T.C

KLTR VE TURZM BAKANLII KTPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MDRL

YAZMA ESERLERDE KONSERVASYON VE RESTORASYON

UYGULAMA TEKNKLERNN ANALZ

UZMANLIK TEZ Ahmet ZEKMEK

NSAN - 2012 ANKARA

T.C

KLTR VE TURZM BAKANLII KTPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MDRL

YAZMA ESERLERDE KONSERVASYON VE RESTORASYON

UYGULAMA TEKNKLERNN ANALZ

UZMANLIK TEZ Ahmet ZEKMEK

Tez Danman Kltr ve Turizm Uzman

Ahmet ALDEMR

NSAN - 2012 ANKARA

KLTR VE TURZM UZMANLIK TEZNN OALTILMASI VE YAYIMI N ZN BELGES

Tezi Hazrlayann Ad Soyad : Ahmet ZEKMEK

Tez Konusu : Yazma Eserlerde Konservasyon ve Restorasyon Uygulama Tekniklerinin Analizi

Tez Danman : Ahmet ALDEMR

Kltr ve Turizm Uzmanlk Tez almamn, Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan yaymlanarak Milli Ktphane ve htisas Ktphanesinde her trl elektronik formatta arivlenmesini ve kullanma sunulmasn kabul ediyorum.

//2012

SINAV YETERLK KOMSYONUNA BEYAN

Bu belge ile bu uzmanlk tezindeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplayp sunduumu; ayrca, bu kural ve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan gsterdiimi beyan ederim.

./..../2012 Ahmet ZEKMEK Kltr ve Turizm Uzman Yardmcs

NSZ

Yazma eserler, yazld corafyaya baklmakszn gnmz insanlnn tarihi, kltrel ve bilimsel bilgi birikiminin yap talardr. Toplumlarn en deerli kltr varlklar arasnda yer alan, bilim, sanat ve kltr aratrmalarnda temel kaynaklar olarak nitelendirilebilecek yazma eserler, el ile yazlm, kaybolduunda bir daha aynsndan meydana getirilemeyecek olan eserlerdir.

Yazma eserler, lkemizde bata Kltr ve Turizm Bakanlna bal ktphaneler ve mzeler olmak zere dier kamu kurum ve kurulular ile zel ktphaneler, mzeler, vakflar ile zel ahs koleksiyonlarnda yer almaktadr. Trkiye'de 300.000 cilt civarnda yazma eser olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn 225.624 cildi Kltr ve Turizm Bakanl bnyesinde bulunmaktadr. En eskileri VIII.yya kadar dayanan eserler, medeniyetimizin zellikle Seluklu ve Osmanl

dnemlerine ait tarih, corafya, din, dil, matematik, astronomi vb. bilimleri ile yine o dnemlerin sanatn yanstmaktadr.

Yz yl ncesine kadar Osmanl Devleti snrlar iinde kalan ancak

gnmzde eitli lkelerin corafyalarnda kalan, medeniyetimize ait Arapa, Trke ve Farsa ok sayda eser bulunmaktadr. Bugn lkemizde bulunan eserlerle

birlikte bu corafyalarda kalan eserlerimizin de korunmas, dijital arivlerinin oluturulmas ve bilim dnyasnn hizmetine sunulmasna ynelik almalara bizzat katlmak suretiyle, bu eserlere sahip klmas ulusal kltr politikamz oluturan unsurlardan biri olarak grlmektedir.

Yazma eserlerin korunmasna ve insanlarn hizmetine sunulmasna ynelik

yntem ve teknolojilerin geliim hz her geen gn daha da ivme kazanmaktadr. Kltrel mirasn zelikle de yazl kltr miras yazma eserlerin korunmas ve

restorasyonuna ynelik gelitirilen yntem ve teknolojilerin neler olduu ve Kltr

i

ve Turizm Bakanl bnyesinde yer alan yazma eserlerin ve bu eserlerin korunduu yazma eser ktphanelerinin gelitirilen yntem ve teknolojilerden ne oranda yararlanabildikleri hususu bu tez almasnda irdelenmektedir.

