Fazıl Uğur SOYLU Ekonomist, Mali Müşavir, İdari ve Sosyal Bilimler Uzmanı

YABANCI SERMAYE VE BANKACILIK SEKTÖRÜNDEKİ SON ON YILDAKİ

YAPISAL GELİŞMELER YABANCI SERMAYENİN BANKACILIK

SEKTÖRÜNE ETKİLERİ

İSTANBUL, 2007

iii

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ

1. BÖLÜM

1.1 YABANCI SERMAYE NEDİR

1.1.1 GETİRDİKLERİ

1.1.2. GÖTÜRDÜKLERİ

2. YABANCI SERMAYENİN SEKTÖREL DAĞILIMI

SON 10 YILLIK DEĞERLENDİRME

3. DÜNYADAKİ DİĞER ÜLKELERDE BANKACILIK SEKTÖRÜNDE

YABANCI SERMAYE

4. BANKACILIK SEKTÖRÜ

4.1.1990–2000

4.2. 2000–2007

5. YABANCI SERMAYENİN TÜRKİYEDEKİ ETKİLERİ

5.1.………….

5.2.İSTİHDAM

5.3.BANKACILIK GELİŞMELERİ

6. SONUÇ

7. KAYNAKLAR

iv

İÇİNDEKİLER ...........................................................................................................iii

Tablolar Listesi ........................................................................................................... vi

Şekiller Listesi............................................................................................................vii

Grafikler Listesi ........................................................................................................viii

Kısaltmalar Listesi ...................................................................................................... ix

GİRİŞ ........................................................................................................................... 1

1. BÖLÜM ................................................................................................................... 4

1. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE ................................................................... 4

1.1. Doğrudan Yabancı Sermayenin Tanımı ............................................................ 4

1.2. Doğrudan Sermayenin Dolaylı Sermayeden Ayıran Unsurlar .......................... 8

1.3. Doğrudan Sermayenin Sınır Ötesi Akışının Diğer Türlerinden Ayıran

Unsurlar .................................................................................................................... 9

1.4. Kalkınma ve Doğrudan Yabancı Sermaye İlişkisi........................................... 10

1.5. Doğrudan Yabancı Sermayeleri Doğuran Faktörler ........................................ 11

1.6. Doğrudan Yabancı Sermaye Şekilleri ............................................................. 12

1.6.1. Ortak Sermayeler....................................................................................... 13

1.6.2. Firmaların Tek Başına Gerçekleştirdiği Yeni Sermayeler ........................ 13

1.6.3.Satın Alma ve Birleşmeler.......................................................................... 13

1.6.4.Stratejik İşbirlikleri..................................................................................... 14

1.6.5.Zorunlu Sermayeler veya Firmaların Karlarını Sermayelerini Artırmak

Üzere Kullanmaları ............................................................................................. 14

1.7. Doğrudan Yabancı Sermaye Kararlarının Alınmasını Etkileyen Faktörler..... 14

2. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYELERİN ARTAN ÖNEMİ ..................... 17

2.1. Doğrudan Yabancı Sermayenin, Sermaye İhraç Eden Ülke ve Yatırımcılar

Açısından Önemi .................................................................................................... 17

2.2. Yatırıma Konu Olan Ülkeler Açısından Doğrudan Yabancı Sermayenin

Önemi ..................................................................................................................... 20

3. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYELERININ BİR ÜLKEYE GİRİŞ İÇİN

ARADIKLARI KRİTERLER ve GİRİŞ YÖNTEMLERİ......................................... 23

3.1. Çok Uluslu Şirketlerin Yatırım Kriterleri........................................................ 23

3.1.1.Yerel Piyasanın Özellikleri......................................................................... 24

3.1.2. Piyasaya Giriş ............................................................................................ 24

v

3.1.3. İşgücü ........................................................................................................ 25

3.1.4. Yerel Para Birimi....................................................................................... 25

3.1.5. Sermaye ve Kâr Transferi.......................................................................... 26

3.1.6. Fikrî Mülkiyet Haklarının Korunması....................................................... 26

3.1.7. Ticaret Politikaları ..................................................................................... 27

3.1.8. Devlet Düzenlemeleri................................................................................ 28

3.1.9. Vergi Oranları ve Teşvikler....................................................................... 29

3.1.10. Politik İstikrar.......................................................................................... 29

3.1.11. Makroekonomik Politika Çerçevesi ........................................................ 30

3.1.12. Altyapı /Destek Hizmetleri...................................................................... 30

3.2. Doğrudan Yabancı Sermayenin Giriş Yöntemleri........................................... 31

4. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYENİN EKONOMİK ETKİLERİ................. 34

4.1. Yatırımın Kaynaklandığı Ülke Ekonomisi Açısından Etkiler ......................... 35

4.2 Yatırım Alan Ülke Ekonomisi Açısından Etkiler ............................................. 37

4.2.1 Ulusal Gelir ................................................................................................ 37

4.2.2 Ödemeler Dengesi ...................................................................................... 39

4.2.3 Ücretler ....................................................................................................... 39

4.2.4 Verimlilik ................................................................................................... 40

5. TÜRKİYE’DE ULUSLARARASI DOĞRUDAN SERMAYE GİRİŞLERİ........ 41

5.1. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1990–1994) ............................... 43

5.2.Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1996–2000)............................... 45

5.3. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (2001–2005) ........................ 46

vi

Tablolar Listesi

Tablo 1.1- Sektörlere Göre Uluslararası Birleşme ve Satın Almalar (milyon dolar) .................................................................. Tablo 1.2 - 1995 - 2005 Döneminde Uluslararası Doğrudan Sermayeler ve Bileşenlere Göre Dağılımı (Milyon ABD Doları) ......................................... Tablo 1.3- Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısının Ülkelere Göre Dağılımı (2005 – 2006)................................................................... Tablo 1.4- Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayılarının İllere Göre Dağılımı ....... Tablo 1.5- Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Faaliyette Bulundukları İllerin Sektöre Göre Dağılımı ............................................................................. Tablo 1.6- Uluslararası Sermayeli Firmaların Sayılarının Sektöre Göre Dağılımı.... Tablo 1.7- Doğrudan Uluslararası Yatırım Girişleri 1995–2000 ( Fiili Girişler) ......

Tablo 1.8- Doğrudan Uluslararası Yatırım Girişleri 2001–2006 ( Fiili Girişler) .....

vii

Şekiller Listesi

Şekil 5.1. Sermaye Pazar Doğrusu.............................................................................36

Şekil.5.2. Menkul kıymet Pazar Doğrusu ..................................................................38

Şekil.5.3. Karakteristik Doğrusu................................................................................39

Şekil.6.1. Endeks Getirileri ........................................................................................49

viii

Grafikler Listesi

Grafik 1.1. 1995 – 2005 Döneminde Türkiye'de Uluslararası Doğrudan

Sermayeler ( Milyon ABD Doları ) ................................................................29

Grafik .1.2 .................................................................................................................63

Grafik .2.1. ................................................................................................................64

Grafik 2.2. ................................................................................................................85

Grafik .2.3. ................................................................................................................88

ix

Kısaltmalar Listesi

A.B.D. : Amerika Birleşik Devletleri

ADRs : American Depository Receipts

a.g.e. : Adı Geçen Eser

a.g.k. : Adı Geçen Kaynak

a.g.m. : Adı Geçen Makale

CUŞ : Çok Uluslu Şirketler

DDY : Doğrudan Yabancı Yatırım

GOÜ : Gelişmekte Olan Ülkeler

GÜ : Gelişmiş Ülkeler

IFC : International Finance Corporation

IFCG : International Finance Corporation Global Endex

IFCI : International Finance Corporation Investable Index

IMF : International Money Fund

İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası

NYSE : New York Stock Exchange

SGMK : Sabit Getirili Menkul Kıymetler

SPK : Sermaye Piyasası Kurulu

SSCB : Eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası

OECD : Organization for Economik Cooporation and Develepment

USD : Amerikan Para Birimi

UNCTAD : Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

vb. : ve benzeri

vd. : ve devamı

YASED : Yabancı Sermaye Derneği

1

GİRİŞ

Günümüzde uluslararası sermaye akımları dünyanın en ücra köşesinde dahi

ekonomik, politik ve sosyal yaşamı etkiler hale gelmiştir. Bu akımlar arasında

özelikle doğrudan yabancı sermayeleri, sermayenin yanı sıra beraberinde getirdikleri

yönetim becerisi, yeni teknolojiler, know-how, ve istihdam olanakları sayesinde

sadece gelişmekte olan ülkeler tarafından değil, gelişmiş ülkeler tarafından da talep

edilmektedir. Eskiden dışa kapalı olan ekonomiler, artık ekonomi politikalarının

temeline uluslararası sermaye piyasalarına entegrasyonu oturtmuşlardır. Çağımızda

gelişmekte olan ülkeler, ekonomilerini dışa açıp açmamayı değil, hangi yollardan en

fazla doğrudan yabancı sermaye yatırımı çekilebileceklerini tartışır duruma

gelmişlerdir.

Uluslararası sermaye hareketleri günümüzde Yeni Dünya Düzeni

çerçevesinde büyük önem kazanmış bulunmaktadır. Bu anlayış öylesine etkili

olmaya başlamıştır ki artık az gelişmiş ülkelerde, örneğin Türkiye'de bütün kalkınma

umutları yabancı sermaye girişlerine bağlanmış bulunmaktadır.

Arka arkaya yaşadığımız ekonomik krizlerin sebep olduğu hasarın onarılması

için uygulanan ekonomik modellerle, sürdürülebilir bir kalkınma adına ihtiyaç

duyduğumuz en önemli hususlardan biri hiç şüphesiz istihdam ve vergi gelirlerini

arttıracak sermayelerdir.

Oysa yerli tasarrufların yetersizliği veya mevcut tasarrufların faiz gibi daha

cazip başka sermayelere yöneliyor olması bu konuda bir darboğaz yaratmaktadır.

Petrol krizinden alınan dersler ışığında borçlanarak büyüme yoluna gitmenin de

akıllıca olmadığı günümüzde, doğrudan yabancı sermayeler, yeni sermayeler için

ihtiyaç duyulan kaynaklar bağlamında en değerli alternatifler olarak karşımıza

2

çıkmaktadır. Oysa 1980 sonrası dönemde ve özellikle gelişmekte olan ülkelerce

uğruna rekabet edecek derecede önem verilen doğrudan yabancı sermayeler

konusunda ülkemiz ne yazık ki sahip olduğu potansiyele oranla en olumsuz

performansı sergileyen aktörlerden biri konumundadır.

Bu yönüyle doğrudan yabancı sermayelerin ülkemiz ekonomisine

sağlayabileceği olası katkıların maksimize edilebilmesi amacıyla, daha fazla ve

nitelikli doğrudan yabancı yatırımı özendirmek için neler yapılması gerektiğinin

incelenmesi gerektiği kaçınılmaz olmaktadır.

Küreselleşmeye ayak diremek yerine rekabetçi bir yapı oluşturan, yerel

gelişmelere imkan tanıyacak düzenlemelerle yerli müteşebbisi cesaretlendiren,

bölgesel oluşumların içinde yer alarak sahip olunan açılımları artıran, yabancı

yatırımcının özellikle ileri teknoloji imkanlarından ve stratejik evrensel pazar

vizyonundan yararlanan, bu arada devlete düzenleyici gerektiğinde koruyucu bir

misyon yükleyen ülkelerin kaydettiği gelişmelerin küreselleşmenin iyi okunması ile

mümkün olduğu ortadadır.

Günümüzde, yabancı sermayelerin ekonomik hayatta oynadığı rol üzerinde

tartışma yoktur. Ülke dışında büyük miktarda yatırım yapılmakta ve bundan

yatırımın yapıldığı ülke ve yatırımcı kadar, uluslararası toplum da kazanç elde

etmektedir. Aslında, ülke dışında yatırım yapma etkinliğinde, daha ucuz emek

pazarlarına girmek ve yatırımın yapıldığı ülkenin yerel kaynaklarının kullanılması

suretiyle daha çok kâr elde etmek amacı hâkimdir. Bununla beraber, günümüzde

sermayeler hem zengin sanayileşmiş ülkelerde, hem gelişmekte olan ülkelerde

gerçekleştirilmektedir.

Gelişmekte olan ülkeler bakımından yabancı sermayeler hayatî önem

kazanmıştır ve bugün bu ülkelerin önemli bir kısmının yabancı yatırımcıların ellerine

geçmiş olduğunu görmek mümkündür. Birçok ülke, yabancı yatırımı istemesine

rağmen, yabancı yatırımcıların kendi ülkelerinde böylesine etkili olmalarından

rahatsızlık duyabilir ve yatırımcı tarafından elde edilen kârların serbestçe ülke dışına

3

çıkarılmasına itiraz edebilir. İşte bu nedenle, genellikle ülkeler yabancı sermayeleri

hem çekmek, hem de denetlemek için dengeli bir politika uygulamak ihtiyacını

duymaktadır.

Yabancı yatırım alanı ekonomik olduğu kadar politik ve hukukî boyutu da

olan bir alandır. Yabancı sermayelerin hukukî açıdan incelenmesi ise, yabancılar

hukukunu ve özellikle uluslararası hukuku ilgilendirmektedir.

Uluslararası hukukun yabancı yatırıma ilişkin kısmının gelişmesine değişik

ekonomik, politik ve tarihî unsurların karşılıklı etkisi şekil vermiş ve belirleyici

olmuştur.

4

1. BÖLÜM

1. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE

Farklı ülkelere ait mevzuatlar, yatırım iklimleri ve teknoloji seviyelerine

rağmen ortak çıkarlar çevresinde şekillenen yabancı sermaye her gün başkalaşan

sosyo-ekonomik ilişkiler bütünü içinde gün geçtikçe daha karmaşık bir hal

almaktadır. Bu nedenle bir olgu olarak neyi ifade ettikleri, hangi amaçlarla ve nasıl

gerçekleştirildikleri ve hepsinden önemlisi hangi sosyal, ekonomik ve örgütsel

gelişmelerin bir sonucu olduklarının anlaşılması konunun sağlam bir temele

kurgulanması adına büyük bir önem taşır.

