YARGI-DIŞI DENETİM YOLLARI¶f... · 2019. 6. 25. · YARGI-DIŞI DENETİM YOLLARI İDARE HUKUKU Engin SAYGIN ÜNİTE 14 . İdarenin Denetimi-Yargı-Dışı Denetim Yolları Atatürk

İÇİN

DEK

İLER

• İdari Denetim

• Siyasi Denetim

• Bağımsız Bir Kamu Denetçisi (Ombudsman) Tarafindan Denetim

HED

EFLE

R

•Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

• İdarenin yargı dışı denetim yollarından olan idarenin kendi kendini denetlenmesini açıklayabilecek,

• İdarenin TBMM tarafından yapılan denetim yollarını saptayabilecek ve

•Kamu Denetçisi (Ombudsman) tarafından yapılan denetimi belirleyebilecek bilgi ve beceri kazanacaksınız.

İDARENİN DENETİMİ-

YARGI-DIŞI DENETİM YOLLARI

İDARE HUKUKU

Engin SAYGIN

ÜNİTE

14

İdarenin Denetimi-Yargı-Dışı Denetim Yolları

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

İdari denetim, idarenin işlem ve eylemlerinin yine idari kuruluşlar tarafından

denetlenmesidir.

İDARENİN DENETİMİ- YARGI-DIŞI DENETİM YOLLARI

Yargı Dışı Denetim Yolları

Hukuk devleti ilkesinin önemli bir gereği, şüphesiz idarenin işlem ve eylemlerinin yargı denetimine tabi olmasıdır. Bununla beraber, idarenin hukuka uygun davranmasını sadece yargı denetimi ile sağlamak bazı açılardan mümkün değildir.

Her şeyden önce, idarenin sayısız işlem ve eylemlerinin denetimi sadece yargı organlarından beklenildiği zaman, bir süre sonra idari yargı yerlerinin ağır iş yükü altında kaldığı görülebilmektedir. Bu ağır iş yükü nedeniyle, yargı organlarının bu denetimi etkin ve verimli yapabilmeleri mümkün değildir. İkinci olarak, idari yargı denetimi sadece idari işlem ve eylemlerin hukuka uygunluğu ile sınırlıdır. Dolayısıyla, idarenin yargısal denetimi özü itibarıyla sınırlı bir denetimdir. Son olarak, idarenin idari yargı yerleri dışında bizzat kendi kendini denetlemesi yahut Türkiye Büyük Millet Meclisi ya da bağımsız organlar tarafından denetlenmesi, yargı denetimi ile karşılaştırıldıklarında, daha az usuli kuralları olan, daha hızlı ve yerindelik denetimini de içine alan daha geniş kapsamlı bir denetim imkanı sunmaktadır. Bu nedenle, bu ünitede, idarenin kendi kendini denetlemesini (idari denetim), idarenin TBMM tarafından denetlenmesini (siyasi denetim) ve bağımsız denetim organı olan Kamu Denetçisi ile denetlenmesini ele alacağız.

İdari Denetim

İdari denetim, idarenin işlem ve eylemlerinin yine idari kuruluşlar tarafından denetlenmesidir. Bu denetim, ya her bir kamu tüzel kişisinin içinde yer alan iki merciden birinin diğerinin işlem ya da eylemini denetlemesi biçiminde olabileceği gibi bir kamu tüzel kişisi ya da organının yapmış olduğu bir işlem ya da eylemin bir başka kamu tüzel kişisi ya da organı tarafından denetlenmesi biçiminde de olabilir. İdari denetimin birinci biçimi, hiyerarşi denetimidir. İdari denetimin ikinci biçimi ise vesayet denetimidir.

Hiyerarşi

Hiyerarşi (silsile-i meratip), idare içindeki görevliler arasındaki astlık-üstlük (amir-memur) durumunu ifade etmektedir. Ne tür bir örgüt ya da teşkilat olursa olsun, mutlaka en üst emretme yetkisine sahip bir makam, sonra sırasıyla onun altında makam ya da kişiler bulunur. Bu husus işin tabiatı gereğidir. İdare hukuku bakımından, başta devlet tüzel kişiliği olmak üzere her bir kamu tüzel kişisinin içinde hiyerarşi ilişkisi bulunmaktadır. Örneğin, İçişleri Bakanlığının teşkilat şemasına baktığımızda başta Bakan olmak üzere bu hiyerarşinin kurulduğunu görmekteyiz.



İdari Vesayet

İdari vesayet, merkezî idare (devlet) ile yerinden yönetim idareleri arasındaki bütünlüğü sağlayan hukuki araçtır. Bu yöntemle merkezî idarenin (devlet), yerinden yönetim idarelerini denetlemesine “idari vesayet denetimi” denir.

Anayasa hükmü: Merkezî idare, mahalli idareler üzerinde, mahalli hizmetlerin idarenin bütünlüğü ilkesine uygun şekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde birliğin sağlanması, toplum yararının korunması ve mahalli ihtiyaçların gereği gibi karşılanması amacıyla, kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idari vesayet yetkisine sahiptir (AY, m.127).

Her yerinden yönetim idaresi, merkezî yönetimin bir kanadı ile ilişkilendirilmiştir. Bu makamlara “idari vesayet makamı” denilmektedir. İdarî vesayet makamları, bu idareler üzerinde idari vesayet denetimi yetkilerini kullanırlar. Örneğin, İçişleri Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunun 29. maddesine göre, İçişleri Bakanlığının bağlı kuruluşları şunlardır:



İdari denetimin hiyerarşi ve vesayet denetimi

dışında iki farklı denetim biçimi daha olduğu

söylenebilir.

a) Emniyet Genel Müdürlüğü

b) Jandarma Genel Komutanlığı

c) Sahil Güvenlik Komutanlığı

d) Kamu Düzeni ve Güvenliği Müsteşarlığı

İdari denetimin hiyerarşi ve vesayet denetimi dışında iki farklı denetim biçimi daha olduğu söylenebilir. Bunlardan ilki, idari teftiş denilen bakanlıkların, bağlı ve ilgili kuruluşların bünyesinde denetim yapmak üzere oluşturulmuş kurullardır. Örneğin, İçişleri Bakanlığı Teftiş Kurulu Başkanlığı Bakanın emri veya onayı üzerine görev yapar. Teftiş Kurulu ve mülkiye müfettişlerinin görev, yetki ve sorumlulukları ile çalışma usulleri tüzükle düzenlenir. Bu görevler:

a) Bakanlığın merkez birimlerinin, bağlı kuruluşların, il ve ilçelerin ve mahalli idarelerle, bunlara bağlı ve bunların kurdukları veya özel kanunlarla kurulmuş birlik, işletme, müessese ve teşebbüslerin işlem ve hesaplarını teftiş eder ve denetler, inceler ve soruşturma yapar,

b) Bakanlığın amaçlarını daha iyi gerçekleştirmek, mevzuata, plan ve programlara uygun çalışmasını temin etmek amacıyla gerekli teklifleri hazırlar ve Bakana sunar,

c) Mahalli idarelerin seçilmiş veya tayin edilmiş organları ve bunların üyeleriyle diğer kamu görevlileri hakkında inceleme, araştırma ve soruşturma yapar,

d) Teftiş rapor ve layihaları ile soruşturma raporlarını inceleyip değerlendirir,

e) Çeşitli konularda inceleme ve araştırmalar ile merkez, il ve ilçe kuruluşlarının özel teftişlerini yapar,

f) Müfettişlerin yıllık çalışma programlarını hazırlar, Bakanlık ve Bakanlığa bağlı ana hizmet kuruluşlarının denetim programları arasında koordinasyonu sağlar,

g) Özel kanunlarla verilen diğer görevleri yapar.

