YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ’NDE (ISAURA) ROMA … Mehmet Kurt... · Latince bir yazıt bulunmuştur. Bkz. Hall 1973, 569-570; Syme 1987, 132. Söz konusu yazıtta Servilius

Öz

Konya ilinin Bozkır ilçesi yakınlarında yer alan Zengibar Kalesi’ndeki kamusal yapılar, kentin

M.S. 2. ve 3. yüzyıllarda önemli ölçüde imar faaliyetlerine sahne olduğunu göstermektedir. Zengibar

Kalesi yazıtlarından burada boule, demos, epimeletes gibi kurumlar ile yöneticilerin varlığı ve stoa, tak

gibi yapıların inşa edilmiş olduğu belgelenmektedir. İmparatorlara ithaf edilen anıtsal yapıların

inşasında en önemli rolü Isaura Kenti’nin boule ve demos’unun oynadığı görülmektedir. Zengibar

Kalesi’nde yaşayan ve kent ile sympoliteia (politik ortaklık) içinde olan Romalı yurttaşlar da kentin

boule ve demos’u ile beraber ortak karar almışlardır. Kent meclislerinin aynı zamanda euergetes’leri de

onore ettikleri görülmektedir.

Yazıtlardan kentteki imar faaliyetlerinde ve sosyal yaşamın zenginleştirilmesinde euergesia

olgusunun önemli bir yer tuttuğu anlaşılmaktadır. Kentin kendisi için hayırsever olarak gördükleri

şahıslar arasında eyalet valisi, imparator kült rahipleri gibi yüksek makam sahibi yöneticilerin

bulunduğunu görülmektedir. Kente hizmet konusunda zengin aileler kuşaklar boyunca euergesia

sistemi içerisinde yer almışlardır.

Roma imparator kült rahipleri euergesia faaliyetlerinde önemli rol üstlenmişlerdir. Bu kült

rahipleri, stoa gibi en önemli kamusal yapıların inşasını finanse etmekle kalmayıp kentin sosyal içerikli

konularında da etkin rol oynamışlardır. Öyle ki yazıtlarda görüldüğü gibi söz konusu rahipler

panegyria gibi festivallerin tertiplenmesi, kentin ekonomik olarak güç durumda kaldığı dönemlerde

vatandaşlara iaşe yardımı gibi hususlarda görev almışlardır. Bütün bu epigrafik tanıklıklar Roma

Dönemi’nde Zengibar Kalesi’nde Hellen-Roma tarzı bir kentleşmenin varlığını açıkça göstermektedir.

Kentin en parlak dönemi imar faaliyetlerinin yoğun olarak görüldüğü M.S. 2. yüzyıl ve 3. yüzyılın ilk

yarısıdır. Bu dönemden sonra imar faaliyetleri azaldığı ve kentin zayıflamaya başladığı görülmektedir.

Kentin zayıflamasında Isauria’da M.S. 3. Yüzyılın ikinci yarısında görülmeye başlayan ve 4. Yüzyılın

ikinci yarısında komşu bölgeleri de etkileyecek boyutlara ulaşan karışıklıklar etkili olmuş olmalıdır.

•

Anahtar Kelimeler

Zengibar Kalesi, Roma Dönemi, Isaura, imar faaliyetleri, euergesia

•

* Doç. Dr., Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.

[email protected] KARAMAN.

YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ’NDE (ISAURA) ROMA

DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE EUERGESIA CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN

PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE IN THE LIGHT OF THE

INSCRIPTIONS AND EUERGESIA Mehmet KURT *

66 CONSTRUCTION WORKS CARRIED OUT DURING THE ROMAN PERIOD AT ZENGİBAR CASTLE

IN THE LIGHT OF THE INSCRIPTIONS AND EUERGESIA

ULUSLARARASI SEMPOZYUM: GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BOZKIR

Abstract

Public constructions of Zengibar Castle, that is situated near the province of Bozkır in the city of

Konya, show that the city was subject to considerable construction works in the 2nd and 3rd centuries

in the common era. From the inscriptions at Zengibar Castle, it is understood that there were

institutions like boule, demos, and epimeletes here and that structures like stoa and tak were built

according to the documentations reviewed. It is seen that the most important role in the construction

of monumental structures, that were dedicated to the emperors, was played by boule and demos from

the city of Isaura. The Roman citizens living at Zengibar Castle and having sympoliteia (a political

partnership) with those in the city were taking common decisions with boule and demos of the city. It

is also understood that the city councils were honoring euergetes’s at the same time.

From reviewing the inscriptions, it is seen that the concept of euergesia had an important role in

the construction works carried out in the city and the enrichment of social life. It is understood that

among the people considered to be charitable for the city, there were people with dignity like the state

governor and emperor’s cult priests. As regards to serving the city, the rich families have always taken

part in the euergesia system.

Roman emperor’s cult priests have played important roles in the activities of euergesia. These cult

priests did not only finance the important public structures like stoa, but they also participated actively

in the social matters of the city. As seen from the inscriptions, the said priests have executed duties as

organising festivals like panegyria and providing food aid to the citizens at the difficult times that the

city went through. All of these epigraphic witnesses clearly show that there was a Hellenic-Roman type

of urbanisation at Zengibar Castle during the Roman Period. The brightest era of the city was lived

through in the 2nd century and the first half of 3rd century in the common era during which time

construction activities were carried out extensively. After this period, it is seen that the construction

works began to slow down and that the conditions of the city began to get poorer. The confusing

atmosphere lived through in the 3rd century in common era in Isauria, which also started to influence

the neighboring regions in the second half of the 4th century, could have been influencial in the city’s

getting weaker.