1.1. Doğrudan Yabancı Sermayenin Tanımı

Portföy sermayeleri hariç, bir veya daha fazla uluslararası yatırımcının

tamamına sahip olduğu veya yerli firma veya firmalarla ortaklık halinde

gerçekleştirdiği yatırmalara doğrudan yabancı sermayeleri denir.1

TC Merkez Bankası kaynaklarına göre yabancı sermaye;2 yabancı sermaye

mevzuatı çerçevesinde alınan, 07.06.1995 tarih ve 6990 sayılı yabancı sermaye

çerçeve karan gereğince; "Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nca alım satımı

yapılan konvertibl döviz ve efektif cinsinden nakdi sermayeyi,

• Yabancı sermayeli kuruluşlarda, yabancı gerçek ve tüzel kişilerin 1 DPT, VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Özel ihtisas Komisyonu Raporu, DPT Yayını, Ankara 2000, s.l 2 TC Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, Yabancı Sermaye Mevzuatı, Mart 2002, s.7

5

hissesine tekabül eden net kar, temettü, satış, tasfiye ve tazminat

bedelleri ile lisans, know-how, teknik yardım, yönetim ve franchise

anlaşmaları karşılığında ödenecek meblağların, dış kredi, anapara ve

faiz ödemelerinin transferi veya transfer edilebilir değerleri,

• Makine, teçhizat, alet ve bu mahiyetteki mallar, makine aksamı

ve malzeme ile hazine müsteşarlığının kabul ettiği sair lüzumlu

malları,

• Yurt dışında yerleşik kişi ve kuruluşların, kambiyo mevzuatı

çerçevesinde doğan her türlü mevcut ve alacaklarından, Hazine

Müsteşarlığı'nın sermaye payı olarak kabul edeceği meblağları,

OECD kaynakları ise ( Doğrudan Yabancı Sermaye ) DYS' yi;3

Patent ve ticari marka gibi fikri haklardan müsteşarlıkça kabul

edilenleri" ifade eder.

• "Yabancı yatırımcının şirketin dağıtılmayan ve yatırıma tekrar

aktarılan kazançlardaki payını,

• Yabancı yatırımcının nakit veya ayni sermaye yoluyla, ana şirketten

hisse ve borç senetleri (kısa orta ve uzun vadeli borç senetleri)

alımı,

• Yabancı yatırımcının şirkete sağladığı kredileri,

• Yabancı yatırımcının şirketten nakit dışı makine ve üretim

hakları alımları,

3 TC. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Raporu, Ankara, 2001 s. 11

6

• Yabancı yatırımcının sağladığı ticari ve diğer krediler" şeklinde

tanımlanmaktadırlar.

Görüldüğü gibi farklı kaynaklar DYS' leri farklı kriterlerle tanımlama yoluna

gidebilmekte, ülkelere giren DYS' lerin hesaplanması sırasında baz alınan bu farklı

hesaplama biçimlerine göre DYS hacimleri farklı çıkabilmektedir. Nitekim kimi

akademisyenlerin uzun vadeli portföy sermayelerinin da DYS' ler kapsamında

değerlendirilmesi yönündeki görüşleri son dönemde oldukça fazla taraftar bulmuştur.

Dikkat edilirse TC Merkez Bankasının DYS kapsamını daha dar tuttuğu, buna

paralel olarak Türkiye'ye DYS girişlerinin diğer bazı kriterlere göre hesaplanması

durumunda daha fazla çıkabileceği görülür.

Sermayenin korunması ve teşvikine ilişkin iki taraflı anlaşmalar, ya

anlaşmanın kapsamına giren varlık türlerinin geniş bir tanımını yaparlar; ya da

değişik yatırım araçlarını ayrıntılı olarak sayarlar. Bazen de bu iki yaklaşım genel bir

tanımda ve örneklerin listelenmesinde birleşir. Çok taraflı sermaye enstrümanları,

yabancı sermaye bölgesel ekonomik entegrasyonu içeren durumlarda tanımlar.

Gelişmekte olan ülkelerin çoğunun ulusal hukuku gibi gelişmiş ülkelerin ulusal

hukuku da dış ticaretin düzenlenmesi çerçevesinde yabancı sermaye kavramını

tanımlamaktadır. Ancak bir yeknesaklık yoktur. İlgili hükümlerin çoğu doğrudan

özel sermayeyi kapsamaktadır. Dolaylı sermayeler (portföy sermayeleri) ve teknik

sermayeler ise özel bir düzenlemeye tâbi tutulmaktadır

Doğrudan yabancı sermaye; taşınır veya taşınmaz varlıkların bir ülkeden

başka bir ülkeye, bu varlıkların sahibinin kısmen veya tamamen denetimi altında, o

ülkenin refahını arttırmak için kullanımı amacıyla transferi olarak da

tanımlanmaktadır4.

Doğrudan yabancı sermaye, ihracata yönelik yatırım, pazar geliştirmeye

4 Bilgin, TİRYAKİOĞLU “Doğrudan Yatırımların Uluslararası Hukukta Korunması” Dayınlarlı Hukuk Yayınları, Ankara, 2003 s.10

7

yönelik yabancı yatırım ve devlet teşvikleri ile harekete geçen yabancı yatırım olarak

sınıflandırılmaktadır. Ancak, bu ayrımı yapanlar, ayrımın bir ölçüde sübjektif ve

takdiri bir ayrım olduğunu da belirtmiştir

Doğrudan yatırımlar, ev sahibi ülkenin ödemeler bilançosu üzerinde çeşitli

etkiler yaratır. Önce, fabrika kurmak için ülkeye gelen ilk kurucu yatırım sermayesi

bir defaya mahsus olmak üzere ev sahibi ülkenin ödemeler bilançosuna olumlu

katkıda bulunur. Doğrudan yatırım üretimine başladığı zaman, gerek ihracat yoluyla

ve gerekse ithal ikamesi şeklinde ödemeler bilançosuna katkıda bulunmaya devam

eder. Diğer taraftan doğrudan yatırımı gerçekleştiren şirket, hammadde ve diğer

girdileri, üretimini devam ettirebilmek için ithal etmek zorundadır. Bu ithalat,

şüphesiz ev sahibi ülkenin ödemeler bilançosunda olumsuz bir etki yaratır. Ayrıca

yabancı şirketin yabancı üretim faktörlerine ödemiş olduğu faktör gelirleri, ev sahibi

ülkenin dış dengesini olumsuz yönde etkileyebilir. Yine, yabancı şirket tarafından

mahalli olarak yatırılan yüksek gelir, marjinal tüketim meyline de bağlı olarak ev

sahibi ülkenin ithalatını uyarabilir. Son olarak, yabancı şirket ev sahibi ülkede

üretimini durdurduğu zaman yine bir defaya mahsus olmak üzere ülkeye getirmiş

olduğu sermayeyi ülke dışına çıkaracağı için ödemeler bilançosu üzerinde olumsuz

bir etkide bulunabilir.5

Ülkenin ekonomik kalkınması için yatırımların özellikle sabit sermaye

yatırımlarının çok önemli olduğuna yukarıda değindik. Eğer ülkenin yüksek bir

gelişme hızı elde edebilmek için yeterli kaynağı yoksa (açıkçası yatırımlarını finanse

edecek yeterli tasarruflara sahip değilse), ortada iki çözüm yolu vardır. Ülke ya eski

tasarrufları (rezervleri) kalkınma için kullanacak ya da yabancı tasarrufları yurda

çekmek isteyecektir. Bu ise, ülkenin dış borçlanması veya ülkeye yabancı sermaye

girişi ile sağlanacaktır. Özetle belirtmek gerekirse, gelişme yolunda olan ülkeler

ekonomik kalkınma çabalarında başarıya ulaşabilmeleri için “tasarruf açığını”

ortadan kaldırmak durumundadırlar. Çünkü tasarruf, kalkınma için gerekli olan

5 Rıdvan Karluk Türkiye'de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye Katkısı Anadolu Üniversitesi İ.İ.B.F. İktisat Bölümü Öğretim Üyesi

8

yatırımları finanse ettiği için, bu ülkelerin gelişmesinde en önemli darboğazdır.

1.2. Doğrudan Sermayenin Dolaylı Sermayeden Ayıran Unsurlar

Doğrudan yatırım türü, başka bir ülkedeki bir şirketin paylarını satın alma

amacıyla yapılan bir para hareketinin bulunduğu dolaylı yatırımdan farklıdır. İki

yatırım türünü ayıran en önemli unsur "denetim"dir. Doğrudan sermayelerde

yatırımcı, şirketin denetimi ve idaresi üzerinde etkilidir; dolaylı yatırımda ise,

yatırımcı şirketin denetimi ve idaresi üzerinde etkisi olmaksızın şirketin payına sahip

olabilmektedir

Dolaylı ve doğrudan yatırım arasında yapılan ayrımda belirleyici olan ikinci

unsur risktir. Dolaylı yatırımcı, risk gördüğünde yatırımını derhal çekebilmekte ve

diğer portföy sermayelerine transfer edebilmekte iken; bu fırsat ev sahibi ülkeyi

hemen terk etme imkânı olmayan yabancı doğrudan sermayeler bakımından söz

konusu değildir. Dolaylı yatırım ev sahibi ülkede yabancı yatırımcının fizikî

mevcudiyetini gerektirmezken, doğrudan yabancı yatırım, yabancı yatırımcının ve

onun idarî personelinin ev sahibi ülkede devamlı mevcudiyetini gerekli kılmaktadır.

Fabrika ve diğer ekipman kadar, personelin korunması da doğrudan yabancı

yatırımın işleyişi için hayatî önem taşımaktadır. Bu Unsurların, doğrudan yabancı

yatırımın dolaylı yatırımdan farklı muamele görmesinin ve uluslararası hukuk

tarafından korunmasının gerekçelerini oluşturduğu söylenmektedir.

Doğrudan yabancı sermayeleri dolaylı sermayelerden ayıran bir diğer unsur,

yabancı doğrudan sermayelerin büyük ölçüde çok uluslu şirketler tarafından

yapılmasıdır. Çok uluslu şirketler yatırım yaparken küresel bir strateji izledikleri için

bu tür sermayelerde denetim unsuru giderek daha önemli olmaya bulamıştır. Kendi

yatırımını güvence altına almak için çok uluslu şirketin kullanabildiği güç dikkat

çekicidir ve böyle bir gücün varlığı, uluslararası düzeyde İm şirketlerin denetimine

ilişkin talepleri gündeme getirmektedir. Bu durum dolaylı yatırım bakımından söz

9

konusu değildir.6

1.3. Doğrudan Sermayenin Sınır Ötesi Akışının Diğer Türlerinden

Ayıran Unsurlar

Diğer tüm yatırım türleri gibi, yabancı doğrudan sermaye, esasen, varlıkların

sınır ötesi akışı içinde değerlendirilmektedir7. Bununla beraber, doğrudan yabancı

sermaye, varlıkların sınır ötesi akışının diğer türlerinden de farklıdır. Yatırım dışında

kalan varlıkların sınır ötesi akışı, genellikle ihracat işlemleri vasıtasıyla gerçekleşir.

Böyle bir ticarette, yapılan işlemlerin mümkün mertebe risksiz olmasını teminat

altına almak için ihracata dayalı ticarette hukukî teknikler geliştirilmiştir. Bu tür

teknikleri yeknesaklaştırma çabaları başarılı olmuştur.

Evrensel ortak normların bulunması alanında sağlanan başarı, Viyana Satış

Sözleşmesi’nde ifadesini bulmuştur.8 Yabancı sermayeler, ev sahibi ülke ile yabancı

yatırımcı arasında uluslararası satım ilişkisine göre daha devamlı bir ilişkiyi gerekli

kılmaktadır. Yabancı yatırımcının ev sahibi ülke ekonomisine entegrasyonu, onu ev

sahibi ülkenin iç ekonomik ve politik faaliyetlerine kaçınılmaz şekilde dahil eder.

İhracat işlemleri genellikle mahallî olaylardan soyutlanmıştır.

Varlıkların sınır ötesi akışını içeren uluslararası ticarî işlemler alanında diğer

bir önemli grup olan uluslararası finans işlemleri de doğrudan yabancı sermayeden

farklı bir nitelik taşımaktadır. Bunlar genellikle eşit olmayan ilişkilerdir; ödünç veren

ödünç alana göre, bilinen sebeplerle daha çok pazarlık gücüne sahiptir. Alacaklının

daha büyük pazarlık gücü nedeniyle, ödünç işleminin hukukî vasıtalarla korunması,

borç krizleri döneminde pazardaki özel sıkıntılar bir yana bırakılacak olursa, daha

6 Tiryakioğlu, a.g.e.,s.11 7 Bilgin TİRYAKİOĞLU, “Doğrudan Yatırımların Uluslar arası Hukukta Korunması” Dayınlarlı Hukuk Yayınları Ankara,2003 s.13 8 11 Nisan 1980 tarihli Emtianın Milletlerarası Satışına İlişkin Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (United Nations Convention on Contracts for the International Sale of Goods): http://www.uncitral.org/english/texts/sales/CISG.htm (20.3.2007).

10

kolaydır. Yabancı yatırım işleminin ev sahibi ülke içinde yoğunlaşmasının aksine, bir

uluslararası finans işlemi, borçlu egemen bir güç olsa bile, alacaklının devleti ile en

sıkı ilişki içindedir. Bir uluslararası finans işlemine, alacaklı devletin ulusal hukuk

sistemi vasıtasıyla verilen koruma, yatırım işlemine kıyasla daha güvenceli olabilir.9

1.4. Kalkınma ve Doğrudan Yabancı Sermaye İlişkisi

Kalkınma; büyümeden farklı olarak bir ekonomide üretim ve kişi başına

gelirin arttırılması yanında, sosyo-kültürel yapının gelişmesini de kapsayan bir

kavramdır. Ancak hemen belirtmek gerekir ki günümüzde bu ayrım iyice aşınarak

bu iki kavram, kalkınmayı ifade edecek şekilde aynı anlamda kullanılmaya

başlanmıştır. Buna neden olarak büyümeden artık salt rakamların değil rakamların

değişmesiyle yaratılması hedeflenen refah seviyesinin de anlaşılması gerektiği

görüşü gösterilmektedir. Ulusların en önemli hedeflerinden birini teşkil eden

kalkınma, refah seviyesinin arttırılması anlamına gelir ve bu yönüyle kendisini

yaratacak dinamikleri açıklamak ve gelişmişlik seviyesine göre ekonomilere

uyarlanmak üzere üzerinde çok çalışılan bir olgudur.