Hiyerarşi ve vesayet denetimi dışındaki diğer bir denetim şekli ise merkezde denetim yapan diğer kuruluşlar vasıtasıyla yapılan denetimdir. Bunlar: Cumhurbaşkanlığı Devlet Denetleme Kurulu, Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurumu, Danıştay ve Sayıştaydır.

Cumhurbaşkanlığı Devlet Denetleme Kurulu, Anayasa’nın 108. maddesinde yer almaktadır. İdarenin hukuka uygunluğunun, düzenli ve verimli şekilde yürütülmesinin ve geliştirilmesinin sağlanması amacıyla, Cumhurbaşkanı’na bağlı olarak kurulmuştur. Tüm kamu kurum ve kuruluşlarında, sermayesinin yarısından fazlasına bu kurum ve kuruluşların katıldığı her türlü kuruluşta, her düzeydeki isçi ve işveren kuruluşlarında, kamuya yararlı derneklerle vakıflarda Cumhurbaşkanı’nın isteği üzerine her türlü inceleme, araştırma ve denetlemeleri yapar. Silahlı kuvvetler ve yargı organları, Devlet Denetleme Kurulu’nun görev alanı dışındadır. Devlet Denetleme Kurulu, her türlü bilgi ve belgeyi kurumlardan ister, bu doğrultuda raporlar hazırlar. Kamu kurum ve kuruluşları bakımından hazırlanan rapor ihbar niteliğindedir, ancak hazırladıkları raporların bağlayıcılığı bulunmamaktadır.



Siyasi denetim, esas itibarıyla yasama

organının hükümeti denetlemesi biçiminde olmaktadır. Siyasal denetimde, yasama

organı idareyi doğrudan doğruya değil, fakat hükümet aracılığı ile

denetlemektedir.

Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu Hakkındaki 24.06.1983 tarih ve 72 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Yüksek Denetleme Kurulunun kuruluşu, görev ve yetkilerine ilişkin kurallar yeniden düzenlenmiştir.

72 sayılı KHK’ ya göre Yüksek Denetleme Kurulu Başbakanlığa bağlı, tüzel kişiliğe sahip yüksek bir denetleme organıdır.

Yüksek Denetleme Kurulu denetiminin temel kaynağı Anayasanın 165. maddesidir. Anayasa’nın 165. maddesi ise denetlenen kuruluşları sermayelerinin yarıdan fazlasının doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlete ait olan istisnasız bütün kamu kuruluş ve ortaklıkları şeklinde sınıflama yaparak kapsamına almıştır. İktisadi denetim, bütünleşik denetim ve sistemci denetim adlarıyla da anılan ekonomik denetim, mali tablolar, uygunluk ve performans denetimlerinin birlikte yürütüldüğü ve raporlandığı bir denetim türüne sahiptir. Ancak kararları bağlayıcı değildir. 6085 sayılı Kanun ile Yüksek Denetleme Kurulunun görevleri Sayıştay lehine daraltılarak görev paylaşımı yoluna gidilmiştir.

Danıştay, Anayasa’nın 155. maddesinde düzenlenmiştir. Yüksek yargı organları arasında sayılmaktadır. Yargı organı olarak uyuşmazlıkları çözmenin dışında, Başbakan ve Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarıları, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında iki ay içinde düşüncesini bildirmek, tüzük tasarılarını incelemekle görevlidir. Yargısal görevleri dışında yapmış olduğu bu işlevi danışma ve tetkik mercii sıfatıyla yapar.

Sayıştay, Anayasa’nın 160. maddesinde düzenlenmiştir. Sayıştay, Anayasa’ya göre genel ve katma bütçeli kurumların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamakla görevlendirilmiş bir hesap mahkemesidir. Sayıştayın yapmış olduğu idari denetimin en önemli örneği Sayıştay Kanunu 28. maddede ve devamında yer alan vize ve tescil işlemleridir. Sayıştayın bütçe uygulaması yönünden kurumların harcamalarını hukuka ve bütçeye uygunluk yönünden denetlemesine vize işlemi, kurumların harcamaya ilişkin olarak yaptıkları sözleşmeleri bütçeye ve yasalara uygunluk açısından denetlemesine tescil işlemi denir. Harcama öncesi yapılan denetim olan vize işlemi Sayıştayın görev alanından çıkarılmıştır.

Siyasi Denetim

Siyasi denetim, esas itibarıyla yasama organının hükümeti denetlemesi biçiminde olmaktadır. Siyasal denetimde, yasama organı idareyi doğrudan doğruya değil, fakat hükümet aracılığı ile denetlemektedir. Gerçekten Anayasa’nın 112. maddesinin birinci fıkrasında, Bakanlar Kurulu’nun hükümetin genel siyasetinin yürütülmesinden dolayı yasama organına karşı siyasal sorumluluğu belirtildikten sonra, aynı maddenin ikinci fıkrasında da her bir bakanın kendi yetkisi içindeki işlerden ve emri altındakilerin işlemlerinden de yasama organına karşı münferiden sorumlu olacakları belirtilmiştir. İşte yasama organı hem Bakanlar Kurulu’nu hem de tek tek bakanları denetlemek suretiyle idareyi de denetlemiş olmaktadır.

Siyasi denetimde, Bakanlar Kurulu ve münferit bakanlar aracılığı ile esas itibarıyla merkezî idare denetlenmektedir. Ancak idarenin bütünlüğü ilkesi uyarınca öteki kamu tüzelkişileri de vesayet bağı ile merkezî idare makamlarına



Soru, Meclis araştırması ve genel görüşme

yollarına sivil toplumun katılımı, nitelik ve işleyiş

bakımından daha uygundur. Meclis

soruşturması ve gensoru, bir veya birkaç bakanın, genel olarak Hükümetin

siyasi ve hukuki sorumluluğunun ön plana

çıktığı yollardır.

bağlanmış bulunduklarından, bu denetim ile yerel yönetimlerin ve öteki yerinden yönetim kuruluşlarının da vesayet bağı ile bağlı bulundukları merkezî idare makamının başındaki bakan ya da Başbakan aracılığı ile denetlenmeleri mümkün olabilmektedir.

Türkiye Büyük Millet Meclisinin Bilgi Edinme ve Denetim

Yolları

TBMM’nin bilgi edinme ve denetim yolları Anayasa’nın 98, 99 ve 100. maddelerinde soru, genel görüşme, Meclis araştırması, Meclis soruşturması ve gensoru olarak belirtilmiş , Meclis İçtüzüğünde ise bu yolların ayrıntıları düzenlenmiştir.

Soru, Meclis araştırması ve genel görüşme yollarına sivil toplumun katılımı, nitelik ve işleyiş bakımından daha uygundur. Meclis soruşturması ve gensoru, bir veya birkaç bakanın, genel olarak Hükümetin siyasi ve hukuki sorumluluğunun ön plana çıktığı yollardır.

a- Soru: Bakanlar Kurulu adına, sözlü veya yazılı olarak cevaplandırılmak üzere Başbakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir.

b- Meclis araştırması: Belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan incelemeden ibarettir.

c- Meclis soruşturması: Başbakan veya bakanlar hakkında, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsayısının en az onda birinin vereceği önerge ile soruşturma açılması istenebilir.

d- Gensoru: Mevcut, görevde bulunan Başbakan, bir veya birkaç bakan hakkında, izledikleri politika, bakanlığın faaliyet ve işlemleri söz konusu edilerek iddiaların genişçe tartışılmasına imkan veren ve sonuçta hedefteki Hükümet üyesinin düşürülebilmesine kadar varabilen denetim yoludur.