•

Keywords

Zengibar Castle, Roman Period, Isaura, construction activities, euergesia

67 YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ’NDE (ISAURA) ROMA DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ VE

EUERGESIA


Zengibar Kalesi, Bozkır ilçe merkezinin kuş uçumu yaklaşık 20 km doğusunda bir

tepe üzerinde kurulmuştur (Harita 1-2)1. İlk olarak 1837 yılında W. J. Hamilton tarafından

keşfedilmiştir. Hamilton, gördüğü yazıtlardan kentin antik kaynaklardan bilinen Isaura

olduğunu fark etmiştir2. J. R. S. Sterrett3, 1888 tarihli eserinde Zengibar Kalesi’nden 24

adet yazıt yayınlamıştır. H. Swoboda ve çalışma arkadaşları 1900’lü yılların başında

Zengibar Kalesi’ndeki çalışmaları çerçevesinde kenti hem epigrafik ve hem de arkeolojik

açıdan incelemişlerdir4. Günümüzden yüzyıla yakın bir zaman önce onların kente dair

çekmiş oldukları fotoğraflar ve yapmış oldukları çizimler, bu kentin araştırılmasında

bugün için büyük önem arz etmektedir. 1984 yılında Karaman Müzesi çevre çalışmaları

programı çerçevesinde Müze Müdürü İ. Temizsoy ile uzmanlar M. V. Uysal ve K. Mertek

tarafından incelemeler yapılmış, Zengibar Kalesi kalıntıları ana hatları ile tanıtılmıştır5.

H. Bahar, Isauria Bölgesi tarihini ele aldığı doktora çalışmasında kentin adı ve tarihçesine

önemli bir yer ayırmaktadır6. M. Yılmaz ise 2005 yılında yayımlamış olduğu Bozkır

çevresini ele alan eserinde Zengibar Kalesi’nin yapılarını ve mezarlarını arkeolojik açıdan

incelemiştir7. Son olarak O. Doğanay, 2010 yılından itibaren Zengibar Kalesi ve

çevresinde yüzey araştırması yapmaktadır8. Bu yüzey araştırmalarının devamı olarak

Doğanay, kalede kazı çalışması başlatmayı düşünmektedir.

Zengibar Kalesi’nden ele geçmiş yazıtlarda geçen “Isauralıların boule ve demos’u”9

ifadesi burasının adının Isaura olduğunu açıkça göstermektedir. Strabon10, Lykaonia

sınırları içerisinde gördüğü Isaurike Bölgesi’nde Isaura adı taşıyan iki yerleşimden söz

1 Bu çalışmada kullanılan haritalar ve resimler için Doç. Dr. Osman Doğanay’a ve yazıtların tercümesi için Yrd. Doç. Dr. Mehmet Alkan’a çok teşekkür ederim. 2 Hamilton 1842, 331-337. 3 Sterrett 1888, 106-122 no. 180-204. 4 Swoboda-Keil-Knoll 1935, 69-94, 119-145. 5 Temizsoy-Uysal-Mertek 1984, 5-31. 6 Bahar 1991, 7-13. 7 Yılmaz 2005, 141-163. 8 Doğanay 2012, 403-422; Doğanay 2013, 97-104; Doğanay-Köker 2014, 207-213. 9 Hamilton 1842, 486 no. 427 (= Sterrett 1888, 113 no. 188; CIG 4382); Paris – Radet 1887, 68 no. 48 (=

Sterrett 1888, 106-107 no. 180; Swoboda – Keil – Knoll 1935, 73 no. 148; IGR III, 288); Swoboda – Keil

– Knoll 1935, 74 no. 150; Sterrett 1888, 108 no. 182; IGR III 289; Swoboda – Keil – Knoll 1935, s. 74;

Paris-Radet 1885, 433-434 no. 1 (= Sterrett 1888, 115 no. 190; ILS 8827); Swoboda-Keil-Knoll 1935, 75

no. 152; Swoboda-Keil-Knoll 1935, 76 no. 156; Sterrett 1888, 109 no. 183. 10 Strabon 12. 6. 2.




eder. Bunlardan birisi Isaura Palaia/Isaura Vetus (Eski Isaura) diğeri ise Isaura Nea/Isaura

Nova (Yeni Isaura)’dır. Eğer Strabon’un dediği gibi Isaura adında iki yerleşim yeri var

ise bunlardan birisi Zengibar Kalesi olmalıdır. Ancak bunun Isaura Palaia mı yoksa Isaura

Nea mı olduğu konusunda çeşitli öneriler getirilmiş olmakla beraber, bu iki yerleşim yeri

henüz kesin olarak lokalize edilememiştir11.

Isaura kenti antik kaynaklarda ilk olarak Büyük İskender’in komutanlarından

Perdikkas’ın seferi ile anılmaktadır. Diodoros12, M.Ö. 322 yılında Perdikkas ve Philip’in

Kappadokia’yı ele geçirdikten sonra Laranda ve Isaura’yı yağmaladıklarını

anlatmaktadır. Diodoros’un anlattığı bu olaydaki Isaura o coğrafyadaki en müstahkem

kent olan Zengibar Kalesi olmalıydı. Zengibar Kalesi ve çevresi haydutluktan dolayı

M.Ö. 74 yılında Kilikia eyaleti valisi Publius Servilius Vatia tarafından cezalandırıldı.

Bunun üzerine Servilius Vatia Isauricus unvanını aldı13. Roma Cumhuriyet Dönemi

sonlarında Octavianus, Homonadlar başta olmak üzere isyancı kavimlerle mücadele için

bölgenin kontrolünü Galatia kralı Amyntas’a vermiştir14. Amyntas, söz konusu mücadele

çerçevesinde Isaura Palaia’yı tahrip ederek burada kendisi için yeni bir ikametgâh inşa

etmiştir. Ancak Homonadlarla savaşırken pusuya düşürülerek M.Ö. 25 yılında

öldürülmüştür. Yaptırmakta olduğu kalenin tamamlandığını görememiştir15.