DYS' leri kalkınma için önemli kılan, kalkınmanın kendisini sonuç verecek

yatırım olgusunun tasarrufa duyarlılığıdır. Tasarrufların büyüklüğü ve yatırıma

yönelmesi sonucu ortaya çıkacak ekonomik büyüme ve sosyo-kültürel gelişmeler

kalkınmanın kendisini oluşturmaktadır. Doğrudan sermayelerin kalkınmayla ilişkisi

ihtiyaç duyulan kaynağın sağlanmasıyla sınırlı olmayıp, beklenen diğer faydalar;

DYS' lerin teknolojiye, bilginin kullanımına, ihracata ve bundan gelecek dövizin

döviz darboğazını aşma yönündeki katkısıdır. Çünkü bu gelişme istihdamın

niteliğinde önemli değişiklikler yaratır. Katma değeri yüksek, daha ileri bilgi içeren

teknolojilerin girişiyle üretimden elde edilen fayda artar.

9 Tiryakioğlu, a.g.e.,s.12

11

Ulusların DYS' leri kendi saflarına çekme gayretinin nedenini de bu avantajlar

teşkil eder. Bununla beraber kalkınmanın yalnızca dış dinamiklere

dayandırılamayacağı, yabancı yatırımcıları özendirirken yerli yatırımcının

güçlendirilmesine yönelik adımları atmanın ihmal edilmemesi gerektiği

unutulmamalıdır. Nitekim Konu ile ilgili dikkat edilmesi gereken ilginç bir diğer

husus ise yerel imkânlarla yaratılan istikrarlı büyüme ortamı, üretim hacmi ve ihracat

toplamında gözlenen artışların yani iç dinamiklerle yinelendirilen kalkınmanın

DYS'leri, DYS'lerinse kalkınmayı yaratan bir döngü ile biri birini derinleştirerek

zenginleştirdiğidir.

1.5. Doğrudan Yabancı Sermayeleri Doğuran Faktörler

2000 yılı itibariyle 1,5 trilyon dolara ulaşan ve dünya ticaret hacminden daha

hızlı bir büyüme sergileyen DYS'lerin hangi nedenlerle gerçekleştirildiğinin

irdelenmesi söz konusu gelişmelerden fayda umanlar veya araştırmacılar açısından

büyük önem arz etmektedir

Firmaların kendi ülkelerinde ürettikleri mal ve hizmetleri ihraç etmek veya

lisans ve yönetim sözleşmeleri yapmaya giderek artan bir alternatif olarak gördükleri

DYS'lerin gerçekleştirilme nedenleri şu şekilde sıralanabilir:

• Değişik coğrafyalara yayılmış olan hammadde ve diğer üretim

faktörlerinin ucuz, sürekli ve yeterli şekilde temini,

• Üretimin çeşitli aşamalarının farklı yerlerde gerçekleştirilmesinin

sağladığı maliyet avantajından yararlanma düşüncesi,

• Üretici firmanın üretim süreçlerine ilişkin sahip olduğu özel

bilgi ve teknikleri herhangi bir şekilde paylaşmaya yanaşmaması ne

deniyle lisans anlaşmaları yapmak yerine bizzat üretmeyi tercih

12

etmesi,

• Üretici firmanın yaratmış olduğu markayı korumak amacıyla üretimi

kendisinin yapması konusunda ısrarcı bir tutum sergilemesi,

• Firmanın markalaşması sonucu yarattığı güvenden yurt dışında

da istifade ederek müşteri potansiyelini arttırma düşüncesi,

• Üretim yapılan alanda iç pazarın doymuş olması sebebiyle hem

daha az rekabetçi hem de doymamış yeni pazarlarda üretimi ve

karlılığı sürdürmek düşüncesi,

• İthalatçı ülkenin gümrük mevzuatından kaynaklanan kısıt ve vergi

yükünden kaçınmak,

• Firmanın kendi ülkesinde geçerli olan mevzuat nedeniyle yaşadığı

kısıtlamalardan kurtularak bu alanda daha liberal ortamlarda çalışma

şeklindeki politikaları,

• Yabancı teknolojilerden istifade etme düşüncesi.

1.6. Doğrudan Yabancı Sermaye Şekilleri

DYS karan alan firmaların dikkatle değerlendirmeleri gereken en önemli

konulardan biri ev sahibi ülkenin şartları, pazardaki rakip firmaların durumu

doğrultusunda hangi yatırım şeklini seçeceğidir.

13

Bu aşamada firmanın önündeki alternatifler ve bu alternatiflere ait fayda ve

mahsurların neler olduğunu irdelemeliyiz.10

1.6.1. Ortak Sermayeler

Firma yeni bir pazara gireceği için hâlihazırda pazardan pay alan, isim

yapmış, üretim ve dağıtım konusunda önemli tecrübe ve bağlantılara sahip bir firma

ile ortak bir yatırım yapmayı tercih edebilir. Bu suretle ortağının siyasi ve yerel

otoritelerle geçerli ilişkiler içinde bulunma avantajından da yararlanabilir. Buna

karşın yerli firma ile yabancı ortağın çıkarları ve yönetim anlayışları uyuşmayabilir,

yabancı ortağın bazı sır ve bilgileri paylaşması gerekebilir.

1.6.2. Firmaların Tek Başına Gerçekleştirdiği Yeni Sermayeler

Firma, mülkiyeti tamamıyla kendisine ait bir firma kurma yoluna gidebilir.

Bu durumda bütün karar alma ve yönetim süreçlerini kendi çıkarları doğrultusunda

belirleme şansına sahip olurken, yeni girdiği pazarı tanımıyor olması ve bu şartlar

altında yerli otoritelerle iyi ilişkiler tesis etmekte zorlanması nedeniyle daha fazla

iletişim maliyetine razı olması gerekebilir.

1.6.3.Satın Alma ve Birleşmeler

Şirketler arası satın alma ve birleşmeler yerli ve yabancı şirketler ya da iki

yabancı şirketin satın alma ya da şirket evliliği diye de tabir edilen yöntemlerle

güçlerini birleştirmeleri esasına dayalı bir ortaklık biçimidir. 2000 yılı itibariyle 1,5

trilyon dolar değerine ulaşan DYS akışlarının 1,1 trilyon dolarlık kısmı bu şekilde

gerçekleşmiştir.11 Teknolojiyi üretmek yerine daha düşük bir maliyetle

içselleştirmek, önemli maliyet avantajları ve büyük ölçekli üretim fırsatları yaratır. 10 Halil, SEYİDOĞLU, “Uluslararası İktisat”, Güzem Yayınları, Geliştirilmiş 13. Baskı, İstanbul, ss, 665-668 11 Seyitoğlu, ss.670-676

14

Buna karşın farklı şirket kültürleri şirket içi uyumsuzlukları gündeme getirebileceği

gibi bir firmanın diğerinin güdümüne girmesi sonucunu da doğurabilir.

1.6.4.Stratejik İşbirlikleri

Tarafların imzaladıkları ortak pazarlama ve hizmet anlaşmasıyla dış

pazarlarda birbirini temsil ettikleri veya oluşturdukları konsorsiyumlarla özellikle

AR-GE'nin yüksek maliyetli olduğu projelere yönelik üretime yöneldikleri

ortaklıklardır. Maliyetleri düşürmek suretiyle firmalara önemli avantajlar sağlar,

buna karşın elde edilen gelirin paylaşılması söz konusudur. Taraflardan birinin

daha ileri teknolojiye sahip olması durumunda teknolojisi nispeten

geri olan taraf çoğunlukla bu teknolojiyi tanıma fırsatı bulur.

1.6.5.Zorunlu Sermayeler veya Firmaların Karlarını Sermayelerini Artırmak

Üzere Kullanmaları

Firmanın, karını ev sahibi ülkenin koyduğu kısıtlamalar çerçevesinde kendi

ülkesine transfer edemediği veya böyle bir kısıtlamanın bulunmamasına rağmen

yatırımını arttırmak veya çeşitlendirmek adına karıyla yeni yatırıma yönelmesi

durumudur. Ev sahibi ülkeler yerli pazarlardan elde edilen karın dışarıya

transferinin, kaynak transferi anlamına geleceği düşüncesiyle, çoğunlukla bu tür

sermayeleri teşvik ederek elde edilen karın yine yurt içinde yeni sermayelere

dönüşmesine önem verirler.

1.7. Doğrudan Yabancı Sermaye Kararlarının Alınmasını Etkileyen

Faktörler

Artan DYS alma yarışı ve ev sahibi ülkelerin bu konuya verdikleri önem, bu

konuda birçok araştırmanın yapılmasına sebep olmuştur. Yapılan çalışmalar

15

genellikle ( Gelişmiş Ülkeler ) GÜ'leri ve ( Gelişmekte Olan Ülkeler ) GOÜ'leri ayrı

ayrı ele alırken ev sahibi ülkelerin yatırımcıya sağladığı yatırım iklimi;

• siyasi,

• ekonomik,

• politik,

• kültürel yakınlık

gibi ana başlıklar altında incelenmiş ve ev sahibi ülkelerde yapılan yatırımın taşıdığı

risk formülize edilmeye, bu riskin yatırımcının davranışlarını ne şekilde etkilediği ve

sonuçta yatırımcının bir ülkeye girişini etkileyen faktörlerin neler olabileceği tespit

edilmeye çalışılmıştır. Yabancı sermayeleri etkilediği düşünülen faktörler ve

sermayeler arasında bazen pozitif, bazen negatif ve bazense çelişen ilişkiler tespit

edilmiş ve nihayet her faktörün her durumda aynı etkiyi yaratmayabileceği

görülmüştür.

Ülkelerin kendilerine özgü şartlarının bu faktörlerle oluşturduğu

kombinasyon ve bu kombinasyon içinde sayıları 51 civarında olan teşvik araçlarının

hangilerinin ne şekilde kullanıldığı büyük önem taşımaktadır.

Gövdere "Doğrudan Sermaye Yatırımlarının Belirleyicilerinin Günümüzdeki

Geçerliliği" isimli makalesinde konuyu, piyasa hacmi, ücretler, döviz kuru, büyüme

oranı, vergi, dışa açıklık, ticari engeller ve ticaret açığı başlıkları altında

16

incelemiştir.12 Çalışmaya göre piyasa hacminin büyüklüğü ile DYS hacminin

büyüklüğü doğru orantılı bir ilişki sergilemektedir. Ücretler seviyesi tek basma

belirleyici değildir, çünkü verimliliğin iş gücü maliyetleri üzerinde önemli bir etkisi

söz konusudur. Döviz kurlarındaki hareketlilik ve belirsizlik karlılığı direkt

etkilediği için firma tercihlerini etkilemektedir.

Büyüme ise karlılığı doğrudan etkilememekle birlikte GOÜ'lerde, GÜ'lere

oranla daha etkili bir faktördür. Vergi politikaları ve ticaret engellerinin tek başlarına

önemli bir etkileşim yaratamadıklarının belirtildiği çalışmada ticaret fazlası verilen

ülkelerde DYS hacminin daha büyük olduğu da ortaya konulmuştur.

Daha genel bir bakış açısıyla yatırım yapılacak ülkedeki siyasi ortam, yatırım

politikaları, çağdaş normlara sahip liberal bir ekonomi, sermayelerin korunacağı

yönünde verilen teminatlar kapsamında yapılan ikili ve çok taraflı anlaşmalar ve

DYS mevzuatının yatırımcının aradığı hususlar olduğu söylenebilir.

Yatırımcının önem verdiği hususlar genel olarak

• Karşılaştırmalı ve rekabetçi avantajlar,

• Ekonomi ve politikada iç denge ve istikrar,

• Mülkiyet haklarının korunması,

• Yabancı ticaret sahaları,

• Hızlı ve etkin bir yargı mekanizması ve ihtisas mahkemelerinin

varlığı,

• Ekonominin işleyişinde şeffaflık, yalın ve sık sık değişmeyen

kurallar,

• Kayıt dışı ekonomi ve yolsuzluğun bulunmaması,

• Yeterli fiziki altyapı,

• Ucuz enerji ve üretim faktörleri,

12 Bekir,GÖVDERE.“Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Belirleyeceğinin Günümüzdeki Geçerliliği”.Erişim: http://www.dtm.gov.tr/ead/DTRDERI/nisan2003/yabancısermaye.htm 09.04. 2007

17

• Kendilerine avantajlar sağlayacak çeşitli teşvikler sunulması şeklinde

sıralanabilir.9

2. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYELERİN ARTAN ÖNEMİ

DYS'lerin dünya genelinde yakaladığı hızlı büyüme ivmesi, bunun yanında

hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerin DYS çekme konusunda ortaya

koydukları çaba DYS'lerin her gün artan önemini ortaya koymaktadır. Bilgi ve

iletişim teknolojileri yanı sıra gelişen teknolojinin sağladığı hareket imkanı ile

sermayenin marjinal etkinliğinin fazla olacağı bölgelere ve pazarlara yönelmesi bir

anda ortaya çıkmış bir olgu olmayıp dünya iktisadi gelişiminin bir sonucu olarak

olgunlaşan bir zeminde gelişmiş ve bu günkü halini almıştır. Bu süreçte dönemsel

olarak ev sahibi ülkede aranan nitelikler değişiklikler sergilemiş; 1. Dünya savaşı

sonrası hammadde, 1970'lerde ucuz iş gücü ve günümüzde bunları tamamlayıcı

politikalar öne çıkmıştır." DYS'lerin artan öneminin hem yatırımcı hem de

sermayelera konu olan ülke açısından değerlendirilmesi gerekmektedir.13

2.1. Doğrudan Yabancı Sermayenin, Sermaye İhraç Eden Ülke ve

Yatırımcılar Açısından Önemi

DYS'lerin sermaye ihraç eden ülkeler açısından önemini tek başına ele almak

DYS'lerle ülke dışına çıkan kaynakların fırsat maliyetini dikkate almamak anlamına

gelir. Dolayısıyla bu tür sermayelerdi söz konusu kaynağın ülke için bir tasarruf

kaybı, istihdam erimesi anlamına gelebileceğini öncelikle vurgulamak yerinde

olacaktır. Nitekim Clinton yönetimi firmalar bazında teşvik öncelikleri belirlerken,

ülkede yerleşik şirketler, ülkede yerleşik yabancı şirketler ve ülke dışında faaliyet

gösteren ABD şirketleri şeklinde bir öncelik sırası belirlemek suretiyle sermayelerin 13 Hasan, SABIR. “Doğrudan Sermaye Yatırımlarının Gelişmekte Olan Ülkelere Yönlendirici Politikaları” Erişim; http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERI/Ekim2002/sabir.htm, 09.04.2007.

