Fjali dykryegjym-tyrëshe.

DYRROKËSH mb. Që përbëhet nga dy rrokje.Fjalë dyrrokëshe.

DYSOR m. 1. Njëra prej dy a më shumëfjalëve që kanë të njëjtin kuptim lek-sikor; njëra prej dy a më shumë traj-tave fonetike a gramatikore që kanë të

5

njëjtën vlerë normative. Dysor kupti-mor. Dysor gramatikor (morfologjik, sin-taksor). Dysor drejtshkrimor. Dysor nor-mativ.

2. si mb. ∼, ∼E. Që është formuar ngady pjesë, që ka dy pjesë përbërëse; që lid-het nga kuptimi, nga funksioni etj. menjë tjetër dhe krijon me të një çift; dyl-lojësh. Format dysore të fjalëve (të traj-tave gramatikore).

DYSHIMOR mb. Që përmban një dyshim, qëshpreh dyshim. Fjali dyshimore.

DYSHKRONJËSH m. Shenjë gra�ke e për-bërë nga dy shkronja, të cilat së bashkushënojnë vetëm një tingull. Përdorëndyshkronjëshat. Dyshkronjëshat e alfa-betit të gjuhës shqipe (dh, gj, ll, nj, rr,sh, th, xh, zh).

DYTË mb. Veta e dytë.

DYZANOR m. 1. Tog a grup prej dyzanoresh.

2. vjet. Diftong.

DYZANOR mb. Që përbëhet prej dyzanoresh; që ka dy zanore njëra pranëtjetrës. Tog dyzanor.

DYZIM m.

4. Dysor. Ka edhe dyzime.

DHANORE mb. 1. Rasa dhanore: rasa etretë e lakimit në gjuhën shqipe. Emërnë rasën dhanore.

2. si em. DHANORE,∼JA f. Rasadhanore. Dhanore e shquar (e pashquar).

DHËMBOR mb.

2. Që shqiptohet duke puqur majën egjuhës e pjesën e përparme të saj tek anae pasme e dhëmbëve të sipërm (për tin-guj të tillë si d, t etj.). Tinguj dhëmbore.Bashkëtingëlloret dhëmbore.

3. si em. ∼ E, ∼JA f. ∼E, ∼ET. Tingulldhëmbor.

ELBASANISHTE f. E folmja e qytetit të El-basanit dhe e rrethinave të tij. Elbasan-ishtja letrare variant i shqipes letrare për-para Çlirimit, i formuar kryesisht mbi

bazën e të folmes së qytetit të Elbasanitdhe të rrethinave të tij; varianti i mesëmi gjuhës letrare shqipe.

EMËR m.

2. Pjesë e ndryshueshme e ligjëratës, qëshënon një qenie a një send dhe që kagjini, numra e rasa. Emër i përgjithshëm(i përveçëm). Emër konkret (abstrakt).Emër përmbledhës. Emër mashkullor(femëror, asnjanës). Emër i shquar (ipashquar). Lakimi i emrave. Gjinia(rasa) e emrit. Numri i emrit. Formimi iemrave.

EMËROR mb.

3. Që ka të bëjë me emrin, që i përket em-rit, i emrit; që ka vlerën e emrit, që ështëbaras me një emër; që ka në përbërjen evet një emër si pjese kryesore. Mbare-sat emërore. Kallëzues emëror. Fjaliemërore. Përdorim emëror.

EMËRORE mb. 1. Rasa emërore: rasa e parëe lakimit në gjuhën shqipe. Emër nërasën emërore.

2. si em. EMËROR/E, ∼ JA f. Rasaemërore. Emërore e shquar (e pashquar).

EMËRTUES mb. Që shënon një send, që emër-ton. Fjalë emërtuese.

EMËRUES mb. Emërtues.

EMËRZIM m. Veprimi dhe gjendja sipas kup-timeve të foljeve EMËRZOJ, EMËRZO-HET. Emërzimi i mbiemrit (i pjesores).

EMËRZOHET vetv. 1. Shndërrohet në emër,bëhet emër, merr tiparet e emrit; për-doret si emër.

2. Pës. e EMËRZOJ.

EMËRZOJ kal., E shndërroj në emër, i japtiparet e emrit; e përdor si emër.Emërzoj një mbiemër (një pjesore, njëpasthirrmë).

EMËRZUAR mb. Që është shndërruar nëemër, që ka marrë tiparet e emrit; qëpërdoret si emër. Mbiemër i emërzuar.Pjesore e emërzuar.

6

EMFAZË f.

2. Theksim i posaçëm i disa tingujve;theksim i veçantë i një fjale ose i disafjalëve për të vënë në dukje me shumëvlerën a rëndësinë e tyre; përdorim itepruar i stilit të lartë në ligjërim. Shqip-toi me emfazë.

EPTIM m. Ndryshimi që pësojnë fjalët në tra-jtën e tyre gramatikore, kur hyjnë në lid-hje me fjalë të tjera në fjali; mënyrat e njëndryshimi të tillë dhe tërësia e trajtave tëfjalës gjatë këtij ndryshimi; mbaresa e njëfjale që ndryshon kur lakohet a kur zgjed-hohet. Eptim emëror (foljor, përemëror).Eptim i jashtëm mbaresat e trajtave gra-matikore. Eptim i brendshëm ndryshimii tingujve në rrënjën e fjalës, i cili jep njëtrajtë të re gramatikore. Eptim i shquar(i pashquar).

EPTUESHËM mb. Që i formon trajtat gra-matikore të fjalëve me anë të eptimit.Gjuhët e eptueshme.

ETIMOLOGJI f. 1. Degë e gjuhësisë që stu-dion prejardhjen e fjalëve të një gjuhe,duke u mbështetur në historinë e saje në lidhjet me gjuhët e tjera. Eti-mologjia shkencore. Etimologji popul-lore etimologji që e përcakton në mënyrëtë gabuar prejardhjen e fjalëve, duke umbështetur zakonisht te ngjashmëria etyre e jashtme, tingullore me fjalë të tjeratë njohura dhe pa marrë parasysh lig-jet e zhvillimit historik të gjuhëve. Eti-mologjia e gjuhës shqipe. Merrem me eti-mologji.

2. Prejardhja e një fjale. Etimologji eqartë (e panjohur). Etimologji e një fjale.Përcaktoj etimologjinë e fjalës.

ETIMOLOGJIK mb. Që ka të bëjë me eti-mologjinë, që i përket etimologjisë, i eti-mologjisë; që mbështetet në etimologji,sipas etimologjisë. Kërkime (studime)etimologjike. Fjalor etimologjik. Drejt-shkrim etimologjik.

ETRUSKISHTE f. Një nga gjuhët e vje-tra të Gadishullit Italik, gjuha etruske.Studimi i etruskishtes.

EUFONI f. shih BUKURTINGËLLIM,∼I

EUFONIK mb. shih BUKURTINGËLLUES,∼E.

FAMILJE f.

7. Grup gjuhësh të afërta, që kanë pre-jardhje të përbashkët.

Familja e gjuhëve indoevropiane.

FARË f. Farët e fjalive. Janë të një fare. Safarësh është? Gjendet në disa farë.

FEMËROR mb.

5. Që i përket gjinisë femërore. Emërfemëror.

* Gjinia femërore kategori leksiko-gramatikore e emrave dhe e disa përem-rave, të cilët shënojnë një frymor femërose një send që nga ana gramatikoremerret si femër; kategori gramatikore embiemrave dhe e disa fjalëve të tjera qëlidhen me emra a me përemra të tillë dheqë përkojnë me ta.

FEMËRORE f. 1. Gjinia femërore.

FËRKIMOR mb. 1. Që përftohet nga kalimii ajrit me fërkim nëpër një hapësirë tëngushtë midis dy organeve të të folurit.Tingull fërkimor. Bashkëtingëllore fërki-more.

2. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET. Tingullfërkimor.

FIGURSHËM mb. Që nuk përdoret në kup-timin e vet të drejtpërdrejtë, po në njëkuptim të prejardhur, i cili lidhet metë parin nëpërmjet ngjashmërisë, kra-hasimit etj.; që shpreh diçka nëpërmjetnjë �gure (p.sh. një rreze shprese, valea ndjenjash etj.). Fjalë (shprehje) e �g-urshme. Kuptim (përdorim) i �gurshëm.Në mënyrë të �gurshme.

FISHKËLLOR mb. 1. Që përftohet nga kalimii ajrit me �shkëllimë të lehtë nëpër njëhapësirë të ngushtë midis dhëmbëve dhegjuhës (për tingujt s, z etj.) Tingull�shkëllor. Bashkëtingëllore �shkëllore.

2. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET. Tingull�shkëllor.

7

FISHKËLLYES mb. 1. Që del kur �shkëllejmë,që shoqërohet me �shkëllimë; që i ngjet�shkëllimës, që është si �shkëllimë. Zë(tingull) �shkëllyes. Zhurmë �shkëllyese.Predhë �shkëllyese. Të folur �shkëllyes.

2. Fishkëllor.

FJALË f. 1. Njësia e mëvetësishme me e vogële gjuhës, tërësi e pandashme e tingël-limit dhe e kuptimit e formësuar nga anagramatikore, që pasqyron në mënyrë tëpërgjithësuar e shënon sende e dukuritë realitetit dhe riprodhohet e veçohetnë rrjedhën e ligjërimit. Fjalë shqipe.Fjalë e huaj (e huazuar). Fjalë e re(e rrallë, krahinore, e vjetërsuar). Fjalëndërkombëtare ndërkombëtarizëm. Fjalëlibrore (diturore). Fjalë e parme (e pre-jardhur, e përngjitur). Fjalë shënuese(emërtuese, ndihmëse, shërbyese). Fjalëe ndërmjetme. Fjalë e ndryshueshme (epandryshueshme, e palakueshme). Fjalëme shumë kuptime. Kuptimi i fjalës.Trajta e fjalës. Theksi i fjalës. Përdorimii fjalës. Formimi i fjalëve. Prejardhja efjalës. Çerdhe fjalësh. Rendi i fjalëvenë fjali. Mbledhja e fjalëve. I ha fjalëti shqipton fjalët në mënyrë jo të plotë.Ndaj fjalën në rrokje. Fjalë e përbërëshih te PËRBËRË (i, e). Fjalë e urtëfolk.

FJALËFORMIM m. Formimi i fjalëve të rejanë një gjuhë me mënyra e me mjetetë ndryshme, si rrugë kryesore për pa-surimin e fjalorit të saj. Fjalëformim meparashtesa (me prapashtesa). Mënyrat(tipat) e fjalëformimit.

FJALËFORMUES mb. Që ka të bëjë meformimin e fjalëve në një gjuhë, që i për-ket fjalëformimit, i fjalëformimit; që shër-ben për të formuar fjalë të reja. Mjetetfjalëformuese. Tema fjalëformuese. Mor-femë fjalëformuese.

FJALËNDRYSHUES mb. Që ka të bëjë meeptimin, që i përket eptimit, i eptimit.Ndajshtesë fjalëndryshuese.

FJALËS m. Tërësia e fjalëve që përmban një

fjalor. Fjalësi i fjalorit. Fjalësi për shkro-njën F. Zgjedh (përcaktoj) fjalësin.

FJALËZ f. 1. Zvog. e FJAL/Ë,∼A.2. Fjalë joshënuese, fjalë shërbyese;pjesëz. Fjalëzat as, s', të, dhe,

FJALI f. Njësi tërësore e ligjërimit, e cilapërbëhet nga një varg fjalësh (ose edhenga një fjalë e vetme), të formësuar e tëlidhura gramatikisht sipas ligjeve të njëgjuhe të caktuar dhe është mjeti kryesorpër formimin, shprehjen e kumtimin emendimit. Fjali e thjeshtë (e zgjeruar).Fjali drejtuese fjali prej së cilës varet njëfjali tjetër. Fjali kryesore (e varur). Fjalie bashkërenditur (e nënrenditur). Fjalidëftore (kushtore, pyetëse). Gjymtyrët efjalisë.

FOLJE f. Pjesë e ligjëratës, që shënon njëveprim a gjendje dhe që ndryshon sipasmënyrës, kohës, vetës e numrit. Foljetë rregullta (të parregullta). Folje ve-prore (pësore, vetvetore, pavetore). Foljendihmëse. Folje kalimtare (jokalimtare).Mënyrat (kohët, vetat, trajtat) e foljes.Zgjedhimet e foljeve.

FOLJEZIM m. Kalimi i një pjese të ligjëratësnë kategorinë e foljeve, kthimi në folje.

FOLJOR mb. 1. Që ka të bëjë me foljen, qëi përket foljes, i foljes, që përbëhet nganjë folje a nga tërësia e foljeve të gjuhës.Trajtat foljore. Kallëzues foljor. Sistemifoljor.

2. Që është formuar nga tema e një fol-jeje. Emër (mbiemër) foljor.

FOLME f. Njësia më e vogël e ndarjes së njëdialekti, të folurit e një krahine, të njëfshati a të një qyteti. Të folmet qendrore(anësore). Të folmet arbëreshe. E folmjae Dibrës.

E folmja e Frashërit. Grup të folmesh.

FOND m.

4. Pasuria e leksikut të një gjuhe; tërësifjalësh, shprehjesh etj. Fondi aktiv (pa-siv) i leksikut. Fondi themelor i fjaloritfjalët që përbëjnë bërthamën e leksikuttë një gjuhe.

8

FONEMË f. Njësia më e vogël e sistemit tin-gullor të një gjuhe, e cila shërben përtë ndërtuar fjalët dhe bën të dallohenveshjet tingullore të fjalëve të ndryshme.Fonema a (ë, b, m). Fonemat e gjuhësshqipe. Fonema dhe morfema. Sistemi ifonemave.

FONETIK mb. 1. Që ka të bëjë me tingujt e tëfolurit a të gjuhës; që lidhet me fonetikën,që i përket fonetikës, i fonetikës. Sis-temi fonetik. Struktura fonetike. Dukurifonetike.

Ligj fonetik. Veçori fonetike. Analizëfonetike.

2. Që ka një shkronjë të veçantë përçdo tingull a fonemë (për alfabetin);që shkruhet ashtu si shqiptohet, qëmbështetet tërësisht a kryesisht te shqip-timi. Alfabeti fonetik. Drejtshkrimfonetik. Sipas parimit fonetik.

FONETIKË f. 1. Tërësia e mjeteve tingul-lore të një gjuhe, ndërtimi tingullor i njëgjuhe. Fonetika e shqipes.

2. Degë e gjuhësisë, që studion mjetettingullore të një gjuhe, ndërtimin tingul-lor të saj dhe zhvillimin e tij ose sistemine tingujve të artikuluar në përgjithësi.Fonetikë përshkruese. Fonetika historike(krahasuese). Fonetika e përgjithshme.Fonetika e gjuhës shqipe.

3. Lëndë mësimore që jep njohuritë enevojshme të kësaj shkence në shkollë;bised. teksti që përmban këto njohuri.Program i fonetikës. Fonetika për shkol-lat e larta.

FONOLOGJI f. Pjesë e fonetikës që studionsistemin e fonemave të një gjuhe dhendryshimet e tyre, domethënë sistemine tingujve të një gjuhe nga pikëpamja epërdorimit të tyre shoqëror në procesin ekumtimit midis njerëzve. Fonologjia his-torike (krahasuese).

FONOLOGJIK mb. Që lidhet me fonologjinë,që i përket fonologjisë, i fonologjisë;që përbëhet nga fonemat. Sistemifonologjik i gjuhës shqipe.

FORMË f.

8. Trajtë e një fjale, që shpreh kate-gori e kuptime gramatikore të caktuara;mënyra si është ndërtuar një njësi gjuhë-sore (fjalë a fjali); mënyra e veçantë eorganizimit të brendshëm të gjuhës osemënyra e veçantë si shprehet një përm-bajtje e caktuar në një gjuhë a nga njëfjalë. Forma të thjeshta (të përbëra,të pathjeshta, përshkruese, të plota, tëshkurtuara, të shtjelluara, të pashtjellu-ara, analitike, sintetike).Forma e jashtme(e brendshme). Format e fjalës. Formae njëjësit (e shumësit). Forma e dëftores(e habitores, e së pakryerës, e së kryerëssë thjeshtë). Forma e fjalisë.

FORMËSIM m. Veprimi sipas kuptimit tëfoljes FORMËSOHET. Formësimi gra-matikor. Formësimi i fjalës (i emrit, imbiemrit, i foljes).

FORMËSOHET vetv. Merr trajtën e një pjesetë caktuar të ligjëratës; merr një trajtëtë caktuar gramatikore. Formësohet simbiemër (si emër).

FORMIM m. 1. Veprimi dhe gjendja sipaskuptimeve të foljeve FORMOJ, FOR-MOHEM. Formimi i kombit (i shtetit)shqiptar. Formimi i brigadës. Formimii njeriut të ri. Formimi i karakterit.Formimi i fjalëve.

4. Fjalë e formuar sipas një mënyre asipas një tipi të caktuar. Formime tëreja.

Formime me prapashtesa.

FRAZEOLOGJI f. 1. Tërësia e togjeve dhe ethënieve a e shprehjeve të qëndrueshmetë një gjuhe, të cilat janë të pandashmenga ana leksikore, kanë kuptim tërësor,të njësishëm, të mëvetësishëm e gjithnjëtë �gurshëm, riprodhohen në ligjërim sinjësi të gatshme dhe kryejnë funksionine një fjale a të një fjalie të vetme. Fraze-ologjia gjuhësore. Frazeologjia e gjuhësshqipe. Gjuhë me frazeologji të pasur.Mbledhja e frazeologjisë. Studimi (klasi-�kimi, botimi) i frazeologjisë.

9

2. Pjesë e leksikologjisë që studion njësitëe tilla të një gjuhe a të një grupi gjuhësh.

3. edhe ∼, ∼TË keq. Fjalë e shpre-hje që duken të bukura, por fshehin ashtrembërojnë të vërtetën ose janë tëzbrazëta e pa vlerë. Frazeologji e zbrazët(boshe).Frazeologji oportuniste (revizion-iste). Frazeologji demagogjike.

FRAZEOLOGJIK mb. 1. Që ka të bëjë mefrazeologjinë, që i përket frazeologjisë,i frazeologjisë; që është njësi e fraze-ologjisë, që lidhet me njësitë e fraze-ologjisë; që përmban njësi të fraze-ologjisë. Njësi frazeologjike tog i qën-drueshëm fjalësh ose thënie a shprehjee qëndrueshme që ka tiparet dalluesetë frazeologjisë. Tipat e njësive fraze-ologjike. Togfjalësh frazeologjik. Sh-prehje (përngjitje) frazeologjike. Fjalorfrazeologjik.

2. keq. Që karakterizohet nga fjalë e sh-prehje, të cilat janë të bukura në dukje,por fshehin a shtrembërojnë të vërtetënose janë fare të zbrazëta e pa vlerë.

Stil frazeologjik.

FRAZË f. 1. Tërësi fjalësh, të lidhurame njëra-tjetrën sipas rregullave gra-matikore të një gjuhe, të cilat shprehinnjë mendim të plotë. Frazë e bukur.

2. keq. shih FRAZEOLOGJI, ∼A 3.Fraza të zbrazëta (të fryra). Frazë evjetruar.

Frazë demagogjike.

3. Periudhë. Sintaksa e frazës. Ndërtimii frazës. Përbërja e një fraze.

FRYMËQITËS mb. Që përftohet nga nxjer-rja e rrymës së ajrit, që shoqërohet merrymën e ajrit. Theksi frymëqitës theksidinamik.

FRYMËQITJE f. libr.

2. Nxjerrja e rrymës së ajrit gjatëformimit të tingujve të të folurit.

FRYMOR mb.

3. Që shënon qenie të gjalla. Emrat fry-morë dhe jofrymorë.

FTILLËZUES mb. Ftillues.

FTILLUES mb. 1. Që lidh një fjali të varur, ecila sqaron kuptimin e foljes ose të emritnë fjalinë drejtuese (për lidhëzat se, që,në, nëse etj.). Lidhëzat ftilluese.

2. Që lidhet me lidhëza të tilladhe sqaron kuptimin e foljes në fjalinëdrejtuese (për fjalitë). Fjali ftilluese(p.sh.: �Nga zëri kuptohej se i kishtekaluar zemërimi�).

FUND m. Fund fjale shih FUNDOR/E,∼JA.