Türkiye Büyük Millet Meclisine Başvurma

Anayasa’nın dilekçe hakkını düzenleyen 74. maddesi ile bu hakkın kullanımına ilişkin usul ve esasları koyan 1 Kasım 1984 tarih ve 3071 sayılı Dilekçe Hakkının Kullanılmasına Dair Kanun’a göre, vatandaşlar kendileri ve kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne de yazı ile başvurma hakkına sahiptirler. Bu nedenle, vatandaşlar idare ile ilgili dilek ve şikâyetlerini de yazılı olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne bildirebilecek ve böylece İdare üzerinde meclis denetimini başlatabileceklerdir.

İncelenemeyecek dilekçeler: Madde 6 – Türkiye Büyük Millet Meclisine veya yetkili makamlara verilen veya gönderilen dilekçelerden;

a) Belli bir konuyu ihtiva etmeyenler,

b) Yargı mercilerinin görevine giren konularla ilgili olanlar,

c) 4’üncü maddede gösterilen şartlardan herhangi birini taşımayanlar incelenemezler.



Dilekçede bulunması zorunlu şartlar: Madde 4 – (Değişik: 2/1/2003-4778/26 md.) Türkiye Büyük Millet Meclisine veya yetkili makamlara verilen veya gönderilen dilekçelerde, dilekçe sahibinin adı-soyadı ve imzası ile iş veya ikametgâh adresinin bulunması gerekir.

Ancak gerek Dilekçe Komisyonunun ve gerek Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin idari konulara ilişkin dilekçeler üzerine almış oldukları kararlar İdareyi bağlamaz.

Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsman)

İlk kez 1809 tarihli İsveç Anayasası ile İsveç’te kurulan ombudsman, kurumun aynı adla hızla yayılması sonucu günümüzde her kıtada bilinen bir kavram halini almıştır. Ombudsman kurumunun sayısı yalnızca kamu sektöründe ve ulusal düzeyde olmak üzere dünyada 120’yi aşmıştır. Sadece Avrupa Birliği’nde 27 üye ülkenin 25’i bu kuruma ulusal düzeyde sahip bulunmaktadır. Ayrıca Birliğin kendisi, Avrupa Ombudsmanı adında bir kuruma sahiptir. Avrupa Ombudsmanı, Maastricht Anlaşması çerçevesinde Avrupa Birliği kurum ve organlarının kötü yönetimi hakkındaki şikâyetleri araştırması için oluşturulmuştur.

Dünyada Ombudsman adı ile pek çok ülkede var olan Kamu Denetçiliği Kurumunun ülkemizde kurulabilmesi uzun bir süreç almıştır. Bu sürecin sonunda 2010 yılında anayasa değişikliği paketinde dilekçe hakkını düzenleyen 74. maddeye yapılan aşağıdaki eklemelerle kurum, anayasal bir yapıya kavuşmuştur:

“Herkes, bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu Denetçiliği Kurumu idarenin işleyişiyle ilgili şikâyetleri inceler.

Kamu Başdenetçisi, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından gizli oyla dört yıl için seçilir. İlk iki oylamada üye tamsayısının üçte iki ve üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu aranır. Üçüncü oylamada salt çoğunluk sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yapılır; dördüncü oylamada en fazla oy alan aday seçilmiş olur.

Bu maddede sayılan hakların kullanılma biçimi, Kamu Denetçiliği Kurumunun kuruluşu, görevi, çalışması, inceleme sonucunda yapacağı işlemler ile Kamu Başdenetçisi ve kamu denetçilerinin nitelikleri, seçimi ve özlük haklarına ilişkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.”

29 Haziran 2012 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren 6328 sayılı Kanun ile Kamu Denetçiliği Kurumu detaylı bir şekilde düzenlenmiştir. 6328 sayılı Kanun’a göre, idarenin işleyişi ile ilgili şikâyet üzerine, idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve idareye önerilerde bulunmakla görevli, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı, kamu tüzel kişiliğini haiz, özel bütçeli ve merkezi Ankara’da bulunan Kamu Denetçiliği Kurumu kurulmuştur.



Öğretide Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsman)

Türkiye’deki akademisyenlerin ombudsman konulu ilk çalışmaları Ombudsmanın dünyada yayılmaya başladığı 1970’li yıllara denk düşmektedir. Ombudsman kurumuna atıf yapan ilk çalışma Tahsin Bekir Balta’nın İdare Hukukuna Giriş adlı eseridir (Balta, 1970). Ombudsman hakkındaki ilk kapsamlı çalışma ise, Ömer Baylan’ın Vatandaşın Devlet Yönetimi Hakkındaki Şikâyetleri ve Türkiye İçin İsveç Ombudsman Modeli adlı çalışmasıdır (Baylan, 1977). Bu tarihten sonraki ombudsman konulu çalışmalara Baylan’ın bu eserinin yol gösterici olduğu söylenebilir.

Ombudsman kurumunu detaylı bir şekilde inceleyen ilk çalışma 1977 yılında yayınlanmış olsa da, 1980’li yıllarda bu konuda çok fazla çalışma yapıldığını söylemek zordur. Parlamento istikrarsızlığı ile politik kutuplaşma ve hatta Eylül 1980’deki askeri darbe ile sonlanan toplumsal çatışma ortamı ombudsman kurumunu ele alan çalışmaların ortaya çıkmamasının ana sebebi olarak görülebilir. Yine de 1982 Anayasası hazırlık çalışmaları sırasında Ankara Üniversitesi Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne bağlı öğretim üyelerinin temel hak ve özgürlüklerin korunması için Kamu Denetçiliği Kurumu oluşturulması önerisi dikkat çekicidir (Gerekçeli Anayasa Önerisi, 1982). Milli Güvenlik Kurumu bu öneriyi kabul etmemiş ve fakat Devlet Denetleme Kurumu’nu kurmuştur. Süleyman Arslan gibi bazı akademisyenler idarenin eylemlerini denetlemek üzere kurulan Devlet Denetleme Kurumu’nun varlığının bile, bu kurum ombudsman olmasa da, yargı-dışı bir denetim mekanizmasına duyulan ihtiyacı gösterdiğini kabul etmektedir (Arslan, 1992: 1044). 1980’lerde ombudsman kurumunu yüzeysel olarak inceleyen birkaç çalışma ya Avrupa’daki ombudsman kurumlarını incelemiş (Arslan, 1986: 156) ya da ombudsman ile ilgili farklı dillerdeki çalışmaların Türkçeye çeviri olarak kalmıştır (Pickl, 1986: 36). Bu dönemde ortaya çıkan çalışmaların ortak noktası Türkiye’de ombudsman kurumuna ihtiyaç duyulup duyulmamasının sorgulanmamasıdır.

1990’lı yılların sonunda Ombudsman kurumuna yönelik artan ilgi bu konuda daha çok kitap ve makalenin ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur. 1999 yılında Müslüm Akıncı ombudsman kurumunu bağımsız idari otoriteler başlığı altında incelemiştir (Akıncı, 1999). Aynı yıl Zakir Avşar ise Türkiye’deki idari adaletsizlikleri ortadan kaldırmak için bir model olarak ombudsmanı ele almıştır (Avşar, 1999). İnsan hakları bağlamında ise Yıldırım Uler’den sonra (Uler, 1990) ilk kez Tufan Erhürman ombudsman kurumunun insan hak ve özgürlüklerinin koruması rolüne değinmiştir (Erhürman, 1995, Erhürman, 1998; Erhürman 2000). 2002 yılında Yılmaz Altuğ ve 2005 yılında Kemal Özden ombudsman kurulmasına ilişkin TBMM’deki çalışmaları da içeren eserler ortaya koymuşlardır (Altuğ 2002, Özden, 2005).