18

yurt içinde kalması konusunda bir irade beyan etmiştir.

Uluslararası yatırımcılar genellikle gelişmiş ülkelere mensupturlar. Yeterli

yönetim becerisi, ileri bir teknoloji, gelişmiş iletişim altyapısı ve üretim bilgisi

yanında büyük bir sermaye birikimine sahiptirler. Günümüz itibariyle çok büyük bir

bölümü ( Çok Uluslu Şirketler ) ÇUŞ'lar şeklinde yapılanmış olarak karşımıza

çıkarlar. Bu firmaları yurt dışında yatırıma iten birçok sebep mevcut olup, bu

hareketin temel mantığı sahip olunan sermayenin en büyük faydayı sağlayacağı yer,

sektör ve yatırım şartlarında yatırıma dönüştürülmesi düşüncesidir.

Bu anlamda yatırımcının beklentileri veya bir başka deyişle yatırımcı

açısından DYS'nin önemi şu şekilde sıralanabilir:

• Sermaye ihracı, yatırımcı ülke açısından mevcut fazla tasarrufun

ülke için enflasyonist etkiler yaratmasına imkân verilmeden

değerlendirilmesi açısından önemlidir.

• Yatırımcı değişik yerlerde ve hatta sektörlerde yatırım yapmak

suretiyle elindeki sermayenin üzerindeki riskleri belli ölçüde dağıtmış

olur.

• Sermayenin sahip olduğu hareket kabiliyeti hükümetleri,

sermayenin aleyhine olacak yüksek vergi oranları vb. kararlan

almadan önce bir daha düşünmeye sevk edecektir.

• Mobil sermaye, yatırımcısına kendi ülkesinde karşılaşması olası

vergi, çevre vb. olumsuz politikalarından, dışarı çıkmak suretiyle

etkilenmeme imkânı sağlar. Yatırımcıyı istemediği standart ve

19

kısıtlamalara uymaktan kurtarır.14

• Yatırımcının elindeki eski teknoloji ile üretimi diğer ülkelere

yönlendirmek suretiyle katma değeri ve rekabet gücü daha yüksek

yeni teknoloji ile üretim gerçekleştirmesine olanak tanırken

geçerliliğini yitirmiş olan bu teknoloji ile bir müddet daha karlı bir

üretim mümkün olur.

• Ev sahibi ülkenin sahibi olduğu daha düşük rekabet gücü ve

sendikaların kurumsallaşma derecesinin düşük olmasından

kaynaklanan iş gücü ile ilgili daha esnek şartlar ve iş gücünün daha

ucuz oluşu yatırımcı için maliyetlerin belli ölçüde düşmesi anlamına

gelir.

• Hammadde ihtiyacının yeterince ve yerinden temini, düşük ma-

liyetlerle üretimi mümkün kılar.

• Yatırımcının, korumacı önlemler alan ithalatçı ülkenin koyduğu

kısıt ve engelleri rahatlıkla aşması söz konusudur.

• Yatırımcıya pazarı ve müşteriyi yakından takip etme imkânı

sağlar.

• Ülkelerin yabancı sermayeleri kendi ülkelerine çekebilmek için

sergiledikleri çaba kapsamında uyguladıkları teşvik politikaları yatı-

rımcı için cazip bazı fırsatlar yaratır. Yabancı yatırımcı karını

maksimize etmeye çalışırken, bunları da değerlendirir ve nihayet bu

14Philip, KOTLER, Somkid JATUSRIPITAK ve MAESINCEE Suvit, “Ulusların Pazarlanması, Ulusal Refahı Oluşturmada Stratejik Bir Yaklaşım.” Çev. BUĞDAYCI Ahmet, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Sosyal Felsefi Dizi 55, İstanbul, s.185

20

avantajlardan da istifade eder.

• Yabancı yatırımcı ev sahibi ülkede kullanılan üretim tekniklerinin

daha geri olması ve verimli olmayan işletmecilik anlayışının ha

kim olması karşısında önemli rekabetçi üstünlükler yakalar ve pazar

payını rahatlıkla arttırabilir. Girdiği pazarda rakiplerini sahip olduğu

üstünlüklerle saf dışı etme veya satın almalarla monopolcu bir avantaj

sağlaması söz konusudur.

2.2. Yatırıma Konu Olan Ülkeler Açısından Doğrudan Yabancı

Sermayenin Önemi

Sermayelere konu olan ülkelerde yetersiz çevre mevzuatı, işçi politikaları ve

rekabete yönelik kurumsallaşma zaaflarını kullandığı gerekçesiyle önemli

eleştirilere maruz kalabilen DYS'lerin hızla artması elbette gelişmiş ve gelişmekte

olan ülkelerin bazı çıkarları doğrultusunda ve karşılıklı olarak gerçekleşmektedir. Bu

durumdan ev sahibi durumundaki ülkenin kazanmaları şu şekilde sıralanabilir:

• DYS'ler portföy sermayeleri kadar akışkan değildir. Bu nedenle

bir kriz karşısında ev sahibi ülkeyi terk etmeleri portföy sermayeleri

kadar hızlı ve kolay olmaz. Bu da yapılmış olan sermayelerin daha

uzun soluklu olması ve oluşabilecek kriz ortamına rağmen korunması

anlamına gelir.

• Ev sahibi ülke kalkınmasını sürdürmek üzere tasarruflarının illerinde

yatırım yapma imkânına, üstelik borçlanmaksızın kavuşur.15

• Kendi tasarruflarının üzerinde yatırım yapma imkânına kavuşan

15 Yeşim ÇİLESİZ, “Türkiye'de Yabancı Sermaye: Karlılık Teknoloji Yoğunluk, 500 Büyük Sanayi Kuruluşu Çevresinde Bir İnceleme, Dünyada ve Türkiye'de Yabancı Sermaye Yatırımları ve Beklentiler”, YASED Yayınları, Yayın No:33, Kasım 1988, s.3

21

ev sahibi ülkenin üretim kapasitesi artar.

• Ev sahibi ülkeye yapılan sermayeler, açılan yeni iş sahaları an

lamına gelir, istihdamın artmasına katkıda bulunur. UNCTAD’ göre

ÇUŞ'ların GOÜ'lerde istihdam ettiği iş gücü, toplam iş gücünün %2'sini

oluşturmaktadır.16

• Yabancı yatırımcı sahip olduğu üretim tekniklerini ev sahibi ülkeye

götürmek suretiyle bu ülkenin teknoloji seviyesinin artmasına

direkt bir katkıda bulunur. Ev sahibi ülke yetenekleri doğrultusunda

zamanla bu teknolojiyi içselleştirmek ve geliştirmek düşüncesiyle

hareket eder ve kaynaklarının bir bölümünü AR-GE faaliyetlerine

yönlendirebilirse, bir süre sonra teknoloji ithal eden ülke olmaktan

çıkıp teknoloji üreten ülke olma konumuna gelebilir.

• Yabancı yatırımcı tarafından yapılan yeni sermayeler ev sahibi

ülkeye yeni teknoloji girişi sağlar. Bu yeni teknolojiyi kullanacak iş

gücüne olan talep çalışma sırasında ve öncesinde verilecek kurs ve

benzeri programlarla işgücü niteliğinde bir gelişmeyi tetikler ve ücretlerin

zaman içerisinde artmasını sağlar. Böylelikle yerli halkın refah

seviyesinin artması ve gelir dağılımının düzelmesi adına bir iyileşme

sağlanır.

• Yabancı yatırımcı bir ülkeye giderken sermaye, teknoloji yanında

üretim bilgisi (know-how) ve etkin üretim için gereken çağdaş

yönetim becerileri birikimini de beraberinde götürür. Bunun neticesi

olarak ev sahibi ülke için yeni üretim ve yönetim bilgi ve becerisine

ulaşmanın maliyeti azalırken, vasıflarında gelişme ve çeşitlenme gözlenen

iş gücünü çağdaş normlarla yönetecek yönetici kadrosunun yetişmesi için

16 Nahit TÖRE, "Dünyada Yabancı Sermaye Akımları", TCMB, Ekonomik İstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye isimli Konferansta Yapılan Konuşmanın Metni, Erişim: http://www.hazine.gov.tr , 10.04.2007

22

gerekli zemin hazırlanmış olur. Ev sahibi ülkenin DYS'lerden özellikle

teknoloji ile ilgili süreçler bazında yararlanması genel olarak dört şekilde

gerçekleşir: Yerli üretici dışardan gelen ürün ve teknolojiyi özellikle

yerleşim birlikteliği avantajını kullanarak taklit edebilir veya öğrenebilir.

Yerli üretici yabancı yatırımcının istihdam ederken eğittiği personeli

bünyesine dahil edebilir. Yerli üretici yabancıdan AR-GE hakkında bir

şeyler öğrenebilir. Yabancı firma yerli ortağına teknoloji, know-how,

personel eğitimi vb. konularda yardım edebilir.

• Ev sahibi ülkelerde sermayelerin yoğunlaştığı merkezlerde sana

yi üretimi ve ürünlerin niteliklerinde gelişmelere paralel olarak, tarıma

yönelik üretimde de nitelik artışı yaşanır. Bölgede nüfus hareketliliğinin

ve kentleşme oranının arttığı, hizmetlerin çeşitlenerek artma eğilimine

girdiği, sosyo-kültürel dokunun önemli başkalaşımlar geçirdiği gözlenir18.

• Üretim yapılacak sektöre yönelik yan sanayi bölgede tutunup

bir müddet sonra bu alanda yapılan üretimin her türlü ihtiyacına cevap

verecek bir niteliğe kavuşur ki bu da yeni yatırım ve istihdam fırsatlarının

yaratılması anlamına gelir.

• Genellikle yabancı pazarlara erişimde yabancı yatırımcının

sağlayacağı avantajlardan istifade edilir. Daha önceki birikimi ve tescil

edilmiş ürün kalitesiyle yabancı yatırımcı mevcut bağlantılarını kullanarak

ev sahibi ülkenin ihracat hacmini, ithalat ve diğer ihtiyaçları için ihtiyaç

duyduğu döviz rezervlerini ve gelirlerini artırmasına yardımcı olur ve

ödemeler dengesinde düzelmeler kaydedilir. DYS'lerin ödemeler

dengesine katkıları kendisini ödemeler bilânçosu etkisi şeklinde hissettirir.

İthalat, ihracat, turizm ve işçi gelirleriyle sermaye giriş. ve çıkışlarından

ibaret olan bu hesaplama içerisinde DYS'lerin etkisiyle artan gelirler

23

ödemeler dengesinin düzelmesine katkıda bulunur.17

• DYS'ler girdikleri piyasaların yapılarında önemli değişiklikleri

tetiklemektedirler. Rekabet olgusu bu değişimin doğal bir sonucu ve yeni

piyasa düzeninin önemli bir karakteristiği olarak karşımıza çıkar. Rekabet

ortamının getirdiği kazanımlar ise ucuzlayan fiyatlar nedeniyle alım

gücünün yükselmesidir.

3. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYELERININ BİR

ÜLKEYE GİRİŞ İÇİN ARADIKLARI KRİTERLER ve GİRİŞ

YÖNTEMLERİ

3.1. Çok Uluslu Şirketlerin Yatırım Kriterleri

Bu kriterler ekonomik, siyasi, sosyal ve idari kriterler olmak üzere

sınıflandırılabilir. A.B.D. Ticaret Odası'nın (The U.S. Chamber of Commerce),

bünyesinde kayıtlı olan şirketlere yaptığı oldukça geniş ve ciddi anket çalışmaları,

Amerikalı ÇUŞ'lerin yatırım yapmak için belirledikleri potansiyel ülkelerde ne gibi

özellikler aradıklarının cevabını araştırmıştır. Bu anketlerin sonuçlarına göre ÇUŞ'ler

gidecekleri ülkede 12 temel kriter aramaktadırlar.18

Bunlar:

• Yerel Piyasanın Özellikleri

• Piyasaya Giriş

• İşgücü 17 Nihat ALTUNTEPE, Türkiye'nin Yabancı Sermaye Politikası ve Sonuçlarının Değerlendirilmesi (1980-2000), Süleyman Demirel Üniversitesi, S.B.E., İktisat Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, s.17 18 Arıkan, Deniz. “Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları” s.29 Arıkan Yayım İstanbul. Mayıs, 200l

24

• Yerel Para Birimi

• Sermaye ve Kâr Transferi

• Fikri Mülkiyet Haklarının Korunması

• Ticaret Politikaları

• Devlet Düzenlemeleri

• Vergi Oranları ve Teşvikler

• Politik İstikrar

• Makroekonomik Politika Çerçevesi

• Altyapı / Destek Hizmetleri'dir.

3.1.1.Yerel Piyasanın Özellikleri

Bir ülkenin yabancı yatırımcı için çekiciliğini belirleyen en önemli faktör, o

ülkenin piyasa yapısı ve ekonomik özellikleridir. Yerel piyasanın büyüklüğü,

nüfusun satınalma gücü ve bunlarla birlikte ekonominin büyüme potansiyeli,

ÇUŞ'lerin öncelik verdiği kriterlerdir. Ülkenin yeraltı zenginlikleri ve coğrafi

konumu da burada önem taşımaktadır. Bu kritere göre, Almanya, Fransa,

ABD gibi, satın alma gücü yüksek olan büyük nüfuslara sahip pazarlar,

Venezüella, Brezilya, Rusya ve Çin gibi hammadde açısından zengin ve

büyüme potansiyeli yüksek olan pazarlar ÇUŞ'ler açısından yatırıma uygun yerlerdir.