FUNDOR mb. libr. 1. Që ndodhet në fund tëdiçkaje; i fundit. Vijat fundore të fushës.sport. Segment fundor. gjeom. Rimëfundore. let. rimë me theks në rrokjene fundit të fjalëve që rimojnë. Zanore(bashkëtingëllore, rrokje) fundore.

2. përd. em. sipas kuptimit të mbiemrit.

3. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET Rrokje,grup tingujsh a tingull në fund të fjalëve.Fundorja e fjalëve. Fundorja -ë (-e, -at,-më, -izëm...).

4. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET. vjet.Prapashtesë.

FUNKSION m.

6. Roli që luan gjuha në shoqëri; roli qëluan çdo njësi a element i gjuhës në pro-cesin e ligjërimit. Funksioni shoqëror igjuhës. Funksion morfologjik. Funksionikumtues (shprehës). Funksionet e gjuhës(e gjuhës letrare kombëtare). Funksionii emrit (i mbiemrit, i nyjës). Funksionii kryefjalës (i kallëzuesit, i kundrinës).Funksioni i rasës emërore (dhanore, rrjed-hore). Funksioni i fonemës.

FYTYRUAR mb. vjet.

2. I �gurshëm. Kuptim i fytyruar.

GEGËRISHTE Dialekti gegë. Gegërishtja veri-ore (veriperëndimore, verilindore).

GEGIZËM m. Fjalë, shprehje a trajte eveçantë e gegërishtes.

GOJOR mb. 1. Që bëhet me gojë e jo meshkrim, që thuhet me gojë, që jepet oseqë merret gojarisht; që përcillet gojë megojë, që kalon nga njëri tek tjetri me gojë.

10

Ushtrime gojore. Hartim gojor. Agjita-cion gojor. Të dhëna gojore. Krijimtariagojore e popullit folklori. Letërsia gojore.Tradita gojore. Burime gojore.

2. Që shqiptohet me gojë, që nuk shqip-tohet me hundë. Zanore gojore.

GRAFI f. 1. Tërësia e shenjave të shkrimit qëpërdoren në një a në disa gjuhë; tërësia ellojeve të shkronjave të dorës e të shtypitqë përdoren në një gjuhë; shkrimi. Gra�alatine. Gra�a e gjuhës shqipe.

2. Lidhja që ka sistemi i shenjave tëshkrimit me sistemin fonetik të një gjuhe.Veçoritë e gra�së së shqipes.

GRAFIK III mb. Që ka të bëjë me gra�në, qëi përket gra�së, i gra�së. Sistemi gra�k.Shenjë gra�ke.

GRAFIKË f.

2. shih GRAFI,∼A.

GRAMATIKAN m. Ai që merret me studimenë fushën e gramatikës. Gramatikanëtshqiptarë.

GRAMATIKË f. 1. Tërësia e rregullave tëndryshimit të trajtave të fjalëve në njëgjuhë dhe të lidhjes së fjalëve në fjali.Gramatika dhe leksiku. Gramatika egjuhës shqipe. Rregullat e gramatikës.Studioj (zotëroj, njoh) gramatikën e njëgjuhe.

2. Degë e gjuhësisë që studion këtëtërësi rregullash (ndryshimin e trajtavetë fjalëve, ndërtimin e togfjalëshave e tëfjalive) dhe që përbëhet nga dy pjesë -nga morfologjia e sintaksa. Gramatikashkencore (historike, krahasuese). Gra-matikë normative (përshkruese).

3. Lëndë mësimore që jep njohuritë enevojshme të kësaj shkence në shkollë;bised. teksti që përmban këto njohuri.Gramatika e shkollave pedagogjike (eklasës së pestë). Libri i gramatikës.Provimi i gramatikës. Bleu gramatikën.U botua një gramatikë e re.

GRAMATIKISHT ndajf. Nga pikëpamjae gramatikës, sipas rregullave të gra-matikës, me mjetet e gramatikës, nga ana

gramatikore. Është ndërtuar gramatik-isht drejt.

GRAMATIKOR mb. Që ka të bëjë me gra-matikën e një gjuhe, që i përket gra-matikës, i gramatikës; që vështrohet evlerësohet nga ana e gramatikës, që ështëkarakteristik për njësitë e për kategoritë egramatikës. Rregulla (norma, struktura)gramatikore. Njësi (kategori, marrëd-hënie, lidhje) gramatikore. Kuptimi gra-matikor. Mjete gramatikore. Studimegramatikore. Gabim gramatikor. Ngaana (nga pikëpamja) gramatikore.

GRYKORE f.

5. Bashkëtingëllore grykore. Grykorja�g�.

6. shih GRYKËS/E,∼JA II 1. Mbërthej(zbërthej) grykoren.

GJATË mb.

6. Që zgjatet më tepër kur shqiptohet,që ka gjatësi më të madhe në shqiptim;kund. i shkurtër. Zanore e gjatë. Rrokjee gjatë. Diftong i gjatë.

GJATËSI f.

6. Zgjatja e një tingulli sipas numrit tëdridhjeve të tij në një njësi kohe; kohasa zgjat një tingull në të folur. Gjatësiae tingullit. Gjatësia e zanores. Gjatësiabsolute (relative).

GJERË mb.

13. Që shqiptohet duke hapur gojën samë shumë që të jetë e mundshme dhe qëështë e zëshme në shkallën më të lartë(për një zanore). Zanore e gjerë.

GJINI f.

6. Kategori leksiko-gramatikore nënjë varg gjuhësh, sipas së cilës emratdhe disa përemra ndahen në mashkul-lorë, femërorë e asnjanës ose vetëm nëmashkullorë e femërorë, marrin trajtatë ndryshme gjatë lakimit dhe kërkojnëpërkim të caktuar kur lidhen me fjalëtë tjera; kategori gramatikore e mbiem-rave dhe e disa fjalëve të tjera, që shfaqetnë përkimin e tyre të domosdoshëm me

11

emrat mashkullorë, femërorë ose asn-janës, me të cilët lidhen. Gjinia gra-matikore. Gjinia mashkullore (femërore,asnjanëse). Gjinia e emrave. Përemëri gjinisë mashkullorë. Trajtat e gjinisëfemërore të mbiemrave (të numërorëverreshtorë). Përkim në gjini.

GJINOR mb.

4. Që ka të bëjë me gjininë e emrave, tëpëremrave, të mbiemrave e të disa fjalëvetë tjera, i gjinisë. Mbaresë (trajtë) gji-nore.

GJINORE mb. 1. Rasa gjinore: rasa e dytë elakimit në gjuhën shqipe. Emër në rasëngjinore.

2. si em. GJINOR/E,∼JA f. Rasagjinore. Gjinore e shquar (e pashquar).Gjinorja e njëjësit (e shumësit). Nyja(mbaresa) e gjinores.

GJUHOR mb. 1. Që shqiptohet me pjesëmar-rjen e gjuhës (për tingujt). Bashkëtingël-lore gjuhore.

4. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET Tingullgjuhor.

GJYMTË mb.

3. Që nuk i ka të gjitha trajtat (përpjesët e ligjëratës); që nuk është e plotë,që i mungon një nga gjymtyrët kryesore(për fjalitë). Folje e gjymtë. Fjali egjymtë.

4. Përd. em. sipas kuptimit 1 të mbiem-rit.

GJYMTYRË f. kryes.

2. Secila nga njësitë më të thjeshta të njëtë tëre, që mund të ndahen veçan dhe qëkanë marrëdhënie të caktuara midis tyre.Gjymtyrët kryesore (e dyta). Gjymtyrëte fjalisë. Gjymtyrët e gjykimit. logj.Gjymtyrët e thyesës. mat. Gjymtyrëte barazimit. mat.

GJYMTYROR mb. Që shërben si gjymtyrënë fjali. Funksioni gjymtyror në fjalinëe varur.

GJYSMËNDIHMËS mb. Që luan rol ndih-mës, por pa humbur plotësisht kuptiminleksikor dhe mëvetësinë (për foljet, p.sh.mund, duhet, zë, nis, �lloj etj. në togjetë tilla, si mund të bëjë, duhet të punoje,zuri të �asë etj.). Folje gjysmëndihmëse.

GJYSMËZANORE f. 1. Tingull që mund tëshqiptohet edhe si bashkëtingëllore, edhesi zanore sipas vendit që ka në rrokje.Gjysmëzanorja �i�.

2. si mb. ∼, ∼E. Që mund të shqiptohetsi gjysmëzanore. Tingull gjysmëzanor.

HABITORE f. Mënyra habitore. Përdorimi ihabitores.

HABITORE mb. Që shpreh diçka, të cilën ejapim si të papritur, si të çuditshme a sigjë që na habit. Fjali habitore.

* Mënyra habitore një nga mënyrat e fol-jes në gjuhën shqipe, e cila shpreh njëveprim a një gjendje që kryhet ose ngjetpapritur dhe ngjall habi te folësi.

HAPUR mb. Rrokje e hapur rrokje që mbaronme një zanore. Zanore e hapur zanore qëshqiptohet me gojën më të çelur se zakon-isht.

HESHTJE f.

3. Ndalesë, pauzë. Pikat e heshtjes.

HIPOTETIK mb.

2. Që ka fjali të varur kushtore dhe që sh-preh një mendim, i cili merret me mend aquhet sikur është i tillë. Periudhë (fjali)hipotetike. Ndërtim hipotetik.

HISTORIZËM m.

3. Fjalë a shprehje që ka dalë nga për-dorimi i gjallë, sepse sendi a dukuria qëshënon ajo i takojnë një periudhe his-torike të kaluar. Përdorimi i historiz-mave.

HOMOGJEN mb. Që ka veti e tipare të njëjtaa të njëllojta; që përbëhet prej njësish aprej pjesësh të së njëjtës farë ose të njëjtanga natyra a nga prejardhja e tyre; që

12

është formuar nga lloje të njëjta, i pa-përzier; kund. heterogjen. Trup homog-jen. Lëndë homogjene. Përbërje homog-jene. Grupe homogjene. Gjymtyrët ho-mogjene të fjalisë.

HOMONIM m. 1. Fjalë që tingëllon njësoj menjë tjetër, por nga kuptimi ndryshon prejsaj (p.sh. verë I dhe verë II); një nga dy,a më shumë njësi të ndryshme gjuhësoreqë përputhen nga ana tingullore. Homon-ime të plota. Homonime leksikore (gra-matikore). Homonimet e gjuhës shqipe.

HOMONIMI f. Përputhja tingullore e dy amë shumë njësive të ndryshme gjuhësore.Homonimi e mirë�lltë (e plotë). Homon-imia e pjesshme e trajtave. Homonimileksikore (gramatikore). Homonimia eprapashtesave. Homonimia në gjuhënshqipe.

HOMONIMIK mb. 1. Që tingëllon njësoj menjë tjetër, por që ndryshon nga kuptimi.

Fjalë homonimike. Prapashtesa (parasht-esa) homonimike.

2. libr. Që ka të njëjtin emër a titull menjë tjetër.

HUAJ kal.

3. Huazoj. Çdo gjuhë ka huajtur fjalënga gjuhë të tjera.

HUAJTUR mb.

2. I huazuar. Fjalë e huajtur.

HUAZIM m.

2. Fjalë a njësi tjetër gjuhësore, që ështëmarrë prej një gjuhe tjetër dhe përdoretnë gjuhën amtare. Huazim i drejtpër-drejtë (i tërthortë). Huazim leksikor.Huazimet gjuhësore. Huazimet latine(sllave, turke). Huazimet nga greqishtja.

HUAZOJ kal.

2. Marr prej një gjuhe tjetër fjalë a njësitë tjera gjuhësore dhe i përdor në gjuhënamtare.

HUAZUAR mb. libr.

2. Që është marrë prej një gjuhe të huajdhe përdoret në gjuhën amtare, që nuk

është e brumit të gjuhës amtare. Fjalë(prapashtesë) e huazuar.

HUNDOR mb. 1. Që shqiptohet duke kaluarajri nëpër zgavrat e hundës, që shqipto-het me hundë; që ka hundorësi. Zë (tin-gull) hundor. Zanore (bashkëtingëllore)hundore.

3. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET Zanoreose bashkëtingëllore hundore. Hundorete shqipes.

HUNDORËSI f. Shqiptimi hundor i tingujve.Hundorësia e zanoreve. Zhdukja e hun-dorësisë.

HUNDORËZIM m. Kalimi i një tingulli go-jor në tingull hundor. Hundorëzimi izanoreve.

IDIOMË f. Shprehje me ndërtim të veçantë,tërësisht a pjesërisht të ngurosur, që për-doret në një gjuhë prej kohësh me kuptimtë njësishëm (i cili nuk del drejtpërdrejtnga shuma e kuptimeve të fjalëve për-bërëse) dhe që nuk mund të përkthehetfjalë për fjalë në gjuhë të tjera; përngjitjefrazeologjike; njësi frazeologjike (p.sh.bëj pallë; i ra bretku; i bie më qafë; vretrëndë; e fjeti mendjen; rri mbi gjemba;mori �akë; daulle e shpuar; dushk përgogla; �ll e për pe; sy ndër sy; pikë e gjak;për dhjamë qeni etj.); fjalë e veçantë qëpërdoret në kuptim të �gurshëm vetëmnë një gjuhë e që nuk mund të përkthe-het drejtpërdrejt në gjuhë të tjera p.sh.pikë në kuptimin �mes�: në pikë të verës(të dimrit, të natës...); buzëdele bot. njëbimë barishtore; gojëlidhuri euf. ujkuetj.

INDOEVROPIAN mb. Që bën pjesë nëfamiljen e madhe të disa gjuhëve tëafërta, ku përfshihen shqipja, indishtja,iranishtja, armenishtja, greqishtja, la-tinishtja e gjuhët romane, gjuhët gjer-manike, gjuhët sllave, gjuhët baltike,kelte etj.; që ka të bëjë me këto gjuhë, qëështë veçori e këtyre gjuhëve; që studionkëto gjuhë. Gjuhët (e gjalla, e vdekura)indoevropiane. Shtresa indoevropiane eleksikut. Sistemi fonetik indoevropian.

13

Familja e gjuhëve indoevropiane. Me pre-jardhje indoevropiane.

Gjuhësia indoevropiane.

INTENSITET m. Intensiteti i theksit.

INTONACION m.

2. Ndryshimi i zërit në melodi dhenë ritëm gjatë të folurit, melodia dheritmi si organizues të fjalisë; mënyra eshqiptimit që është karakteristike për njëgjuhë. Intonacion pyetës (përmbyllës,tregues). Intonacioni i fjalisë. Intonacionnë gjuhën shqipe.

JASHTËGJUHËSOR mb. Që nuk lidhet drejt-përdrejt me gjuhën a me dukuritë gjuhë-sore, që nuk ka të bëjë me vetë sistemin egjuhës; që nuk ka karakter gjuhësor. Fak-torë jashtëgjuhësorë.

Kushtet jashtëgjuhësore. Faktejashtëgjuhësore.

JOFRYMOR mb.

2. Që nuk shënon njerëz a kafshë, porshënon sende. Emra jofrymorë.

JOHUNDOR mb. Që nuk shqiptohet mehundë, gojor. Tingull johundor. Zanorejohundore.

JOPRODHUES mb.

3. Që nuk mund të krijojë fjalë të reja, qës'jep formime të reja. Temë joprodhuese.

JOVETOR mb. Që nuk ka vetë, që s'mund tëndryshojë a nuk ndryshon sipas vetës; epashtjelluar (për format e ngurosura tëfoljes). Format jovetore të foljeve.

KAKOFONI f. muz., Keqtingëllim. Krijon(bën) kakofoni. Mënjanoj (zhduk) kako-foninë.

KALIMTAR mb.

E folme kalimtare. e folme e një krahinemidis dy dialekteve.

3. Që shënon një veprim, i cili kryhet ngakryefjala dhe kalon e bie drejtpërdrejt tenjë qenie a send, të shprehur me një emërose përemër në rasën kallëzore pa paraf-jalë, d.m.th. te një kundrinë e drejtë;që merr kundrinë të drejtë (për foljen);kund. jokalimtare. Folje kalimtare.

KALK m.

2. Fjalë ose shprehje e re, që krijohetduke përkthyer një për një pjesët për-bërëse të një fjale ose të një shprehjejetë huaj. Kalke kuptimore (sintaksore).

KALUAR mb.

4. f. E shkuar. Kohët e kaluara të foljes.

KALLËZORE mb. f. 1. Rasa kallëzore: rasa ekatërt e lakimit në gjuhën shqipe.

2. si em. KALLËZORE,∼JA f.Rasa kallëzore. Kallëzorja e shquar (epashquar). Kallëzorja me parafjalë (paparafjalë). Përdorimi i kallëzores. Emërnë kallëzore.

KATEGORI f.

Kategori gramatikore. kuptimi gra-matikor i shprehur me anë të një formegramatikore (si p.sh. kategoria e numrit,e rasës, e vetës etj.).

KEQTINGËLLIM m.

2. Tingëllim i keq, i cili krijohet ngatakimi i fjalëve, i rrokjeve a i tingu-jve që shqiptohen me vështirësi e tëvrasin veshin ose që ngjallin asociacionejo të pëlqyeshme a të pahijshme; kund.bukurtingëllim. Krijon keqtingëllim. Përtë mënjanuar (për të zhdukur) keqtingël-limin.

KËLTHITËS mb. Që i ngjet klithmës; që kël-thet. Zë këlthitës. Fjali këlthitëse. fjalithirrmore.

KËMBIM m.

3. Zëvendësimi i një tingulli nga njëtingull tjetër në të njëjtën morfemë, icili është bërë gjatë zhvillimit historik tëgjuhës ose ndodh për arsye të ndryshme enë kushte të caktuara gjatë përdorimit tësaj. Këmbim fonetik (gramatikor). Këm-bimi i zanoreve (i bashkëtingëlloreve).

KËPUJË f.

4. Folja që lidh kryefjalën me kallëzuesinemëror (në gjuhën shqipe: folja �jam�).

14

KËPUJOR mb. Që lidh kryefjalën mekallëzuesin emëror, që shërben si këpujë;që lidh dy gjymtyrë homogjene në njëfjali (për lidhëzat); që ka vlerën efunksionet e një këpuje për të lidhurmendimet (për fjalitë etj.); që formohetnga dy tema me lidhje bashkërenditëse(për fjalët e përbëra). Folje këpujore.Pjesa këpujore. Lidhëza këpujore. Fjalikëpujore. Marrëdhënie këpujore. Lidhjekëpujore. Kompozita këpujore.

KOHË f. Ndajfolje kohe. Plotës kohe. Kohaështë �ori. fj. u.

18. Kategori gramatikore e foljes, që sh-preh marrëdhënien e veprimit a të gjend-jes me çastin kur �asim ose kur shkrua-jmë dhe që ka trajtat e veta t ëveçanta.Kohë të thjeshta (të përbëra). Koha etashme (e shkuar, e ardhme). Përshtatjae kohëve.

KOHOR mb.

2. Që lidh një fjali të varur, e cila tregonkohë, me një fjali drejtuese (për lidhëzatkur, tek, sa, ndërsa, sa kohë që etj.); qëlidhet me lidhëza të tilla dhe tregon ko-hën kur kryhet një veprim ose kur ndodhngjarja e shprehur në fjalinë drejtuese(për fjalitë). Lidhëz kohore. Fjali ko-hore.

KOLEKTIV mb.

3. Përmbledhës.

KOMPOZIM m. art., muz.

4. Bashkimi i dy a më shumë temave osefjalëve për të formuar një fjalë të re.

Fjalë të formuara nëpërmjet kompozimit.

KOMPOZITË f. Fjalë e përbërëse e formuarnga bashkimi i dy a më shumë temaveose fjalëve, në një njësi të vetme fonetike,leksikore e gramatikore (p.sh. asnjëherë,ballafaqe, bashkatdhetar, domosdo, kur-doherë, ndonjëherë, zemërgur etj.).

Kompozita përcaktuese (këpujore, pronë-sore, dëshirore).

KONKRET mb.

3. Që emërton një send të kapshëm meanë të shqisave ose që shënon një tipara një veprim të lidhur me sendin që eka tiparin a të lidhur me vepruesin (p.sh.gur, mal, kalë; i hekurt, i blertë, i ëm-bël; punoj, laj, thyej, kap etj.); kund. ab-strakt.