Sözü edilen bu akademik çalışmaların ardından, TBMM 15 Haziran 2006 tarihinde Kamu Denetçiliği Kurumu adı altında ombudsman kurulmasını kabul etmiştir (5521 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu, Kabul No: 15/06/2006.) Ancak dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer söz konusu Kanunu yeniden görüşülmek üzere geri göndermiştir. TBMM’nin 28 Eylül 2006 tarihinde Kanunu yeniden kabul etmesi üzerine, (5548 sayılı Kamu Kurumu Denetçiliği Kanunu, Kabul No: 28/09/2006) Cumhurbaşkanı ilgili Kanunu



Paris Prensipleri diye adlandırılan ve Birleşmiş

Milletler Genel Kurulu’nun kabul etmiş olduğu ulusal insan hakları kurumlarının kuruluş, görev ve

işleyişlerine, yetki ve sorumluluklarına ilişkin

ilkeler (Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nun

20.12.1993 tarih ve 48/134 sayılı “İnsan

Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması için Ulusal

Kurumlar Kararı”), Ombudsmanın

kurumunun temel nitelikleri konusunda bir

liste sunmaktadır.

onaylamak zorunda kalmış, fakat Anayasa Mahkemesi’ne başvuracağını kamuoyuna duyurmuştur. Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ve yeterli sayıdaki TBMM üyesinin başvurusu neticesinde Anayasa Mahkemesi önce 27 Ekim 2006 tarihinde ilgili Kanunun Geçici 1’inci maddesinin yürürlüğünün durdurulmasına karar vermiş ve bu karar 1 Kasım 2006 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanmıştır. Daha sonra Yüksek Mahkeme 25 Aralık 2008 tarihinde Kanununu anayasaya aykırı bularak iptal etmiş ve bu iptale ilişkin gerekçeli karar 4 Nisan 2009 yılında Resmi Gazete’de yayınlanmıştır. Hem ombudsman kurumunun anayasallığı hem de Türkiye’nin bu kuruma ihtiyacı olup olmadığı tartışmaları 12 Eylül 2010 tarihinde yapılan anayasa değişikliği ile aşılabilmiştir.

Kamu Denetçisinin (Ombudsmanın) Temel Nitelikleri

Paris Prensipleri diye adlandırılan ve Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun kabul etmiş olduğu ulusal insan hakları kurumlarının kuruluş, görev ve işleyişlerine, yetki ve sorumluluklarına ilişkin ilkeler (Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nun 20.12.1993 tarih ve 48/134 sayılı “İnsan Haklarının Geliştirilmesi ve Korunması için Ulusal Kurumlar Kararı”), Ombudsmanın kurumunun temel nitelikleri konusunda bir liste sunmaktadır. Bu nitelikler şunlardır:

Bağımsızlık: Hükümete karşı bağımsızlık (yetki ve sorumluluklar anlamında), Anayasa veya yasa tarafından belirlenmiş geniş bir yetki, yeterli bütçe ve uzun görev süresi.

Tarafsızlık: Komisyon üyelerinin atanmasında toplumun çoğulcu yapısını temsil etmesi.

Erişebilirlik: Bireylerden, onların temsilcilerinden, üçüncü şahıslardan, hükümet dışı kuruluşlardan ve işçi sendikaları birlikleri ile yetkilendirilmiş olmaları halinde herhangi temsil organizasyonlarından şikâyetleri alma.

Ulusal İnsan Hakları Kurumları (UİHK)’nın gücü ve etkinliği: Tavsiye niteliğindeki görüşlerini, düşüncelerini, önerilerini ve raporlarını ilgili makamların talebi üzerine ya da kendiliğinden araştırma yetkisine sahip ise bu yolla Hükümete, parlamentoya ve diğer yetkili organlara sunma; bu görüşlerin, tavsiyelerin, önerilerin ve raporların yayınlanması; ulusal mevzuatın, düzenlemelerin ve uygulamaların devletin tarafı olduğu uluslararası insan hakları enstrümanlarına uygun hale getirilmesinin sağlanması ve geliştirilmesi; uluslararası insan hakları enstrümanlarının onaylanmasını, bu enstrümanlara ulaşılmasını ve bu enstrümanların uygulanmasının sağlanmasını teşvik etme; devletlerin BM organlarına ve komitelerine, anlaşma yükümlülüklerine uygun olarak bölgesel kurumlara ve gerekli yerlere sunmaları gereken raporlara konu hakkındaki görüşlerini bu devletlerin bağımsızlıklarına da saygı göstermek suretiyle açıklayarak katkı sağlama; BM sistemi içinde yer alan diğer kuruluşlar, bölgesel kuruluşlar ve diğer ülkelerin insan haklarının korunması ve geliştirilmesi alanında yetkili ulusal kurumları ile işbirliği yapma; okullarda, üniversitelerde ve mesleki çevrede insan haklarının öğretilmesi ve insan hakları alanında araştırma yapma programlarının oluşumuna ve bunların yürütülmesine yardımcı olma; her türlü ayrımcılıkla ve özellikle etnik ayrımcılıkla mücadelede toplum bilincini artırma ve özellikle danışma, eğitim ve



bütün basın organlarının kullanımı suretiyle insan haklarını ve çabalarını yayınlama.

6328 sayılı Kanun’a göre Kamu Denetçiliği (Ombudsman)

Yukarıda sayılan özelliklerin 6328 sayılı Kanun’da hangi oranda yer aldığına değinmek faydalı olacaktır.

Kurumun görev alanı nasıl tanımlanmaktadır?

6328 sayılı Kanun’un 1. maddesi Anayasa’nın 125’inci maddesi ile paralel ve hatta ondan daha geniş bir kapsam taşımaktadır. Nitekim, Anayasanın 125’inci maddesindeki “idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır” hükmü ile idarenin eylem ve işlemleri yargı denetimine tabi tutulur iken, ombudsman kurumuna idarenin işleyişi ile yapılacak şikayetlerde idarenin işlem ve eylemlerinin yanı sıra idarenin tutum ve davranışlarının da konu olacağı belirtilmiştir. Sözü edilen bu yaklaşım ile iyi yönetim anlayışı doğrultusunda, idari davalara konu olamayacak idari tutum ve davranışların kurumun denetimine tabi tutuluyor olması önemli bir noktadır.

Ancak;

a) Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler ile resen imzaladığı kararlar ve emirler,

b) Yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler,

c) Yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin kararlar,

ç) Türk Silahlı Kuvvetlerinin sırf askerî nitelikteki faaliyetleri,

Kurumun görev alanı dışındadır.

Kurumun Görevi

Madde 5- (1) Kurum, idarenin işleyişi ile ilgili şikâyet üzerine, idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve idareye önerilerde bulunmakla görevlidir.

Kurumun şikâyet/başvuru alma yetkisi var mıdır?

Kurumun şikâyet/başvuru alacağı 6328 sayılı Kanun’un 5. maddesinde belirtilmiştir. Kanunun 17. maddesi bu kez, başvuru ve usulü kenar başlığı ile kuruma gerçek ve tüzel kişilerin başvurabileceğini düzenlemiştir. Dolayısıyla, ombudsmanın bir yargı-dışı denetim mekanizması olması gerçeği karşısında, şikayet/başvuru alacağı açıkça düzenlenmiştir.



Başvuru ve usulü

Madde 17- (1) Kuruma, gerçek ve tüzel kişiler başvurabilirler. Başvuru sahibinin talebi üzerine başvuru gizli tutulur.