3.1.2. Piyasaya Giriş

Çok uluslu şirketin yerel piyasaya girişini sınırlamayan, ya da izin veren yasa

ve yönetmelikler, şirketin kazanç potansiyelini ve kârlılığını artırabilir. Devletin

ekonomik aktivite üzerindeki ağırlığının yüksek ve özel sektörün özgürlüğünün

kısıtlı olduğu ülkeler, potansiyel yatırımcılar için çekici değildir. Ayrıca, bir ülkede

çokuluslu şirketin yerel şirketlerle eşit şartlar altında rekabet edebilmesi

yabancı yatırımcılar açısından büyük önem taşımaktadır.

25

3.1.3. İşgücü

Yabancı yatırımcılar, potansiyel çalışanlarını gittikleri ülkeden seçecekleri

için, yerel işgücünün kalitesine önem verirler. Özellikle üretimde yüksek miktarda

işçi gerektiren tekstil, giyim gibi sektörlerde, çok uluslu şirketler düşük ücretlerden

faydalanabilmek için üretim merkezlerini gelişmekle olan ülkelere kurmaktadırlar.

Her hangi bir sektörle sınırlı kalınmaksızın, bir ürünün üretimindeki emek-yoğun

safhayı gelişmekte olan ülkelere kaydırmak, çok uluslu şirketlerin küresel

stratejisinin bir parçası haline gelmiştir. Fakat burada belirtmek gerekir ki, işgücünün

çekiciliğini belirleyen tek unsur ücretler değildir. Yatırımcılar işgücünün eğitim

seviyesine de özen gösterirler; çünkü eğilimli işgücü üretime daha çabuk adapte

olabilecek ve verimliliği daha yük sek olacaktır. Eğitim seviyesi düşük olan işçilerin

yüksek verimliliğe ulaşmaları daha fazla vakit alacağından bir nevi üretim kaybı söz

konusudur. İşe devamlılık da bir diğer önemli unsurdur. Çünkü emeğin maliyeti ve

verimliliği uluslararası piyasada rekabet edebilmenin en önemli etkenlerindendir.

Bunların yanı sıra OECD, yapılan bir araştırmada, doğrudan sermayelerin istihdamı

koruma yasalarının katı olduğu ve istihdam vergisinin yüksek olduğu ekonomilerden

kaçtığını saptamıştır.19

3.1.4. Yerel Para Birimi

Yerel para birimlerinin, belli başlı para birimleri (Japon Yeni, Euro ve

özellikle de ABD Doları) cinsinden maliyeti, çok uluslu şirketlerin kar ve

maliyetlerine doğrudan etki etmekledir. Çok uluslu şirketler sermayelerini yerel para

birimi üzerinden yaptıkları için, bir devalüasyon riski bu şirketlerin mali

varlıklarının yanı sıra ciro ve kârlarının da değerini etkileyecektir. Bir bağlı şirketin

yapacağı ithalat, dolar ve diğer para birimleri değerlendikçe pahalılaşacak, İhracat

yönünden bir avantaj sağlansa bile, şirketin varlıklarının değerinin azalması

engellenemeyecektir.

19 OECD, Policy Influences of FDI, Paris, 2003, s. 2.

26

Ekonomik dengelerin ve yatırımcı güveninin sağlanabilmesi için, yerel para

biriminin istikrarlı ve dengeli bir kur politikasıyla yönetilmesi gereklidir. Özellikle

de yerel pazardan ihracat yapmak isteyen ÇUŞ'ler için bu istikrar çok önemlidir.

Aşırı değerli olan yerel paralar, ihraç mallarını rakip ülkelerdeki ihraç malları

karşısında pahalı kılacağı için, ihracatta bir nevi rekabet dezavantajı oluşur.

3.1.5. Sermaye ve Kâr Transferi

Yatırımcılar, kazandıkları kârları ve yatırdıkları sermayeyi ülkeden geri

çıkarmak isteyeceklerdir. Bu yüzden sermayelerini, kendilerine bu hakkı veren

ülkelere yapmaya dikkat ederler. Yerel bağlı şirketler, ana şirkete kârlarını tipik

olarak temettü, faiz ödemeleri, telif veya teknik yardım ödemeleri şeklinde

transfer ederler. Sermaye ve kâr transferine getirilecek engeller; vergi oranları

veya ülkeden döviz çıkışını kısıtlayan ya da zorlaştıran (merkez bankasından izin

veya onay alınması) uygulamalar şeklinde olabilir. Bazı durumlarda çok uluslu

şirket, sahibi ya da ortağı olduğu yerel şirketin hisselerini elinden çıkarmak

isteyebilir. Bu gibi aktiviteleri kısıtlayan ülkeler çekici bir yatırım ortamı

sunmamakta, ÇUŞ'ler sermaye ve kârların serbestçe hareket edebildiği ülkelere

yapmayı tercih etmektedirler.

3.1.6. Fikrî Mülkiyet Haklarının Korunması

Fikrî mülkiyet, bir şirketin fiziksel varlıklara sahip olduğu gibi, fiziksel

olmayan varlıklara da sahip olması anlamına gelir. Bu varlıklara örnek olarak üretim

süreçleri, bilgisayar yazılımları ve pazarlama teknikleri gösterilebilir. Sanayileşmiş

ülkelerde, şirketlerin bu türden varlıklar üzerindeki mülkiyeti patentler, telif hakları,

ticari markalar ve benzer diğer kanunlarca korunmaktadır.

ÇUŞ'lerin varlıklarının önemli bir kısmı fiziksel olmayan varlıklardan

oluşabildiği için, fikrî mülkiyetin korunması özellikle bilgisayar, telekomünikasyon

27

ve eczacılık gibi dinamik sektörlerde faaliyet gösteren şirketler için büyük önem

taşır. Yatırım çekmek isteyen ülkelerde özellikle bu sektörlerdeki şirketlerin

sermayelerini isterler, çünkü potansiyel faydaların en yüksek olduğu sektörler

bunlardır. Teknoloji transferi ve yerel teknolojik tabanın oluşumu, özellikle bu

şirketler vasıtasıyla gerçekleşecektir. Fakat bu sektörlerden doğrudan yatırım

çekebilmek için, ev sahibi hükümetlerin fikrî mülkiyet haklarının korunması

konusunda oldukça ciddi bir tavır takınmaları gerekmektedir.

Kimi ülkeler fikrî mülkiyetin korunması konusunda oldukça rahat

davranmaktadırlar. Bunun nedenlerinden biri de yerel firmaların bu teknolojileri

kullanarak istihdam ve ekonomik büyüme yaratmalarının önüne geçmemektir. Bu

yaklaşımlar özellikle bilgisayar sektöründe (korsan bilgisayar programları, oyunlar),

eğlence sektöründe (korsan film, müzik), tekstil sektöründe (sahte giysi, çanta,

ayakkabı) ve eczacılık sektöründe (yasa-dışı kopyalanan ilaçlar) görülmekle birlikte

patent ve ticari marka sahiplerine yılda yüz milyonlarca dolar para

kaybettirmektedir. Korsan sektörlerdeki cironun büyüklüğü, fikrî mülkiyet haklarının

korunması hususunu son yıllarda ön plana çıkarmıştır.

3.1.7. Ticaret Politikaları

Ülkelere yapılan ithalâtın ve ülkelerden dışarıya yapılan ihracatın

maliyetini ve zorluğunu belirleyen unsurlardan biri de ülkenin izlediği ticaret

politikasıdır. Bu politikalar ÇUŞ'lerin yakın takibi altındadır, çünkü küresel üretim

ve dağıtım stratejileri doğrultusunda erimliliklerini maksimize eden ve maliyetlerini

düşük tutan ülkelere yatırım yapmak isterler.

İthal mallarının maliyeti, ilgili tarife oranı ve yerel döviz kurundan etkilenir.

Bu malların fiyatları ise, üretiminde ithal girdi kullanan üreticileri yakından

ilgilendirmektedir. Tarifelerin, diğer ülkelerdeki oranlardan yüksek olması ÇUŞ'in

nihai ürününün fiyatını yükseltir. Uluslararası piyasalarda rekabet edebilmenin en

önemli unsurlarından biri maliyet olduğuna göre, yüksek tarifeler yatırımcıların

28

ülkeye gelmesini engeller. Buna benzer olarak kotalar, uğraştırıcı lisanslama ve onay

prosedürleri ve ithalât üzerindeki diğer tarife dışı engeller maliyetleri artırabilir,

rekabetçiliği ve yatırım ortamını bozabilir.

Bazı ülkeler, ihracatçıların mallarını göndermeden önce prosedür gereği

birkaç bürokratik işlemden geçmelerini istemektedir. Bunlar örneğin merkez

bankasından izin almak, mallarını gümrükten geçirmek, ya da başka onaylar almak

şeklinde olabilir. Bu işlemlerin, ihracatçıya zaman dışında ayrı bir maliyeti de

olabilir. Bu türden politikalar maliyetleri artırır ve nihai malların ulaşmaları gereken

pazarlara ulaşmalarını geciktirir. Uluslararası piyasalardaki yoğun rekabet yüzünden,

yükselen maliyetler ve gecikmeler, ev sahibi ülkeleri rekabette ve sermayede daha

avantajsız bir konuma getirecektir.

3.1.8. Devlet Düzenlemeleri

Devletin özel sektörün faaliyetleri üzerindeki kontrolü, işletmelerin

verimliliklerinde ve maliyetlerinde, dolayısıyla da kârlılık ve rekabetçilikleri

üzerinde önemli etkiye sahiptir. Devlet düzenlemelerinin olumlu olması,

yatırımcıların yatırım kararını alırken göz önünde bulundurdukları bir etkendir.

Piyasanın düzenli bir şekilde işleyebilmesi için bir kısım düzenlemelerin olması tabii

ki gereklidir. Fakat devletin piyasa üzerinde gereğinden fazla düzenleyici rol

üstlenmesi işletme maliyetlerini artırarak şirketlerin daha az verimli çalışmalarına

neden olacaktır.

Örneğin bazı hükümetler, ülkedeki işçilerin haklarını korumak amacıyla işten

çıkarmaları zorlaştırıcı kanunlar koyarlar. Bazı ülkelerde de, asgari ücret

uygulamasının yanı sıra, işçilere sağlık sigortası veya emeklilik fonu gibi avantajlar

sağlanmasını zorunlu kılan yasalar vardır. Bu gibi uygulamalar, sermayelerinde her

zaman rekabet avantajı kovalayan yabancı yatırımcılara ek maliyetler getireceği için

bazı durumlarda sermayeler gerçekleşmemekte, iş alanları yaratılamamaktadır.

Yatırımcıların gözünü korkutan devlet düzenlemeleri sadece bu alanda sınırlı de-

29

ğildir. Yatırım izinlerinin karmaşık bürokratik prosedüre tabi tutulması, sermayenin

ve kârların ülke içine ve dışına transferinde yeterli esnekliğin sağlanmaması ya da

faiz oranlarının devlet tarafından belirlenmesi gibi faktörler sermayelerin önünü

kesmek için birebirdir.

3.1.9. Vergi Oranları ve Teşvikler

Yatırım kararı alırken gözetilen önemli bir faktör de, vergilerin şirketin

normal faaliyet ortamını nasıl etkileyecekleridir. Sermayeler ve kârlar üzerindeki

aşırı vergi yükü ÇUŞ'lerin ev sahibi ülkeye yatırım yapmalarını engeller. Vergi yükü

sadece kârdan alınan vergi ile kalmamakta, kâr payı, telif hakkı, havale gibi ana

şirket ve yerel bağlı şirketler arasındaki para transferlerinden alınan vergileri de

içermektedir. Bazı ülkeler, yatırım çekmek için yarış içinde oldukları ülkelere karşı

avantaj sağlayabilmek için yatırımcılara uygun vergiler ve diğer teşvikleri içeren

paketler sunarlar. Bu paketler, burada belirtilen diğer şartlar da karşılandığı taktirde

ülkelerin yatırım çekmelerine yardımcı olabilirler.

3.1.10. Politik İstikrar

Yatırım kararını etkileyen en temel öğelerden biri ev sahibi ülkedeki politik

istikrardır. Yatırımcılar politik açıdan istikrarsız olan bir ülkeye yatırım yaparak

sermayelerini riske atmayı istemezler. Politik kurumların istikrarlı bir şekilde

işlediği, uzun vadeli risklerin de dolayısıyla düşük olduğu ülkeler yabancı

yatırımcılar için her zaman daha çekicidir. Bu güven ortamı oldukça önemlidir,

çünkü önceden de belirtildiği gibi, doğrudan yabancı sermaye yatırımın beklenen

kârları elde edebilmesi genellikle uzun vadede gerçekleşmektedir. Bu yüzden

yatırımcı güveni sadece güncel politik görünüme olan güveni değil, uzun vadeli

politik ve ekonomik istikrara olan beklentileri de yansıtmaktadır.20

20 Arıkan, Deniz. “Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları” Arıkan Yayım İstanbul. Mayıs, 2001, s.35

30

Politik rejimin karakteristiklerinin yanı sıra, ev sahibi ülkedeki devlet

memurlarının, özel sektör yöneticilerinin ve sendika liderlerinin tavırları da ülkenin

potansiyel sermayeler açısından çekiciliğini belirleyen etkenlerdir.

3.1.11. Makroekonomik Politika Çerçevesi

Bir ülkenin ekonomisindeki inişli çıkışlı seyir, doğrudan o ülkedeki ekonomi

yönetimi ile ilgilidir. İyi yönetilen ekonomiler istikrarlı bir ilerleme gösterirler ve

istikrarlı bir ekonomi yabancı yatırımcıların seçecekleri potansiyel yatırım

merkezlerinde aradıkları bir özelliktir. Yatırımcılar ekonomik belirsizliklere karşı

oldukça duyarlıdırlar ve sermayelerini kısarak, bazen de tamamıyla o ülkeden

çekilerek karşılık verirler. Bir ülkeye ilk defa girmek içinde o ülkedeki

makroekonomik dengelerin oturmasını ve istikrarın sağlanmasını beklerler. Nitekim

sadece yabancı yatırımcılar değil, bazen yerli yatırımcılar da ülkedeki

makroekonomik belirsizlikler karşısında sermayelerini yurt dışına çıkarırlar. Burada

en önemli gösterge enflasyon oranıdır. Düşük ve beklentilere uygun enflasyon oranı

ekonominin sağlam taşlar üzerine oturduğunu ifade ederken, yüksek enflasyon

şirketlerin mali işlemlerinde karışıklıklara ve zorluklara yol açar. Ayrıca bir ülkede

enflasyonu düşürmeye yönelik programlar genellikle talep kısıcı etki yaptıkları için

durgunluklara yol açar ve ekonomide faaliyet gösteren şirketlerin zarar etmelerine

neden olabilirler.