KRAHASIM m. Shkallët e krahasimit (tëmbiemrit, të ndajfoljes). kategori gra-matikore e mbiemrave cilësues dhe e disandajfoljeve, që tregon në mënyrë të kra-hasuar shkallën a masën e shfaqjes së cilë-sisë a të tiparit të shënuar prej tyre.

KRAHASOR mb. 1. Që lidh një fjali tëvarur, e cila tregon krahasim, me një fjalidrejtuese

KRAHINOR mb. Që ka të bëjë me krahinën,që i përket krahinës, i krahinës; që ështëkarakteristik për një krahinë të caktuarose për banorët e saj; që lidhet me in-teresat e ngushta të një krahine. Dallimekrahinore. Kostum krahinor. Ndarjakrahinore. Këshilli krahinor. Konfer-encë krahinore. Fjalë krahinore. krahi-norizëm.

KRAHINORIZËM m. libr.

3. Fjalë, shprehje ose trajtë, që ështëkarakteristike për të folmen e një krahinedhe që nuk ka përdorim të gjerë nëgjuhën letrare kombëtare.

KRYEFJALË f. Gjymtyrë kryesore e fjalisë (eshprehur me një emër a përemër në rasënemërore pa parafjalë), e cila nuk varetgramatikisht nga gjymtyrët e tjera dheshënon frymorin a sendin që kryen a pë-son veprimin ose që ka tiparin e shprehurnga kallëzuesi.

Kryefjala e fjalisë. Kryefjala dhekallëzuesi. Gjeni kryefjalën.

KRYEFJALORE mb. Që shërben si kryefjalë,që luan rolin e kryefjalës; që është kryef-jalë.

Fjali kryefjalore.

KRYEHERSHËM mb. Më i hershmi, më ivjetri, më i lashti. Dëshmi e kryehershme.

15

Nyjë e kryehershme. Shumësi i krye-hershëm. Trajtë e kryehershme.

KRYER f. Koha e kryer.

* E kryera e thjeshtë një nga kohët eshkuara të foljes, që tregon një veprimtë përfunduar plotësisht para çastit tëligjërimit ose një gjendje të kaluar.

E kryera e plotë një nga kohët e shkuaratë foljes që tregon se veprimi ose gjendjaqë shprehen nga folja ka marrë fund paranjë veprimi a gjendjeje tjetër në të kalu-arën. E kryera e tejshkuar një nga ko-hët e shkuara të foljes, e cila tregon njëveprimi që ka përfunduar para një çastitë caktuar të së kaluarës.

KRYER mb. I përfunduar krejt; i mbaruar.Punë (detyrë) e kryer. Fakt i kryer.

* Koha e kryer një nga kohët e shkuara tëfoljes, e cila tregon një veprim a gjendjetë kaluar në mënyrë të tillë që rezul-tatet janë të pranishme edhe në çastine ligjërimit. Aspekti i kryer kategori gra-matikore e foljeve në disa gjuhë, e cila eshpreh veprimin si të përfunduar, jo tëzgjatur a të përsëritur ose si veprim qëkryhet në një çast të caktuar; kund. as-pekti i kryer.

KRYESOR mb.

Fjali kryesore fjalia që në një periudhëme nënrenditje nuk varet gramatikishtnga ndonjë fjali tjetër, kurse prej sajvaren fjali të tjera.

KUNDËRSHTOR mb. 1. Që lidh dy fjalitë bashkërenditura a dy gjymtyrë fjalie,të cilat kanë marrëdhënie kundërshtie apërqasjeje ndërmjet tyre (për lidhëzatpo, por, ndërsa, porse, kurse, megjithatë,megjithëkëtë mirëpo, veç, veçse etj.).

2. Që lidhet me lidhëza të tilla dheka marrëdhënie, kundërshtie a përqasjejeme fjalinë me të cilën bashkërenditet (përfjalitë). Fjali kundërshtore.

KUNDËRT mb. Kuptime të kundërta. kup-time antonimike. Fjalë të kundërta an-tonime.

KUNDËRVËNIE f.

3. Karakter antonimik; antonimia.

KUNDRINË m. Gjymtyrë e dytë e fjalisë, mbitë cilën bie veprimi i foljes që shërbensi kallëzues. Kundrinë e drejtë kundrinëe shprehur nga një emër a përemër nërasën kallëzore pa parafjalë. Kundrinëe zhdrejtë kundrinë e shprehur nga njëemër a përemër në rasën dhanore.

KUNDRINOR mb. Që shërben si kundrinë, qëluan rolin a që ka funksionin e kundrinës;që është kundrinë. Fjali kundrinore.

KUPTIM m.

3. Përmbajtja e fjalës, e cila shpreh diçkanga realiteti; përmbajtja e një njësiegjuhësore, tërësia e funksioneve të njësivegjuhësore. Kuptimi leksikor. Kuptimi drejtpërdrejtë (i �gurshëm, abstrakt,konkret). Kuptimi kryesor (�llestar).Kuptim i ri. Kuptim i vjetruar. Kup-timi gramatikor. Kuptimi kohor (i ko-hës). Kuptimi sasior (cilësor). Kuptimii rrënjës (i parashtesës, i prapashtesës).Kuptimi i morfemës. Kuptimi i fjal-isë. Fjalë me shumë kuptime. Zhvillimi(ndryshimi, zgjerimi, ngushtimi, ndër-rimi) i kuptimit.

* Kuptimi i drejtpërdrejtë (i fjalës) shihte DREJTPËRDREJTË (i, e).

KUPTIMOR mb.

* Theksi kuptimor (logjik) shih teLOGJIK,∼E.

KUPTIMSHËM mb. Që ka kuptim, me kup-tim. Njësi e kuptimshme.

KUSHTOR mb. 1. Që lidh një fjali të varur,e cila tregon kushtin e kryerjes së njëveprimi, me fjalinë drejtuese që shprehkëtë veprim (për lidhëzat në, në qoftë se,në se, në është se, në rast se, po që se,sikur, me kusht që, mjaft që, kur etj.).Lidhëz kushtore.

KUSHTORE f. Mënyra kushtore.

LABËRISHTE f. E folmja e labëve. Labër-ishtja e folur. Veçoritë e labërishtes.

16

LAJMËRUES mb. Pjesa lajmëruese eligjëratës së drejtë. ajo pjesë e ligjëratëssë drejtë, që paralajmëron fjalët e njëtjetri, fjalët e autorit (p.sh. Gjergj Kas-trioti e zgjeshi pallën nga milli dhe thirri:? Për Arbërinë, o burra, mbi ta)!

LAKIM m.

Lakimi i emrave.

3. Tërësia e ndryshimeve që pëson trajtae emrit, mbiemrit, përemrit, numërorit,nyjës dhe e çdo pjese të ligjëratës që për-doret si emër, kur i lakojmë sipas rasave,numrit e gjinisë; tërësia e trajtave që kaemri, mbiemri etj. kur lakohet; tërësiae emrave që marrin trajta të njëjta kurlakohen.

Lakimi i parë (i dytë...). Emrat e lakimittë parë.

LAKOHEM vetv.

4. E ndryshon trajtën sipas rasave, num-rit e gjinisë (për emrin, mbiemrin, përem-rin, numërorin, nyjën e për çdo pjesë tëligjëratës që përdoret si emër).

Emri dele lakohet si lule. Ndajfoljet(parafjalët) nuk lakohen.

5. Pës. e LAKOJ 1.

LAKOJ kal.

4. E ndryshoj trajtën e emrit, tëmbiemrit, përemrit, numërorit, nyjës atë çdo pjese të ligjëratës që përdoretsi emër sipas rasave, numrit e gjinisë.Lakoj emrin (mbiemrin) në numrin njëjës(shumës).

LAKUESHËM mb

3. Që e ndryshon trajtën sipas rasës,numrit e gjinisë, që lakohet; kund.i palakueshëm (për emrin, mbiemrin,përemrin, numërorin, nyjën).

Pjesët e lakueshme të ligjëratës.

LARTË mb. Stil i lartë. stil i cili përf-shin mjete të tilla gjuhësore që i japinligjërimit një ton të ngritur e solemn.

LEJOR mb. 1. Që lidh një fjali të varur,e cila tregon një veprim a gjendje që

pritej të pengonte veprimin a gjendjene shprehur nga fjalia drejtuese, por qënuk arrin ta pengojë atë (për lidhëzatsi megjithëse, ndonëse, edhe pse, sadoqë, sido që, pavarësisht se etj.). Lidhëzalejore.

LEKSIK m. 1. Tërësia e fjalëve që ka njëgjuhë, një dialekt ose një e folme; fjalori.Leksiku i përgjithshëm (dialektor, krahi-nor). Leksiku i gjuhës shqipe. Leksikui së folmes ... Pasurimi (pastrimi) i lek-sikut të shqipes. Shtresat e leksikut tëshqipes. Kartoteka e leksikut të shqipes.

2. Tërësia e fjalëve që përdoren nënjë fushë të caktuar të veprimtarisëshoqërore ose nga një rreth shoqëror icaktuar; tërësia e fjalëve që përdor njëautor në veprën e tij, fjalori i një vepre.Leksiku i përditshëm (i zakonshëm). Lek-siku profesional (terminologjik). Lek-siku politiko-shoqëror (ushtarak, shken-cor). Leksiku i fëmijëve. Leksiku i NaimFrashërit.

LEKSIKOGRAFI f. Teoria e praktika e har-timit të fjalorëve; degë e gjuhësisë që mer-ret me hartimin e fjalorëve. Zhvillimi ileksikogra�së shqiptare.

LEKSIKOGRAFIK mb. Që ka të bëjë me lek-sikogra�në, që i përket leksikogra�së, ileksikogra�së.

Vepër leksikogra�ke.

LEKSIKO-GRAMATIKOR mb.

Që ka të bëjë me leksikun dhe me gra-matikën, që i përket leksikut dhe gra-matikës.

Kategori leksiko-gramatikore.

LEKSIKOLOGJI f. Degë e gjuhësisë që stu-dion leksikun e gjuhës. Leksikologjia epërgjithshme. Leksikologjia shqipe. Lek-sikologjia historike (përshkruese).

LEKSIKOLOGJIK mb. Që ka të bëjë me lek-sikologjinë, që i përket leksikologjisë, ileksikologjisë.

Studime leksikologjike. Ekspeditë lek-sikologjike.

17

LEKSIKOR mb. Që ka të bëjë me leksikune gjuhës, që i përket leksikut, i leksikut;që është karakteristik për leksikun e përnjësitë e tij. Pasuria leksikore e shqipes.

Visari leksikor. Sistemi leksikor. Shtre-sat leksikore. Njësi leksikore. Norma lek-sikore. Kuptimi leksikor i fjalës.

LËNDOR mb.

6. Që shënon një lëndë ose një send; qëshënon nga ç'lëndë është bërë diçka; qëka të bëjë me pjesën themelore të fjalësdhe jo me trajtat e saj gramatikore, lek-sikor. Emër lëndor emër që shënon njëlëndë (p.sh. mish, brumë, vaj, dyllë).Mbiemër lëndor mbiemër që e cilëson njësend duke cilësuar se nga ç'lëndë ështëbërë (p.sh. i gurtë, i drunjtë, i hekurt, imisërt). Kuptimi lëndor i fjalës kuptimii temës së fjalës, kuptimi leksikor (përta dalluar nga kuptimi i pjesës trajtëfor-muese).

LËNGËT mb.

3. Që është i zëshëm dhe pas njëbashkëtingëlloreje të shurdhët shqiptohetlehtë (për bashkëtingëlloret l, ll, r, rr).Bashkëtingëlloret e lëngëta.

LËNGËTOR mb. vjet. shih LËNGËT (i, e)3. Bashkëtingëllore lëngëtore. Tingulllëngëtor.

LËNGËZOR mb. shih LËNGËT (i, e)3. Bashkëtingëllore lëngëzore. Tingulllëngëzor.

LËVIZSHËM mb.

Theks i lëvizshëm.

LIBROR mb. Që është karakteristik përligjërimin e shkruar; që është tipik përgjuhën e shkruar të librave. Ligjërimi li-bror. Stili libror. Fjalë librore. Ndërtimelibrore.

LIDHËS mb.

* Vizë lidhëse vizë e shkurtër që vihetzakonisht ndërmjet dy fjalëve ose ndërm-jet dy temave, të cilat formojnë një njësi(p.sh. ditë-punë, ekonomiko-shoqëror,

organizatë-bazë, dora-dorës, Nikaj-Mertur). Zanore lidhëse (bashkuese)zanore ndërmjet dy temave të një fjale tëpërbërë (p.sh. gushtovjeshtë, mesoburrë,ballafaqe, këmbadoras, djegagur).

LIDHËSE f.

9. Lidhëz. Lidhëse shkakore (krahasuese,ftilluese).

LIDHËZ f.

2. Pjesë e pandryshueshme e ligjëratës,që lidh dy gjymtyrë fjalie ose dy fjali dheshpreh marrëdhënie të ndryshme sintak-sore ndërmjet tyre.

Lidhëz bashkërenditëse (nënrenditëse).Lidhëz këpujore (veçuese, kundërshtore,përmbyllëse). Lidhëz ftilluese (vendore,kohore, shkakore, qëllimore). Lidhëz ethjeshtë.

LIDHËZOR mb. Që lidhet me anë të një lid-hëze; që ka lidhëz në përbërjen e vet; qëka vlerën e një lidhëze. Ndërtim lidhë-zor. Fjali lidhëzore. Shprehje lidhëzore.Mjetet lidhëzore.

LIDHOR mb.

2. Që lidh një fjali të varur përcaktoreme një fjali tjetër ose me një gjymtyrëtë një fjalie tjetër (për përemrat që, i cilietj.). Përemrat lidhorë.

3. Që lidhet me përemra të tillë dhe plotë-son kuptimin e një fjalie tjetër (për fjal-itë). Fjali lidhore.

* Mënyra lidhore: një nga mënyrat e zg-jedhimit të foljeve në gjuhën shqipe, ecila tregon një veprim a një gjendje qëmund, që dëshirohet ose duhet të kryheta të ndodhë, pasi lidhet me një tjetër.

LIDHORE f. Mënyra lidhore.

LIGJ m. Ligjet e fonetikes.

LIGJËRATË I f. Ligjërim; e folme. Ligjëratë eshkruar (e folur). Ligjërata e zakonshme(e bisedave të përditshme).

* Ligjëratë e drejtë formë e ndërtimit sin-taksor të ligjërimit, në të cilën ai që �eta shkruan përsërit fjalë për fjalë, pa as-një ndryshim ato që ka thënë një tjetërose që ka thënë vetë më parë, duke i

18

veçuar si fjali më vete. Ligjëratë e zh-drejt ë(e tërthortë) formë e ndërtimit sin-taksor të ligjërimit, në të cilën ai që �eta shkruan i riprodhon fjalët e një tjetriose fjalët që ka thënë vetë më parë pabërë ndryshime në përmbajtje, por mendryshime në formë, duke mos i veçuarsi fjali më vete. Pjesët e ligjëratës kate-goritë themelore leksiko-gramatikore, nëtë cilat grupohen të gjitha fjalët e gjuhëssipas kuptimit leksikor dhe veçorive tëtyre gramatikore (p.sh. emri, mbiemri,numërori, përemri, folja, ndajfolja, paraf-jala etj.).

LIGJËRIM I m. 1. Veprimi sipas kuptimevetë foljeve LIGJËROJ I, LIGJËROHEMI.

2. Gjuha e gjallë kur e �asim a e shkrua-jmë, gjuha në çastin e përdorimit të sajnga njerëzit. Gjuha dhe ligjërimi. Stili iligjërimit.

3. Variant i gjuhës me disa veçori dal-luese, që përcaktohen nga rrethanat nëtë cilat bëhet kumtimi dhe nga qëllimii kumtimit; stil i gjuhës; mënyrë tëfoluri; mënyra e shqiptimit në të folur.Ligjërimi letrar ligjërim i normëzuar qëpërdoret nga njerëzit e shkolluar, gjuhëletrare. Ligjërimi bisedor. Ligjërimilibror. Ligjërimi poetik. Ligjërimi ithjeshtë. Ligjërimi dialektor. Ligjërimtregimtar. Ligjërim i plot ë(i lirë).Ligjërim i hollë (i trashë).

4. E folme; gjuhë. Ligjërimi i krahinës (ifshatit). Ligjërimet shqiptare të Atikës

(të Italisë).

LIGJËRIMOR mb. Që ka të bëjë me ligjërimin,i ligjërimit. Kumtimi ligjërimor.

LIGJËRUES mb. 1. Që këndon a cicëronbukur, këngëtar (për disa zogj). Zogjtëligjërues.

2. Që ka të bëjë me ligjërimin, i ligjërimit.Veprimtaria ligjëruese të folurit.

LIRË mb. Togfjalësh i lirë. Theks i lirë. Rendii lirë i fjalëve. vendosja e fjalëve nëfjali jo sipas një rendi të caktuar e tëpandryshueshëm.

LOGJIK mb.

* Theksi logjik (kuptimor) theksimi i njëfjale, të cilën duam ta dallojmë në fjalinga kuptimi, për të shprehur pikërishtatë që synojmë gjatë ligjërimit.

LOKUCION m. Grup fjalësh që nga ana gra-matikore e leksikore është i barasvler-shëm me një fjalë të vetme dhe që kanë përbërjen e tij të paktën një fjalëemëruese; shprehje gjuhësore. Lokucionndajfoljor (parafjalor, lidhëzor).

MARRËDHËNIE f.

2. edhe Lidhje e ndërsjellë ndërm-jet sendeve, dukurive ose veprimeve tëndryshme; raport. Marrëdhënie kushtore(kohore, qëllimore).

Marrëdhënie të shkakut e të pasojës.

MASHKULLOR mb.

7. Që i përket gjinisë mashkullore. Emërmashkullor.

MASHKULLORE f. 1. Gjinia mashkullore;kund. femërore.

MBARESË f. 1. Secila nga ndajshtesat tra-jtëformuese që u vihen në fund temavetë pjesëve të ndryshueshme të ligjëratësgjatë lakimit a zgjedhimit për të sh-prehur kuptimet gramatikore. Mbaresërasore (vetore, foljore). Mbaresat enjëjësit (e shumësit). Mbaresat e kohëssë tashme (e së pakryerës).

MBIDIALEKTOR mb. Që qëndron mbi di-alektet, që është i një shkalle më tëlartë se dialektet e të folmet. Sistemmbidialektor. Ka karakter mbidialek-tor. Gjuha letrare kombëtare është gjuhëmbidialektore.

MBIEMËR m. 1. Pjesë e ligjëratës që shënonnjë tipar të sendit, ka shkallë krahasimidhe lidhet me emrin, me të cilin përsh-tatet në gjini, në numër e në rasë.

Mbiemër i nyjshëm (i panyjshëm).Mbiemër cilësor (dëftor, i paku�shëm).

Mbiemër foljor (prejfoljor). Emri embiemri. Shkallët e mbiemrit. Lakimii mbiemrave.

19

2. Emri i familjes që vihet pas emrit tënjeriut; llagap. Emri e mbiemri.

Mbiemri i burrit (i gruas). Sipas mbiem-rit të autorit. Mbante dy mbiemra.

MBIEMËROR mb. Që lidhet me mbiemrin, qëi përket mbiemrit; që ka vlerën a tiparet embiemrit. Temë mbiemërore. Prapasht-esë mbiemërore.

MBIEMËRZIM m. Veprimi sipas kuptimevetë foljeve MBIEMËRZOJ, MBIEMËR-ZOHET. Mbiemërzimi i pjesores.

MBIEMËRZOHET Pës. e MBIEMËRZOJ.

MBIEMËRZOJ kal. E kthej në mbiemër osee përdor si mbiemër (një emër a njëpjesë tjetër të ligjëratës). Mbiemërzojnjë emër.

MBIEMËRZUAR mb. Që është kthyer nëmbiemër, ose që përdoret si mbiemër.Pjesore e mbiemërzuar.

MBYLLTOR mb. 1. Që shqiptohet duke umbyllur a duke u puqur plotësisht or-ganet e nyjëtimit në rrugën e kalimit tëajrit, i cili e kapërcen këtë pengesë me sh-përthim ose i del asaj anash (për bashkët-ingëlloret si t, d, p, b, k, g etj.). Bashkët-ingëllore mbylltore.

2. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET.Bashkëtingëllore mbylltore. Mbylltoreshpërthyese. Mbylltore anësore. Mbyll-tore grykore (prapagjuhore, buzore).

MBYLLUR mb. Rrokje e mbyllur rrokje qëmbaron me një bashkëtingëllore. Zanoree mbyllur zanore që përftohet duke engritur shpinën e gjuhës drejt qiellzës mëshumë se kur shqiptojmë zanoret e ha-pura.

MELODIK mb. muz.

* Theks melodik theks që karakterizohetnga ngritja e ulja e zërit; shkalla e lartë-sisë së zërit në rrokjen e theksuar.

MESGJUHOR mb. 1. Që përftohet dukeu puqur pjesa e mesme e shpinës sëgjuhës me qiellzën e fortë (për bashkët-ingëlloret si q, gj, nj). Bashkëtingëlloremesgjuhore.

2. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET. Bashkët-ingëllore mesgjuhore.

MESOR mb. Që ka trajtë pësore dhe kuptimjokalimtar. Folje mesore folje që kanë tra-jtë pësore dhe kuptim jokalimtar (p.sh.hidhem, gëzohem, kollem, rritem etj.).

MESORE f.

6. Tingull që përftohet duke kaluar ajrinëpër gjatësinë e zgavrës së gojës

(për bashkëtingëlloren j).

METAFORË f. let., Përdorimi i një fjale a injë shprehjeje me kuptim të �gurshëmnë bazë të krahasimit sipas ngjashmërisë;fjala a shprehja e përdorur me këtë kup-tim; �gura letrare që ndërtohet me këtëmënyrë (p.sh. qesh natyra, vullnet i çe-liktë etj.) Metaforë e thjeshtë. Metaforëletrare (gjuhësore).

METAFORIK mb. let., 1. Që është përdorurme kuptim të �gurshëm, të mbështeturnë krahasim, që është një metaforë. Kup-tim metaforik. Fjalë (frazë, shprehje)metaforike. Varg metaforik. Në mënyrëmetaforike.

2. Që ka shumë metafora, i pasur memetafora; i �gurshëm. Stil metaforik.

Ligjëratë metaforike.

METATEZË f. shih VENDKËMBIM,∼I.

MËNYRË f.

3. Kategori gramatikore e foljes, qëshpreh marrëdhëniet ndërmjet asaj qëthuhet dhe realitetit nëpërmjet trajtashtë veçanta që e japin veprimin a gjend-jen si diçka që ndodh a është me tëvërtetë, si mundësi, si dëshirë, si urdhëretj.; tërësia e trajtave të ndryshme qëmerr folja gjatë zgjedhimit sipas kohës,numrit e vetës. Mënyra dëftore (lidhore,kushtore, habitore, dëshirore). Katego-ria gramatikore e mënyrës.

MËNYROR mb. 1. Që lidh një fjali të varur,e cila tregon mënyrën e kryerjes së njëveprimi me fjalinë drejtuese që shprehkëtë veprim (për lidhëzat si, siç, ashtu si,ashtu siç, kështu si, sikur, sikurse etj.).

20

2. Që lidhet me lidhëza të tilla dhe tre-gon mënyrën e kryerjes së një veprimi(për fjalitë).

MËVETËSI f. vjet. Të qenët me vete;pavarësi. Mëvetësia e Shqipërisë. Kamëvetësi kuptimore.

MËVETËSISHËM mb.

Fjalë e mëvetësishme.

MIRDITOR mb. E folmja mirditore.

MOHOR mb. shih MOHUES,∼E 2. Fjali mo-hore. Fjalë mohore. Parashtesa mohore.

MOHUES mb.

2. Që përdoret për të shprehur mohim;mospajtim, mospëlqim etj., që ka kupti-min e mohimit; mohor. Fjali mohuese.Fjali mohuese. Pjesëza mohuese.

MORFEMË f. Njësia më e vogël e kup-timshme në përbërjen e fjalës, e cila ështëmbartëse e kuptimeve leksikore (rrënja,parashtesat, prapashtesat) ose e kupti-meve gramatikore (mbaresat). Morfematfjalëformuese ndajshtesat (parashtesat eprapashtesat). Morfemat trajtëformuesembaresat. Morfema leksikore rrënja dhendajshtesat fjalëformuese.

MORFOLOGJI f. 1. spec. Trajta e jashtmedhe ndërtimi i diçkaje, mënyra si lid-hen ndërmjet tyre pjesët përbërëse të saj;shkenca që studion trajtën dhe ndërtimine brendshëm të diçkaje. Morfologjia etokës. gjeol. Morfologjia e njeriut (e kaf-shëve). anat. Morfologjia e organevetë trupit. anat. Morfologjia e lumen-jve. gjeogr. Morfologjia e veshjeve popul-lore (e muzikës popullore). etnogr. Mor-fologjia e mineralit. min. Ndryshoi mor-fologjinë. Njoh morfologjinë e diçkaje.

2. Pjesë e gramatikës, që merret mestudimin e trajtave të fjalëve, si edhe tëkategorive gramatikore të tyre; sistemii trajtave të fjalëve të një gjuhe. Mor-fologjia e gjuhës shqipe. Morfologjia dhesintaksa.

3. Lëndë mësimore që jep njohuritë enevojshme të kësaj shkence në shkollë;

bised. teksti që përmban këto njo-huri. Morfologjia për shkollat tetëv-jeçare. Mori dhjetë në morfologji.

MORFOLOGJIK mb. 1. spec. Që lidhet metrajtën e me ndërtimin e brendshëm tëdiçkaje, që ka të bëjë me morfologjinëe diçkaje; që i përket morfologjisë sëdiçkaje, i morfologjisë. Veçoritë mor-fologjike të shtresës tokësore (të lumen-jve). Tiparet morfologjike të vesh-jeve popullore. Ndërtimi morfologjiki diçkaje. Karakteristikat morfologjike.Ndryshimet morfologjike. Analizat mor-fologjike të gjakut. Metodat mor-fologjike. Nga pikëpamja (nga ana) mor-fologjike.

2. Që lidhet me sistemin e trajtavetë fjalëve të një gjuhe, që ka të bëjëme morfologjinë e fjalëve; që i përketmorfologjisë së një gjuhe. Sistemi mor-fologjik i gjuhës. Ushtrime morfologjike.Analizë morfologjike.

MUNGESË f.

5. Elipsë.

MUNGESOR mb. Që nuk i ka të gjitha gjym-tyrët (për fjalinë) ose trajtat (për lakimina për zgjedhimin), i paplotë. Lakimmungesor i emrave. Fjali mungesore fjalie paplotë.

NATYROR mb.

5. Që merret sipas seksit dhe jo sipastreguesit gramatikor. Gjini natyrore.

NDAJFOLJE f. Pjesë e pandryshueshmee ligjëratës, që tregon një tipar tëveprimit a të gjendjes, rrethanat amënyrën e veprimit ose shkallën e cilë-sisë a të veprimit. Ndajfolje përemërore(rrethanore, pyetëse, mohuese). Ndaj-folje kohe (vendi, mënyre, shkaku, cilësie,sasie, qëllimi, krahasimi).

NDAJFOLJEZIM m. Veprimi sipas kuptimittë foljes NDAJFOLJEZOHET. Ndajfol-jezimi i emrave.

NDAJFOLJEZOHET vetv. Kthehet në ndaj-folje, merr tiparet e ndajfoljes (për njëpjesë të ligjëratës).

21

NDAJFOLJOR mb. Që ka vlerën e ndajfoljes;që përdoret si ndajfolje. Shprehje nda-jfoljore. Lokucion ndajfoljor. Kuptimndajfoljor. Me vlerë ndajfoljore.

NDAJSHTESË f. Pjesë që i shtohet një rrënjeose një teme të fjalës përpara (parasht-esë), në mes (brendashtesë) a në fund(prapashtesë), për të formuar një fjalëtjetër me kuptim a me ngjyrim të riose për të ndërtuar një trajtë të fjalës(mbaresë). Ndajshtesë fjalëformuese.Ndajshtesë fjalëndryshuese mbaresë.

NDAJSHTESIM Formimi i një fjale të re ose itrajtës së një fjale me anë të një ndajsht-ese.

NDAJSHTESOR Që ka lidhje me ndajshtesën;që bëhet me anë të ndajshtesave. Mor-femë ndajshtesore. Fjalëformim ndajsht-esor.

NDAJSHTIM m. Përcaktor i shprehur zakon-isht me një emër a i zgjeruar edhe mefjalë të tjera, që vihet pranë një emritjetër ose një përemri e lidhet me këtathjesht me pranëvënie ose me përshtatjetë pjesshme dhe që shërben për të dhënënjë saktësim ose një sqarim të mëtejshëm(p.sh. Gazeta �Drita�; Arkitekt Sinani;Naim Frashëri, poeti më i madh etj.).Ndajshtim caktues. Ndajshtim sqarues.Ndajshtim i veçuar (i paveçuar).

NDAJSHTIMOR mb. Që shërben si ndajsh-tim, që luan rolin e ndajshtimit. Plotësndajshtimor. vjet.

Fjali ndajshtimore.

NDAJSHTRESË f. Gjuha e ardhësve (zakon-isht e një pakice), që ndikon mbi gjuhën enjë popullsie rrënjëse si gjuhë fqinje, osegjuha e një popullsie që bashkëjeton përnjë kohë të gjatë me një popullsi tjetër eqë ndikon mbi gjuhën e kësaj.

NDARËS mb. Vizë ndarëse.

NDASOR mb. vjet. Veçues, që veçon. Lidhëzndasore.

NDERJE f.

2. Faza e parë e shqiptimit të një tin-gulli, gjatë së cilës organet e nyjëtimittendosen në mënyrë të përshtatshme përtë nxjerrë tingullin.

NDËRDIALEKTOR mb. Që ndodh ndërm-jet dialekteve. Afrimi ndërdialektor.Bashkëveprimi ndërdialektor.

NDËRDHËMBORE f. Bashkëtingëllore qëshqiptohet duke vënë majën e gjuhësndërmjet dhëmbëve. Ndërdhëmboret th,dh. Ndërdhëmborja e zëshme dh.

NDËRFUTUR mb. libr. Fjali e ndërfutur.fjali e vendosur ndërmjet gjymtyrëve tënjë fjalie tjetër.

NDËRGJUHËSOR mb. Që bëhet ose qëndodh ndërmjet gjuhëve të ndryshme.Lidhje ndërgjuhësore. Krahasimendërgjuhësore.

NDËRKOMBËTARIZËM m. Fjalë ose shpre-hje me prejardhje të njëjtë dhe me formëtë ngjashme, që ndeshet në shumë gjuhëtë botës.

NDËRMJETËM mb.

3. Që futet ndërmjet gjymtyrëve të fjal-isë ose brenda një fjalie tjetër e veçohetnëpërmjet intonacionit, pa u lidhur for-malisht nga ana gramatikore me asnjërënnga gjymtyrët dhe që shpreh qëndrimine folësit ndaj asaj që thotë. Fjalë e ndër-mjetme. Fjali e ndërmjetme.

NDËRSJELLË mb. Huazime të ndërsjella.

NDËRSHTËNË mb. Fjali e ndërshtënë: fjaliqë jep të dhëna plotësuese për një fjali,ndërmjet pjesëve të së cilës zë vend, osepër një fjalë të saj.

NDËRTIM m. Ndërtimi i fjalisë. Ndërtimi iorës së mësimit. Ndërtimi i tekstit.

4. kryes. Ndërtesa për qëllime tëndryshme; diçka që është ndërtuar. Ndër-timet e reja. Ndërtime bujqësore (shkol-lore, ekonomike, sportive). Kanë bërëshumë ndërtime.

5. Tog fjalësh me lidhje të caktuara gra-matikore ndërmjet gjymtyrëve. Ndërtimsintaksor. Ndërtim pësor (lejor).

22

NDËRTIMOR mb. libr. Veçoritë ndërtimoretë shqipes.

NDËRTOJ kal.

6. Bashkoj fjalët në fjali sipas një rendi tëcaktuar ose sipas përkimeve gramatikore.Ndërtoj me rasën emërore. Ndërtoj meparafjalë.

NDËRZANOR mb. Që gjendet midis dyzanoreve. Bashkëtingëllore ndërzanore.R-ja ndërzanore.

NDËRRUESHËM mb.

2. shih NDRYSHUESH/ËM (i), ∼ME(e) 2.

NDIHMËS mb.

3. Që ndihmon për të formuar trajta jotë thjeshta të fjalëve (për foljet kam, jamose për pjesëzën do: kam punuar, jamgëzuar, do të nisem); shërbyes; që nukështë kryesor, i dytë (për theksin). Folje(fjalë) ndihmëse. Theks ndihmës.

NDIHMËTAR mb. vjet.

2. shih NDIHMËS,∼E. Folje ndih-mëtare.

NDRYSHUESHËM mb.

2. Që merr tregues të ndryshëm mor-fologjikë (mbaresa) për të shprehur kat-egorinë gramatikore (gjininë, numrin,rasën, vetën, kohën e mënyrën); kund. ipandryshueshëm. Pjesët e ndryshueshmetë ligjëratës.

NEUTRALIZOHET vetv. libr. shih AS-NJANËSOHET. Neutralizohet stilistik-isht.

NËNDIALEKT m. Ndarje më e vogël e njëdialekti kryesor, që përfshin një varg tëfolmesh me disa tipare të përbashkëta osetë afërta. Nëndialekti i Elbasanit.

NËNDIALEKTOR mb. Që i përket nëndialek-tit; që ka tiparet e nëndialektit. Trajtë(formë) nëndialektore. Fjalë (shprehje)nëndialektore.

NËNRENDITËS mb. Që shërben për të lid-hur një fjali të varur me fjalinë kryesorenga e cila varet, që shpreh lidhjen e varë-sisë gramatikore nga një tjetër. Lidhëznënrenditëse.

NËNRENDITJE f. Lidhje e dy fjalive, ndër tëcilat njëra varet nga tjetra.

NËNRENDITUR mb. Që lidhet me një fjalitjetër nga e cila varet, që lidhet me nën-renditje. Fjali e nënrenditur.

NËNSISTEM m. Pjesë e sistemit tëpërgjithshëm të gjuhës, e organizuar nënjë mënyrë të veçantë. Sistemi dhe nën-sistemet e gjuhës.

NËNSHTRESË f.

4. Gjurmë a ndikime të gjuhës së vjetërqë është zhdukur mbi gjuhën e re që e kazëvendësuar. Elemente të nënshtresës.

NËNTIP m. Secila nga nën ndarjet e një tipi.Nëntipat e tokave. bujq. Nëntipat efjalëve të përbëra.

NGUSHTË mb.

14. Që shqiptohet duke i afruar shumëbuzët e duke e ngritur shumë lart gjuhën(për zanoret). Zanore e ngushtë.

NGJITËS II mb. Diftong ngjitës. diftong teki cili theksi bie mbi elementin e dytë.

NGJYRIM m.

5. Kuptim i veçantë, më i hollë, që merrnjë fjalë a një shprehje në një përdorimose në një fushë të caktuar, hijesë, nu-ancë. Ngjyrim kuptimor. Ngjyrim stilis-tik.

NISTOR mb. Zanore (bashkëtingëllore, shkro-një) nistore. zanore që ndodhet në �llimtë fjalës a të rrokjes. Tingull nistor.

NISTORE f. Tingulli me të cilin �llon një fjalëa një rrokje.

NORMALIZOHET vetv. i afrohet normës; kri-jon një normë të ngulitur e të përbashkëtpër të gjithë, normëzohet. Normalizohetgjuha.

NORMALIZOJ kal. e afroj me normën; ven-dos një normë për të gjithë, normëzoj.

23

NORMË f.

4. Tërësia e rregullave që përcaktojnëpërdorimin e mjeteve të gjuhës letrarenë mënyrë të njëllojtë për të gjithë pjesë-tarët e një kombi; përdorimi i mjetevegjuhësore që është ngulitur e është pran-uar nga të gjithë pjesëtarët e një kombisi në ligjërimin e folur ashtu edhe në atëtë shkruar. Norma e gjuhës letrare kom-bëtare. Norma gramatikore (leksikore).Norma drejtshkrimore. Norma e drejt-shqiptimit.

NORMËZIM m. Veprimi sipas kuptimeve tëfoljeve NORMËZOJ, NORMËZOHET.Normëzimi i gjuhës letrare shqipe. Nor-mëzimi i drejtshkrimit (i drejtshqipti-mit).

NORMËZOHET vetv. Krijon një normë tëngulitur e të përbashkët për të gjithëpjesëtarët e kombit (për gjuhën letrare).Gjuha letrare shqipe është normëzuar.

NORMËZOJ kal. Përcaktoj e ngulit normëne një gjuhe letrare.

NORMËZUAR mb. Që ka norma të përcaktu-ara e të ngulitura për të gjithë pjesëtarëte kombit (për gjuhën letrare). Gjuhë enormëzuar. Drejtshkrim i normëzuar.

NORMIM m.

2. Normëzim. Normimi i drejtshkrimit.

NORMUAR mb.

2. I normëzuar. Gjuhë e normuar. Drejt-shkrim i normuar.

NUMËR m.

10. Kategori gramatikore e emrit, epëremrit, e mbiemrit dhe e foljes, që tre-gon nëse është fjala për një apo për mëshumë qenie, sende a dukuri ose nëseveprimi, gjendja a një tipar cilësor katë bëjë me një apo me më shumë qenie,sende a dukuri. Numri njëjës (shumës).

NUMËROR m. 1. Pjesë e ligjëratës, që tregonsasinë ose rendin e sendeve sipas numrit.Numëror themelor. Numëror rreshtor.Numëror i thjeshtë (i përbërë, i përngji-tur).

NUMËROR mb.

2. Mbiemër numëror: mbiemër që tregonnumër.

NYJË f.

10. Pjesëz që shërben për të treguar nësenjë emër ose një fjalë tjetër e barasvler-shme me të është në trajtën e shquar apotë pashquar (p.sh. mali, vajza, krahu,mishtë dhe një mal, një vajzë, një krah);pjesëz që vihet përpara një emri ose njëfjale tjetër të barasvlershme me të përtë formuar trajtën e rasës gjinore (p.sh.pragu i derës, dritaret e shkollës, vepratë dikujt); pjesëz që hyn në ndërtimin enjë tipi të pasur mbiemrash të shqipes (ikuq ? e kuqe ? të kuq; i përditshëm ?e përditshme etj.), në ndërtimin e disapëremrave dëftorë, lidhorë, pronorë e tëpaku�shëm (i tillë ? e tillë, të tillë; i cili? e cila ? të cilët; i tij ? e saj; të gjithëetj.), në ndërtimin e numërorëve rresh-torë (i parë, e dytë etj.) e të disa emravefemërorë e asnjanës (e hënë, e martë..., ebukura, e mira ..., të ngrënët, të hyrëtetj.), duke u vendosur përpara temës sëtyre pa u shkrirë me të. Nyjë e përparme(e prapme). Nyjë shquese (joshquese).Nyjë afrie.

NYJËTIM m. Veprimi i organeve të të folu-rit dhe mënyra e vendosjes a e lëvizjessë tyre gjatë shqiptimit të një tingulli tëgjuhës. Organet e nyjëtimit. Baza e nyjë-timit.

NYJËTOHET Pës. e NYJËTOJ.

NYJËTOJ kal. Shqiptoj qartë tingujt, dukevënë në lëvizje organet e të folurit në njëmënyrë të caktuar.

NYJËTUAR mb. Gjuhë e nyjëtuar: të folurite njerëzve, që arrihet duke vënë në lëvizjeorganet e të folurit në një mënyrë të cak-tuar.

NYJËZOHET vetv.

2. Merr nyjë të përparme.

NYJSHËM mb. Që ka nyjë të përparme; kund.i panyjshëm. Mbiemër i nyjshëm.

24

NJËFJALËSH mb. Që përbëhet prej një fjaletë vetme. Emërtim njëfjalësh. Fjali njëf-jalëshe.

NJËFJALËZIM m. Veprimi sipas kuptimevetë foljeve NJËFJALËZOJ, NJËFJALË-ZOHET. Njëfjalëzim i togfjalëshit.

NJËFJALËZOHET vetv. Shndërrohet në njëfjalë të vetme, bëhet një fjalë e vetme(për një grup prej dy a më shumë fjalësh).

NJËFORMËSH mb.