Antik kaynakların Hellenistik döneme ilişkin vermiş olduğu ve yukarıda özetlenen

olaylar, Zengibar Kalesi ve çevresinde cereyan etmiş görünmektedir. Isaurike de denilen

bu bölgenin kontrolü büyük olasılıkla Zengibar Kalesi’nin ele geçirilmesi ile mümkün

olmuştur. Antik kaynaklar Zengibar Kalesi hakkında M.S. 4. yüzyılın ikinci yarısına

kadar bilgi vermemektedir. Bu nedenle kentin günümüze kadar ulaşmış eserleri ve

yazıtları, Roma İmparatorluğu’nun son dönemine ilişkin yegâne bilgi kaynaklarımızı

11 Bu husustaki öneriler ve literatür için bkz. Ramsay 1905, 165-167; Ruge 1916, 2055-2056 s.v. Isaura;

Belke-Restle 1984, 180-181 s.v. Isauropolis ve 198-200 s.v. Leontopolis; Bahar 1996, 52-58; Lenski 1999,

445 dn. 166. Zengibar Kalesi’nin yaklaşık 10 km batısında Çarşamba Çayı’nın kenarında 1970’li yıllarda

Latince bir yazıt bulunmuştur. Bkz. Hall 1973, 569-570; Syme 1987, 132. Söz konusu yazıtta Servilius adı

ve oppidum Vetus ifadesi geçmektedir. Yazıtın ilk editörü olan A. Hall, buna dayanarak Isaura Palaia/Isaura

Vetus’u Bozkır, Isaura Nea/Isaura Nova’yı ise Zengibar Kalesi ile özdeşleştirmek düşüncesindedir. Bu

yazıta rağmen her iki Isaura’nın lokalizasyon sorunu hala devam etmektedir. 12 Diodoros 18.22.1-8;Bevan 1902, 92-94;Ruge 1916, 2055 s.v. Isaura; Ormerod 1924, 199-200;Syme

1987, 131;Bosworth 1993, 427. 13 Strabon 14. 5.7. Servilius Vatia’nın Isaura seferi ve Isauricus unvanı alması konusunda detaylı bilgi ve

literatür için bkz. Ormerod 1922, 44-52; 1924, 213-220;Hall 1973, 189;Syme 1995, 210-211. 14 Ormerod 1924, 255. 15 Strabon 12.6.3; Syme 1987, 136; 1995, 221; Mutafian 1988, 221-222.


EUERGESIA


oluşturmaktadır. Zengibar Kalesi’ndeki kamusal yapılar, kentin M.S. 2. ve 3. yüzyıllarda

önemli ölçüde imar faaliyetlerine sahne olduğunu göstermektedir16.

Her şeyden önce eyaletlerin kontrolü için geniş ve işlek yol ağlarının inşası Roma

İmparatorluğu’nun öncelikli yapı politikasını oluşturuyordu. Augustus zamanında inşası

başlayan ve eyaletleri birbirine bağlayan Via Sebaste’nin (imparator yolu) bazı kolları

Isauria kentlerine ulaşımı sağlıyordu17. Bunlardan biri Ikonion (Konya)- Lystra

(Hatunsaray)- Isaura (Zengibar Kalesi) üzerinden Germanikopolis (Ermenek) ve kıyı

kenti Anemurion’a (Anamur) ulaşan güzergâhtır18. Bu güzergahın Germanikopolis-

Anemurion hattının Hadrianus tarafından tamamlandığı ve yine söz konusu hattın M.S.

2. yüzyıl sonlarında Severuslar zamanında tamir ettirildiği mil taşları vasıtasıyla

bilinmektedir19.

Zengibar Kalesi kent merkezindeki en erken Roma Dönemi yapılarından birisi,

İmparator Hadrianus’a ithaf edilen anıtsal kapıdır (Resim 1). Takın alınlığından

kopyalanmış yazıt20, bu anıtın Isauralıların karar meclisi (boule) ve halk meclisi (demos)

tarafından ithaf edildiğini göstermektedir. Bu kapı, İmparator Hadrianus’un M.S. 121-

125 ve M.S. 128-131 yılları arasında eyaletlere düzenlediği seyahatlerinden21 ikincisi

sırasında inşa edilmiş olmalıdır. Bu seyahatinde Hadrianus, Anadolu’nun güney

eyaletlerini ziyaret ederek Suriye’ye kadar ilerlemiştir. Söz konusu seyahat sırasında

Attaleia, Perge, Side gibi bazı kentlerin imparatora anıtsal kapı inşa ettikleri iyi

bilinmektedir. Zengibar Kalesi’nde yer alan ve Hadrianus’a ithaf edilen kapı da

imparatorun bu kenti de ziyaret edebileceği düşüncesiyle inşa edilmiş olmalıdır. Takın

yakınlarında bulunmuş başka bir yazıttan, Hadrianus döneminde inşa edilmiş ve vatana

ithaf edilmiş diğer bir yapının varlığı anlaşılmaktadır22.

16 Ayrıca Bozkır ilçesinin Işıklar, Hacılar ve Yazdamı köylerinde bulunmuş ve çoğu Zengibar Kalesi’nden

getirilmiş olan mimari bloklar da Hadrianus Dönemi ile Severuslar Dönemi arasına tarihlendirilmektedir

bkz. Baldıran-Gider 2008, 109-134. 17 Cronin 1902, 109-110. Yol ağlarını gösteren harita için bkz. French 2014, 14. 18 Belke-Restle 1984, 109-110;Hild-Hellenkemper 1990, 139; Hild 1991, 311. 19 Bean-Mitford 1970, 189-190 no. 210-211; Mitford-Andrews 1980, 1249;Hild-Hellenkemper 1990, 138-

139; French 2014, 50-52, no. 35, 36a, 36b. 20 Hamilton 1842, 486 no. 427 (= Sterrett 1888, 113 no. 188; CIG 4382). Yazıtın çevirisi: Merhum

Nerva’nın torunu, merhum Traianus’un oğlu, İmparator Caesar Hadrianus Sebastus’a Isauralıların boule

ve demos’u (ithaf eder). 21 Birley 2008, 136-145. 22 Hamilton 1842, 486 no. 430 (= Sterrett 1888, 116 no. 191; CIG 4383). Yazıtın çevirisi: Kurtarıcı

İmparator Traianus, Caesar Sebastus’un, onun bütün ailesi ile birlikte ebedi istikrarı için……




Kentteki imar faaliyetlerinin bir başka belgesi olarak Antoninus Pius zamanına yani

M.S. 138-161 yılları arasına tarihlenen bir yazıt23 gösterilebilir. Yazıt, Kilikia, Isauria,

Lykaonia üçlü eyaletinin valisi olan Regillus Laberius Priscus’un, kentin euergetes’i

(hayırsever) olarak onurlandırıldığını göstermektedir. Priscus, kentin bir euergetes’i

olarak onurlandırıldığına göre kentteki imar faaliyetlerinde parasal yardımda bulunmuş

olmalıdır. Adı geçen valinin onurlandırılması için gerekli masrafları epimeletes

düzeyinde yüksek bir yönetici olan Kallimakhos oğlu Pasion kent adına üstlenmiştir. Yine

Zengibar Kalesi’ndeki epigrafik belgeler arasında bulunan diğer bir yazıt24, Regillus

Laberius Priscus’un Hieraks adında başka bir epimeletes vasıtasıyla onore edildiğini

göstermektedir.