3.1.12. Altyapı /Destek Hizmetleri

Ev sahibi ülkedeki altyapı (yollar, havaalanları, telekomünikasyon ağı,

enerji) yatırımcı şirketlerin üretim ve ulaştırma faaliyetlerinde karşılaşacakları

maliyetler ve bunun doğal sonucu olarak da verimlilikleri üzerinde önemli bir rol

oynar. Bu yüzden doğrudan yabancı sermaye yatırımı çekmek isteyen ülkeler, bu

kaynaklarının daima modern ve işler şekilde olmalarına dikkat etmelidirler. Bir ülke

yukarıda belirtilen faktörlerin çoğunda avantajlı konumda olsa dahi, altyapı sorunları

varsa yatırım çekmekte zorlanabilir.

31

Altyapı kapsamına ayrıca imalât esnasında gerekli olabilecek destek

hizmetleri de girmektedir. Bu hizmetler arasında en önemlileri de sigortacılık

hizmetleri, yasal hizmetler, ticari bankalar, aracı kurumlar ve ulaştırma (hava, kara,

deniz) olarak belirtilebilir. Hammaddeler ve imalât için gereken diğer üretim

faktörlerinin yeterli miktarda ve rekabetçi fiyatlarla bulunabilmesi her zaman

yatırımı teşvik eden unsurlardır.

3.2. Doğrudan Yabancı Sermayenin Giriş Yöntemleri

Çok uluslu şirketler, doğrudan dış yatırıma karar verirken, dış piyasaya ne

şekilde açılacaklarını da araştırırlar. Gidilecek ülkenin yapısı ve karakteristiklerine

göre bir yatırım stratejisi belirlenir.

Bu stratejilerin en çok uygulananları şunlardır:

Kendisine ait yeni bir şirket kurması

Yerel şirketlerle yapılan ortak girişimler

Mevcut bir firmayla birleşme ya da onu satın alma

Daha çok ortakla stratejik birleşmeler oluşturma

Dünya piyasalarının bütünleşmesi, üretimin bölünmesini beraberinde

getirmiştir. Yani artık birçok şirketin üretimi, değişik ülkelerdeki üretim

merkezlerinde yapılmaktadır. Birçok mal, bir işlem gördükten sonra, bir sonraki

işlem için başka bir ülkeye transfer edilir. Yani, çok uluslu şirketler, kendi içlerinde

mal transferi yapar duruma gelmişlerdir.

Çok ulusluların, dış pazarda kendilerine ait yeni bir şirket kurmaları (yani

%100 sahiplik), bu şirketlere uluslararası operasyonlarını entegre edebilmek için

gereksinim duydukları kontrolü sağlar. Bu şekilde, yabancı bir ortak ile ortaya

32

çıkabilecek transfer fiyatlandırması çatışmaları gibi problemler yaşanmayacaktır.21

Bazı şirketler ise, yeni bir pazara girmeyi düşündüğünde o pazarda faaliyet

göstermekte olan bir şirketle ortak girişimde bulunmayı isteyebilir. Bu şekilde,

girmek istediği piyasa hakkındaki standartlar, özellikler ve yasal düzenlemeler

hakkında yerli ortak ona büyük fayda sağlayacaktır. Esasen ortak girişimler bazen ev

sahibi ülke tarafından zorunlu kılınmış olabilir. Ev sahibi ülke hükümetleri, yerli

firmaların yabancılarla ortaklık yaparak bilgi ve deneyimlerini artırmalarını teşvik

ederler. Bununla birlikte, bu konudaki birçok çalışma, çok uluslu şirketlerin ortak

sermayi tercih etmelerinin bir nedeninin de yüksek siyasi riske karşın önlem almak

olduğu sonucunu desteklemektedir.22

Birleşme ve satın almalar, kamuoyunda şirket evlilikleri olarak da adlandırılır.

Şirketler, bu vasıtayla birbirlerinin teknolojik birikimlerinden, yöneticilik

deneyimlerinden ve sermaye kaynaklarından yararlanarak rekabetçi güçlerini ve

dünya piyasasındaki paylarını artırmayı hedeflerler.

Aşağıdaki tabloda 1998–2003 yıllan arasında tamamlanan birleşme ve satın

almalar sektörlere göre sıralanmıştır. Bu tablodan, en büyük hareketliliğin finans,

ulaşım ve komünikasyon sektörlerinde olduğu görünmektedir. Birleşme ve satın

almalar, 2000 yılında bir trilyon doları geçerek müthiş bir seviyeye çıkmış, fakat

daha sonra düşüşe geçerek 2003 yılında 300 bin dolara kadar gerilemiştir

21 Halil, Seyidoğlu,. “Uluslararası İktisat; Teori, Politika ve Uygulama”.15.Baskı, İstanbul, Güzem Can Yayınları, 2003, s.721 22 Seyitoğlu, a.g.e., s.723

33

Tablo 1.1- Sektörlere Göre Uluslararası Birleşme ve Satın Almalar (milyon dolar) Sektör/Endüstri 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Birincil 5,455 7,397 8,968 6,357 9,309 4,227 Tarım, avcılık, ormancılık ve balıkçılık

1,497 241 1,472 784 37 228

Madencilik, petrol çıkarma 3,958 7,156 7,496 5,753 9,272 4,000

İmalat 257,220 287,126 302,507 199,887 115,460 112,758 Gıda, içki, tütün 16,922 33,014 60,189 23,238 20,996 23,307 Petrol ve nükleer yakıt 67,665 36,939 40,701 30,971 28,201 20,260 Kimyasallar ve kimyasal ürünleri 34,822 80,865 24,085 22,935 20,958 16,927

Metal ve metal ürünleri 7,947 10,974 12,713 20,081 9,015 11,390 Elektrikli ve elektronik eşya 29,062 40,893 68,284 29,097 8,678 7,817 Motorlu taşıtlar ve diğer ulaşım 48,904 17,038 30,852 5,127 6,516 6322 Diğer imalat 51,898 67,468 65,683 68438 21096 26735

Hizmetler 268,486 471,497 832,303 387,425 243,771 180,002Elektrik, gaz ve su 27,527 55,111 84,409 17,953 57,866 13,440 Ticaret 19,624 29,524 19,399 20,238 23,189 15,184 Finans 142,066 174,238 241,282 181,234 90,787 114,150

Ulaşım, ardiye ve komünikasyon 30,165 163,928 368,954 112,498 37,115 21,598 Diğer Hizmetler 49,104 48,696 118,529 55,502 34,794 15,630

Toplam 531,648 766,044 1,143,81 6593,960 369,789 296,988

Kaynak: UNCTAD, World Development Report 2004, s. 421

2003 yılında, değeri 1 milyar doların üzerinde olan 56 birleşme ve satın alım

gerçekleşmiştir. Bunların en büyüğü, merkezi İngiltere'de bulunan HSBC Holdings'in

Amerikalı Households International şirketini satın alması olmuştur. HSBC, bu işlem

için 15.3 milyar dolar ödemiştir.

Stratejik birleşmelerde taraflar hem birbirleri ile hisse senedi takası yaparlar,

hem de mal ve hizmet üretmek amacıyla ortak girişim kurarlar. Bu tür birleşmelerin

örnekleri otomobil, elektronik, telekomünikasyon ve uçak sanayi alanlarında çoktur.

Stratejik birleşmeler özellikle Ar-Ge maliyetlerinin yüksek olduğu ve piyasaya

girişte zamanlamanın önem taşıdığı sektörler için uygun bir yaklaşımdır.23

23 Natig Mecidov, Türkiye'de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Ekonomik Etkilerinin Analizi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004, ss. 43-44.

34

4. DOĞRUDAN YABANCI SERMAYENİN EKONOMİK

ETKİLERİ

Doğrudan yabancı sermaye, teorik olarak hem yatırımın yapıldığı ülke

açısından, hem de yatırımı yapan ülke açısından bazı ekonomik sonuçlar doğurur. Bu

sonuçlar hem iyi hem de kötü yönde olabilir. Küreselleşme karşıtları, her fırsatta çok

uluslu şirketlerin üretimlerini yurtdışına çıkararak, ülkelerindeki istihdam ve ücretleri

düşürdüklerini, bununla birlikte, gittikleri ülkelerde de çaresiz işçileri sömürdükle-

rinden şikâyet ederler. Ayrıca çok uluslu şirketlerin, gittikleri ülkedeki yerel

şirketleri piyasadan çekilmeye zorlayarak, yeni oluşumların önünü tıkayarak, o

ülkenin teknolojik gelişimini baltaladıkları da savunulan tezler arasındadır.

Örneğin dünyadaki tüm yerel alkolsüz içecek üreticileri Coca-Cola'nın

bulundukları piyasaya girmesinden çekinirler. Yerel dondurma üreticileri ise,

Unilever'in ürünlerine karşı rekabet edemeyeceklerini er ya da geç fark edeceklerdir.

Wal*Mart'ın bir ülkeye girişi genellikle yerel firmaların isyan etmesine neden

olmaktadır. Çünkü üstün alım gücü ile Wal*Mart, özellikle gelişmekte olan ülkelerde

yerel firmaları rekabetin dışına itebilecek kapasiteye sahiptir.24

Aslında bu karşıtlık hiç de yeni değildir. 1880 li yıllarda, ABD'de çok uluslu

şirketlerin yeni yeni ortaya çıktığı yıllarda da Amerikan şirketlerinin üretimlerini

yurtdışına taşımalarına şiddetle karşı çıkan bir kesim bulunmaktaydı. Yine de küresel

üretime ve üretim faktörlerinin küresel dağıtımına karşı çıkan gruplar, büyük ölçüde

kendi çıkarları zedelendiği için bu kadar tepki vermektedirler. Ekonomi teorisinde

faktörlerin optimal dağılımı her zaman verimliliği ve üretimi artırıcı bir unsurdur.

24 Arıkan, a.g.e.,s.38

35

4.1. Yatırımın Kaynaklandığı Ülke Ekonomisi Açısından Etkiler

Bu etkiler iki ana başlık altında incelenebilir:

İhracat üzerindeki etkiler

Faktör talebi üzerindeki etkiler.

ABD, II. Dünya Savaşı sonrasında en önemli yabancı yatırımcı olduğu için,

doğrudan sermayenin, yatırım yapan ülke açısından yaratacağı sonuçlar hakkındaki

tartışmalar da ilk olarak burada ortaya çıkmıştır. 1960larda, istihdam ve ihracatın

kötüleşeceği kaygısından dolayı işçi sendikalarının da desteği ile birlikte dış

sermayelere karşı kampanyalar yürütülmekteydi. Bu kampanyalar sonucunda

ülkeden kaynaklanın sermayeleri azaltmak ve ülkenin ödemeler dengesini düzeltmek

amacıyla bazı düzenlemeler yapıldı. Dış üretime değil, daha ziyade sermaye çıkışına

odaklanmış olan bu düzenlemeler, 1974 yılında kaldırıldı.

1960’lı ve 1970’li yıllarda yapılan çalışmalarda ulaşılan sonuç doğrudan

sermayelerin ihracatı ikame edeceği yönündeydi. Yani ABD yurt dışındaki üretimini

artırdıkça, ihracatının azalacağı düşünülüyordu. İlerleyen yıllarda bu görüş

tamamıyla ortadan kalktı. 2001 yılındaki çalışmasında İsveçli iktisatçı Swedenborg,

1965–1994 yılları arasında İsveçli şirketlerin yurtdışı üretimlerini artırdıkları halde,

bu şirketlerin İsveç'ten yaptıkları ihracat üzerinde negatif bir etki ile

karşılaşmadıkları sonucuna varmıştır. Avustralyalı şirketlerin yurtdışındaki

sermayelerini inceleyen bir çalışmada ise, sermayelerin ihracatı ikame edici etki

yapmak yerine, şirketleri yeni pazarlara açtığı ve büyüme imkânı sunduğu sonucu

çıkarılmıştır. Ayrıca birçok diğer ülkeyi ilgilendiren çalışmalar yapılmış, az sayıda

da olsa bazı negatif ilişkiler (sermayelerin ihracatı azaltması) tespit edilmiş, fakat

pozitif ilişkilere daha sıklıkla rastlanmıştır.25

Bu bulguları yorumlamanın bir yolu, yurtdışı üretim ile ihracat arasında genel

bir ilişki olmadığı sonucunu çıkarmaktır. Bazı durumlarda yurtdışı üretim ihracatı 25 Arıkan 2006, a.g.e.s.46

36

azaltmakta, bazı durumlarda da artırmaktadır. Bu etkilerin çeşitli nedenleri olabilir.

Şirketin yatay ya da dikey entegrasyona gitmiş olması, faaliyetlerin hizmetler ya da

imalat sanayinde yoğunlaşması ya da yatırım yapılan ülkenin gelişmiş veya

gelişmekte olan bir ülke olması farklı sonuçlar doğurabilir. Mantıken, yatay

entegrasyon sonucu (en azından imalat sektöründe) yurtdışı üretimin ihracatı

azaltabileceği, aynı şekilde dikey entegrasyonun da ihracatı artırabileceği

düşünülebilir. Fakat şimdilik bu konuda fazla bir kanıt yoktur. Zaten bilindiği üzere

dış ticaret, ülkelerin sürekli değişen karşılaştırmalı üstünlükleri gibi faktörler ile

belirlenmektedir. Bir dış yatırım gerçekleştirildiğinde ise, bir ülkeden diğerine akan

aslında fiziksel sermaye ya da üretim kapasitesi değil, daha çok fikri sermaye ve

üretim teknolojisidir.