Njësi njëformëshe.

NJËJËS mb. 1. Numri njëjës: formë e kate-gorisë gramatikore të numrit, që tregonse është fjala për një frymor, për një senda për një dukuri ose që veprimi, gjendja atipari cilësor ka të bëjë me një qenie menjë send a me një dukuri; tërësia e tra-jtave gramatikore të këtij numri. Emër(mbiemër, përemër) në numrin njëjës.Veta e parë (e dytë, e tretë) e numritnjëjës.

2. si em. ∼,∼I m. Numri njëjës. Njëjësi ishquar (i pashquar). Mbaresat e njëjësit.

Veta e parë e njëjësit.

NJËKOHËSI f. Të qenët i njëkohshëm; tëndodhurit në të njëjtën kohë. Njëkohësiae ngjarjeve. Raport njëkohësie.

NJËRROKËSH mb. Që përbëhet nga njërrokje, që ka një rrokje. Fjalë njër-rokëshe.

NJËSI f.

6. Element bazë në sistemin e gjuhësose në nënsistemet e saj. Njësi fonetike(fonologjike, sintaksore, leksikore, fraze-ologjike).

NJËVETOR mb. Që përdoret vetëm në vetëne tretë njëjës a shumës (për foljet si kl-loçit, �itet, dihet etj.). Folje njëvetore.

NJËVLERËS m. spec.

2. Fjalë a shprehje, që mund të zëvendë-sojë plotësisht nga kuptimi dhe nga funk-sioni një fjalë ose një shprehje tjetër.

ONOMASTIKË f. 1. Degë e gjuhësisë, qëstudion emrat e përveçëm; pjesë e kësajdege që studion emrat vetjakë (emrat embiemrat e njerëzve, si edhe nofkat enjerëzve e të kafshëve). Onomastika his-torike. Zhvillimi i onomastikës shqiptare.

2. Tërësia e emrave të përveçëm që stu-diohen më vete nga kjo degë e gjuhësisë.Onomastika ilire. Kartoteka e onomas-tikës. Studimi i onomastikës.

ONOMATOPE f. 1. shih TINGULLIMITIM,∼I.2. Fjalë tingullimituese. Onomatopetë egjuhës shqipe.

ONOMATOPEIK mb. shih TINGULLIMITUES,∼E.Fjalë onomatopeike. Formim ono-matopeik.

ORTOEPI f. shih DREJTSHQIPTIM,∼I.

ORTOEPIK mb. shih DREJTSHQIPTIMOR,∼E.

ORTOGRAFIK mb. shih DREJTSHKRIMOR,∼E.

OSMANISHTE f. Turqishtja e vjetër që për-dorej në kohën e Perandorisë Osmane,gjuha osmane.

PACAKTUAR mb.

2. I paku�shëm. Përemrat e pacaktuar.

3. vet. I pashquar. Emër i pacaktuar.

PAKRYER f. Koha e pakryer. E pakryera edëftores.

PAKRYER mb.

* Koha e pakryer një nga kohët e shkuaratë foljes, në të cilën folja tregon njëveprim a gjendje të zgjatur që është nëzhvillim e sipër në një çast të së shkuarës.Aspekti i pakryer kategori gramatikoree foljeve në disa gjuhë, e cila e shprehveprimin ose gjendjen të zgjatur a tëpërsëritur, pa ndonjë ku�zim a pa ndonjëcak kohor; kund. aspekti i kryer.

PAKUFISHËM mb.

3. Që tregon qenie, sende a dukurinë mënyrë të pacaktuar; që tregon sasitë pacaktuar ose të përafërt qeniesh,sendesh a dukurish. Përemër i paku-�shëm.

25

PAKUPTIMSHËM mb.

2. Që nuk ka kuptim; që nuk ka kuptimleksikor të mëvetësishëm. Njësi e pakup-timshme.

PALAKUESHËM mb.

2. Që nuk ndryshon sipas trajtavenë rasë, numër dhe gjini; kund. ilakueshëm. Emër i palakueshëm. Pjesëte palakueshme të ligjëratës.

PALIDHUR mb.

2. Që qëndron me vete në fjali ose në togf-jalësh dhe mund të hiqet pa prishur kup-timet e fjalisë ose të togfjalëshit. Fjaligramatikisht e palidhur.

PAMOTIVUESHËM mb.

2. Që nuk mund t'i përcaktohet pre-jardhja kuptimore; që nuk i dihet lidhjame kuptimin e parë. Fjalë (njësi fraze-ologjike) të pamotivueshme. Kuptim ipamotivueshëm.

PANDËRRUESHËM mb.

2. shih PANDRYSHUESH/ËM (i),∼ME (e).

PANDRYSHUESHËM mb.

2. Që nuk merr trajta të ndryshmegramatikore, që nuk lakohet a nuk zg-jedhohet; kund. i ndryshueshëm (përdisa pjesë të ligjëratës). Pjesët epandryshueshme të ligjëratës.

PANYJË mb. shih PANYJSH/ËM (i), ∼ME(e).

PANYJSHËM mb. Që nuk ka nyjë të për-parme; kund. i nyjshëm. Mbiemër i pa-nyjshëm.

PAPLOTË mb. Fjalë e paplotë. fjali, së cilës imungon njëra nga gjymtyrët kryesore osesë cilës i mungojnë të dyja gjymtyrët.

PARADIGMË f. Tërësia e trajtave gra-matikore që merr një pjesë e ligjëratësgjatë lakimit ose gjatë zgjedhimit dhe qëshërben si model për një klasë fjalësh.Paradigma e lakimit të parë. Paradigmae zgjedhimit të dytë. Paradigma e emrit�mal�. Paradigma e foljes �shkruaj�.

PARAFJALË f. Pjesë e pandryshueshme eligjëratës, që përdoret si fjalë shërbyesepërpara një emri, një përemri a njënumërori (në një rasë të caktuar) osepërpara disa ndajfoljeve, për të shpre-hur marrëdhëniet midis gjymtyrëve nënjë togfjalësh (p.sh. në, mbi, me, pa, nga,për, prej, nëpër etj.). Parafjalë e thjeshtë(e përbërë). Përdoret me (pa) parafjalë.

PARAFJALOR mb. Që ka vlerën e një paraf-jale, që kryen funksionet e një paraf-jale; që ka në përbërje parafjalë. Shpre-hje (lokucione) parafjalore. Pjesëz paraf-jalore. Togfjalësh parafjalor.

* Rasa parafjalore rasa e gjashtë nëgjuhët sllave në të cilën emrat përdorenvetëm me parafjalë dhe i përgjigjen pyet-jes �për (mbi) kë, për (mbi) se�.

PARAFUNDIT mb. Rrokja e parafundit.

PARAFUNDOR mb. 1. Që gjendet pararrokjes së fundit të një fjale; që bie nërrokjen e parafundit. Rrokja parafun-dore. Theks parafundor.

PARAGJUHOR mb. 1. Që përftohet me anëne pjesës së përparme të gjuhës dhe të ma-jës së saj. Bashkëtingëllore paragjuhore.

2. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET. Tingullparagjuhor. Paragjuhoret t, d, c etj.

PARALETRAR mb. 1. Që ka të bëjë me ko-hën para se të shkruhej një gjuhë, që ipërket kësaj kohe, i kësaj kohe. Periudhaparaletrare.

2. Që ka të bëjë me periudhën paraformimit të gjuhës letrare të një populli,që i përket kësaj periudhe, i kësaj peri-udhe.

PARAPRIJËS mb. Fjalia paraprijëse. Emriparaprijës.

PARASHTESË f. Ndajshtesë që vihet pararrënjës a temës së një fjale për të ndër-tuar një fjalë të re me kuptim tjetër (nëdisa gjuhë edhe për të ndërtuar një tra-jtë tjetër të së njëjtës fjalë). Parashtesate gjuhës shqipe.

26

PARASHTESIM m. Mënyra e formimit tëfjalëve të reja me anë të parashtesave.Parashtesimi tek emrat (te ndajfoljet).Është formuar me anë të parashtesimit.

PARASHTESOR mb. Që është ndërtuar meanë të një parashtese; që bëhet meanë të parashtesave. Emër parashtesor.Folje parashtesore. Prejardhje parashte-sore. Fjalëformimi parashtesor. Mënyraparashtesore e formimit të fjalëve.

PARATHEKSOR mb. Që gjendet parazanores a rrokjes së theksuar (në fjalë).Zanore paratheksore. Rrokje parathek-sore. E-ja paratheksore.

PARAVENDOSJE f.

2. Vendosja e një gjymtyre a e një fjalietë varur para një tjetre që është kryesore;vendosja e fjalëve shërbyese para fjalëveshënuese.

PARAVENDOSUR mb.

2. Që ndodhet përpara një gjymtyre anjë fjalie kryesore ose përpara një fjaleshënuese, që paravendoset. Gjymtyrë(fjali) e paravendosur. Pjesëza të par-avendosura.

PARË mb. Veta e parë.

PARIM m. Parimi fonetik (morfologjik).

PARMË mb.

2. Që nuk është formuar nga një fjalëtjetër me anë ndajshtesash a me mënyratë tjera, që nuk është i prejardhur a i për-bërë, i thjeshtë. Fjalë e parme.

PARREGULLT mb.

6. Që i ndryshojnë trajtat jo sipas rreg-ullave të caktuara; që nuk është sipas njëtipi të caktuar; kund. i rregullt. Folje eparregullt. Trajtë e parregullt.

PASKAJORE f. 1. Një nga format e pashtjel-luara të foljes, e cila shpreh një veprima një gjendje në mënyrë të përgjithshme,pa u lidhur me një kohë a vetë të cak-tuar. Trajtat e paskajores. Paskajorjanë gjuhën shqipe.

2. Përd. mb. vjet. sipas kuptimit tëemrit. Mënyra paskajore.

PASTHEKSOR mb. Që gjendet pas zanores arrokjes së theksuar (në një fjalë). Zanore(rrokje) pastheksore. Ë-ja pastheksore.

PASTHIRRMË f. 1. Pjesë e pandryshueshmee ligjëratës që shërben për të shprehur nd-jenjat, dëshirën a vullnetin e folësit (p.shah! oh! bah! shët! etj.). Pasthirrmëurdhërore.

PASTHIRRMOR mb. Që përdoret sipasthirrmë; që ka vlerën e njëpasthirrme; që ka në përbërjen e vet njëpasthirrmë. Pjesëz pasthirrmore. Nda-jfolje pasthirrmore. Njësi frazeologjikepasthirrmore.

PASHPREHUR mb. Kryefjalë (gjymtyrë) epashprehur. kryefjalë (gjymtyrë) qëmungon a që nuk është shprehur në fjali,por nënkuptohet.

PASHQUAR mb. Që është në trajtën mor-fologjike, e cila nuk e shënon sendin afrymorin si të përcaktuar, si të dalluarnga klasa e sendeve a e frymorëve të tënjëjtit lloj ose si të njohur për dëgjuesin(për emrat); kund. i shquar. Trajtë epashquar trajtë e emrave të tillë. Emër ipashquar.

PASHQUARSI f. Kategori gramatikore, e cilatregon se sendi a frymori, që shënohetprej emrit, mendohet si i papërcaktuar,nuk dallohet nga klasa e sendeve a e fry-morëve të të njëjtit lloj ose mendohet sii panjohur për dëgjuesin; kund. shquarsi.Pashquarsia e emrit. Kategoria e shquar-sisë dhe e pashquarsisë. Kuptimi gra-matikor i pashquarsisë.

PASHTJELLUAR mb.

2. Që nuk ndryshon sipas vetës e numrit(për disa forma të foljes); kund. i sht-jelluar. Format e pashtjelluara të foljes.Formë e pashtjelluar mohore.

PATHEKSUAR mb. 1. Që nuk është i thek-suar, që nuk ka theks. Zanore (rrokje) epatheksuar. Ë-ja e patheksuar.

2. Që nuk i vihet në dukje gjatë të foluritme anë të zërit më të fortë ose të tonit metë ngritur rëndësia kuptimore etj. (për

27

një fjalë a për një pjesë të fjalisë). Fjalët(pjesët) e patheksuara në fjali.

PAVARËSI f.

4. Të qenët i pavarur gramatikisht.

PAVARUR mb. Fjalë me kuptim leksikor tëpavarur.

* Fjali e pavarur fjali që s'varet gra-matikisht prej një fjalie tjetër dhe qës'plotësohet nga një fjali tjetër.

PAZBËRTHYESHËM mb.

3. Që ka trajtën e një njësie tëvetme, e cila s'mund të ndahet atë zbërthehet në pjesë përbërëse pahumbur veçoritë sintaksore ose kup-timore. Shprehje e pazbërthyeshme.Togfjalësh i pazbërthyeshëm. Fjali epazbërthyeshme.

PERIUDHË f.

7. Njësi e ligjërimit, e cila përbëhet ngady a më shumë fjalë që formojnë njëtërësi të vetme nga ndërtimi gramatikor,nga kuptimi dhe nga intonacioni; fjalie përbërë. Periudha me fjali të varurakushtore (shkakore, kohore).

PEZULLIM m.

* Pika pezullimi shih te PIK/Ë,∼ A.

PËRBËRË mb.

2. Që është formuar nga bashkimi i disapjesëve (fjalëve, fjalive etj.) të ndryshme,i pathjeshtë; kund. i thjeshtë. Fjali e për-bërë. Kallëzues i përbërë. Kohë e për-bërë (e foljes) kohë e formuar nga foljandihmëse kam ose jam dhe pjesorja e fol-jes që zgjedhohet.

* Fjalë e përbërë fjalë e formuar ngabashkimi i dy a më shumë temave nënjë njësi të vetme fonetike, leksikore egramatikore; kompozitë e mirë�llt ë(p.sh.atdhedashuri, besëlidhje, ballëhapët, go-jëmjaltë, gurgdhendës, gushëkuq, gush-tovjeshtë, tejkaloj etj.).

PËRBUZËS mb.

2. Që shpreh përbuzje, që jep ngjyrimine përbuzjes. Me kuptim (ngjyrim) për-buzës.

PËRCAKTOJ kal.

6. Përku�zoj. Përcaktoj kuptimin e njëfjale.

7. vet. veta III Shënon një tipar, njëcilësi a një veti të një gjymtyre të fjalisëose të një fjalie tjetër. Fjali e varur qëpërcakton fjalinë kryesore.

PËRCAKTOR m.

2. Gjymtyrë e dytë e fjalisë, që lidhetdrejtpërdrejt me një gjymtyrë emërore,të cilën e përcakton, duke treguar njëkarakteristikë të saj (p.sh. djalë i gux-imshëm, tokat e kooperativës, arë përgrurë, vendi ynë, koha për të punuar,dhoma lart). Përcaktor me (pa) përsh-tatje.

PËRCAKTOR mb. 1. Që ka të bëjë me për-caktorin; që shërben si përcaktor; që për-cakton. Marrëdhënie përcaktore.

2. Që lidhet me përemra a me ndaj-folje lidhore dhe tregon në përgjithësi njëkarakteristikë të një gjymtyre emërore.Fjali përcaktore (p.sh.: Lavdëruan çetënqë ishte dalluar në ndeshjet me armikun).

PËRCAKTUAR mb.

4. Që është gjymtyra kryesore adrejtuese në një fjalë të përbërë dhe për-caktohet nga gjymtyra tjetër; kund. për-caktues. Gjymtyra e përcaktuar.

PËRCAKTUES mb.

2. Që është gjymtyrë e drejtuar në njëfjalë të përbërë dhe përcakton gjymtyrëntjetër. kund. i përcaktuar. Gjymtyrapërcaktuese.

PËRCJELLORE f. 1. Një nga trajtat e pasht-jelluara të foljes, e cila formohet ngapjesorja me pjesëzën duke dhe tregonrrethanat që shoqërojnë veprimin e fol-jes drejtuese (p.sh. Erdhi duke vrapuar.Duke e ditur se do të vinte, e priti derivonë. E përvetësoi lëndën shumë mirëduke mësuar çdo ditë me këmbënguljeetj.).

2. Përd. mb. vjet. sipas kuptimit tëemrit. Mënyra përcjellore.

28

PËRDORIM m. Fjalë me përdorim tëngushtë.

PËRDORUR mb. Term i përdorur.

PËREMËR m. Pjesë e ligjëratës, zakon-isht e ndryshueshme, e cila zëvendësonnjë emër duke treguar në mënyrë tëpërgjithshme një qenie, send a dukuriose shoqëron një emër duke e përcaktuaratë në mënyrë të përgjithshme dhe merrkuptim të caktuar sipas përmbajtjes sëligjërimit. Përemrat vetorë unë, ti, ai,ajo... Përemër dëftor (pronor, lidhor, ipaku�shëm, pyetës). Lakimi i përem-rave. Trajtat e shkurtra të përemrave nëgjuhën shqipe.

PËREMËROR mb. Që ka të bëjë me përem-rin, që i përket përemrit; që përdoret sipëremër; që rrjedh nga një përemër. Për-dorim përemëror. Ndajfolje përemërore.

PËRFORCOJ kal.

6. kryes. veta III E thekson a e vëmë mirë në dukje kuptimin e një fjale,ka vlerë përforcuese. Përforcon kuptimin(ngjyrimin). Përforcon mohimin.

PËRFORCUES mb.

4. Që shërben për të theksuar a përtë vënë në dukje më mirë një kuptim anjë ngjyrim të një fjale. Pjesëz (parasht-esë) përforcuese. Me kuptim përforcues.Fjalë përforcuese fjalë që ndihmon për tëtheksuar kuptimin e asaj gjymtyre të fjal-isë mbi të cilën bie theksi logjik (p.sh.�Punonin me vrull të gjithë, edhe tëmoshuarit.�).

PËRGJITHSHËM mb.

14. Që emërton një klasë të tërë qenieshtë gjalla, sendesh a dukurish, sipas ti-pareve të tyre të përbashkëta; kund. ipërveçëm. Emër i përgjithshëm (p.sh.njeri, dele, ujk, libër, shkollë, liri, lum-turi etj.).

PËRKËDHELËS mb.

4. Që ka një ngjyrim zbutës e mirëdashës;që me trajtën e vet shpreh përkëdheljea zbunim. Me ngjyrim përkëdhelës e

zvogëlues. Emër përkëdhelës. Fjalëpërkëdhelëse. Prapashtesë përkëdhelëse.

PËRKIM m.

3. Përshtatje. Përkimi i mbiemrit meemrin.

PËRKOJ jokal.

5. vet. veta III Përshtatet. Përkon nënumër, gjini e rasë me emrin me të cilinlidhet.

PËRMBLEDHËS mb.

3. Që shënon një grup qeniesh a sendeshtë një lloji, të cilat paraqiten si njëtërësi e vetme. Emër përmbledhës (p.sh.djalëri, grari, fshatarësi etj.). Ka kuptimpërmbledhës.

PËRMBYLLËS mb. 1. Që lidh dy fjali tëbashkërenditura, nga të cilat e dyta sh-preh një përfundim a pasojë të asaj qëështë thënë në fjalinë e parë (për lid-hëzat si andaj, ndaj, prandaj, pa). Lid-hëz përmbyllëse.

2. Që lidhet me lidhëza të tilla dheshpreh një përfundim a pasojë të asajqë është thënë në fjalinë me të cilënbashkërenditet. Fjali përmbyllëse (p.sh.U dallua në punë, prandaj mori �etëlavdërimi).

PËRNGJASHMIM m. Kthimi i një tingulli,nën ndikimin e një tjetri, në një tingulltë njëjtë a të ngjashëm me të, asimilim.

PËRNGJIT kal.

2. Formoj një fjalë të vetme dukebashkuar dy a më shumë fjalë të veçanta,që përdoren për një kohë të gjatë njërapranë tjetrës.

PËRNGJITET vetv.

3. Bashkohen dy a më shumë fjalë tëveçanta, që përdoren për një kohë tëgjatë njëra pranë tjetrës dhe formojnë njëfjalë të vetme.

PËRNGJITJE f. Bashkimi i dy a më shumëfjalëve të veçanta dhe formimi i një fjaletë vetme, si rrjedhim i përdorimit të tyretë gjatë pranë njëra-tjetrës; mënyrë fjalë-formimi, me anë të së cilës formohenfjalë të reja nga shkrirja në një njësi të

29

vetme e dy a më shumë fjalëve që për-doren gjatë pranë njëra-tjetrës; fjalë e for-muar me këtë mënyrë, fjalë e përngjitur(p.sh. ndonjëherë, menjëherë, atëherë,dymbëdhjetë, tungjatjeta etj.). Përbërjadhe përngjitja. Përngjitjet në gjuhënshqipe. Ndajfolja �kurdoherë� është for-muar nga përngjitja e fjalëve �kur�, �do�dhe �herë�.