Zengibar Kalesi’ndeki en önemli imar faaliyetlerinden birisi de Antoninus Pius’un

imparatorluğunun son yıllarında (M.S. 166-169) inşa edilmiş stoadır (Resim 2). Burada

ele geçen yazıt25, stoanın karısıyla birlikte başrahiplik yapmış olan M. Marius Flavianus

adlı bir şahıs tarafından masraflarını bizzat kendisi karşılayarak yaptırılmış ve vatanı için

adanmış olduğunu göstermektedir. Yazıtta stoanın yirmi beş sütunlu olduğu ve içinde

kemerli işyerlerinin bulunduğu bilgisi de verilmektedir. M. Marius Flavianus isminden,

bu şahsın bir Roma vatandaşı olduğu anlaşılmaktadır. Zengibar Kalesi’nde (Isaura

kentinde) çok sayıda Romalı vatandaşın yaşadığı ve Isauralılarla sympoliteia (politik

birlik) içinde oldukları yazıtlardan bilinmektedir26.

Antoninus Pius’u takip eden İmparator Marcus Aurelius’a ithaf edilmiş, ancak

bugün ayakta olmayan bir tak (Çizim 1), Zengibar Kalesi’nde en erken arkeolojik

çalışmalarda bulunan Swoboda – Keil – Knoll’un eserlerinde çizim olarak

23 Paris-Radet 1885, 433-434 no. 1 (= Sterrett 1888, 115 no. 190; ILS 8827). Yazıtın çevirisi: Vatanın

babası İmparator Caesar Titus Aelius Hadrianus Antoninus Pius’un elçisi Kilikia, Isauria, Lykaonia

eyaletlerinin valisi, consul G. Etreilius Regillus Laberius Priscus’u Isauralıların boule ve demos’u

kendilerinin euergetes’ini epimeletes Kallimakhos oğlu Pasion aracılığıyla (onurlandırdı). 24 Paris-Radet 1885, 434-435;Sterrett 1888, 114 no. 189. 25 Hamilton 1842, 487 no. 432 (= CIG 4385; Sterrett 1888, 112-113, no. 187; IGR III 287;Swoboda-Keil-

Knoll 1935, 73 no. 147). Yazıtın çevirisi: Hayırlı uğurlu olsun! Efendimiz vatanın babası İmparator Caesar

M(arcus) Aurelius Antoninus Sebastus, Armeniacus, Medicus, Parthicus’un hem talihi, hem zaferi, hem

ebedi devamlılığı için hem de onun bütün hane halkı hem de Romalıların kutsal senatosu ve halkı için; M.

Marius Pius’un oğlu, başrahiplik yapmış olan M. Marius Flavianus kendisi ile beraber başrahibelik yapan

karısı Aurelia Athenais ile birlikte yüce vatan için bu yirmi beş sütunlu stoa’yı ve oradaki işyerlerini kemeri

ile birlikte onurseverliğinden kendi parasıyla yaptırdı. 26 Paris-Radet 1887, 67 no. 46 (= IGR III 294); Sterrett 1888, 107-108 no. 181: Isauralıların boulesi ve

demosu hem de politik ortakları Romalılar….


EUERGESIA


verilmektedir27. Hadrianus Kapısı’nın batısında Marcus Aurelius’un Isaura boule ve

demos’u tarafından onore edildiğini gösteren bir yazıt28, var olduğu düşünülen Marcus

Aurelius takına ait olabilir. M.S. 175-180 yılları arasına tarihlenen bu yazıt taşıyıcı,

muhtemelen imparatorun heykel kaidesi idi.

Epigrafik belgelerden Zengibar Kalesi’ndeki imar faaliyetlerinin Septimius

Severus zamanında da devam ettiği anlaşılmaktadır (Çizim 2). Kilise yakınlarında

bulunan bir kaide üzerindeki yazıt29, söz konusu imparatorun kentin boule ve demos’u

tarafından onore edildiğini kaydetmektedir. Bu yazıtlı kaide belki de Septimius

Severus’un heykelini taşıyordu. Septimius Severus’a ithafen bir başka yazıt30, bir sütun

parçası üzerinde olup Zengibar Kalesi yakınlarında Ulupınar’da ele geçmiştir. M.S. 201-

202 yılları arasına tarihlenen bu yazıt, Septimius Severus’un onuruna inşa edilmiş bir

yapının varlığını belgelemektedir. Söz konusu yazıtlı sütun parçasının buluntu yeri her ne

kadar Ulupınar gösterilse de bu parça oraya Zengibar Kalesi’nden taşınmış olabilir. Bu

sütun, Septimius Severus’un bir zaferine ithafen dikilmiş bir anıt da olabilir. Nitekim

Septimius Severus rakibi ve aynı zamanda Suriye valisi olan Pescennius Niger’e karşı

düzenlemiş olduğu seferinde Isauria bölgesi içinden Göksu Vadisi’nden geçmiştir31.

İmparatorun bu zaferinin Germanikopolis tarafından kutlandığı Ermenek yakınlarında

Damlaçalı mevkiindeki Athena kült mağarasından kopyalanan bir yazıta

dayandırılmaktadır32.

27 Swoboda – Keil – Knoll 1935, 126-127, Abb. 45. 28 Paris – Radet 1887, 68 no. 48 (= Sterrett 1888, 106-107 no. 180; Swoboda – Keil – Knoll 1935, 73 no.

