bul 330, 332): Vahid'in Baz Istldhft- Mhimme-i Sn.iyye Hakknda M-t.la.t' (stanbul 33 ); Ahmed Naim'in Fonsgrive'den evirdii Meb.di-i Felse-feden lm'n-nefs Tercmesi'nin so-nunda 1900 terime bulduu karlklar ( stanbul 33 I}; Subhi Edhem'in UlUm- Tabiiyye Lugat (stanbu l 333): smail Fenni'nin (Erturu l ) Lugate-i Felsefe'-si (istanbul 34 ); Celal Esat'n Franszca'dan Trke'ye ve Trke'den Fran-szca'ya Sanat Kamusu (stanbul I 340/ 1926).

BBLYOGRAFYA :

lstlahat- lmiyye Encmeni Talimatname-si, stanbul 1333; Rza Tevfik, "Baz izahat", Mu-fassal Kams- Felsefe, stanbul 1330, 1, 3-26; a.mlf., Biraz da Ben Konuaym (haz. Abdullah Uman). stanbul 1993, s. 145-147; Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Ankara 1339, s. 102-1 04; Agah Srr Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Safhalar, stanbul 1949, s. 351-355; Trkiye fV/aari{Tarihi, lll-IV, 1370; smail Kara, Trkiye'de slamclk Dncesi, stanbul 1986, 1, 275-282; Kazm Yeti . Namk Ke-mal'in Trk Dili ve Edebiyat zerinde Grleri ve Yazlar, stanbull989, s . 12-13, 16; H. Hsrev Hatemi - Yeim ll , Bir Bilim Dili M-cadelesi ve Tanzimat, stanbul 1989, s. 9 -39; Hamza Zlfikar, Terim Sorunlar ve Teri m Yap-ma Yollar, Ankara 1991, s. 4-5; Tasvir-i E{kar, sy. 416, stanbul 16 Rebi lahir 1283/28 Austos 1866; sy. 417 ( 19 Rebilahir 1283/31 A~ustos 1866): Hilmi Ziya lken, "Trk Felsefe Dili-nin Gelimesi", Felsefe Tercmeleri Dergisi, ll 1, stanbul 1947, s. 139-142; Rza Karda, "Il. Merutiyet Devrinde Felsefe lstlahlan ile ilgili Kaynaklar Hakknda Bir Deneme", TK, XXI/ 234 ( 1982). s. 769-779; Abdullah Uman, "Mu-fassal Kamus- Felsefe'nin 'Kader' Maddesi", TT, sy. 133 (1995). s. 5-7; a.mlf .. "ll. Merutiyet'ten Sonra ilmi Terimierin Tesbitinde nemli Bir Teebbs: stlahat- lmiyye Encmeni", TDl., sy. 536 ( 1996). s. 199-205.

L

~ ABDULLAH UMAN

I STILAHA T' s-SFYYE ( ~,....,, ..:.l>~!)

Tasavvuf terimlerini aklayan eserlerin ortak ad_

Kur'an ve hadiste geen tvbe, sabr. zikir. kr, havf. takva, mcahede, ihlas gibi kavramlar, tasawufun douuyla bir-likte sOfiler arasnda yeni anlamlar kaza-narak birer teri m haline gelmi. zamanla bunlara yenilerinin eklenmesiyle bir ta-sawuf terimleri literatr ortaya kmt r. Abd lker! m ei-Kueyri bir ilim dalna , meslee veya sanata mensup olan kiilerin alma alanlaryla ilgili konular bir-birine anlatmak iin kendilerine zg bir-takm terimler kullandklarn ifade ettik-

ten sonra sfilerin de tasavvufi bilgileri kendilerine has ruhi ve srri manalar an-latmak. aklamak ve kendi yollarna ya-banc olanlardan bu anlamlar gizlemek iin baz tabirler kullandklarn syler. SO-filer. ehli olmayanlar arasnda yaylmasn istemedikler.i bu srlar anlam belirsiz ve anlalmaz grnen terimlerle aniat-may tercih etmilerdir.