Varsa, bu şikayetlerin (başvuruların) sonuçlandırılması için nasıl prosedür öngörülmüştür? (Şikayeti kurum kendisi mi çözümleyecektir? Başvurunun içeriğinde ihbar edilmesi gereken bir suçtan bahsediliyorsa yargıya intikal mi ettirecektir?)

6328 sayılı Kanun inceleme ve araştırma kenar başlığı altında kurumun kendisine yapılan şikayetleri/başvuruları sonuçlandırması için bir prosedür öngörmüştür. Şöyle ki, öncelikle kurum inceleme ve araştırmasını başvuru tarihinden itibaren en geç altı ay içinde sonuçlandırmak durumundadır. Bununla birlikte, ilgili maddede, kurum inceleme ve araştırma sonucunu ve varsa önerilerini ilgili mercie ve başvurana bildireceği ve başvuruna işleme karşı başvuru yolları da göstereceği belirtilmişti.

Bu düzenlemelerden anlaşıldığı üzere, kurum kendisine yapılan şikayetleri/başvuruları kendisi çözmeyecektir. Sadece araştırma sonucunu ve varsa önerileri ilgili makama iletecektir. Aynı şekilde ilgili düzenlemede kurumun ilgiliye başvuru yollarını da göstereceği belirtildiğinden, kurumun yakınmanın içeriğinde ihbar edilmesi gereken bir suçtan bahsediliyorsa, kurumun durumu yargıya intikal ettireceğine dair açık bir düzenleme bulunmamaktadır. Bununla birlikte, aleyhine şikayet edilen mercie, kurumu 30 gün içinde bilgilendirme yükümlülüğü getirilmektedir. Şöyle ki, ilgili merci, Kurumun önerileri doğrultusunda tesis ettiği işlemi veya kurumun önerdiği çözümü uygulanabilir nitelikte görmediği takdirde bunun gerekçesini otuz gün içinde Kuruma bildirmekle yükümlü tutulmuştur.

İnceleme ve Araştırma

Madde 20- (1) Kurum, inceleme ve araştırmasını başvuru tarihinden itibaren en geç altı ay içinde sonuçlandırır.

(2) Kurum, inceleme ve araştırma sonucunu ve varsa önerilerini ilgili mercie ve başvurana bildirir. Kurum, başvurana, işleme karşı başvuru yollarını, başvuru süresini ve başvurulacak makamı da gösterir.

(3) İlgili merci, Kurumun önerileri doğrultusunda tesis ettiği işlemi veya Kurumun önerdiği çözümü uygulanabilir nitelikte görmediği takdirde bunun gerekçesini otuz gün içinde Kuruma bildirir.

Kurum, ziyaretler gerçekleştirme yetkisine sahip midir? Ziyaretin gerçekleştirilemeyeceği koşullar var mıdır? Varsa şartları açıkça kanunda öngörülmüş müdür?

Ombudsman kurumunun özellikle etkin bir insan hakları ulusal kurumu olabilmesinin önemli araçlarından birisi, şüphesiz kurumun ziyaretler gerçekleştirme yetkisine sahip olmasıdır. Halbuki 6328 sayılı Kanun kurumun



ziyaretler gerçekleştirip gerçekleştiremeyeceğine dair bir hüküm getirmemektedir. Bu konuda açık bir düzenlemenin olmaması, bu bakımdan eleştiriye açık bırakılmaktadır.

Bununla birlikte, kurumun bilirkişi görevlendirebileceği ve tanık dinleyebileceği düzenlenmiştir.

Bilirkişi görevlendirilmesi ve tanık dinlenmesi

Madde 19- (1) İnceleme ve araştırma konusu ile ilgili olarak Başdenetçi veya denetçiler bilirkişi görevlendirebilir.

...

(3) İnceleme ve araştırma konusu ile ilgili olarak Başdenetçi, denetçiler veya uzmanlar tanık ya da ilgili kişileri dinleyebilir.

Kuruma yeterli mali ve insani kaynak sağlamak üzere düzenleme yapılmış mıdır? Kaynak nereden sağlanacaktır?

Kurumun etkin çalışabilmesini belirleyecek en önemli etmenlerden

birisi, kuruma yeterli mali ve insani kaynak sağlanıp sağlanmadığı hususudur. 6328 sayılı Kanunun 4’üncü maddesinde kurumun öncelikle TBMM’ne bağlı ve kamu tüzel kişiliğine haiz, özel bütçeli bir kurum olduğu belirtilmiştir. Aynı şekilde kurumun asıl geliri olarak TBMM’den alınacak ödenek gösterilmiştir. Ayrıca, kurumda bir Başdenetçi ve beş denetçi ile Genel Sekreter ve diğer personelin görev yapacağı düzenlenmiştir.

Kuruluş

Madde 4- (1) Bu Kanunda belirtilen görevleri yerine getirmek amacıyla, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı, kamu tüzel kişiliğini haiz, özel bütçeli ve merkezi Ankara'da bulunan Kamu Denetçiliği Kurumu kurulmuştur.

(2) Kurum, Başdenetçilik ve Genel Sekreterlikten oluşur.

(3) Kurumda, bir Başdenetçi ve beş denetçi ile Genel Sekreter ve diğer personel görev yapar..

Bütçe

Madde 29- (1) Kurumun gelirleri şunlardır:

a) Türkiye Büyük Millet Meclisi bütçesinden alınacak Hazine yardımı.

b) Diğer gelirler.



Kurum mali özerkliğe ve bütçesi üzerinde kontrol yetkisine sahip midir? Mekanizmanın, kendi çalışanlarını kendisinin işe alabilmesi için düzenleme yapılmış mıdır?

6328 sayılı Kanun ile kuruma personel atanması kenar başlığı ile çalışanları işe alım usulü düzenlenmiştir. Şöyle ki, Genel Sekreter, en az dört yıllık yükseköğretim kurumu mezunu, Devlet Memurları Kanunu’na tabi görevlerde on yıl hizmeti bulunan ve aynı Kanunun 48’inci maddesinde yazılı şartlara sahip olanlar arasından Başdenetçi tarafından atanır.

Personelin Atanması

Madde 24- (1) Genel Sekreter, en az dört yıllık yükseköğretim kurumu mezunu, Devlet Memurları Kanununa tabi görevlerde on yıl hizmeti bulunan ve aynı Kanunun 48 inci maddesinde yazılı şartlara sahip olanlar arasından Başdenetçi tarafından atanır.

(2) Diğer personel Başdenetçi tarafından atanır.

Kuruma, fiilen kullanacağı yer idari ya da yargı birimlerinin bulunduğu yerler dışında bir yer tanımlanmış mıdır?

6328 sayılı Kanun’a göre, kurumun merkezi Ankara’da bulunmaktadır. Fakat kurum gerekli gördüğü yerlerde büro açabilecektir. Bu düzenleme ile, kurumun fiilen kullanacağı yer idari ve yargı birimlerinin bulunduğu adliye sarayları veya mahkeme binaları dışında bir yer olarak tanımlanmıştır. Bu düzenleme ile kurumun Türkiye’de mevcut diğer bağımsız idari otoriteler gibi merkezi Ankara’da bulunan bir teşkilat yapısına sahip olacağı anlaşılmaktadır. Bu noktada, böyle bir teşkilat yapısının ülkenin dört bir yanından gelecek şikayetlere/başvurulara cevap verebilecek uygun bir yapı olup olmadığı da tartışma konusudur.

Kuruluş

Madde 4- (1) Bu Kanunda belirtilen görevleri yerine getirmek amacıyla, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı, kamu tüzel kişiliğini haiz, özel bütçeli ve merkezi Ankara'da bulunan Kamu Denetçiliği Kurumu kurulmuştur.

….

….

(4) Kurum, gerekli gördüğü yerlerde büro açabilir.