148; IGR III, 288; Temizsoy-Uysal-Mertek 1984, 18 res. 14). Yazıtın çevirisi: İmparator Caesar Marcus

Aurelius Antoninus Sebastus, Germanicus, Sarmaticus’u Isauralıların boule ve demos’u başrahip

Tiberius’un oğlu epimeletes Orestes aracılığıyla (onurlandırdı). 29 Sterrett 1888, 108 no. 182; IGR III 289; Swoboda – Keil – Knoll 1935, s. 74. Yazıtın çevirisi: İmparator

Caesar L. Septimius Severus Pius Pertinax Sebastus Arabicus Adiabenicus’u Isauralıların boule’si ve

demos’u (onurlandırır). 30 Swoboda – Keil – Knoll 1935, 73-74 no. 149. Yazıtın çevirisi: İmparator Caesar L. Septimius Severus

Pius Pertinax Felix Augustus Arabicus Adiabenicus Pathicus Başrahip, X. kez tribunicia potestas (halk

yetkisini) almış, imparatorluğunun XI. yılında, III kez konsül, vatanın babası, prokonsül ve imparator

Caesar…..için (……………ithaf eder). 31 Mitford-Andrews 1980, 1249; Hild-Hellenkemper 1990, 33;Lenski 1999, 436. 32 Bean-Mitford 1970, 204 no. 229.




Kentteki Severuslar dönemi yapılarından birisi de Severus Alexandrus (M.S. 222-

235)’a ithaf edilmiş anıtsal kemer yapısıdır33. Bu anıtsal yapıya ait yazıt34, bir arşitrav

üzerinde olup kemerin önünde üç parça halinde ele geçmiştir. İmparator Severus

Alexandrus, Isaura kentinin boule ve demos’u tarafından onurlandırılmaktadır. Anıtsal

kemer yapısının hangi olay üzerine ve ne amaçla inşa edildiğini bilemiyoruz. Severus

Alexandrus’un Isauria’da elde etmiş olduğu bir başarı üzerine inşa edilmiş olabilir35.

Ancak İmparator Severus Alexandrus’un Isauria’da böyle bir zaferine kuşkuyla

bakılmaktadır36.

Kentteki imar faaliyetlerinin yanı sıra sosyal yaşamın da zenginleştirilmesi

açısından euergesia olgusunun önemli bir yer tuttuğu yazıtlar aracılığıyla görülmektedir.

Bu yazıtlardan biri37 kentte düzenlenen çeşitli festivallerin euergetes’ler tarafından hem

yönetildiği hem de finanse edildiğini göstermektedir. Isaura’da yaşayan ve kent ile politik

bir ortaklık içinde olan Romalılar ile birlikte Isaura’nın boule ve demos’u, T. Aelius

Aurelius isimli bir başrahibi kent için yaptığı hayırlar vesilesiyle onurlandırmışlardır.

İmparator kültünün başrahibi olan T. Aelius Aurelius, aynı zamanda kentte kutlanan

panegyria şenliklerine başkanlık etmiştir.

Zengibar Kalesi’nde büyük olasılıkla kent tarafından onore edilen başka

başrahiplerin varlığına tanıklık eden yazıtlar bulunmaktadır. Agora’da görülmüş bir

arşitrav üzerindeki üç ayrı onur yazıtı38ndan kentin zor duruma düştüğü zamanda önemli

hizmetler verdikleri anlaşılan Aelius Demetrius ve onun karısı Valgia Rufina isimli

şahısları tanımaktayız. Aelius Demetrius, aynı zamanda kentin önde gelen on kişisinden

(Dekaprotoi) birisi idi. B ve C yazıtlarının içeriğinden anlaşıldığı üzere bu üç yazıt, aynı

ailenin bireylerine ait olmalıdır. Kente hizmet konusunda zengin ailelerin kuşaklar

33 Kemerin rekonstrüksiyon çizimi için bkz. Swoboda-Keil-Knoll 1935, s. 129, Abb. 48. 34 Swoboda – Keil – Knoll 1935, 74 no. 150. Yazıtın çevirisi: Yerin, denizin ve bütün insanların soyunun

efendisi İmparator Caesar Marcus Aurelius Severus Alexandrus’u, dindar bahtiyar imparatoru

Isauralıların boule’si ve demos’u (onurlandırır). 35 SHA, Sev. Alex. 58.1;Lenski 1999, 420. 36 Hopwood 1989, 195. 37 Swoboda-Keil-Knoll 1935, 75 no. 152. Yazıtın çevirisi: Hem Isauralıların boule’si ve demos’u hem de

politik ortakları Romalı vatandaşlar ünsever ve panegyria başkanı olan başrahip T. Aelius Aurelius’u Kyos

kent için geçilmez iyi niyet ve ünseverliğinden dolayı heykelle (heykelini dikerek) onurlandırdı. 38 Swoboda-Keil-Knoll 1935, 75 no. 153 (A-C). Yazıtların çevirisi: A. Fragman okunamıyor B: Başrahip

ve Dekaprotoi’den biri ve en parlak ve bizim nezdimizde en asil soydan gelen, cömert bir şekilde ünseverlik

yaparak bütün tehlikelerde pek çok hayırseverliği ile vatanını gözetmiş olan Aelius Demetrius’u onuru

vesilesiyle (onurlandırırlar). C: Başrahip Aelius Demetrius’un faziletli ve ağırbaşlı karısı Valgia Rufina’yı

onuru vesilesiyle (onurlandırdılar).


EUERGESIA


boyunca bu euergesia sistemi içerisinde yer aldıklarını söylemek gerekir. Stoa’da parça

halinde ele geçen bir başka yazıt39, Orestes isimli bir başrahibin kent için euergesia

faaliyetinde bulunmuş olduğunu göstermektedir. Kent merkezinde Hadrianus takının

kuzeyinde yer alan bazilika yapısında bulunan yarısı kırık durumdaki yazıt40tan

Demetrius’un muhtemelen yine bir euergesia faaliyetinde bulunmuş imparator kültü

başrahibi olan oğlu Tarkyndberras’ın Isaura boule ve demos’u tarafından onurlandırıldığı

anlaşılmaktadır.