PËRNGJITUR mb. I përbërë prej dy a nëshumë fjalësh të bashkuara në një fjalëtë vetme, i formuar me anë të përngjitjes.Fjalë të përngjitura. Ndajfolje (lidhëz) epërngjitur. Numëror i përngjitur.

PËRNGJIZJE f. vjet. Përngjitje.

PËRNGJIZUR vjet. I përngjitur. Fjalë epërngjizur.

PËRPARMË mb.

* Nyjë e përparme nyjë që vihet përparanjë emri për të formuar trajtën e rasës gji-nore; nyja që hyn në ndërtimin e një tipitë pasur mbiemrash të shqipes, në ndër-timin e përemrave dëftorë, lidhorë e tëpaku�shëm, në ndërtimin e numërorëverreshtorë e të disa emtave femërorë e as-njanës. E ardhmja e përparme kohë emënyrës dëftore të foljes, e cila tregonnjë veprim ose gjendje që pritet të kry-het ose të vijë në të ardhmen para njëveprimi ose një gjendjeje tjetër (p.sh. Aido të jetë kthyer nga puna kur të viniju). Zanore e përparme zanore që nyjëto-het në pjesën e përparme të gojës.

PËRSHTATEM vetv.

3. vet. veta III Shkon në numër, gjinie rasë me emrin me të cilin lidhet (përmbiemrin e përemrin, p.sh. shtëpi e re,punëtorit të dalluar, kjo sulmuese, atyrepunëtorëve); shkon në numër e në vetëme fjalën me të cilën lidhet (për foljen,p.sh. Ai punon. Nxënësit studiojnë.).

PËRSHTATJE f.

3. Përputhje në numër, në gjini e rasë (enjë mbiemri a përemri) me emrin me tëcilin lidhet; përputhje në numër e në vetëme fjalën me të cilën lidhet (për foljen).Lidhje përshtatjeje (me përshtatje).

PËRVEÇËM mb.

2. Që emërton një qenie a një send tëveçantë, duke e dalluar nga qeniet a ngasendet e të njëjtit lloj dhe pa shprehurndonjë lidhje ndërmjet qenies a sendittë veçantë e kuptimit të përgjithshëmqë ka a mund të ketë pasur fjalaemërtuese ose togfjalëshi emërtues; kund.i përgjithshëm (p.sh. Agimi, Shqipëria,Tirana, Tomori, Australia, Deti i Kuq,Saturni, Kashta e Kumtrit). Emër ipërveçëm. Emër i përveçëm i thjeshtë(i pathjeshtë).

PËSOJ kal.

2. vet. veta III Është objekti i njëveprimi të shprehur nga folja. E pësonkryefjala.

PËSOR mb. Që tregon se veprimi që kryhetnga dikush a nga diçka kthehet e biembi kryefjalën. Diateza pësore e foljesdiateza e një foljeje që shënon një veprimi cili kryhet nga dikush a nga diçka dheqë e pëson kryefjala e fjalisë. Folje pë-sore folje që kanë këtë diatezë. Kuptimipësor kuptimi gramatikor i kësaj diateze.Trajta pësore.

PËSORE f. Diateza pësore e foljes. Veprorjadhe pësorja.

PIKË f.

7. Shenjë pikësimi (.) sa maja e lapsit,e stilogra�t etj., që vihet në fund të njëfjalie për të shënuar një pushim të gjatë,në fund të një fjale të shkurtuar, mbi disashkronja etj. Pika dhe presja. Dy pikady shenja të tilla të vendosura njëra mbitjetrën, në një farë largësie (:), që për-doren në ligjëratën e drejtë pas një fjalielajmuese, përpara fjalive kur numërojmë,kur sqarojmë një mendim etj. Pikat eheshtjes (pika pezullimi) shumëpikëshi. Ivuri pikën.

PIKËÇUDITJE f. Shenjë pikësimi në trajtëne një vize pingule me një pikë përposh(!), që vihet në fund të një fjalie ose tënjë fjale, kur shprehet një urdhër ose njëgjendje emocionale e folësit (habi, frikë,

30

dëshirë, urdhër etj.). Në fund të fjalisëurdhërore vihet pikëçuditje.

PIKËPRESJE f. Shenjë pikësimi, që përbëhetnga një pikë me një presje përposh (;), qëtregon një pushim më të gjatë se presjadhe përdoret kryesisht në një periudhëpër të veçuar ato pjesë të saj të cilat qën-drojnë deri diku të pavarura.

PIKËPYETJE f. 1. Shenjë pikësimi, që për-bëhet nga një vijë e përdredhur si grepme një pikë përposh (') dhe që vihet nëfund të një fjalie pyetëse ose të një ndaj-foljeje përemërore pyetëse.

PIKËSIM m. Tërësia e rregullave të për-dorimit të disa shenjave të posaçme qëshërbejnë për të ndarë pjesët përbërësetë një shkrimi sipas kuptimit dhe in-tonacionit; tërësia e shenjave që për-doren për këtë qëllim (presja, pikëpresja,pika, pikëpyetja, pikëçuditja, dy pikatetj.). Rregullat e pikësimit. Shenjat epikësimit.

PIKTOGRAFI f. Lloji më i vjetër i shkrimitqë bëhej me vizatime të ndryshme.

PJESË f. Pjesët e fjalisë gjymtyrët e fjalisë.Pjesët e ligjëratës klasat kryesore, në tëcilat ndahen fjalët e një gjuhe, sipas kup-timit të përgjithshëm leksikor, veçorivemorfologjike e fjalëformuese dhe funk-sioneve sintaksore (p.sh. emri, mbiemri,përemri, folja, ndajfolja, parafjala etj.).

PJESËZ f.

3. Pjesë e pandryshueshme e ligjëratës,që shërben për të shprehur qëndrimine folësit ndaj asaj që thuhet, dukei dhënë një fjale a tërë fjalisë njëngjyrim plotësues ose për të shpre-hur lloje të ndryshme të lidhjeve gra-matikore (p.sh. ja, jo, nuk, pa, pikër-isht, po, sidomos, mbase etj.). Pjesëzatdëftuese (përcaktuese, ku�zuese, përfor-cuese, modale, pohuese, mohuese, kraha-suese, pyetëse, dyshuese, veçuese). Klasi-�kimi i pjesëzave.

PJESOR mb. libr.

3. Prejpjesor. Mbiemër pjesor.

PJESORE f. 1. Një nga trajtat e pashtjel-luara të foljes, që nga ana kuptimoree gramatikore ka edhe karakteristikat embiemrit dhe që merr pjesë në formimine trajtave të kohëve të përbëra të foljeve.Pjesore e shkuar (e tashme). Pjesore pë-sore (veprore). Formimi i pjesores. Për-dorimi i pjesores.

2. vjet. Përd. mb. sipas kuptimit tëemrit. Mënyra pjesore.

PLOTË mb. Fjalë e plotë. Trajtë e plotë.

E kryer e plotë shih te KRYER,∼A (e).

PLOTËS m. shih RRETHANOR,∼I. Plotësthirror. Plotës dallimi (krahasimi, ku�z-imi, kohe, vendi, mjeti, mënyre, qëllimi,sasie, shkaku, vepruesi).

PLOTËSOR m. 1. Plotësues.

2. shih RRETHANOR,∼I. Plotësori i ko-hës (i shkakut).

PLOTËSOR mb.

2. shih RRETHANOR, ∼E.POHIM m. Pjesëz pohimi.

POHOR mb. Fjali pohore. Trajtë (formë) po-hore.

3. Shkalla pohore: trajtë e mbiemravecilësorë dhe e disa ndajfoljeve që tregonshkallën e parë, në të cilën tipari cilësorshënohet pa e krahasuar me një tjetër.

4. si em. ∼E, ∼JA f. Shkalla pohore.

POHUES mb. Që shpreh miratim a pëlqimpër diçka; që shpreh një pohim; po-hor; kund. mohues. Përgjigje pohuese.Shenjë pohuese. Fjali pohuese. Nëmënyrë pohuese.

POLISEMI f Aftësia e fjalëve për të pasur mëshumë se një kuptim; shumëkuptimësi.Polisemia në gjuhën shqipe.

POLISEMIK mb. I shumëkuptimshëm. Fjalëpolisemike.

POPULLOR mb. Etimologji popullore.

POZICION m. Pozicioni fonetik.

PRANËVENDOSJE f. Pranëvënie.

PRANËVËNË mb. Që qëndron pranë me njëtjetër; i përngjitur. Fjalë të pranëvëna.

31

PRANËVËNIE f. Mënyrë e formimit tëfjalëve në gjuhën shqipe, të cilat gjatëpërdorimit të tyre pranë njëra-tjetrëspërngjiten; përngjitje; të qenët pranënjëra-tjetrës. Formim me pranëvënie.Ka pranëvënie.

PRAPAGJUHOR mb. 1. Që përftohet meanën e pjesës së prapme të shpinës sëgjuhës. Tingull prapagjuhor. Bashkët-ingëllore prapagjuhore.

2. si em. ∼E, ∼JA f. ∼E, ∼ET. Bashkët-ingëllore prapagjuhore.

PRAPASHTESË f. 1. Ndajshtesë që vihet pasrrënjës a pas temës së një fjale për të ndër-tuar një fjalë të re ose një trajtë të re tëfjalës. Prapashtesë fjalëformuese. Pra-pashtesë trajtëformuese mbaresë. Pra-pashtesa foljore. Prapashtesë zvogëluese.Prapashtesat e emrave të vepruesit. Pra-pashtesa -ar (-tar, -or, - im ). Fjalë eformuar me prapashtesë.

PRAPASHTESIM m. Mënyrë e formimit tëfjalëve të reja me anë të prapashtesave,prejardhje prapashtesore. Fjalë të for-muara me prapashtesim.

PRAPASHTESOR mb. Që është formuar meprapashtesë. Emër (formim) prapashte-sor. Folje (fjalë) prapashtesore. Prejard-hje prapashtesore mënyrë e formimit tëfjalëve të reja me anë prapashtesash, pra-pashtesim.

PRAPAVENDOSJE f. Vendosja e një nyje, enjë fjale etj. prapa një pjese të caktuar tëligjëratës. Prapavendosja e ndajshtimit.

PRAPAVENDOSUR mb. Që është vendosurprapa një pjese të caktuar të ligjëratës(për nyjat, fjalët etj.).

PRAPMË mb. Zanore e prapme zanore qëpërftohet në pjesën e pasme të zgavrëssë gojës.

PREDIKAT m. 1. Kallëzues. Predikat foljor(emëror).

PREJARDHJE f.

3. Mënyrë e formimit të fjalëve tëreja me anë të ndajshtesave fjalëformuese

ose me kalimin nga një pjesë ligjëratenë një tjetër. Prejardhje parashtesore(prapashtesore). Prejardhja në gjuhënshqipe.

PREJARDHUR mb.

2. Që është formuar me anë ndajshtesashfjalëformuese duke kaluar nga një pjesëligjërate në një pjesë tjetër. Fjalë e pre-jardhur. Emra (mbiemra) të prejardhur.

PREJEMËROR mb. Që është formuar nga njëtemë emërore. Folje prejemërore.

PREJFOLJOR mb. Që është formuar nga njëtemë foljore. Emër (mbiemër) prejfoljor.

PREJPJESOR mb. Që është formuar nga njëpjesore. Mbiemri prejpjesor.

PRESJE II f. Shenjë pikësimi (,) që tregon njëpushim të shkurtër dhe ndan një fjalë, njëgrup fjalësh ose një a më shumë fjali. Për-dorimi i presjes. Vë presjen.

PRITME f. vjet. Koha e ardhshme.

PRODHIMTAR mb.

5. Që shërben për të formuar shumë fjalëe trajta fjalësh, prodhues. Prapashtesëprodhimtare.

PRODHUES mb.

6. Që shërben për të formuar një fjalëtë re a disa fjalë të reja; prodhimtar.Tema prodhuese. Parashtesë (prapasht-esë) prodhuese. Model (tip) prodhues.

PROFESIONALIZËM m.

3. edhe ∼MA, ∼MAT Fjalë a shprehjeqë njihet e përdoret vetëm nga njerëzit enjë profesioni të caktuar.

PROKLITIKË mb. Që është i patheksuar dheqëndron përpara një fjale të theksuar, qënë shqiptim mbështetet te fjala e thek-suar që vjen pas. Fjalëz proklitike (p.sh.po shkon, më prit!, për nesër etj.).

PRONË f. * Plotësi i pronës gjymtyrë e dytë efjalisë e shprehur me një emër, që tregonpronësi a përkatësi.

32

PRONËSOR mb.

2. Që shënon një tipar a një send, icili zotërohet nga dikush a nga diçka osedëshirohet të ketë dikush a diçka (përfjalët e përbëra si zemërgur, shpatull-gjerë, syzezë, ujëshumë etj.). Kompozitapronësore.

PRONOR mb. 1. Që tregon se sendi i për-mendur i përket një vete të caktuar, qëshpreh përkatësinë ndaj dikujt a diçkaje(për përemrat si imi, yni, yti, jotja, i tij,i saj, i tyre etj.). Përemrat pronorë.

2. si em. ∼,∼I m. ∼Ë, ∼ËT.Përemri pronor. Pronorët e gjuhësshqipe. Pronorët e vetës së parë.

PYETËS mb.

2. Që shërben për të pyetur; që përm-ban një pyetje. Përemër pyetës. Ndaj-folje pyetëse. Fjali pyetëse.

QËLLIM II m. Rrethanori i qëllimit.

QËLLIMOR mb.

2. Që lidh një fjali të varur, e cila tre-gon qëllim, me një fjali drejtuese (për lid-hëzat që, me qëllim që, në mënyrë që);që lidhet me lidhëza të tilla dhe tregonqëllimin e veprimit të shprehur në fjalinëdrejtuese (për fjalitë). Lidhëz qëllimore(p. Doli që të blejë disa libra). Fjali qël-limore (p.sh. Që të dish, duhet të më-sosh).

QËNDRUESHËM mb. Tog i qëndrueshëm.togfjalësh, gjymtyrët e të cilit kanë lidhjetë ngushta kuptimore dhe që përdoret eriprodhohet i gatshëm në të folur.

QIELLZOR mb.

2. Që shqiptohet duke e mbështe-tur shpinën e gjuhës te qiellza e fortë(për bashkëtingëlloret). Bashkëtingël-loret qiellzore q, gj.

QIELLZORE f. Tingull që shqiptohet dukembështetur shpinën e gjuhës te qiellza efortë.

Qiellzorja q.

RASË I f. 1. Secila nga trajtat e ndryshmeqë merr emri, mbiemri ose përemri gjatëlakimit, që shpreh një kuptim të caktuargramatikor dhe që shërben për ta lidhurfjalën përkatëse me gjymtyrët e tjera tëfjalisë; kategoria gramatikore që shprehetme këto trajta. Rasa emërore (gjinore,dhanore, kallëzore, rrjedhore, thirrore,vendore). Rasa parafjalore. Rasë e drejtë(e zhdrejtë). Rasat e emrit. E lakoi nëtë gjitha rasat.

RASOR mb. Që i përket rasës, i rasës; qëbëhet me anë të rasës. Trajta rasore.Mbaresa rasore. Përcaktim rasor.

RELATIV mb. libr. Shkalla sipërore relative.3. Që tregon cilësi a tipar në mënyrë tëndërmjetuar (për mbiemrat si i gurtë, idrunjtë etj.). Mbiemra relativë.

ROMAN mb. Që e ka prejardhjen nga latin-ishtja popullore dhe që është vazhdimi isaj; neolatin. Gjuhët romane italishtja,spanjishtja, portugalishtja, frëngjishtja,rumanishtja etj.

ROTACIZËM m. Kalimi i n-së në r në mes tëdy zanoreve në fjalët e disa gjuhëve e nëdialektet. Dukuria e rotacizmit.

RREGULLT mb. 10. Që i ndryshojnë trajtatsipas disa rregullave të caktuara pa për-jashtime, që ndërtohet sipas një tipi tëcaktuar; kund. i parregullt. Folje e rreg-ullt. Trajtë e rregullt.

RRESHTOR mb. 1. Që tregon vendin esendeve në një renditje të vijueshmegjatë numërimit. Numëror rreshtor.

RRETHANË f. * Plotës i rrethanës shihRRETHANOR,∼I.

RRETHANOR m. Gjymtyrë e dytë e fjalisë,që tregon rrethanat në të cilat kryhetveprimi; plotës rrethanor. Rrethanori ikohës (i vendit, i mënyrës...).

RRETHANOR mb. 3. Që tregon rrethanatnë të cilat kryhet veprimi, që luan roline rrethanorit. Plotësi rrethanor. Fjalirrethanore. Marrëdhënie rrethanore.Ndajfolje rrethanore.

33

RRETHIM m. Rrethimi i fjalës. konteksti ifjalës.

RRËGJIM m. Rrëgjimi i një tingulli.

RRËGJUAR mb. 3. Që mezi shqiptohet, idobësuar. Zanore e rrëgjuar. Tingull irrëgjuar.

RRËNJË I f.

5. Pjesa kryesore e fjalës, që nuk mundtë ndahet më tej në pjesë përbërëse, qëbart e ruan kuptimin themelor dhe qëshërben si bazë për të formuar fjalë tëreja me anë parashtesash, prapashtesashetj. Rrënjë emërore (foljore). Rrënjënjërrokëshe (dyrrokëshe). Rrënja e për-bashkët. Fjalë të një rrënjë. I gjej rrën-jën fjalës.

RRËNJOR m. 3. Rrënja e fjalës, temë rrën-jore.

RRËNJOR mb. 3. Që i përket rrënjës së fjalës,i rrënjës. Pjesa rrënjore e fjalës. Rrokje(morfemë) rrënjore. Zanore (bashkët-ingëllore) rrënjore.

4. Që përbëhet vetëm nga rrënja (përfjalët); që i ka fjalët të përbëra vetëm ngarrënja, pa ndajshtesa (për disa gjuhë).Fjalë rrënjore. Gjuhë rrënjore.

RRJEDHIMOR mb. 1. Që lidh një fjali tëvarur, e cila tregon rrjedhim a pasojë, menjë fjali drejtuese (për lidhëzat: aq sa, saqë, kështu që, sa etj.).

RRJEDHOJË f. 2. Fjalë e prejardhur.

RRJEDHORE f. Rasa rrjedhore. Rrjedhorjae shquar (e pashquar). Trajtat e rrjed-hores.

RRJEDHORE mb. Rasa rrjedhore: rasa egjashtë e lakimit në gjuhën shqipe.

RROKJEFORMUES mb. Që shërben për tëformuar rrokje, që formon rrokje. Tingullrrokjeformues. Aftësi rrokjeformuese.

RROKJESOR mb. Që ka lidhje me rrokjen, qëi përket rrokjes, i rrokjes; që mbështetette rrokja. Shkrim rrokjesor shkrim kuçdo rrokje përfaqësohet vetëm nga njëshenjë. Varg rrokjesor varg që matet

me numrin e rrokjeve (për ato gjuhë kutheksi bie gjithmonë në një rrokje të cak-tuar të çdo fjale). Theks rrokjesor.

SASI f. Ndajfolje të sasisë.

5., let. Zgjatja e shqiptimit të një tin-gulli; zgjatja e shqiptimit të një rrokjejenë një varg.

SEMANTIKË f. 1. Semasiologji. Semantika epërgjithshme. Semantika historike.

2. Përmbajtja kuptimore e njësive tëgjuhës; kuptimi leksikor i fjalëve dhe ishprehjeve.

SEMASIOLOGJI f. Degë e gjuhësisë që stu-dion kuptimin a përmbajtjen e njësive tëgjuhës ose kuptimet leksikore të fjalëve etë shprehjeve dhe ndryshimet e tyre. Se-masiologjia e përgjithshme. Studime nëfushën e semasiologjisë.

SENDËZOHET vetv. libr. Merr trajtënkonkrete të një sendi, kthehet në diçka qëkapet nga shqisat, shndërrohet nga diçkaabstrakte në konkrete, �ton përmbajtjesendore. Sendëzohet një kuptim.