Tasawufi hakikatler allarak, dnlerek kazanlan eyler olmayp Allah 'n manevi lutuflarn kuluna amas (feth) ve bu suretle kalbin ilahi feyze nail olma-s eklinde ruha emanet edilen srlar ola-rak dnldnden bu hususlar ifa-de iin kullanlan terimler dier ilim ve mesleklerdeki terimiere gre baz ynler-den farkllk arzetmektediL Bunlar renmek bir anlamda tasawufu da renmek demektir. Ancak tasawuf terim-lerinin renilmesi. tasavvufi hakikatie-rin ve srlarn anialmasn salamak iin yeterli deildir. Yine de tasawuf anlalmas iin yaanmas. renilmesi iin ta-d l mas. bilinmesi iin zevkine erilmesi gereken bir ilim (ilm-i ha l) olmakla birlik-te onun sz ve yaz ile anlatlan bir yan vardr. SOfiler tasavvufun bu esrarl yann kendi aralarndaki konumalarnda. kitaplarnda ve mektuplarnda ortaya koymular. tasavvuf terimlerini de bu sohbetlerde ve eserlerde ortak bir dil ola-rak kullanmlardr. Hatta sOfiler arasnda yaygn olan, "SOfi ibare ve iaretten menedilmitir" sznn gerei olarak ta-savvufi halleri kada dkmenin doru olmadn savunan sOfiler olmutur. Ha-ris ei-Muhasibi. Znnn ei-Msri, Baye-zid-i Bistami. Hakim et-Tirmizi, Sehl et-Tsteri. Cneyd-i Badadi ve Hallac- MansOr gibi sOfiler sohbet. mektup ve risalelerinde kendilerine has ifadelerle rl dil kullanmlar. bu terimler IV. (X.) yzylda sistemli bir hale getirilmi. son-raki yzyllarda da bu durum gelierek devam etmitir.

Tasavvuf terimlerinin byk ounluu Arapa. bir ksm da Farsa'dr. ler, yediler. krklar. dede, baba, el almak, el vermek, erenler gibi Trke olanlar da bulunmakla birlikte bunlar Trke konumayan muhitlerde pek tutunmamtr. Tarikatlarn teekkl ettii XII. yzyldan nceki dnemde tasavvufi kavramlar da-ha sade bir dille. genellikle Kur'an ve ha-dislerden alnan kavramlarla anlatlrken bu yzyldan sonra vahdet-i vcOd, ak ve marifet merkezli tasawuf anlayn terennm eden yeni terimler oluturulurken, ayrca eskilerine yeni anlamlar

ISTILAHAT's-SOFiYYE

yklenmeye balanm. bu terimler konu-yu geleneksel slami telakkiden ksmen farkl bir alana tarken tartmalar da arttrmtr_ Bata Fuu'l-J:ikem ve Menevi erhleri olmak zere bu dnem-de yazlan eserler tasawufun felsefi bo-yutunu gelitirmiti r. stimdad, istigase, rabta, himmet. halife. silsite gibi terim-ler de bu dnemde ortaya km ve yay-gn olarak kullanlmaya balanmtr. Bu-radan hareketle tarikatlar dneminde eyh-mrid ilikileriyle ilgili kavramlarn ne ktn sylemek mmkndr. Yi-ne bu dnemde kaleme alnan eserlerde bir taraftan ekle nem vermeyen Mela-mi neve iienirken bir taraftan da me-sela dervi kyafetlerinin bir paras olan ta hakknda mstakil risaleler yazlacak kadar ekli konular ne karlm. der-viterin kulland eya ile ilgili sembolik yorumlara nem verilmitir.

SOfiler tarafndan kaleme alnan eser-lerin byk bir ksmnn tasavvuf terim-lerine ayrldn sylemek mmkndr. Bununla birlikte baz mellifler. eserleri-nin bana veya sonuna bir terimler b-lm ilave etmeyi gerekli grmlerdir. Mesela Muhyiddin bn'I-Arabi el-Ftil-J:at'l-Mekkiyye 'nin sonuna ayrca bir tasavvuf terimleri listesi ekiemi ve eser-lerinin bu szle gre okunmasn iste-mitir.

Tasavvufi kaynaklarda terim olarak yer alan kelimelerle bunlarn saylar farkldr. Bu hususta her kitabn yazar kendi-ne gre bir yol takip etmi, daha nceki eserlerde yer alan baz terimleri kendi eserine alrken bir ksmn da terketmitir. Bu eserlerde baz terimierin farkl ekillerde yorumland da grlr. Ayrca fakr-gna, sekr-sahv gibi kart haller-den hangisinin stn olduu gibi sorula-ra sOfilerin farkl cevaplar verdikleri an-latlm. velinin veli olduunu bilip bilme-dii, fena halinin srekli olup olmad , dua etmenin mi skut ve rzann m s-tn olduu vb. konular. bunlarla ilgili te-rimler aklanrken ele alnp tartlmtr. Kabz -bast. havf-reca, heybet-ns gibi birbirinin kart iki terim, yine leva-ih- tavali'- levami'; tevacd-vecd -vcOd gibi birbirine yakn anlam tayan te-rim bir arada izah edilmitir. eriat-tarikat-hakikat gibi birbirini takip eden te-rimlerden meydana gelen, tek terim ha-line dntrlm kavramlar da vardr. Ancak tasawuf terimlerinin byk o-unluu tek terimden ibarettir. Tasavvuf terimlerini ele alan eserler melliflerinin