Sütunlu girişteki yol üzerinde bulunmuş kireç taşından bir levhanın sol alt köşesine

yazılmış bir onur yazıtı41, adını bilmediğimiz bir hayırseverin kendi mal varlığından 1300

insana erzak temin ettiğini belgelemektedir. Yazıtın içeriğinden yardıma muhtaç kalmış

söz konusu bu insanların kentin yerli yurttaşları mı yoksa kent dışından birileri mi olduğu

anlaşılamamaktadır. Ancak bu insanlar büyük olasılıkla Zengibar yerleşimi veya

egemenlik alanından (teritoriyumundan) olmalıdırlar. Yazıt, kesin olarak

tarihlendirilemediği için bu yardımın hangi dönemde ve ne gibi bir sebeple yapıldığı

yoruma açık bir konu olarak kalmaktadır. Bu durumda kentin hayırsever bir yurttaşının

yapmış olduğu bu yardımın gerçekleştiği yılda ya büyük bir savaş ya da kıtlığın baş

göstermiş olduğu düşünülebilir. Nitekim Ammianus Marcellinus42’un anlatımlarından

Isauria’da M.S. 4. yüzyılın ikinci yarısında 353-354, 359 ve 367-368 yıllarında isyan ve

benzeri karışık olayların yaşandığı bilinmektedir. Önemli nedenlerinden birisinin kıtlık

olduğu düşünülen43 bu olaylar zarfında Isaura’da halkın zor durumda kaldığı söylenebilir.

Adını bilmediğimiz bir valinin kente hayırsever olarak hizmette bulunduğunu

Isaura’da sur duvarının güney tarafında ele geçmiş bir kaide üzerinde yer alan ve baş

tarafı kayıp olan bir yazıt44 belgelemektedir. Isaura kenti boule ve demos’unun kentin bir

39 Sterrett 1888, 118 no. 195; IGR III, 293. 40 Temizsoy-Uysal-Mertek 1984, 16 res. 9-10. Yazıtın çevirisi: Isaura Bule ve demosu ve Romalı politik ortakları atalarından beri tanrısal imparatorların başrahibi olan ve bütün idari, yönetim ve dini işlerde vatansever biri olan Demetrios oğlu Tarkyndberras’ı (onore eder). 41 Swoboda-Keil-Knoll 1935, 76 no. 154. Yazıtın çevirisi:…atalarından beri vatansever olan, (kentin) ileri

gelenlerinden biri, bütün iyi yürekliliği ve ünseverliği ile tam olarak 1300 insan için kendi kesesinden erzak

bağışlayan…….[filancayı] (onurlandırır/lar). 42 Amm. Marc., 14. 2.1-20; 19. 13.1-2; 27. 9.6-7; Rougé 1966, 292-307; Matthews 1989, 362-376;

Hopwood 1999a, 200-205; Lenski 1999, 439-443. 43 Pottier 2005, 448-451. 44 Swoboda-Keil-Knoll 1935, 76 no. 156. Yazıtın çevirisi: Isaurialıların boule ve demos’u kendilerinin

euergetes’ini, imparator valisini …(onurlandırır).




hayırseveri olarak onore ettiği bu vali, kent için önemli hizmetlerde bulunmuş olmalıdır.

Isaura kentinin onore ettiği bir başka euergetes yazıtı daha mevcuttur. Ancak yazıtın kırık

olarak ele geçmesinden dolayı onore edilen euergetes’in kimliği ve kente nasıl bir

hizmette bulunduğu bilinememektedir. Exedra’da bulunmuş bir yazıt45, kentin demos’u

tarafından onore edilmiş başka bir hayırseverini belgelemektedir. Ünsever olarak tanıtılan

ve başrahibe Aurelia Oresteina’nın kocası olan Kastor isimli bu vatandaş büyük olasılıkla

kent için euergetes olarak hizmet etmişti.

Bütün bunlardan Zengibar Kalesi’ndeki imparatorlara ithaf edilen anıtsal yapıların

inşasında Isaura kentinin boule ve demos’unun en baş rolü üstlendiği görülmektedir. Buna

göre söz konusu yapıların masrafları kent kasasından karşılanmış olmalıdır. Zengibar

Kalesi’nde yaşayan ve kentle sympoliteia içinde olan Romalı yurttaşlar da kentin boule

ve demos’uyla beraber ortak karar almışlardır. Kent meclislerinin aynı zamanda

euergetes’leri de onore ettikleri görülmektedir. Kentin kendisi için hayırsever olarak

gördükleri şahıslar arasında eyalet valisi, imparator kült rahipleri gibi yüksek makam

sahibi yöneticiler bulunmaktadır. Bu yöneticilerin ve euergetes’lerin heykel vb. anıtlarla

onore edilmesi için gerekli masrafların kentin üst düzey yöneticileri olan epimeletes’ler

tarafından üstlenildiği görülmektedir.

Roma imparator kült rahipleri (arkhiereus), euergesia (hayır işleri) faaliyetlerinde

önemli rol üstlenmişlerdir. Yukarıda bahsedildiği üzere bu kült rahipleri, stoa gibi en

önemli kamusal yapıların inşasını finanse etmişlerdir. Ayrıca kentin sosyal içerikli

konularında da bu rahipler öne çıkmaktadırlar. Yazıtlarda görüldüğü gibi panegyria gibi

festivallerin tertiplenmesi, kentin ekonomik olarak güç durumda kaldığı dönemlerde

vatandaşlara iaşe yardımı gibi hususlarda görev almışlardır.

Bir kentin idaresi için boule, demos, epimeletes gibi kurumların ve yöneticilerin

varlığı ve stoa, tak gibi yapıların inşa edilmiş olması, Roma Dönemi ile birlikte Zengibar

Kalesi’nde Hellen-Roma tarzı bir kentleşmenin geliştiğinin açık göstergesidir. Kentin en

parlak dönemi imar faaliyetlerinin yoğun olarak görüldüğü M.S. 2. yüzyıl ve 3. yüzyılın

ilk yarısıdır. Bu dönemden sonra imar faaliyetlerinin azaldığı söylenebilir. 4. yüzyılın

45 Sterrett 1888, 117-118 no. 194; Temizsoy-Uysal-Mertek 1984, 20 res. 17. Yazıtın çevirisi: Demos,

ünsever Kastor’un karısı, Lucius kızı başrahibe Aurelia Oresteina’yı (onore eder).