Doğrudan yatırımın, bir ülkenin ihracatını etkilemese bile o ülke içerisindeki

faktör talebini, dolayısıyla da faktör fiyatlarını etkilediği yapılan çalışmalarla tespit

edilmiştir.

Örneğin, merkezi zengin bir ülkede olan çok uluslu şirketler, üretimlerinin

emek-yoğun kısmını, gelişmekte olan ülkelerdeki bağlı şirketlere aktarırlar, sermaye

yoğun kısmını ise kendi ülkelerinde yapabilirler. Yani emek-yoğun üretim, emeğin

bol ve ucuz olduğu ülkelerde, sermaye-yoğun üretim ise sermayenin bol ve ucuz

bulunduğu ülkelerde yapılır.

Bu sebeple gelişmiş ülkelerde çok uluslu şirketlerin emek faktörüne olan

talebi azalırken, gelişmekte olan ülkelerde emeğe olan talep artabilir. Lipsey, 1995

yılındaki çalışmasında, imalat sektöründeki bağlı şirketlerin net satışları ve ana

şirketin istihdamı arasında negatif bir ilişki bulmuştur. İmalat-dışı sektörlerdeki bağlı

şirketlerin net satışları ile ana şirket istihdamı arasında ise pozitif bir ilişki tespit

edilmiştir.26

26 Robert E. Lipsey, Home and Hoşt Country Effects of FDI, NBER Working Paper Series, No: 9293, Cambridge, Ekim 2002, s.33.

37

4.2 Yatırım Alan Ülke Ekonomisi Açısından Etkiler

Doğrudan sermayeler, yatırımı alan ülkede üretimi, istihdamı, ekonomideki

fiyatları, ihracatı, ithalatı, ödemeler dengesini, ekonomik büyümeyi ve genel olarak

ekonomik refahı birçok yönden etkiler. Bu etkiler olumlu ya da olumsuz olabilir;

bazı etkiler hemen ortaya çıkar, bazıları ise yıllar sonra belirir.27

Bu etkileri dört başlık altında inceleyebiliriz:

Ulusal gelir,

Ödemeler dengesi,

Ücretler

Verimlilik.

4.2.1 Ulusal Gelir

Çok uluslu şirketin, bulunduğu ülkedeki net ulusal gelire etkisi, o ülke

sınırları içerisinde yaptığı üretimdir. Fakat bazen üretimde kullanılan girdiler yerel

piyasadan temin edildiği için bunların toplam üretim değerinden düşülmesi gerekir.

O halde çok uluslu şirketin yarattığı katma değer:

Katma Değer - Ü - G (üretim - girdiler) olarak yazılabilir. Bu denklem

gelirler açısından yazılmak istenirse, çok uluslu şirketin yarattığı katma değer, üretim

faktörlerine yaptığı ödemeler (işçi ücretleri, maaşlar) ve elde ettiği kârların

toplamıyla ifade edilebilir:

Katma Değer = Ü – G = F + K (faktör ödemeleri + kârlar)

27 Arıkan 2006, a.g.e.s.40

38

Fakat bu denklem de, çok uluslu şirket tarafından istihdam edilen yerel

faktörlerin fırsat maliyetini (opportunity cost) hesaba katmamakladır.

Örneğin eğer çok uluslu şirket, kendisi istihdam etmediği taktirde ekonomide

atıl kalacak kaynakları kullanıyorsa, bu kaynakların fırsat maliyeti sıfırdır. Diğer

yandan, çok uluslu şirket istihdam ettiği kaynakları kendisi ile aynı verimlilikte

çalışan bir yerel firmadan transfer ediyorsa, o zaman bu faktörlerin fırsat maliyeti,

hizmetleri karşılığında çok uluslu şirketten aldıkları ücrete eşittir. Yani birçok uluslu

şirketin, gittiği ekonomide bir katma değer yaratabilmesi için, istihdam ettiği

faktörlerin fırsat maliyetinden yüksek bir değer üretiyor olması gerekir.28 Böylece

yukarıdaki denklem şu yeni şekli alır:

Katma Değer = (F + K) - FM (fırsat maliyeti)

Bu denkleme bir de çok uluslu şirketin neden olduğu pozitif ve negatif dışsal

ekonomileri de eklersek:

Katma Değer = (F+ K) - FM + L (dışsallıklar)

Doğrudan yatırımın, yatırımı alan ülke için kârlı olup olmadığını bulabilmek

için, ülkenin doğrudan yatırımdan doğan maliyetlerini de bu denkleme eklemek

gerekir. Bu maliyetler kısaca, üretimde yer alan yabancı faktörlere (teknoloji de

dahil) yapılan ödemelerin (kâr veya temettü ödemeleri, faizler, imtiyaz ücretleri v.s.)

toplamıdır. Maliyetleri de M olarak belirtirsek, denklem aşağıdaki gibi olur:

Katma Değer = [ ( F + K ) - FM + L ] / M

Eğer bu oran l'den büyükse, doğrudan yatırımın olumlu etkileri, olumsuz

etkilerinden daha büyüktür. Oranın l'den küçük olduğu durumlarda ise tam tersi söz

konusudur. Hem iktisat teorisi, hem de yapılan ampirik çalışmalar, doğrudan

28 Root, Franklin R., International Trade and Investment, 7.baskı, Saunth – Western P?ulishing, Cincinnati,1997, ss.628-630

39

sermayelerın çoğu zaman yatırımı alan ülkeye fayda sağladığı kanısında

birleşmiştir.29

4.2.2 Ödemeler Dengesi

Doğrudan sermayeler, gittikleri ülkenin ödemeler dengesi üzerinde de etkili

olmaktadırlar. Örneğin bir fabrika kurmak amacıyla ülkeye yurtdışından sermaye

girişi, ödemeler dengesine artı olarak işlenir. Fabrika üretime geçtiğinde ve bağlı

şirket ülke içerisindeki faaliyetlerine başladığında, üretiminin bir kısmını ihraç ede-

rek ya da ithal ikamesinde kullanarak ödemeler dengesine iyileştirici etki yapmaya

devam edebilir. Öte yandan, bağlı şirketin yurtdışından aramalı ya da hammadde

ithal etmesi de ödemeler dengesine eksi olarak işlenecektir.

Bununla birlikte kârların yurtdışına transferi ve yabancı üretim faktörlerine

yapılan ödemeler ülkeden döviz çıkışını artırır ve dolayısıyla ödemeler dengesini

bozar. Yani yabancı yatırımın ödemeler dengesi üzerindeki etkisi, yatırımın amacı ile

bağlantılıdır.

4.2.3 Ücretler

Bazı küreselleşme karşıtlarına ve basında zaman zaman yer alan haberlere

göre, çok uluslu şirketler bulundukları üçüncü dünya ülkelerinde işçileri sömürerek,

onları uzun çalışma saatleri boyunca ve ağır çalışma koşulları altında, oldukça düşük

ücretler karşılığında çalıştırmaktadırlar. Bu kötü imaj, işçi ücretlerinin, bu işçiler

tarafından üretilen ürünlerin satış fiyatlarında çok küçük bir yüzdeye karşılık gelmesi

ile de desteklenmektedir. Fakat bu, bir genellemeden daha ileri gitmemektedir.

Bir ülkedeki ücretler, yabancı şirketlerin girişinden ya da varlığından birkaç

değişik yönde etkilenirler. İlk olarak, yapılan çalışmalara göre yabancı sermayeli

şirketler, genellikle aynı sektörde faaliyet gösteren yerli şirketlerden daha yüksek 29 a.g.e., s.631.

40

ücret vermektedirler. Bunun değişik nedenleri olduğu savunulmaktadır. Çok uluslu

şirketler, gittikleri ekonomilerde, insanlar tarafından iyi bir şekilde karşılanmak için

bu taktiği uyguluyor olabilirler. Ya da beraberlerinde getirdikleri bilgi ve tek-

nolojinin yerel piyasadaki rakiplere ulaşmasını engellemek için, işten ayrılma oranını

düşük tutmak gerektiğinden dolayı yüksek ücret veriyor olabilirler. Ya da sadece

yerel piyasadaki iyi işçileri istihdam edebilmek için ücretleri yüksek tutmaktadırlar.

Yapılan bir çalışmada, 1970 yılı verilerine göre Meksika'da imalat sektöründe

yabancı sermayeli şirketlerin işçilerine verdikleri ücretin, Meksikalı şirketlere göre

yüzde 25-30 daha yüksek olduğu hesaplanmıştır. Dünya çapında, hem gelişmekte

olan, hem de gelişmiş ülkeler üzerinde yapılan çalışmalar, yabancı sermayeli

şirketlerin daha yüksek ücret verdiği sonucuna ulaşmıştır.

Yabancı şirketler tarafından verilen yüksek ücretlerin, sektördeki yerli

firmalara yansıması üzerinde yapılan çalışmalar henüz kesin bir sonuca

ulaşamamıştır. Öte yandan ekonomi genelinde yabancı hâkimiyetinin artması,

ülkedeki ortalama ücretleri etkilemektedir. Yabancı sermayenin girişiyle emeğe olan

talebin artması ortalama ücretlerin de artmasına neden olabilir. Aitken, Harrison ve

Lipsey, 1996 yılında Meksika ve Venezüella üzerinde yaptıkları araştırmada, yabancı

sermayenin girişiyle birlikte sektördeki ücretlerin arttığını saptamışlardır. Ücret artışı

kalifiye işçiler için daha yüksek olmuş, Venezüella'da, Meksika'da olduğundan daha

fazla hissedilmiştir. Bu da iki ülkenin ekonomik büyüklüklerinin farkından dolayı

olabilir.30

4.2.4 Verimlilik

Verimlilik, yapılan çalışmalarda farklı şekillerde tanımlanmıştır. Bazı

çalışmalar verimliliği "birim emek başına elde edilen çıktı" olarak hesaplarken, bazı

çalışmalarda ise "birim girdi (emek, sermaye, ara-malı) başına elde edilen çıktı"

olarak ele alınmıştır. Tanım ne olursa olsun, elde edilen sonuçlara göre çok uluslu

şirketler, özellikle gelişmekte olan ülkelerde yerel şirketlere göre daha verimli

30 Arıkan 2006, a.g.e.,s.41

41

çalışmaktadırlar. Çok uluslu şirketlerin daha verimli olmalarının temel nedeni, üretim

ölçeklerinin yerel şirketlere göre daha geniş olması ve üretimde daha çok sermaye-

yoğun teknolojiler kullanmalarıdır. Gelişmiş ülkelerde, aynı ölçekte ve teknoloji ile

üretim yapan yerel şirketlerin olması muhtemel iken, gelişmekte olan ülkelerde çok

uluslu şirket ve yerel şirketler arasındaki verimlilik farkı çok daha belirgindir.

Doğrudan sermayeler, yerel şirketlerin verimliliğini artırıcı bir rol oynar mı?

Yerel şirketler yabancı sermayeli şirketlerin faaliyetlerini, üretim tekniklerini veya

pazarlama stratejilerini taklit ederek daha verimli bir şekilde üretim yapmaya

çalışabilirler. Ya da artan rekabet dolayısıyla daha verimli çalışmak zorunda

kalabilirler. Fakat bu taşma etkisi hakkında elde edilen sonuçlar karışıktır ve genel

bir kanıya ulaşılamamıştır. Bazı çalışmalarda yerel şirketlerin verimlilik artışı

sağladığı saptanırken, bazı çalışmalar istatistiksel olarak anlamsız sonuçlara

ulaşmıştır. Yine de daha verimli şirketlerin ekonomiye girmesiyle birlikte

ekonomideki ortalama verimlilik artmaktadır.31

5. TÜRKİYE’DE ULUSLARARASI DOĞRUDAN SERMAYE GİRİŞLERİ

2005 yılı Türkiye için uluslararası doğrudan sermayeler açısından tarihi

zirvenin görüldüğü yıl olma özelliğini taşımaktadır. 2004 yılına göre yaklaşık 3,5 kat

artış gösteren uluslararası doğrudan yatırım girişi 2005 yılında 9,7 milyar ABD

Dolarına ulaşmıştır. Söz konusu tutarın bileşenlerine bakıldığında 7,9 milyar ABD

Doları tutarındaki kısmının sermaye transferi, kalan 1,8 milyar ABD Doları

tutarındaki kısmının ise yurt dışında yerleşiklerin Türkiye’deki gayrimenkul alımları

sonucunda oluştuğu görülmektedir.

Böylece Türkiye önemli ölçüde tek bir büyük ölçekli yatırımla 2001 yılında

31 Lipsey,Robert E, Foreing Direct Investors in Three Financial Crises, NBER Working Paper Series, No:8084, Cambridge 2002, s.59.

42

sağladığı 3,3 milyar ABD Doları tutarında uluslararası doğrudan yatırım girişinin

ardından, 2002 yılında çektiği 1,1 milyar ABD Doları seviyesinden besleyen artış

trendini sürdürmüştür.

Grafik 1.1-1995 – 2005 Döneminde Türkiye'de Uluslararası Doğrudan Sermayeler ( Milyon ABD Doları )

Kaynak: TCMB

Tablo 1.2 - 1995 - 2005 Döneminde Uluslararası Doğrudan Sermayeler ve Bileşenlere Göre Dağılımı (Milyon ABD Doları)

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Uluslararası doğrudan Sermayeler Toplam (Net)

885 722 805 940 783 982 3.352 1.137 1.752 2.837 9.686

Doğrudan Yabancı Sermaye

885 722 805 940 783 982 3.352 1.137 754 1.494 7.845

Sermaye (Net) 885 722 805 940 783 982 3.352 617 605 941 7.918Giriş 934 914 852 953 813 1.707 3.374 622 613 1.041 8.264Çıkış -49 -192 -47 -13 -30 -725 -22 _5 -8 -100 -346 Yeniden Yatırımda Kullanılan Kazançlar

132 204 168*

Diğer Sermaye — — — — _. — — 520 17 349 -241Gayrimenkul (Net) -- -- -- -- -- - -- -- 998 1.343 1.841Kaynak: TCMB *Tahmin Kaynak: TCMB

Grafik–1 ve Tablo-7’den görüleceği üzere, Türkiye’nin çektiği uluslar arası

doğrudan sermayeler 2000 yılı öncesi ve sonrası dönemler itibariyle incelendiğinde,

uzun dönemli eğilimde önemli bir pozitif yönlü kırılmanın gerçekleştiği

görülmektedir.