Kurumun resmi bilgi ve belgelere ulaşması konusunda engeller mevcut mudur? Kurum bu tür engellemeleri aşmak için gerekli yetkiyle donatılmış mıdır?

Kurumun etkin bir şekilde çalışabilmesi için ziyaretler yapabilme yetkisi bulunması gerekir. 6328 sayılı Kanunda bununla ilgili bir düzenleme yer almaz iken kurumun bilgi ve belge istemesi 18. maddede düzenlenmiştir. Şöyle ki, kurumun inceleme ve araştırma konusu ile ilgili olarak istediği bilgi ve belgelerin, bu isteğin tebliğ edildiği tarihten itibaren otuz gün içinde verilmesi zorunlu tutulmuştur. Bu zorunluluğa haklı bir neden olmaksızın uymayanlar hakkında kurumun başvurusu üzerine ilgili merciin bu kimseler hakkında disiplin soruşturması açacağı düzenlenmiştir.

Bilgi ve belge istenmesi

Madde 18- (1) Kurumun inceleme ve araştırma konusu ile ilgili olarak istediği bilgi ve belgelerin, bu isteğin tebliğ edildiği tarihten itibaren otuz gün içinde verilmesi zorunludur. Bu süre içinde istenen bilgi ve belgeleri haklı bir neden olmaksızın vermeyenler hakkında Başdenetçi veya denetçinin başvurusu üzerine ilgili merci soruşturma açar.

Kurum üyeleri kim tarafından ve hangi yöntemle seçilecektir?

6328 sayılı Kanuna göre başdenetçi ve denetçiler dört yıllık bir süre için seçilirler. Bir dönem başdenetçi veya denetçi olarak görev yapan bir kimse sadece bir dönem daha başdenetçi veya denetçi seçilebilir. Adaylık ve seçim konusu 11. maddede şu şekilde düzenlenmiştir: Başdenetçi veya denetçilerden birinin görev süresinin bitmesinden doksan gün önce, bu görevlerin herhangi bir sebeple sona ermesi halinde ise sona erme tarihinden itibaren on beş gün içinde durum, kurum tarafından TBMM Başkanlığına bildirilir. TBMM Başkanlığı tarafından ilân edilen başvuru süresi içinde, kanunda yazılı nitelikleri taşıyanlardan, başdenetçi veya denetçi aday adayı olmak isteyenler Başkanlığa başvuruda bulunurlar. TBMM Dilekçe Komisyonu ile İnsan Hakları İnceleme Komisyonu üyelerinden oluşan Komisyon, başdenetçi seçiminde başvuruda bulunan aday adayları arasından üç adayı, başvuru süresinin bittiği tarihten itibaren otuz gün içinde belirleyerek Genel Kurula sunulmak üzere Başkanlığa bildirir. Genel Kurul, bildirim tarihinden itibaren otuz gün içinde, başdenetçi seçimlerine başlar.

Başdenetçi, üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu ile seçilir. Kanun birinci oylamada bu çoğunluk sağlanamadığı takdirde ikinci oylamaya geçileceğini de düzenlemiştir. Şöyle ki, ikinci oylamada da üye tamsayısının üçte iki çoğunluğunun oyu aranır. Bu oylamada üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu sağlanamadığı takdirde üçüncü oylamaya geçilir ve üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyunu alan aday seçilmiş sayılır. Üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu sağlanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylama yapılır. Dördüncü oylamada karar yeter sayısı olmak şartıyla en fazla oy alan aday seçilmiş olur.



Denetçilerin seçimi ise 6328 sayılı Kanunun 11/6 maddesinde detaylı bir şekilde düzenlenmiştir.

Adaylık ve seçim ile ilgili düzenlemelerden de anlaşıldığı üzere, ombudsmanın bağımsızlığının ve tarafsızlığının sağlanması pek çok Avrupa ülkesinde olduğu gibi, ombudsmanın parlamento tarafından atanması usulüyle sağlanmak istenmiştir.

Görev Süresi

Madde 14- (1) Başdenetçi ve denetçilerin görev süreleri dört yıldır.

….

(3) Bir dönem Başdenetçi veya denetçi olarak görev yapan bir kimse sadece bir dönem daha Başdenetçi veya denetçi seçilebilir.

Adaylık ve Seçim

Madde 11- (6) Komisyon tarafından oluşturulacak alt komisyon, başvuruda bulunan aday adayları arasından, seçilecek denetçi sayısının üç katı kadar adayı, başvuru süresinin bittiği tarihten itibaren onbeş gün içinde belirler ve Komisyona sunar. Komisyon sonraki onbeş gün içinde denetçi seçimlerini yapar. Denetçiler, üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile seçilir. Birinci oylamada bu çoğunluk sağlanamadığı takdirde ikinci oylamaya geçilir. İkinci oylamada da üye tamsayısının üçte iki çoğunluğunun oyu aranır. Bu oylamada üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu sağlanamadığı takdirde üçüncü oylamaya geçilir ve üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyunu alan aday seçilmiş olur. Üçüncü oylamada üye tamsayısının salt çoğunluğu sağlanamadığı takdirde en çok oy alan adaylardan, seçilecek aday sayısının iki katı kadar aday ile seçime gidilir. Dördüncü oylamada karar yeter sayısı olmak şartıyla en fazla oy alan aday seçilmiş olur. Birden fazla denetçi seçimi yapılacağı durumlarda adaylar için birleşik oy pusulası düzenlenir. Adayların adlarının karşısındaki özel yer işaretlenmek suretiyle oy kullanılır. Seçilecek denetçilerin sayısından fazla verilen oylar geçersiz sayılır.

(7) Seçim, Kurumun Başkanlığa başvuruda bulunduğu tarihten itibaren en geç doksan gün içinde sonuçlandırılır.

(8) Bu maddede yer alan süreler, Türkiye Büyük Millet Meclisinin tatilde olması veya araverme sırasında işlemez.

Üyelerin ve mekanizma çalışanlarının görevleriyle ilgili yaptıkları işler ve açıklamalar için bir imtiyaz ve ayrıcalıklar öngörülmüş müdür?

Ombudsman kurumunun en önemli özelliği hiç kuşkusuz kurumun bütün dünyada bağımsız ve tarafsız bir kurum olarak faaliyette bulunmasıdır. 6328 sayılı Kanun 12. maddede ve bağımsız kenar başlığı altında Anayasanın mahkemelerin bağımsızlığı ile ilgili 138. maddeye benzer bir düzenleme ile ombudsmanın ve denetçilerin görevlerini bağımsız bir şekilde yapabilmeleri için hiçbir organ, makam, merci veya kişinin kendilerine emir ve talimat



veremeyeceğini, genelge gönderemeyeceğini, tavsiye veya telkinde bulunamayacağını düzenlemiştir. Başdenetçi ve denetçilerin bağımsızlığını ve tarafsızlığını güvence altına alacak bir başka düzenleme yine 6328 sayılı Kanun’un 31. maddesinde yer almıştır. Bu düzenleme ile başdenetçi ve denetçilerin görevleri sebebiyle bir suç işledikleri öne sürüldüğü takdirde haklarında ceza soruşturması ve kovuşturması yapılabilmesi TBMM Başkanının iznine bağlanmıştır. İzin verilmesi veya verilmemesine ilişkin karara karşı itiraz mercii ise, Danıştay’ın ilgili dairesi olarak belirtilmiş idi. Başdenetçi ve denetçiler hakkındaki hazırlık soruşturması Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı tarafından yapılacağı ve açılacak kamu davası, Yargıtayın ilgili ceza dairesinde görüleceği ve temyiz merciin ise, Yargıtay Ceza Genel Kurulu olduğu belirtilmiştir.