SENDOR mb. libr. Që ka natyrën e sendit ma-terial, lëndor; që ka të bëjë me sendet, isendeve. Nocion sendor. Kuptim sendor.kuptim lëndor. Bota sendore.

SINKRONI f. spec. 3. Gjendja e një gjuhe, eshikuar si një sistem në një fazë të cak-tuar historike të zhvillimit të saj. Sinkro-nia dhe diakronia.

SINKRONIK mb. spec. 2. Që merret mestudimin e sistemit të gjuhës në një fazëtë caktuar historike të zhvillimit të saj.Studime sinkronike. Gjuhësia sinkro-nike.

SINONIM m. 1. Fjalë, shprehje ose ndër-tim që ka kuptim të njëjtë ose shumëtë afërt me kuptimin e një fjale, të njëshprehjeje a të një ndërtimi tjetër (p.sh.udhë e rrugë, trim e i guximshëm, �lloje nis, zë e kap, duroj e bëj durim etj.).Sinonime të plota (të pjesshme). Sinon-ime stilistike. Varg sinonimesh. Fjalorsinonimesh.

34

2. si mb. ∼, ∼E. Sinonimik. Fjalë sinon-ime.

SINONIMI f. Ngjashmëri e fjalëve, e shpre-hjeve a e ndërtimeve të ndryshme ngakuptimi. Sinonimia e fjalëve.

SINTAKSË f. 1. Pjesë e gramatikës, që stu-dion mënyrat si lidhen fjalët në togf-jalësha ose në fjali dhe vetë fjalitë ndër-mjet tyre; lënda që jep njohuritë e kësajpjese të gramatikës në shkollë; bised. tek-sti që përmban këto njohuri. Sintaksae fjalisë (e periudhës). Rregullat e sin-taksës. Studimet në fushën e sintaksës.Libri i sintaksës. Dha provimin e sintak-sës. U botua �Sintaksa� e re.

2. Mënyra se si lidhen fjalët nëfjali dhe fjalitë ndërmjet tyre në njëgjuhë; veçoritë e përdorimit të pjesëve tëndryshme të ligjëratës në fjali; ndërtimii fjalive në një gjuhë. Sintaksa e shqipes.Sintaksa e fjalisë. Sintaksa poetike. let.ndërtim i posaçëm i fjalisë për t'i dhënëfuqi e gjallëri shprehjes.

SINTAKSOR mb. Që ka të bëjë me sintak-sën, i sintaksës; që shihet nga ana e sin-taksës. Marrëdhënie (lidhje) sintaksore.Ndërtimi (funksioni) sintaksor. Analizësintaksore. Huazime sintaksore.

SINTETIK mb.

4. Që i shpreh marrëdhëniet ndër-mjet gjymtyrëve në fjali me anë tëndryshimeve të trajtave të vetë fjalëve;që shprehet me një fjalë të vetme (përtrajtat); kund. analitik. Gjuhë sintetike.Rasat sintetike. Trajtat sintetike të fol-jes.

SIPËRI f. Shkalla krahasore e sipërisë.

SIPËROR mb. 1. Shkalla sipërore: trajtë embiemrave cilësorë, që tregon shkallënmë të lartë të tiparit të një sendi jashtëçdo krahasimi (sipërore absolute) ose nëkrahasim me të gjitha sendet e tjera tëtë njëjtit lloj (sipërore relative); trajtë edisa ndajfoljeve, që tregon shkallën më tëlartë të një procesi (p.sh. shumë i mirë;

lojtari më i mirë i skuadrës; shumë bukuretj.).

2. si em ∼E, ∼JA f. Shkalla sipërore.

SISTEM m. Sistemi gramatikor (morfologjik,fonetik). Sistemi emëror (foljor).

SKAJOJ kal.

3. vjet. I jap trajtën e shquar një emri,mbiemri, përemri; shquaj.

SKAJUAR mb.

2. vjet. I shquar.

SLLAVIZËM m. Fjalë a shprehje me prejard-hje nga një gjuhë sllave.

STIL m. .

2. Zgjedhja dhe ndërthurja e mjetevetë gjuhës (kryesisht e mjeteve leksikoree sintaksore) në përputhje me kërkesat enjë fushe të veprimtarisë, me përmbajt-jen ose me metodën artistike dhe me qël-limet e shkrimtarit; shtresimi i mjetevetë gjuhës sipas funksioneve që kryejnënë ligjërim. Stilet gjuhësore (e gjuhës).Stilet funksionale. Stil bisedor (libror,zyrtar, shkencor, publicistik). Stili asn-janës. Stil i lartë. Sistemi i stileve. Stilii plotë i shqiptimit.

SUBJEKT m.

5. shih KRYEFJAL/Ë,∼A.

SHENJË f. Shenja diakritike. viza të veçanta,pika etj. që duke iu bashkuar një shkro-nje, tregojnë se ajo përfaqëson një tin-gull tjetër (p.sh. dy pikat e shkron-jës ë ose bishti i shkronjës ç). Shenjagra�ke tërësia e shkronjave, e shifravedhe e shenjave të pikësimit që përdorennë shkrim. Shenja konvencionale �gura,vizatime etj. që përdoren në fushatë ndryshme të shkencës, të artit, tëteknikës etj. me vlera e me kuptime përtë cilat njerëzit janë marrë vesh që mëparë. Shenja matematike. mat. simboleqë përdoren për të shënuar veprime osevlera të ndryshme matematike. Shenjëmonetare. �n. �gura dhe shënimet qështypen ose gdhenden në një monedhë.Shenjat e pikësimit. shenja (pika, presja,

35

pikëpresja, dy pikat, pikëpyetja, pikëçu-ditja, thonjëzat, kllapat, viza, etj.), qëpërdoren në shkrim për të ndarë fjalitë apjesët e një fjalie, për të shënuar ndalesagjatë leximit dhe anë të tjera të ligjërimitqë nuk mund të jepen me anë të shkron-jave.

SHËRBYES mb.

2. Që nuk ka kuptim të pavarur leksikordhe shërben për të lidhur gjymtyrët e njëfjalie ose fjalitë (për parafjalët e lidhëzat)ose për të shprehur qëndrimin e ligjërue-sit ndaj asaj që thotë etj. (për pjesëzat).Fjalë shërbyese.

SHKAK m. Ndajfolje shkaku. Rrethanori ishkakut.

SHKAKOR mb. 1. Që lidh një fjali tëvarur, e cila tregon shkak, me një fjalidrejtuese (për lidhëzat se, sepse, meqë,ngaqë, meqenëse, duke qenë se, për arsyese etj.). Lidhëz shkakore.

2. Që lidhet me lidhëza të tilla dhe tre-gon shkakun e një veprimi a të një gjend-jeje (për fjalitë). Fjali shkakore (p.sh.:�Armiku nuk i zbulonte dot komunistët,sepse ata i donte dhe i ruante populli�).

SHKALLË f.

18. Kategori gramatikore e mbiemravecilësorë dhe e disa ndajfoljeve, që tregonmasën e shfaqjes së cilësisë a të tiparittë shënuar prej tyre (në mënyrë të kra-hasuar ose jo të krahasuar). Shkalla po-hore (krahasore, sipërore). Shkallët e kra-hasimit.

SHKOLLË f. Shkolla e fjalëve dhe e sendeve.

SHKRONJOR mb. libr. Shkurtesë shkron-jore.

SHKRUAR mb. Gjuhë e shkruar.

SHKUAR f.

2. vet. nj. Koha e shkuar e foljeve. Tra-jtat e së shkuarës.

SHKUAR mb. Koha e shkuar kohë në të cilënfolja tregon se veprimi ose gjendja e sh-prehur prej saj është kryer para çastit të

ligjërimit ose para një çasti të caktuar tësë shkuarës.

SHKURTESË f. Fjalë e formuar nga bashkimii rrokjeve, i tingujve a i shkronjave tëpara të një togu fjalësh.

SHKURTËR mb.

5. Që zgjat pak kur shqiptohet, që e kagjatësinë më të vogël se gjatësia mesatare.Zanore e shkurtër. Rrokje e shkurtër.

SHKURTIM m.

4. Paraqitja e një fjale a e një grupifjalësh në trajtë të shkurtuar, që bëhetpër ta shkruar atë më shpejt dhe në mëpak vend (p.sh. km �kilometër�, d.m.th.�domethënë�, p.sh. �për shembull�, etj.�e të tjera�). Pasqyra e shkurtimeve.Përdorimi i shkurtimeve.

SHOQËROR mb. E folme shoqërore.

SHPËRNGJASHMIM m. Kthimi i njërit prejdy tingujve të njëjtë ose të ngjashëm nënjë tingull tjetër, i cili është më pak i ng-jashëm me atë që mbetet i pandryshuar;kund. përngjashmim. Shpërngjashmim iplotë (i pjesshëm).

SHPËRTHIM m.

5. Hapje e menjëhershme e pengesës sëplotë që formohet nga organet e të foluritnë rrugën e kalimit të ajrit gjatë shqip-timit të disa bashkëtingëlloreve. Faza eshpërthimit të bashkëtingëllores.

SHPËRTHYES mb.

3. Që shqiptohet me shpërthim. Bashkët-ingëllore shpërthyese.

SHPINOR mb. 2. Që shqiptohet dukeu ngritur pjesa e përparme e shpinëssë gjuhës drejt dhëmbëve të sipërm.Bashkëtingëllore shpinore.

SHPJEGUES mb. Fjalor shpjegues. fjalor qëi shpjegon fjalët e një gjuhe me fjalë tëpo asaj gjuhe, fjalor me shpjegime në poatë gjuhë.

36

SHPREHJE f.

4. edhe Grup fjalësh me një ndërtim tëcaktuar, zakonisht të qëndrueshëm, qëka disa veçori dalluese gramatikore, kup-timore e stilistike; njësi e frazeologjisësë gjuhës; mënyrë të foluri. Shprehje ebukur (e goditur). Shprehje e vjetër (errallë, e re). Shprehje popullore. Shpre-hje e qëndrueshme (e ngurtësuar). Sh-prehje proverbiale. Shprehje poetike (e�gurshme, idiomatike, dialektore, famil-jare, përbuzëse, tallëse, fyese). Shprehjee rëndë (e ashpër, e fortë, diplomatike).Shprehje e thjeshtligjërimit (e gjuhës sëgazetave, e gjuhës së fëmijëve). Shprehjerrugësh (rrugaçësh). Shprehje pa kuptimfrazë e zbrazët, boshe. Më falni për sh-prehjen!

5. Grup fjalësh që nga ana gramatikoree leksikore është i barasvlershëm me njëfjalë të vetme dhe që ka në përbërjen etij të paktën një fjalë shënuese; lokucion.Shprehje ndajfoljore (parafjalore, lidhë-zore). Shprehje ndajshtimore.

SHQIM m. 1. Veprimi sipas kuptimit të fol-jeve SHQUAJ, SHQUHEM. Shqimi i njëemri.

2. vjet. Dallim. Pa shqim race e gjuhe.

SHQIPTIM m.

2. Mënyra si shqiptohen tingujt e njëgjuhe; mënyra e veçantë se si shqipto-hen tingujt e gjuhës në një stil të cak-tuar të saj ose në një dialekt; mënyrasi shqiptohen fjalët e shkruara të njëgjuhe; tingujt që u përgjigjen shkronjavetë një gjuhe. Shqiptim i qartë (i drejtë,i përpiktë). Shqiptim letrar (dialektor,bisedor). Stilet e shqiptimit. Shkronjatdhe shqiptimi i tyre. Shqiptimi i fjalëveshënohet në kllapa katrore. Shkrimi dheshqiptimi nuk përputhen.

SHQIPTIMOR mb. Që ka të bëjë me shqipti-min. Veçori (norma) shqiptimore. Anashqiptimore.

SHQUAJ kal.

5. E vë një emër të pashquar në trajtëne shquar.

SHQUAR mb.

4. Që është në trajtën morfologjike e cilae shënon sendin a frymorin si të përcak-tuar, si të dalluar nga klasa e sendeve ae frymorëve të të njëjtit lloj ose si të njo-hur për dëgjuesin (për emrat); kund. ipashquar.

SHQUARJE f. Shquarja e emrave.

SHQUARSI f. 1. Kategori gramatikore, e cilatregon se sendi a frymori që shënohet prejemrit, mendohet si i përcaktuar, dallohetnga klasa e sendeve a e frymorëve të tënjëjtit lloj ose mendohet si i njohur përdëgjuesin; kund. pashquarsi.

2. edhe ∼, ∼TË vjet. Shkëlqesi. Shquar-sia e tij.

SHQUES mb.

2. Që shërben për të formuar trajtën eshquar. Nyja shquese. Mbaresë shquese.

SHQUHEM vetv.

3. vet. veta III. Vihet në trajtëne shquar. Emrat shquhen duke marrëmbaresat shquese.

SHTESOR mb. Numëror shtesor: numërorthemelor i përngjitur a i pathjeshtë, kup-timi tërësor i të cilit del nga mbledhjae numërorëve të thjeshtë që e përbëjnë(p.sh. njëmbëdhjetë = një + dhjetë, dym-bëdhjetë, trembëdhjetë etj.; njëzet e një= njëzet + një, njëzet e dy, njëzet e treetj.).

SHTJELLUAR mb. Që ndryshon sipas vetësa numrit (për format e foljes); kund. ipashtjelluar.

Forma të shtjelluara të foljes.

SHTRESË f.

7. Grup fjalësh në përbërjen e fjalorittë një gjuhe a të disa gjuhëve, që kanëveçori të përbashkëta stilistike, prejard-hje të njëjtë etj. Shtresë leksikore (stilis-tike). Shtresa indoevropiane.

SHUMËFJALËSH mb. Që përbëhet prejshumë fjalësh. Emërtim shumëfjalësh.Njësi sintaksore shumëfjalëshe.

37

SHUMËGJYMTYRËSH mb. Që përbëhetprej shumë gjymtyrësh.

SHUMËKUPTIMËSI f. Të qenët i shumëkup-timshëm, vetia e fjalëve ose e shpre-hjeve që kanë dy a më shumë kuptime;vetë dukuria e tillë gjuhësore; polisemi.Shumëkuptimësia e fjalëve.

SHUMËKUPTIMSHËM mb. Që ka shumëkuptime, polisemik. Fjalë e shumëkup-timshme.

SHUMËPIKËSH m. Shenjë pikësimi e për-bërë prej tri pikash të njëpasnjëshme,që shërben për të treguar zakonishtse një mendim nuk shprehet plotësishta se ligjërimi ndërpritet për arsye tëndryshme ose për të treguar se diçkaështë lënë jashtë tekstit; pikat e pezul-limit. Përdormi i shumëpikëshit.

SHUMËRROKËSH mb. Që përbëhet ngashumë rrokje, që ka shumë rrokje. Fjalëshumërrokëshe.

SHUMËS mb. 1. Numri shumës: formë e kat-egorisë gramatikore të numrit, që tregonse është fjala për dy a më shumë frymorë,sende a dukuri ose që veprimi, gjendja atipari cilësor ka të bëjë me dy a më shumëfrymorë, sende a dukuri; tërësia e traj-tave gramatikore të këtij numri. Emër(mbiemër, përemër) në numrin shumës.Veta e parë (e dytë, e tretë) e num-rit shumës. Zgjedhoj foljen në numrinshumës.

2. si em. ∼, ∼I m. ∼A, ∼AT. Numrishumës. Shumësi i shquar (i pashquar).Shumësi i emrave. Shumës mirësjelljeje.Mbaresat e shumësit. Flet në shumës.

SHUMËZOR mb. Numëror shumëzor:numëror themelor i përbërë a i path-jeshtë, kuptimi tërësor i të cilit del ngashumëzimi i numërorëve të thjeshtë që epërbëjnë (p.sh. pesëdhjetë = pesë herëdhjetë, gjashtëdhjetë etj., dyqind dy herënjëqind, treqind etj., dy mijë, tri mijëetj.).

SHURDHËT mb.

3. Që shqiptohet pa pjesëmarrjen e zërit,që nuk ka zë; kund. i zëshëm. Tingull ishurdhët. Bashkëtingëllore e shurdhët.

SHURDHIM m.

2. Dukuri fonetike kur një bashkëtingël-lore e zëshme shndërrohet në bashkët-ingëlloren e shurdhët përgjegjëse (p.sh. bshndërrohet në p, g në k etj.). Shurdhimii bashkëtingëlloreve.

SHURDHOHEM vetv.

4. vet. veta III Shndërrohet në bashkët-ingëlloren e shurdhët përgjegjëse (për njëbashkëtingëllore të zëshme).

TABU f. 1. etnogr. Ndalim për të kryer njëveprim të caktuar, për të zënë në gojënjë fjalë, për të përdorur një send etj., qëzbatohej te �set primitive (ose që zbato-het edhe sot te disa popuj në gjendje �s-nore) dhe që nuk duhej të shkelej, sepse,sipas besëtytnive, ndëshkohej nga fuqitëe mbinatyrshme; veprimi, sendi a fjala,që ndalohej a ndalohet në këtë mënyrë.Vuri dorë në një tabu. Ishte bërë tabu.

TAKT II m.

2. Pjesa më e shkurtër e kuptimshmee frazës, që veçohet gjatë të folurit meanë të intonacionit dhe të ritmit. Takti iligjërimit (ligjërimor).

TANISHËM mb.

* Koha e tanishme koha e tashme.

TASHËM mb. I tanishëm. Koha e tashme.Ngjarja (mbledhja) e tashme.

* Koha e tashme kohë, në të cilën foljatregon se veprimi a gjendja e shprehurprej saj ndodh ose vihet re në çastin që�asim a shkruajmë.

TASHME f.

2. Koha e tashme. E tashmja historike.E tashmja e dëftores (e lidhores).

TEJFUNDOR mb. Që është e treta nga fundi(për rrokjen); që bie mbi rrokjen e tretëpara fundit

(për theksin); që e ka theksin në rrokjene tretë që nga fundi (për fjalën).

38

Rrokje tejfundore. Fjalë me theks tejfun-dor. Fjalë tejfundore.

TEJSHKRIM m. shih TRANSKRIPTIM, ∼I.

TEJSHKUAR mb. libr. Që ka shumë kohëqë ka kaluar, mjaft i largët. Ngjarje tëtejshkuara.

* E kryer e tejshkuar shih te KRYER,∼A (e).

TEMË f.

4. Pjesë e fjalës që mbetet po t'i hiqenkësaj mbaresat, pjesa e fjalës pa mbare-sat. Temë e parme (e prejardhur). Temëemërore (mbiemërore, përemërore foljore,ndajfoljore). Temë fjalëformuese pjesa enjë fjale që shërben si bazë a burim përformimin e fjalëve të reja p.sh. gur- t,gur-ore, i n-gur-të, gur-th etj.; bukur- tebukur-i, bukur-ezë, bukur-osh, z-bukur-oj, bukurshkrim etj.

TERMINOLOGJI f. Tërësia e termave të njëfushe të shkencës, të teknikës, të ar-tit, të jetës shoqërore etj.; tërësia e ter-mave të një gjuhe. Terminologjia poli-tike (teknike, shkencore). Terminologjiapopullore. Zhvillimi i terminologjisë nëgjuhën shqipe.

TERMINOLOGJIK mb. Që ka të bëjë me ter-mat ose me terminologjinë; që përfshintermat e një fushe të caktuar. Përdorimi ngushtë terminologjik. Fjalor termi-nologjik.

Leksiku terminologjik.

TËRTHORTË mb.

4. shih ZHDREJTË (i,e). Rasë etërthortë.

TINGËLLIM m.

3. Mënyra si tingëllon një fjalë; tërësiae tingujve nga të cilët përbëhet një fjalë,veshja tingullore e fjalës.

TINGËLLON jokal.

5. Ka një tingëllim të caktuar. Kjo fjalëtingëllon (nuk tingëllon) bukur.

TINGULL m.

3. Zë me një shqiptim, të shkoqur; qëprodhohet me anë të lëvizjeve të organ-eve të të folurit; njësia më e thjeshtë e tëfolurit. Tingull zanor (bashkëtingëllor).Tingull hundor. Tingull i zhurmët. Tin-gull shushuritës. Tinguj fonetikë. Tin-gujt e të folurit. Shqiptimi i tingujve.Bashkimi i tingujve. Rënia e tingujve.