209

ISTILAHAT's-SFYYE

tasawuf mesel el ere bak asn ve han-gi konulara daha ok nem verdiini de gsterir. Mesela Hcvlrl'nin geni bir ekilde ele alp iledii Melametiyye terimi-ne Kueyrl hi temas etmemi. Ebu Ab-durrahman es-Sleml ise bir risale tahsis etmitir. Hcvlrl'nin eserinde ftwet te-rimi bulunmazken Kueyrl bu konuda geni bilgi vermitir. Halbuki daha nce yaam olan Muhammed b. brahim ei-Kelabazl eserinde son iki terimin ikisine de yer vermemitir.

Tasawuf kelimesinin Kur'an- Kerim ve hadislerde yer almamasna karlk zhd ve zahid kelimelerinin hadislerde kulla-nlmasnn da bir sonucu olarak balangta tasawuf konular daha ok "zhd" bal altnda ele alnmtr. Bu balk altnda gnmze ulaan en eski ve en geni alma. Abdullah b. Mbarek'in ( . 181/797) Kitfb'z-Zhd ve'r-re]fa'ili ad-l eseridir. Eserde zhd ve zahid terim-leriyle ilgili grlen hzn, bka. huu, havf. ihlas. tefekkr, tevekkl. kanaat. rza, fakr gibi birok terimi ieren hadis metinleri toplanmtr.

lll. (IX.) yzyldan balayarak tasawuf terimlerini ihtiva eden belli bal eserleri kronolojik olarak yle sralamak mm-kndr: Haris b. Esed ei-Muhasibl'nin (. 243/85 7) ilk tasawuf klasiklerinden biri olan er-Ri'fye li-]J.u]f]fillfh' ucb, kibir, hased, tvbe, vera'. takva ve tevekkl gi-bi terimleri genie aklayan bir eserdir. Mesela riya blm kitabn yaklak drt-te birini kapsamaktadr. lk suflerin sa-dece adlarn zikrettikten sonra elli ka-dar tasawuf terimini izah eden et-Ta'ar-ruf 1i-me?:hebi eh1i't-taavvuf'un m-ellifi Muhammed b. brahim ei-Kelabazl (. 380/990) tasawun eser ve menkbelerin yannda yaayan suflere sorduu sorulara ald cevaplar da kaynak ola-rak kullanmtr. Kelabazl eserin giriinde suflerin kulland terimleri anlama-yanlara yardmc olmak istediini. suflere atlan iftiralarla cahillerin saptrlm te'villerini rtmeye altn syler. et-Ta'arruf'un en nemli zellii tasav-vuf terimlerinin yan sra Allah'n isim-leri, sfatlar, r'yet. kader. insan fiilinin yaratlmas, istitaat, cebir, aslah. teklif gibi kelam ilminin de en tartmal konu-larna bir sunnin gzyle baklmas ve aklamalar getirilmesidir. Tasawuf te-rimleri asndan IV. (X.) yzylda kaleme alnan eserlerin en nemlisi Ebu Nasr es-Serrac'n e1-Lma' adl kitabdr. Suflerin yollarn ve szlerinin manasn, me-tot ve grlerinin temelini izah etmek;

210

makam lar, halleri ve anlalmas zor me-tin leri aklamak iin bu eseri kaleme al-dn syleyen mellif "makamlar" bal altnda tvbe, vera'. zhd, fakr. sabr. tevekkl ve rzadan meydana gelen ye-di terimi aklam; haller blmnde de murakabe. kurb. muhabbet. havf. reca. evk. ns. itminan. mahede, yakinden oluan on terim hakknda bilgi vermitir. "Adab" blmnde krk kadar terimi ksaca izah eden Serrac. XII. blmde de 1 SO kadar terimi aklamtr. Bunlar ara-snda klliye, telef, dems, vesm. me'huz, terawuh. bevn. mesh. zihad gibi ok az kullanlan terimler de vardr. Serrac ayrca pek ok terimi aklama imkan bula-madn sylemektedir. lk defa e1-L-ma'da grlen bir zellik. "Galatat- Su-fiyye" bal altnda baz suflerin dtkleri hatalarn gsterilmesidir. Eserin "atahat- Sufiyye" blmnde Bayezid-i Bistaml bata olmak zere ibll, Eb'I-Hseyin en-Nuri. Ebu Hamza gibi baz suflerin athiyyeleri zerinde ileri sr-len grler tahlil ve tenkit edilm