Bağımsızlık ve tarafsızlık

Madde 12- (1) Hiçbir organ, makam, merci veya kişi, Başdenetçiye ve denetçilere görevleriyle ilgili olarak emir ve talimat veremez, genelge gönderemez, tavsiye ve telkinde bulunamaz.

(2) Başdenetçi ve denetçiler, görevlerini yerine getirirken tarafsızlık ilkesine uygun davranmak zorundadır.

Başdenetçi veya Denetçiler Hakkında Ceza Soruşturması ve Kovuşturması Usûlü

Madde 31- (1) Başdenetçi ve denetçilerin görevleri sebebiyle bir suç işledikleri öne sürüldüğü takdirde haklarında ceza soruşturması ve kovuşturması yapılabilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanının iznine bağlıdır. İzin verilmesi veya verilmemesine ilişkin karara karşı itiraz mercii, Danıştay’ın ilgili dairesidir.

(2) Başdenetçi ve denetçiler hakkındaki hazırlık soruşturması Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı tarafından yapılır. Açılacak kamu davası, Yargıtay’ın ilgili ceza dairesinde görülür. Temyiz mercii, Yargıtay Ceza Genel Kuruludur.

(3) Bu maddede hüküm bulunmayan hususlarda 2/12/1999 tarihli ve 4483 sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanun hükümleri uygulanır.

(4) Ağır ceza mahkemesinin görev alanına giren suçlara ilişkin suçüstü hâli genel hükümlere tâbidir.

Nasıl bir raporlama sistemi öngörülmüştür? Raporlar kamuya açık mıdır? Raporların yayınlanması için nasıl bir prosedür öngörülmüştür?

İdari işlem ve eylemlerin yargı-dışı denetimini yapacak olan ve bağımsız

bir mekanizma olarak karşımıza çıkan ombudsman kurumunun diğer bir karakteristik özelliği, bağlayıcı olmayan kararlar almasıdır. Ombudsmanın etkinliği konusunda çekincelere neden olan bu özellik, aslında onun etkin bir



kurum olmasının da temel nedenlerinden birisidir. Nitekim, ombudsman idarenin kötü işleyiş ve uygulamaları hakkında almış olduğu şikayetleri/başvuruları inceleyip, önerilerini ilgili kuruma iletir ve yıl sonunda faaliyetleri hakkında rapor hazırlar. 6328 sayılı Kanun da, ombudsmanın her takvim yılı sonunda yürütülen faaliyetleri ve önerileri kapsayan bir rapor hazırlayarak TBMM Dillekçe Komisyonu ve İnsan Hakları İnceleme Komisyonundan oluşan Komisyona sunacağını düzenlemiştir. Komisyonun ise, bu raporu görüşüp, kendi kanaat ve görüşlerini de içerecek şekilde özetleyerek Genel Kurula sunulmak üzere Başkanlığa göndereceği belirtilmiştir. Ombudsmanın yıllık raporu, ayrıca Resmî Gazetede yayımlanmak suretiyle kamuoyuna duyurulacağı da düzenlenmiştir. Bu düzenli raporlama sisteminin dışında Ombudsmanın açıklanmasında fayda gördüğü hususları yıllık raporu beklemeksizin her zaman kamuoyuna duyurabileceği de belirtilmiştir.

Kurulun Raporları

Madde 22- (1) Kurum, her takvim yılı sonunda yürütülen faaliyetleri ve önerileri kapsayan bir rapor hazırlayarak Komisyona sunar. Komisyon, bu raporu araverme ve tatil dönemleri hariç olmak üzere iki ay içinde görüşüp kendi kanaat ve görüşlerini de içerecek şekilde özetleyerek Genel Kurula sunulmak üzere hazırladığı raporu Başkanlığa gönderir. Komisyonun raporu Genel Kurulda ivedilikle görüşülür..

(2) Kurulun yıllık raporu, ayrıca Resmî Gazetede yayımlanmak suretiyle kamuoyuna duyurulur.

(3) Kurul; açıklanmasında fayda gördüğü hususları yıllık raporu beklemeksizin her zaman kamuoyuna duyurabilir.

Açıklama Yapma Yetkisi

Madde 23- Kurumun faaliyetleri hakkında açıklama yapmaya Başdenetçi veya görevlendireceği denetçi yetkilidir.

Kurumun ve çalışanların denetlenmesi için bir mekanizma var mıdır?

Hem ombudsmanın bağımsızlığının ve tarafsızlığının sağlanması hem de ombudsmanın denetlemesi ile ilgili olarak 6328 sayılı Kanun, başdenetçi dâhil kurum çalışanlarının siyasî partilere üye olamayacaklarını; herhangi bir siyasî parti, kişi veya zümrenin yararını veya zararını hedef alan bir davranışta bulunamayacaklarını; görevlerini yerine getirirken dil, ırk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ayırımı yapamayacaklarını; görevleri sebebiyle herhangi bir şekilde öğrendikleri meslekî veya ticarî sırları görevlerinden ayrılmış olsalar bile açıklamayacaklarını, kendilerinin veya başkalarının yararına kullanamayacaklarını da düzenlemiştir.



Yasaklar

Madde 30- (1) Başdenetçi, denetçiler, Genel Sekreter, kamu denetçiliği uzman ve uzman yardımcıları ile diğer personel, siyasi partilere üye olamazlar; herhangi bir siyasî parti, kişi veya zümrenin yararını veya zararını hedef alan bir davranışta bulunamazlar; görevlerini yerine getirirken dil, ırk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep ayırımı yapamazlar; görevleri sebebiyle herhangi bir şekilde öğrendikleri mesleki veya ticari sırları görevlerinden ayrılmış olsalar bile açıklayamazlar, kendilerinin veya başkalarının yararına kullanamazlar.

(2) Başdenetçi, denetçiler, Genel Sekreter, kamu denetçiliği uzman ve uzman yardımcıları; kendilerinin, eşlerinin ve üçüncü dereceye kadar (bu derece dâhil) kan ve kayın hısımlarının şikâyetlerini inceleyemezler.

(3) Başdenetçi, denetçiler, Genel Sekreter, kamu denetçiliği uzman ve uzman yardımcıları ile diğer personel, bu görevleri süresince resmî veya özel hiçbir görev alamazlar, ticaretle uğraşamazlar. Bilimsel yayınlarda bulunma, görevleri veya meslekleri ile ilgili olarak davet edildikleri ulusal veya uluslararası kongre, konferans ve benzeri toplantılara katılma, derneklerde üyelik ve kâr amacı gütmeyen kooperatiflerde ortaklık hâlinde bu madde hükümleri uygulanmaz.



Özet

•Hukuk devleti ilkesinin önemli bir gereği, şüphesiz idarenin işlem ve eylemlerinin yargı denetimine tabi olmasıdır. Bununla beraber, idarenin hukuka uygun davranmasını sadece yargı denetimi ile sağlamak bazı açılardan mümkün değildir.

•Her şeyden önce, idarenin sayısız işlem ve eylemlerinin denetimi sadece yargı organlarından beklenildiği zaman, bir süre sonra idari yargı yerlerinin ağır iş yükü altında kaldığı görülebilmektedir. İkinci olarak, idari yargı denetimi sadece idari işlem ve eylemlerin hukuka uygunluğu ile sınırlıdır. Dolayısıyla, idarenin yargısal denetimi özü itibarıyla sınırlı bir denetimdir. Son olarak, idarenin idari yargı yerleri dışında kendisini denetlemesi yahut Türkiye Büyük Millet Meclisi ya da bağımsız organlar tarafından denetlenmesi, yargı denetimi ile karşılaştırıldıklarında, daha az usuli kuralları olan, daha hızlı ve yerindelik denetimini de içine alan, daha geniş kapsamlı bir denetim imkanı sunmaktadır.