EUERGESIA


ortalarında Ammianus Marcellinus46, kentin eski önemini kaybettiğini söylemektedir47.

Kentin zayıflamasında 3. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan ve 4. yüzyılın ikinci

yarısında bütün Isauria ve komşu bölgeleri etkileyen karışıklıklar etkili olmuş olmalıdır.

Nitekim M.S. 367-368 yıllarında Isaurialı haydutlar Kilikia ve Pamphylia kentlerine

saldırmışlar, bu karışıklıklara son vermek üzere bölgeye görevlendirilmiş olan Musonius

ve bazı askerleri çarpışmada öldürülmüş ve bir kısmı da Isaurialı haydutlar tarafından esir

alınmıştır. Ancak bölgeye sevk edilen Roma birlikleri karşısında zor anlar yaşayan

haydutlar, daha güvenli gördükleri dağlara çekilmek zorunda kalmışlardır. Ammianus

Marcellianus48’un anlatımına göre bu olaylar sonucunda Germanikopolis kentinin ileri

gelenleri haydutlarla Roma arasında arabuluculuk yaparak barış yapılmasını ve

rehinelerin teslim edilmesini sağlamıştır49. O halde M.S. 4. yüzyıl sonunda merkezi

Isauria’daki Isaura’nın gerilemesiyle Ermenek Göksuyu üzerinde yer alan

Germanikopolis önem kazanmış olmalıdır50.

46 Amm. Marc. 14. 8. 2: Isaura enim antehac nimium potens, olim subversa ut rebellatrix interneciva, aegre

vestiga claritudinis pristinae monstrat admodum pauce (Isauria önceleri büyük bir güce sahipti, yok edici

bir isyandan dolayı bir zamanlar tahrip edildi, eski görkeminden çok az kalıntı dışında neredeyse hiç iz

göstermez). 47 Syme 1987, 146; Matthews 1989, 358; Lenski 1999, 444-445. 48 Amm. Marc., 27. 9.7. 49 Rougé 1966, 300; Matthews 1989, 364-365; Shaw 1990, 243-244; Hopwood 1991, 308; Hopwood 1999a,

204-205; Hopwood 1999b, 177-178, 183; Lenski 1999, 423, 454-455; Pottier 2005, 447-448. 50 Hopwood 1999a, 205.




Kaynakça ve Kısaltmalar

Amm. Marc. J. C. Rolfe (ed.) Ammianus Mercellinus, vol. III,

with an English Translation, London 19865. (Loeb

Classical Library).

Diodoros Diodori Bibliotheca Historica, Vol 4-5, (edd.) I.

Bekker-L. Dindorf-F. Vogel-K. T. Fischer, Leipzig.

1903-1906.

SHA Sev. Alex. The Scriptores Historiae Augustae, Severus

Alexander, Volume II, with an English Translation

by D. Magie, London 19936. (Loeb Classical

Library).

Strabon Strabo, Geographica, (ed.) A. Meineke, Leipzig

1877.

Modern Literatür

Bahar 1991 H. Bahar, İsaura Bölgesi Tarihi, S.Ü. Sosyal

Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı,

Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya 1991.

Bahar 1996 H. Bahar, “Isauria Bölgesinin Antik Çağdaki

Yerleşim Merkezleri”, Anadolu Araştırmaları XIV,

Prof. Dr. Afif Erzen'e Armağan, 1996, 51-91.

Baldıran-Gider 2008 A. Baldıran-Z. Gider, “Mimari Bloklar Işığında

Isauria Bölgesinin Mimari Uygulamaları”, S.Ü.

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20, 2008, 109-

134.

Bean – Mitford 1970 G. E. Bean – T. B. Mitford, Journeys in Rough

Cilicia 1964–1968. Österreichische Akademie der

Wissenschaften Phil.-hist. Kl., Denkschriften 102,


EUERGESIA


Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Minoris 3.

Vienna 1970.

Belke – Restle 1984 K. Belke – M. Restle, Tabula Imperii Byzantini 4:

Galatien und Lykaonien (Denkschriften ÖAW,

Phil.-hist. Kl. 172), Wien 1984.

Bevan 1902 E. R. Bevan, The House of Seleucus, Vol. 1,

London 1902.

Birley 2008 A. R. Birley, “Hadrian to the Antonines”, şurada:

CAH XI: The High Empire, A. D. 70-192,

Cambridge 20083, 132-194.

Bosworth 1993 A. B. Bosworth, “Perdiccas and the Kings”, The

Classical Quarterly, New Series, 43/2, 1993, 420-

427.

Cronin 1902 H.S. Cronin, “First Report of a Journey in Pisidia,

Lycaonia, and Pamphylia”, JHS 22, 1902, 94-125.

Doğanay 2012 O. Doğanay, “Zengibar Kalesi (Bozkır/Konya)

2010 Yılı Yüzey Araştırması”, AST 29/3, 2011

[2012], 403-422.

Doğanay 2013 O. Doğanay, “Zengibar Kalesi (Bozkır/Konya)

2011 Yılı Yüzey Araştırması”, AST 30/2, 2012

[2013], 97-104.

Doğanay-Köker 2014 O. Doğanay-E. Köker, “Zengibar Kalesi

(Bozkır/Konya) 2012 Yılı Yüzey Araştırmaları”,

AST 31/1, 2013 [2014], 207-213.




French 2014 D. H. French, Roman Roads& Milestones of Asia

Minor, Volume 3: Milestones, Fasc. 3.7 Cilicia,

Isauria et Lycaonia (and South-west Galatia),

Ankara 2014.

Hall 1973 S. Hall, “New light on the capture of Isaura Vetus

by P. Servilius Vatia”, şurada: Akten des VI.

Internationalen Kongresses für Griechische und

Latin Epigraphic, München 1972, Vestigia 17,

1973, 568-571.

Hamilton 1842 W. J. Hamilton, Researches In Asia Minor,

Pontus And Armenia; With Some Account Of

Their Antiquites And Geology, Vol. I-II, London

1842.