TINGULLIMITIM m.

2. Fjalë e krijuar nga bashkimi i tingu-jve të të folurit, që jep përafërsisht zërina zhurmën e një qenieje, të një sendi, tënjë dukurie etj. (si mjau, kikiku, ciu-ciu,ham-hum etj.);onomatope.

TINGULLIMITUES mb.

2. Që është krijuar duke imituar zërata zhurmat e qenieve, të sendeve, tëdukurive etj.; që është krijuar sipas tin-gullimitimit ose mbi bazën e tingull im-itimit; onomatopeik. Fjalë tingullim-ituese.

TINGULLT mb. Që ka tingull, me tingull, tin-gullor. Bashkëtingëllore të tingullta.

TIPOLOGJI f. Tipologjia e gjuhëve.

TOG m.

5. Grup i përbërë prej dy a më shumënjësish gjuhësore të lidhura ngushtë ndër-mjet tyre. Tog zanor (bashkëtingëllor).Tog foljor. Tog i qëndrueshëm.

Tog frazeologjik. Tog fjalësh.

6. përd. ndajf. Në grup, bashkë, sëbashku, të gjithë së bashku. Mblidhen(rrinë) tog. Ecin tog. I marrim tog.

TONIK mb. mjek.

2. shih THEKSUAR (i,e). Theks toniktheks lartësie.

TOPONIM m. Emër vendi (krahine, qyteti,fshati, lumi, përroi, deti, liqeni, mali, areetj.). Toponimet e Shqipërisë. Vendi pastruar me toponime. Mbledh to-ponimet.

39

TOPONIMI f. Tërësia e emrave, e vendeve (tëkrahinave, të qyteteve, të fshatrave, të lu-menjve, të përrenjve, të maleve, të araveetj.), toponimet. Toponimi vendëse. To-ponimia historike (e lashtë). Toponimiae fshatit. Studimi i toponimisë.

TOSKËRISHTE f. Tërësia e të folmeve tëkrahinave jugore të Shqipërisë, dialektijugor i shqipes.

Të folmet e toskërishtes. Toskërishtja ju-gore (veriore). Veçoritë e toskërishtes.

TRAJTË f.

2. Mjet gjuhësor, që shpreh kategoritëgramatikore të një fjale dhe lidhjet midisfjalëve e fjalive; formë në të cilën shpre-het kuptimi gramatikor i një fjale; formë.Trajta e shquar (e pashquar) e emrit.Trajtë e rregullt (e parregullt).

Trajtë vetore (jovetore) e foljes. Trajtë eplotë. Trajta e shkurtër e përemrit vetor.Trajtat e njëjësit (e shumësit).

TRAJTËFORMIM m. Tërësia e mënyravedhe e mjeteve që përdoren për të formuartrajtat e fjalëve, formimi i trajtave. Tra-jtëformimi në gjuhën shqipe. Nga ana(nga pikëpamja) e trajtëformimi.

TRAJTËFORMUES mb. Që përdoret për tëformuar një trajtë të një fjale; që formë-son trajtën e një fjale. Prapashtesë tra-jtëformuese.

TRANSKRIPTOJ kal. 1. Kthej në shkrimine sotëm një tekst të shkruar me shkronjae me shenja që ndryshojnë nga sistemii sotëm i shkrimit. Transkriptoi �Me-sharin� e Gjon Buzukut. Transkriptojnjë tekst (një dorëshkrim).

2. Shënoj tingujt e të folurit me të gjithadallimet e holla të shqiptimit, duke për-dorur disa shenja të veçanta.

TRERROKËSH mb. let. Që është i përbërënga tri rrokje. Fjalë trerrokëshe. Vargtrerrokësh.

TRUP m. Zanore (bashkëtingëllore) në truptë fjalës.

TURQIZËM m. Fjali a shprehje turke, që kahyrë në gjuhën tonë ose në një gjuhëtjetër. Turqizmat në gjuhën shqipe. Epastruan gjuhën nga turqizmat.

THEKS m. sh 1. Shqiptim me zë më të fortëose me ton më të ngritur i një rrokjeje ai një zanoreje në fjalë, dallim që i bëhetnjë rrokjeje a një zanoreje në fjalë gjatëtë folurit; shenjë e posaçme që, kur shkru-ajmë, vihet mbi zanoren e shqiptuar nëkëtë mënyrë. Theks i lëvizshëm (i lirë,i ngulët ose i palëvizshëm). Theksat rit-mikë theksat e një vargu. Theksi i fjalës.Thinja e theksit. Lëvizja (shpërngulja) etheksit. Theksi bie mbi rrokjen e para-fundit. Vuri theksat.

2. Shqiptim me zë më të fortë ose me tonmë të ngritur i një fjale a i një pjese të fjal-isë, dallim që i bëhet një fjale a një pjesetë fjalisë për të vënë në dukje rëndësinëkuptimore të saj, peshën emocionale qëka etj. Theksi logjik (kuptimor).

Theksi emocional. Theksi i fjalisë.

THEKSOJ kal. 1. Shqiptoj me zë më të fortëose me ton më të ngritur një rrokje a njëzanore në fjalë, bëj që të dallohet, rrokjea një zanore në fjalë gjatë të folurit; vëshenjën e posaçme të theksit kur shkruaj.Theksoj zanoret (rrokjet). Theksoj meforcë. E theksoj mirë.

2. Shqiptoj me zë më të fort ose me tonmë të ngritur një fjalë a një pjesë të fjal-isë, për të vënë në dukje rëndësinë kup-timore të saj, peshën emocionale që kaetj.

Theksoj fjalën (fjalinë).

THEKSOR mb. Që ka të bëjë me theksin; itheksuar. Tipi (modeli) theksor.

THEKSUAR mb. 1. Që shqiptohet me zë mëtë fortë ose me ton më të ngritur në tëfolur, që theksohet (për rrokjet a zanoretnë fjalë). Zanore (rrokje) e theksuar.

Fjalë e theksuar fjalë që ka një rrokje metheks.

2. Që shqiptohet me zë më të fortë oseme ton më të ngritur në të folur, që dallo-

40

het për të vënë në dukje rëndësinë kupti-more të saj, peshën emocionale që ka etj.(për një fjalë a për një pjesë të fjalisë).Fjala e theksuar në fjali.

THEMELOR mb. Fondi themelor i leksikut.Fondet themelore. ek.

* Numëror themelor shih teNUMËRORI,∼I 1.

THËNIE f.

3. kryes. Togje prej dy-tri fjalësh, qëhasen dendur në gjuhë e në ligjërim dheqë jepen në fjalorë për të sqaruar më mirëkuptimet themelore e më të zakonshmetë fjalëve a për të treguar përdorimin etyre; togje të tilla që shërbejnë për emër-timet e sendeve të përdorimit të përdit-shëm. Jepen thëniet më të përdorshme.

THIRROR m. Gjymtyrë e dytë e fjalisë, që sh-prehet me një fjalë ose me një togfjalëshdhe që, tregon njeriun a sendin, të ciliti drejtohemi a i bëjmë thirrje. Thirror ishoqëruar me pasthirrma. Është në funk-sion të thirrorit.

THIRROR mb. Që shpreh një thirrje, që për-doret për t'iu drejtuar dikujt a diçkaje.Plotës thirror. Përdorim thirror. Rasa(trajta) thirrore. Fjalia thirrore.

THIRRORE f. Trajtë që marrin emrat osepëremrat, kur përdoren për t'iu drej-tuar dikujt a diçkaje, për të thirrur dikëa diçka; rasa që ka këtë trajtë, rasathirrore.

THJESHTË mb. Numërorët e thjeshtë.Numërorë nga një deri në dhjetë: Fjalie thjeshtë. një fjali e vetme. Fjalë ethjeshtë. fjalë që ka vetëm rrënjën embaresat. Kohët e thjeshta. kohë, në tëcilat folja zgjedhohet pa foljet ndihmëse.Prerje e thjeshtë. spec. prerje që bëhetnga një rrafsh prerës. Gjethe e thjeshtë.bot. një gjethe e vetme. Kallëzues ithjeshtë. kallëzues që shprehet me njëfolje të vetme. * E kryera e thjeshtë shihte KRYER,∼A (e). Ligjërimi i thjeshtëthjeshtligjërimi. Shumica e thjeshtë mëshumë se gjysma (për votuesit, përfaqë-suesit etj.).

THJESHTLIGJËRIM m. Shkalla më e ulët eligjërimit nga pikëpamja e normës letrare,që karakterizohet nga shkelje të kësajnorme, nga përzierje dialektore, nga njëbazë shoqërore jo e gjerë dhe nga për-dorimi i dendur i fjalëve e i shprehjeve mengjyrim emocional keqësues e të rëndë;ligjërimi i thjeshtë. Fjali (shprehje) tëthjeshtligjërimit.

THJESHTLIGJËRIMOR mb. Që i për-ket thjeshtligjërimit; që lidhet methjeshtligjërimin, që është karakteristikpër thjeshtligjërimin. Stil thjeshtligjëri-mor. Fjalë thjeshtligjërimore.

THONJËZA f. vet. Shenja pikësimi në tra-jtë të dy presjeve a të dy gjysmëkllapavekëndore të cilat vihen në shkrim në �llimdhe në fund të atyre fjalëve që përsëritenpikë për pikë ashtu siç janë thënë prejdikujt ose theksohen me qëllim (përdorenme ironi, me tallje, me mosbesim, mepërçmim etj). Vuri (hapi, mbylli) thon-jëzat.

UGROFIN mb. Gjuhët ugro�ne: familjegjuhësh, në të cilën hyjnë hungarishtja,�nlandishtja, estonishtja dhe gjuhë tëtjera të ngjashme me to, që �iten në disavende të Evropës dhe të Azisë Veriore.

ULTËSI f. Shkalla krahasore e ultësisë. njënga shkallët e krahasimit të mbiemravee të ndajfoljeve, kur tiparet e sendeve qëkrahasohen janë në një shkallë më të ulëtse ato të sendeve me të cilat krahasohenose kur veprimi i shprehur nga folja kry-het në një shkallë më të ulët se një veprimtjetër.

URDHËROR mb. Fjali urdhërore. lloj fjalieqë kumton një urdhër, një kërkesë osenjë lutje (p.sh. Nisu sa më parë! Mosu vono!).

* Mënyra urdhërore mënyra e foljeve qëshpreh një urdhër, një kërkesë ose njëlutje.

URDHËRORE f. Mënyra urdhërore. Trajtate urdhërores.

41

VAREM vetv. pës.

10. vet. veta III Ka varësi gramatikore,është si gjymtyrë e varur. Varet nga fjaliakryesore.

VARIANT m. Variant drejtshkrimor. Vari-ant normativ. Variantet e gjuhës letrare.Variant i një kënge popullore. Variantdialektor i fjalës. Variant fonetik (mor-fologjik). Varianti i një projekti. Varianti ideologjisë borgjeze.

VARUR mb.

7. Që ka varësi gramatikore nga një gjym-tyrë tjetër; i nënrenditur. Gjymtyrë evarur. Fjali e varur fjali e nënrenditur.

VEÇIM m. 2. Vënia në dukje e një gjymtyretë fjalisë (dhe e fjalëve të varura prej saj)ose e një ndërtimi sintaksor me anë tëpauzave, të intonacionit dhe të theksimit,duke i dhënë një farë mëvetësie sintak-sore.

VEÇUAR mb.

5. Që vihet në dukje me anë të veçimit.Gjymtyrë e veçuar. Përcaktor i veçuar.Pjesore e veçuar. Rrethanor i veçuar.

6. si em.∼, ∼ I (i) m. ∼, ∼IT (të). Ai qërri veç të tjerëve, që s'do të bashkohet metë tjerët, që rri mënjanë a është i mbyllurnë vetvete; ai që jeton veç, i ndarë nga tëtjerët.

* I veçuari, i munduari fj.u. kush ndahetnga shokët, është i pafuqishëm e vuan.

VEÇUES mb. 1. Që ndan a që veçon diçka ngadiçka tjetër, ndarës. Mur (gardh) veçues.Shtresë veçuese.

2. Që e shquan ose që e dallon dikë adiçka, dallues. Shenjë veçuese. Tiparveçues.

3. tek., elektr. Që nuk është përçues ielektricitetit, i ngrohtësisë etj.; që ka vet-inë e veçimit, që përdoret për të veçuar;izolues. Lëndë veçuese.

4. Që lidh dy fjali të bashkërendituraa dy gjymtyrë fjalie, të cilat nga përmba-jtja përjashtojnë njëra-tjetrën ose këmbe-hen njëra me tjetrën (për lidhëzat a, apo,

o, ose, daç...daç, ja... ja, qoftë... qoftëetj.); që lidhet me lidhëza të tilla dhenga përmbajtja përjashton fjalinë, me tëcilën bashkërenditet ose këmbehet me të(për fjalitë); që shërben për të veçuar njëfjalë, një togfjalësh a një fjali ose për tëtheksuar më shumë kuptimin e tyre; për-forcues (për pjesëzat vetëm, veç, sidomosetj.) Lidhëz veçuese. Fjali e bashkëren-ditur veçuese (p.sh. Të ngrihemi / Tëdëftojmë / Trimëri; / Ja të vdesim, jatë rrojmë / Për liri! A dëgjon gjë ti apomë bëjnë mua veshët'). Pjesëz veçuese.(p.sh. Vetëm Agimi kishte ardhur. Nëmuajt e verës sidomos në korrik e nëgusht bën shumë vapë).

VEND m. Emra vendesh. Ndajfolje vendi.Rrethanor vendi.

VENDKËMBIM m. Ndërrim vendi i dy tingu-jve a i dy rrokjeve brenda së njëjtës fjalë,metatezë (p.sh. thkej për kthej, pështojpër shpëtoj etj.). Dukuria e vendkëm-bimit.

VEPROR mb. 1. Që shpreh një veprim, i cilikryhet nga kryefjala dhe bie mbi dikë ambi diçka. Folje veprore. Diateza ve-prore.

2. si em. ∼E, ∼JA f. Diateza veprore.

VEPRUES m.

* Plotësi i vepruesit rrethanor, i cili tre-gon një njeri, një kafshë a një send qëkryen veprimin e shprehur nga folja nëdiatezën pësore.

VETËMJAFTUESHËM mb. libr. Tërësi(madhësi) e vetëmjaftueshme. Njësi(morfemë) e vetëmjaftueshme.

VETOR mb. Që shpreh kategorinë gra-matikore të vetes, që tregon vetën.Përemër vetor.

Mbaresat vetore të foljes.

VETVETOR mb. Që tregon se veprimi i kryernga dikush bie prapë mbi të; që ka të bëjëme njeriun a me sendin veprues, i cili ekryen dhe e pëson vetë një veprim. Foljevetvetore. Përemër vetvetor.

42

VETVETORE f. Diateza vetvetore. Vetvetoree mirë�lltë. Vetvetorja në gjuhën shqipe.

VIJIMËSI f. Të qenët i vijueshëm, të qenët ipandërprerë; vazhdimësi. Vijimësia kul-turore (gjuhësore). Aspekti i vijimësisë.aspekt që tregon se veprimi rrjedh dheshtjellohet në kohën për të cilën �asim.Siguron vijimësinë.

VIZË I f. Vizë lidhëse. vizë e shkurtër që shër-ben për të lidhur dy pjesë të një fjale.Vizë ndarëse. vizë e shkurtër që shërbenpër të ndarë fjalën në fund të rreshtit.Viza e dialogut. Heq një vizë. Shkruhetme vizë në mes.

VJEL kal. Vjel fjalët.

VJELJE f. Vjelja e fjalëve. Koha e vjeljes. Pasvjeljeve.

VJETRUAR mb. Fjalë (shprehje) e vjetruar.

VULGAR mb.

4. Që �itet nga populli i thjeshtë, pop-ullor. Latinishtja vulgare latinishtja efolur nga populli përkundrejt latinishtesklasike që përdoret nëpër shkrime, gjuhalatine popullore.

ZANOR mb. 3. Që përftohet kur ajri kalon papengesë nëpër organet e të folurit, dukevënë në lëvizje tejzat e zërit (për tingujte të folurit); që përbëhet nga tinguj tëtillë. Tingull zanor. Tog zanor. Sistemizanor.

ZANORE f. Tingull, që përftohet kur ajrikalon pa pengesë nëpër organet e të folu-rit, duke vënë në lëvizje tejzat e zërit;shkronja që shënon këtë tingull. Zanoregojore (hundore). Zanore e gjatë (eshkurtër). Zanore e hapur (e mbyllur).Zanore e përparme

(e prapme). Zanore fundore (nistore).Zanore lidhëse (bashkuese). Zanore etheksuar

(e patheksuar). Grup (tog) zanoresh.

ZBEHUR mb. Kuptim i zbehur i një fjale.

ZBËRTHYESHËM mb. 1. Që mund të nda-het në pjesët përbërëse, që mund tëbëhet pjesë-pjesë (edhe �g.); që mundtë shkulet a që mund të hiqet nga vendiku është ngulur ose është mbërthyer;kund. i pazbërthyeshëm. Dollap (krevat)i zbërthyeshëm. Armë e zbërthyeshme.Zinxhir i zbërthyeshëm. Fjalë (fjali) ezbërthyeshme.

ZBRITËS mb. Diftong zbritës.

ZËSHËM mb.

2. Që shqiptohet me zë, që ka zë (për tin-gujt); kund. i shurdhët. Tingull i zëshëm.Bashkëtingëllore e zëshme.

ZËSHMIM m. Dukuri fonetike kur njëbashkëtingëllore e shurdhët shndërro-het në bashkëtingëlloren e zëshmepërgjegjëse (p.sh. p shndërrohet në b, knë g etj.). Zëshmimi i bashkëtingëlloreve.

ZËSHMOHET vetv., Shndërrohet në bashkët-ingëlloren e zëshme përgjegjëse (për njëbashkëtingëllore të shurdhët).

ZGJATËS mb.

2. Që shërben për të shënuar tingullinqë duhet të zgjatet gjatë shqiptimit; qëshënon një veprim që zgjat. Theks zg-jatës. Shenjë zgjatëse. Aspekti zgjatës (ifoljes).

ZGJEDHIM m. 1. Veprimi sipas kuptimevetë foljeve ZGJEDHOJ, ZGJEDHOHEM.Zgjedhimi i qeve. Zgjedhimi i foljes.

2. Tërësia e trajtave që merr folja gjatëndryshimeve të saj sipas vetave, num-rave, kohëve e mënyrave; grupi i foljeveqë marrin të njëjtat trajta gjatë këtyrendryshimeve. Zgjedhim i rregullt (i par-regullt). Trajtat e zgjedhimit. Foljete zgjedhimit të parë (të dytë...). Folja�punoj� hyn në zgjedhimin e parë.

ZGJEDHOJ kal.

2. Ndryshoj trajtat e një foljeje sipas ve-tave, numrave, kohëve e mënyrave. Zg-jedhoi foljen �kam�.

ZGJEDHUESHËM mb. Që mund të zgjedho-het. Fjalë e zgjedhueshme.

43

ZGJERUAR mb.

Fjali e zgjeruar.

ZVOGËLIM m.

Shkallë zvogëlimi. Prapashtesëzvogëlimi.

ZVOGËLUES mb. 1. Që shërben për t'i dhënëkuptimit të fjalës një ngjyrim zvogëlimi.Prapashtesë zvogëluese.

ZHARGON m. E folme e një shtresetë ngushtë shoqërore ose e një grupinjerëzish të një profesioni, e cila kashumë fjalë e shprehje të veçanta, profe-sionale ose të huaja, të panjohura a të kri-

juara posaçërisht etj. dhe nuk kuptohetlehtë ose nuk kuptohet fare nga shtresate tjera shoqërore. Zhargon profesional.Zhargoni i oborrit mbretëror

ZHDREJTË mb. Fjali pyetëse e zhdrejtë. fjali,në të cilën pyetja bëhet në mënyrë tëtërthortë.

* Kundrinë e zhdrejtë shih teKUNDRIN/Ë,∼A. Ligjëratë e zhdrejtëshih te LIGJËRAT/Ë,∼A I. Rasë e zh-drejtë shih te RAS/Ë,∼A.

ZHURMËT mb. 2. Që karakterizohet ngambizotërimi i zhurmës (për bashkëtingël-loret). Bashkëtingëllore e zhurmët.

44