•Bu nedenle, idarenin kendi kendini denetlemesi (idari denetim), idarenin TBMM tarafından denetlenmesi (siyasi denetim) ve bağımsız denetim organı olan Kamu Denetçisi ile denetlenmesi yargısal denetime ek denetim yollarıdır.



Değerlendirme

sorularını sistemde ilgili

ünite başlığı altında yer

alan “bölüm sonu testi”

bölümünde etkileşimli

olarak

cevaplayabilirsiniz.

DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdakilerden hangisi bir hukuk devletinde en etkin denetimi sağlar? a) Yargısal denetim b) İdari Denetim c) Siyasi Denetim d) Ombudsman e) Parlamento Denetimi 2. Aşağıdakilerden hangisi İçişleri Bakanlığının bağlı kuruluşlarından biri değildir? a) Emniyet Genel Müdürlüğü b) Jandarma Genel Komutanlığı c) Sahil Güvenlik Komutanlığı d) Gümrük ve Muhafaza Genel Müdürlüğü e) Deniz Kuvvetleri Komutanlığı 3. Aşağıdakilerden hangisi Anayasa’da vesayet ilkesinin sebepleri arasında gösterilmemiştir? a) Hizmetlerin idarenin bütünlüğü ilkesine uygun şekilde yürütülmesi b) Kamu görevlerinde birliğin sağlanması c) Toplum yararının korunması d) Merkezî idarenin ihtiyaçlarının gereği gibi karşılanması e) Mahalli ihtiyaçların gereği gibi karşılanması 4. Görevde bulunan Başbakan, bir veya birkaç bakan hakkında, izledikleri politikalarla ilgili olarak bakanlığın faaliyet ve işlemleri söz konusu edilerek iddiaların genişçe tartışılmasına imkân veren ve sonuçta hedefteki Hükümet üyesinin düşürülebilmesine kadar varabilen denetime ne ad verilir? a) Soru b) Gensoru c) Meclis Araştırması d) Meclis Soruşturması e) Genel Görüşme 5. Aşağıdakilerden hangisi Devlet Denetleme Kurulunun görev alanına girmez? a) Kamuya yararlı dernekler b) İşçi sendikaları c) Bir iktisadi devlet teşekkülünün sermayesinin yüzde yirmi beşine sahip olduğu anonim şirket d) Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları e) Tüm kamu kurum ve kuruluşları



6. Kamu Denetçiliği Kurumu Anayasa’da hangi başlık altında düzenlenmiştir? a) Hak Arama Hürriyeti b) Dilekçe Hakkı c) Yargı d) İdare e) Yürütme 7. Aşağıdakilerden hangisi dilekçe hakkı kapsamında incelenemeyecek konulardan biri değildir? a) Süresi içerisinde konusuyla ilgili idari makama verilmeyen dilekçeler b) Belli bir konuyu ihtiva etmeyen dilekçeler c) Yargı mercilerinin görevine giren konularla ilgili olan dilekçeler d) Kanunun 4’üncü maddesinde gösterilen şartlardan herhangi birini taşımayan dilekçeler e) Türkiye Büyük Millet Meclisine gönderilen dilekçeler

8. Aşağıdakilerden hangisi idare içindeki görevliler arasındaki astlık-üstlük (amir-memur) durumunu ifade eder?

a) İdari vesayet b) Siyasi denetim c) Yargı d) Ombudsman e) Hiyerarşi

9. Aşağıdakilerden hangisi Sayıştay için söylenemez?

a) Anayasa’nın 160. maddesinde düzenlenmiştir. b) Anayasa’ya göre bir hesap mahkemesidir. c) Genel ve katma bütçeli kurumların hesap ve işlemlerini kesin hükme

bağlamakla görevlidir. d) Tüzük tasarılarını incelemekle görevlidir. e) Harcama öncesi yapılan denetim olan vize işlemi Sayıştayın görev alanından

çıkarılmıştır.

10. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgi edinme ve denetim yollarından biri değildir?

a) Soru b) Meclis araştırması c) Meclis soruşturması d) Gensoru e) İdari vesayet

Cevap Anahtarı

1.A, 2.D, 3.D, 4.B, 5.C, 6.B, 7.A, 8.E, 9.D, 10.E



YARARLANILAN KAYNAKLAR

AKINCI, Müslüm, Bağımsız İdari Otoriteler ve Ombudsman, Beta, İstanbul, 1999.

ALTUĞ, Yılmaz ,Kamu Denetçisi (Ombudsman), İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2002.

ARSLAN, Süleyman, “İngiltere’de Ombudsman Müessesesi” 19 Amme İdaresi Dergisi, 156-173, 1986.

ARSLAN, Süleyman, “Yıldırım Uluer’in Konuşmasına Katkı”, 1. Ulusal İdare Hukuku Kongresi 3. Kitap: Çeşitli İdare Hukuku Konuları, Danıştay Yayınları, Ankara, 1992.

AVŞAR, Zakir, Ombudsman (Kamu Hakemi) Türkiye İçin Bir Model Önerisi, HAK-İŞ Yayınları, Ankara, 1999.

BALTA, Tahsin Bekir, İdare Hukukuna Giriş , TODAİ Yayınları, Ankara, 1970.

BAYLAN, Ömer, Vatandasın Devlet Yönetimi Hakkındaki Şikâyetleri ve Türkiye İçin İsveç Ombudsman Formülü, İçişleri Bakanlığı Tetkik Kurulu, Ankara, 1977.

ÇAĞLAYAN Ramazan, İdare Hukuku ve İdari Yargılama Hukuku, Seçkin Yayınevi, Ankara 2011.

ERHÜRMAN, Tufan, Dünyada ve KKTC’de Ombudsman, Işık Kitabevi, Lefkoşa, 1995.

Gerekçeli Anayasa Önerisi, AÜHF Yayınları, Ankara, 1982.

GÖZLER Kemal- KAPLAN Gürsel, İdare Hukuku Dersleri, Ekin Yayınevi, Bursa, Ağustos 2011.

GÖZÜBÜYÜK Şeref, Yönetsel Yargı, Turhan Kitabevi, Ankara, Ekim 2010.

GÖZÜBÜYÜK A. Şeref/TAN Turgut, İdari Yargılama Hukuku, C. II, Genel Esaslar, Turhan yayınevi, Ankara 2012.

GÜNDAY Metin, İdare Hukuku, 10. Baskı, Ankara 2011.

KALABALIK Halil, İdari Yargılama Usulü Hukuku, Sayram Yayınevi, Konya Ekim 2011.

ÖZAY İL Han, Günışığında Yönetim II Yargısal Korunma, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2010.

ÖZDEN, Kemal, Ombudsman: Yeni Yönetim Anlayışı İçin Bir Model, Tasam Yayınları, İstanbul, 2005.

PICKL, Victor J., “Ombudsman ve Yönetimde Reform” Çev. Turgay Eren 19 Amme İdaresi Dergisi 37-46, 1986.

ULER, Yıldırım, 1. Ulusal İdare Hukuku Kongresi, 3. Kitap, İdari Yargı, Ankara, 1990.

YILDIRIM Turan, İdari Yargı, Beta Yayınevi, İstanbul, 2010.

Documents

YARGI-DIŞI DENETİM YOLLARI¶f... · 2019. 6. 25. · YARGI-DIŞI DENETİM YOLLARI İDARE HUKUKU Engin SAYGIN ÜNİTE 14 . İdarenin Denetimi-Yargı-Dışı Denetim Yolları Atatürk