Hild-Hellenkemper 1990 F. Hild – H. Hellenkemper, Tabula Imperii

Byzantini 5: Kilikien und Isaurien (Denkschriften

ÖAW, phil.-hist. Kl. 215), Wien 1990.

Hild 1991 F. Hild, “Die Route der Tabula Peutingeriana (Tab.

Peut.) von Iconium über Ad Fines und Tetrapyrgia

nach Pompeiopolis in Kilikien”, Anatolia Antiqua 1,

1991, 311-316.

Hopwood 1989 K. Hopwood, “Consent and Control: How the Peace

was kept in Rough Cilicia”, şurada: D. H. French –

C. S. Lightfoot (eds.), The Eastern Frontier of the

Roman Empire, BAR, International Ser. 553 (i),

Oxford 1989, 191-201.

Hopwood 1999a K. Hopwood, “Ammianus Marcellinus on Isauria”,

şurada: J. W. Drijvers-D. Hunt (Eds.), The Late


EUERGESIA


Roman World and its Historian. Interpreting

Ammianus Marcellinus. London 1999, 198-213.

Hopwood 1999b K. Hopwood, “Bandits, between Grandees and the

State: The Structure of Order in Roman Rough

Cilicia”, şurada: K. R. Hopwood (ed.), Organised

Crime in the Ancient World, London 1999, 177-206.

Karauğuz – Doğanay 2004 G. Karauğuz – O. Doğanay, “İ.Ö. II. Binden Bizans

Dönemine Kadar Orta Anadolu’nun Güneyinden

Akdeniz kıyılarına Doğru Uzanan Yol Ağı Üzerine

Düşünceler”, Olba X, 2004, 1-43, Levha 1-3.

Lenski 1999 N. Lenski, “Assimilation and Revolt in the Territory

of Isauria, from the 1st Century BC to the 6 th

Century AD”, JESHO 42/4, 1999, 413-465.

Matthews 1989 J. Matthews, The Romans Empire of Ammianus

with a new introduction, London 1989.

Mitford-Andrews 1980 T. B. Mitford – St. Andrews, “Roman Rough Cilicia”,

ANRW, II, 7/2, Berlin 1980, 1230-1257.

Mutafian 1988 Cl. Mutafian, La Cilicie au carrefour des empires

I-II, Paris 1988.

Ormerod 1922 H. A. “Ormerod, The campaigns of Servilius

Isauricus against the Pirates”, JRS 12, 1922, 35-56.

Ormerod 1924 H. A. Ormerod, Piracy In The Ancient World An

Essay In Mediterranean History, London 1924.

Paris – Radet 1885 P. Paris – G. A. Radet, “Deux nouvaeux gouverneurs

de provinces”, BCH 9, 1885, 433-436.




Paris – Radet 1887 P. Paris – G. A. Radet, “Inscriptions de Pisidie, de

Lycaonie et d’Isaurie”, BCH 11, 1887, 63-70.

Pottier 2005 B. Pottier, ”Banditisme et révolte en Isaurie au IVe et

Ve siècles vus par les Isauriens eux-mêmes. La Vie de

saint Conon”, Mediterraneo antico. Economie,

società, culture, 8 fas. 2, 2005, 443 – 474.

Ramsay 1905 W. M. Ramsay, “Topography and Epigraphy of Nova

Isaura”, JHS 25, 1905, 163–180.

Rougé 1966 J. Rougé, “L’Histoire Auguste et l’Isaurie au IVe

Siècle”, REA LXVIII, nos. 3-4, Bordeaux 1966, 282-

315.

Ruge 1916 W. Ruge, “Isaura”, şurada: RE IX/2, 1916, 2055-

2056.

Sterrett 1888 J. R. S. Sterrett, The Wolfe Expedition to Asia

Minor. Papers of the American School at Athens III,

Boston 1888.

Swoboda – Keil – Knoll 1935 H. Swoboda – J. Keil – F. Knoll, Denkmäler aus

Lykaonien, Pamphylien, und Isaurien. Deutsche

Gesellschaft der Wissenschaften und Künste für die

Tschechoslowakische Republik in Prag, Brünn–

Prag–Leipzig–Wien 1935.

Syme 1987 R. Syme, “Isaura and Isauria. Some Problems” ,

şurada: E. Frézouls (ed.), Sociétés urbaines, sociétés

rurales dans I'Asie Mineure et la Syrie hellénistiques

et romaines (Actes du colloque organisé à Strasbourg

[novembre 1985]), Strasbourg 1987, 131-147.

http://zenon.dainst.org/Record/000734111

http://zenon.dainst.org/Record/000734111


EUERGESIA


Syme 1995 R. Syme, Anatolica Studies in Strabo, (ed.) A.

Birley, Oxford 1995.

Temizsoy-Uysal-Mertek 1984 İ. Temizsoy-M. V. Uysal-K. Mertek, “Zengibar

Kalesi-İsaura”, Karaman Müzesi Yıllığı 2, 1984, 5-

31.

Yılmaz 2005 M. Yılmaz, Bozkır Çevresinin (Hadim-Ahırlı-

Yalıhüyük) Antik Tarihi ve Eserleri İsauria,

Konya 2005.

Diğer Kısaltmalar

CIG Corpus Inscriptionum Graecarum.

IGR Inscriptiones Graecae ad Res Romanas Pertinentes.

MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiquae.




Harita 1: Zengibar Kalesinin Yeri.

Harita 2: Zengibar Kalesi antik yerleşimi ve çevresi.


EUERGESIA


Resim 1: Hadrianus Takı.

Resim 2: Stoa.




Çizim 1: Zengibar Kalesi’nde Marcus Aurelius Zafer Takı'nın rekonstrüksiyonu

(Swoboda-Keil-Knoll 1935, 127, Abb. 45).


EUERGESIA


Çizim 2: Severus Zafer Takı'nın rekonstrüksiyonu (Swoboda-Keil-Knoll 1935, 12)




Documents

YAZITLAR IŞIĞINDA ZENGİBAR KALESİ’NDE (ISAURA) ROMA … Mehmet Kurt... · Latince bir yazıt bulunmuştur. Bkz. Hall 1973, 569-570; Syme 1987, 132. Söz konusu yazıtta Servilius