43

Türkiye’ye yapılan uluslararası doğrudan yatırım 1995 – 2000 döneminde

ortalama 853 milyon ABD Doları düzeyindeyken, özellikle 2003 yılı ve sonrasında

Türkiye’nin çektiri doğrudan yatırım artın göstermiş ve 2005 yılında 9,7 milyar ABD

Doları düzeyine yükselmiştir.

Büyüme, enflasyon ve faiz oranları gibi makroekonomik göstergelerde

görülen iyileşme; AB ile tam üyelik müzakerelerine ilişkin sürecin öngörülebilirlik

üzerindeki etkisi ve yatırım ortamının iyileştirilmesine yönelik yapısal reformların

hız kazanması Türkiye’nin uluslararası doğrudan sermayeler açısından cazibesini

artırmıstır. Özellikle finans sektöründe gerçeklesen satın alma işlemleri ile

özelleştirme ihalelerine yabancı yatırımcıların gösterdiği ilgi, Türkiye’nin artan

cazibesine somut örnek teşkil etmektedir.32

5.1. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1990–1994)

1990–1994 yıllarını kapsayan altıncı beş yıllık kalkınma planında yabancı

sermaye politikasına ilişkin önemli esaslan şöyle belirtilmiştir:33

Yabancı sermaye konusunda mevcut liberal politikaların

uygulanmasına devam edilecektir.

Yabancı sermaye mevzuatı, yabancı sermaye hareketlerini en geniş

anlamda kapsayacak şekilde geliştirilerek güncelleştirilecektir.

Yabancı sermayenin menkul kıymetlere yatırımının temin ve teşviki

yönündeki düzenlemelere devam edilecektir.

Önemli altyapı projelerinin gerçekleştirilmesi için uygun finansman

modelleri (Yap-İşlet-Devret gibi) çerçevesinde yabancı sermaye

katkısından azami ölçüde yararlanılacaktır.

Çeşitli ülkelerle, sermayelerin karşılıklı teşviki ve korunması ile çifte 32 http://www.hazine.gov.tr/guncelduyuru/AB_20060805_UluslararasiDogrudanYatirim_Rapor.pdf Erişim 12.04.2007 33 DPT, VI. BYKP

44

vergilendirmenin önlenmesi gibi ikili anlaşmaların yapılmasına

devam edilecektir.

Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planında uygulanan bazı teşvik politikaları ise

şu şekilde belirtilmiştir:

Teşvik politikasının temel amacı, rekabet edilebilir bir yapı içinde

döviz kazandırıcı faaliyetlerin ve plan hedefleri ile uyumlu olarak

sermayelerin artırılması ve bölgeler arası dengesizliğin azaltılmasıdır.

Bu plan döneminde yatırım ve döviz kazandırıcı faaliyetleri teşvik

sistemi, tek bir yasada toplanarak, birbirini tamamlayan, değişen iç ve

dış piyasa şartlarına uyum sağlayabilecek esneklikte, bürokrasiyi en

alt düzeye indirecek, daha az sayıda daha etkin araçlara sahip olacak

yönde geliştirilecektir.

AT’ ye tam üyelik konusu da dikkate alınarak, teşvik edilecek yatırım

projelerinin uzun dönemde rekabet şansına sahip teknolojik yapıda

kurulması, mevcut tesislerin ise, modernize ve tevsi edilmesi

hususları göz önünde bulundurulacaktır.

Teşvik politikası çerçevesinde, araştırma ve geliştirme, ileri teknoloji,

çevre kirliliğini önleme, enerji tasarrufu, doğal kaynaklan harekete

geçirme gibi konular üzerinde önemle durulacaktır.

Yatırım indirimi uygulamasının, indirimden istifade edecek aktif

değerlerin yeniden değerlendirilmesi yoluyla ortaya çıkacak yeni

değerler üzerinden yapılabilmesine imkân sağlayacak tedbirler

alınacaktır. Sermayelerin finansmanında özkaynak kullanımı teşvik

edilecektir. Ayrıca finansal kiralama yolu ile yapılacak sermayelerin

artırılması yönünde çalışmalar sürdürülecektir.

45

5.2.Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (1996–2000)

Yedinci beş yıllık kalkınma planı, bir yıl gecikme ile uygulamaya

konulmuştur. Bu planda Ülkemize gelecek yabancı sermaye konusunda izlenecek

politikalarının önemli esaslan şöyle belirtilmiştir;34

Türk ekonomisinin Dünya ekonomisiyle entegrasyonunda, dış pazar

payının arttırılmasında, yeni teknoloji temininde ve dış kaynak

sağlanmasında önemli bir işlevi olan yabancı sermaye girişini

hızlandırıcı bir ortamın yaratılmasına özen gösterilecektir.

Önemli altyapı sermayelerinin Yap-İşlet-Devret modeli çerçevesinde

gerçekleştirilmesi için yabancı sermaye katkısından azami ölçüde

yararlanılacaktır.

Gümrük Birliğinin de etkisiyle doğrudan yabancı sermayelerin

beklenen artışın yanı sıra, özelleştirme sürecinin hız kazanması ile

birlikte portföy sermayelerinde da artış olacaktır.

Ekonomik faaliyetlerin ihtiyaç duyduğu kaynakların temini için mali

derinleşmenin sağlanarak etkinliğin arttırılması mali piyasaların

uluslararası piyasalarla bütünleşmesinin sağlanması temel amaçtır.

Yabancı sermaye konusunda mevcut liberal politikaların

uygulanmasına devam edilecek, yabancı sermaye mevzuatı, yabancı

sermaye hareketlerini en geniş anlamda kapsayacak şekilde

geliştirilecektir.

34 DPT(1995), VI. BYKP

46

5.3. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi (2001–2005)

Sekizinci beş yıllık kalkınma planında Ülkemize gelecek yabancı sermaye

konusunda izlenecek politikaların önemli esasları şöyle belirtilmiştir:35

o Doğrudan yabancı sermayeleri ile ilgili mevzuat Avrupa Birliği

normlarıyla uyumlu hale getirilecektir.

o Yabancıların Türkiye'de çalışma haklan ve yabancı yatırımcının mülk

edinmesi ile ilgili alanları düzenleyen kanunlar günün ihtiyaçlarına

cevap verecek şekilde yeniden düzenlenecektir.

o Doğrudan yabancı sermaye ile ilgili Türkiye'nin imzaladığı

sözleşmelere işlerlik kazandırılacaktır.

o Doğrudan yabancı sermayeyi ileri teknoloji gerektiren üretim

alanlarına yönlendirecek bir şekilde etkin tanıtım kampanyaları

yapılacaktır.

o Doğrudan yabancı sermayenin, Ülkemizin üretim ve teknoloji

kapasitesi ve rekabet gücüne katkısına önem verilecek, ihracata dönük

ve yüksek katma değer yaratabilecek projeler özendirilecektir.36

14.208 adet uluslararası sermayeli firmanın ülke gruplarına göre dağılımına

bakıldığında ise AB ülkeleri ortaklı girişim sayısının 7.723 adet ile birinci sırada yer

aldığı görülmektedir. AB ülkeleri ortaklı uluslararası sermayeli şirketlerin içinde

Almanya 2.487 adet firma ile birinci sırayı alırken, onu İngiltere (1.289 adet) ve

Hollanda (1.128 adet) izlemektedir (Tablo 1.3). 35 DPT(2000), VI. BYKP 36 DPT (2000), VIII. BYKP. Uzun Vadeli Gelişmenin (2001–2023) ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planın Temel Amaçları ve Stratejisi

47

Tablo 1.3- Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısının Ülkelere Göre Dağılımı (2005 – 2006) (Şirket Sayısı)

Ocak – Eylül

1954 – 2006* Ülkeler

2005

2005 2006 Toplam AB Ülkeleri (25) 1.699 1.232 1.567 7.723 Almanya 525 377 446 2.487 Hollanda 214 157 207 1.128 İngiltere 337 257 360 1.289 Diğer AB Ülkeleri 623 441 554 2.819 Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç) 358 268 301 1.736 Afrika Ülkeleri 62 46 35 262 Kuzey Amerika 123 82 95 782 A.B.D. 108 71 81 706 Kanada 15 11 14 76 Orta ve Güney Amerika, Karayipler 16 12 11 90 Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri 417 327 334 2.506 Azerbaycan 65 46 62 322 Irak 63 52 62 394 İran 129 102 86 790 Diğer 160 127 124 1.000 Diğer Asya 178 120 124 926 Çin Halk Cum. 33 22 15 255 Güney Kore Cum. 18 15 9 112 Diğer 127 83 100 559 Diğer Ülkeler 26 19 46 183 Toplam 2.879 2.106 2.513 14.208

2006 Eylül itibariyle, Geçici Veriler Kaynak: Hazine Müsteşarlığı

14.208 adet uluslararası sermayeli firmanın illere göre dağılımına

bakıldığında; İstanbul ilinin 7.946 adet ile birinci sırada yer aldığı görülmektedir.

İstanbul ilini Antalya (1.655 adet), Ankara (1.010 adet) ve İzmir (871 adet) illeri

takip etmektedir (Tablo 1.4).

48

Tablo 1.4- Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayılarının İllere Göre Dağılımı

İl Şirket Sayısı (1954 – 2006)

İstanbul 7.946 Antalya 1.655 Ankara 1.010 İzmir 871 Muğla 788 Bursa 290 Mersin 276 Aydın 205

Kocaeli 180 Adana 111

Diğer İller 876 Toplam 14.208

2006 Eylül itibariyle, Geçici Veriler Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Tablo 1.5- Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Faaliyette Bulundukları İllerin Sektöre

Göre Dağılımı Sektörler İstanbul Antalya Ankara İzmir Muğla Tarım, Avcılık ve Balıkçılık 57 48 17 25 14 Madencilik ve Taşocakçılığı 74 10 42 26 2 İmalat Sanayi 1.717 99 158 258 16 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı 133 24 16 36 3 Tekstil Ürünleri İmalatı 264 4 10 22 2 Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı

226 9 9 24 -

B.Y.S.Makine ve Teçhizat İmalatı 140 - 14 20 1 Motorlu Kara Taşıtı, Römork, Yarı Römork İm.

75 - 9 16 -

Diğer İmalat 879 62 100 140 10 Elektrik, Gaz ve Su 64 8 37 8 1 İnşaat 317 311 109 48 124 Toptan ve Perakende Ticaret 3103 274 325 296 83 Oteller ve Lokantalar 361 329 63 60 200 Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri

779 153 48 45 103

Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri

898 338 130 66 214

Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyeti

576 85 81 39 31

Toplam 7.946 1.655 1.010 871 788 2006 Eylül itibariyle, Geçici Veriler Kaynak: Hazine Müsteşarlığı

49

Tablo 1.6- Uluslararası Sermayeli Firmaların Sayılarının Sektöre Göre Dağılımı ( Şirket Sayısı )

Ocak-Eylül 1954/2006 1954–2000

Sektörler Birikimli

2001

2002

2003

2004

2005 2005 2006 Toplam

Tarım, Avcılık Ormancılık ve Balıkçılık

77 9 4 29 31 40 25 30 220

Madencilik ve Taşocakçılığı

74 8 18 12 33 49 42 28 222

İmalat Sanayi 1.265 91 83 268 368 456 346 338 2.863 Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı

138 7 9 18 51 43 32 32 296

Tekstil Ürünleri İmalatı

118 13 12 64 60 79 61 37 383

Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalatı

162 7 6 29 46 41 29 35 326

B.Y.S.Makine ve Teçhizat İmalatı

195 6 7 21 25 31 22 36 221

Motorlu Kara Taşıtı, Römork, Yarı Römork İm.

112 12 7 17 18 20 16 14 200

Diğer İmalat 613 46 42 119 168 242 186 184 1.437 Elektrik, Gaz ve Su 58 5 5 7 15 12 12 30 132 İnşaat 153 25 21 29 137 348 246 320 1.033 Toptan ve Perakende Ticaret

1.610 173 207 433 911 809 599 660 4.803

Oteller ve Lokantalar 326 53 44 59 78 184 127 174 1.103 Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama Hizmetleri

326 50 44 96 219 262 208 224 1.221

Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri

297 43 38 89 236 525 366 537 1.765

Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyeti

248 27 34 86 92 194 135 172 846

Toplam 4.606 484 498 1.108 2.120 2.879 2.106 2.513 14.208 2006 Eylül İbareyle Geçici Veriler Kaynak: Hazine Müsteşarlığı

50

Tablo 1.7- Doğrudan Uluslararası Yatırım Girişleri 1995-2000 ( Fiili Girişler)

( Milyon $) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Doğrudan Yabancı Yatırım Toplamı (Net ) 885 722 805 940 783 982 Doğrudan Yabancı Sermaye 885 722 805 940 783 982 Sermaye (Net) 885 722 805 940 783 982 Giriş 934 914 852 953 813 1.707 Çıkış -49 -192 -47 -13 -30 -725 Diğer Sermaye - - - - - - Gayrimenkul (Net) - - - - - -

Tablo 1.8- Doğrudan Uluslararası Yatırım Girişleri 2001-2006 ( Fiili Girişler) 2001 2002 2003 2004 2005 Ocak-Eylül

/2005 Ocak-Eylül /2006

Doğrudan Y.Y.T. (Net ) 3.352 1.137 1.752 2.883 9.794 3.860 12.804 Doğrudan Y. Sermaye 3.352 1.137 754 1.540 7.953 2.832 10.475 Sermaye (Net) 3.352 617 737 1.191 8.191 3.029 10.466 Giriş 3.374 622 745 1.291 8.527 3.352 11.028 Çıkış -22 -5 -8 -100 -336 -323 -562 Diğer Sermaye - 52 17 349 -238 -197 9 Gayrimenkul (Net) - - 998 1.343 1.841 1.028 2.329

Yabancı Sermayeli Firmaların Yabancı Ortaklarından Aldıkları Kredi (Geçici Veriler ) Kaynak: T.C.Merkez Bankası