Tez almasnda ncelikle deerli katks iin tez danmanm Ahmet ALDEMRe, tez almasna ilikin aratrmalar rahat bir ekilde gerekletirebilmem iin uygun koullar oluturan Genel Mdr Yardmcmz Semra ATIN ve Daire Bakanmz Erhan ERKANa, almalarm rahat ve huzurlu bir ortamda gerekletirebilmemi salayan ube Mdr Kadir ARIKa ve mesai arkadalarma, yabanc literatr konusunda beni destekleyen evkiye TKENMEZe, ktphanelerde incelemelerde bulunabilmem iin gerekli kolayl gsteren Milli Ktphane Bakanl ve Trkiye Yazma Eserler Kurumu Bakanl yneticilerine ve aratrmalarm srecinde hibir yardm esirgemeyen ktphane alanlarna teekkrlerimi sunuyorum.

ii

NDEKLER

NSZ .. i

NDEKLER.... iii SMGELER VE KISALTMALAR DZN .. vi TABLOLAR, RESMLER ve EKLLER DZN..vii

GR 1

BRNC BLM YAZMA ESERLER

1. YAZMA ESERLER: TARHSEL SRE VE TRKYE 1.1 Yaznn Tarihi ......................................................................................................6

1.2 Kadn Tarihi ......9 1.3 Yazma Eserler.........................13

1.3.1 Geliimi ........14 1.3.2 zellikleri..........15

1.4. Kltr Miras Kapsamnda Yazma Eserler.18

1.5. Trkiyede Yazma Eserler .....20

KNC BLM KONSERVASYON-PREZERVASYON -RESTORASYON

2. KAVRAMSAL DURUM-YNTEM VE TEKNOLOJLER-KURULULAR 2.1. Kavramsal Durum22

2.1.1. Konservasyon22

2.1.2. Prezervasyon.23

2.1.3. Restorasyon...24

iii

2.2. Konservasyon, Eserlerin Bozulma Nedenleri ve Etik lkeler ve Standartlar...25 2.2 1. Konservasyonun Tarihi.....26

2.2.2. Eserlerin Bozulma Nedenleri28

2.2.3. Konservasyon Etik lkeleri ve Standartlar33 2.3. Konservasyon Yntem ve Teknolojileri...35

2.3.1. Lazer Temizleme Teknolojileri.37

2.3.2. Gelimi Analiz Yntemleri.39 2.3.3. maj Restorasyonu Teknolojisi 40 2.3.4. Karakter Tanmlama Yntemleri..42

2.3.5. Dijitalletirme Teknolojileri..42 2.4. Konservasyon Alannda Faaliyet Gsteren Uluslararas Kurulular..44

2.4.1 Uluslararas Mzeler Konseyi (ICOM)..44

2.4.2 Kltrel Varlklarn Korunmas ve Restorasyonu Uluslararas

Merkezi (ICCROM)....45

2.4.3 Tarihi ve Sanatsal Eserlerin Konservasyonu Uluslararas

Enstits (IIC).....45

2.4.4 Tarihi ve Sanatsal Eserlerin Konservasyonu Amerikan

Enstits (AIC)...46

NC BLM

KONSERVASYON UYGULAMALARI

3. TRKYEDE KONSERVASYON UYGULAMALARI 3.1. Tarihe.47

3.2. Konservasyon Metodolojisi ve Restorasyon lem Admlar..49 3.3. Ktphane Uygulamalar ....53

3.3.1. Milli Ktphane ...53

3.3.2. Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi ...59

3.3.3. Konya Yazma Eserler Blge Mdrl..62 3.3.4. Bursa nebey Yazma Eser Ktphanesi73

iv

DEERLENDRME VE SONU .........77

KAYNAKA ...... 85

ZET ...90

ABSTRACT .....91

ZGEM 92

v

SMGELER ve KISALTMALAR DZN AIC Tarihi ve Sanatsal Eserlerin Konservasyonu Amerikan

Enstits

ICA Uluslararas Ariv Konseyi ICCROM Kltrel Varlklarn Korunmas ve Restorasyonu Uluslararas

Merkezi

ICOM Uluslararas Mzeler Konseyi

IFLA Uluslararas Ktphane Dernekleri Federasyonu

IIC Tarihi ve Sanatsal Eserlerin Konservasyonu Uluslararas

Enstits

UNESCO Birlemi Milletler Eitim Bilim Kltr rgt

vi

TABLOLAR, RESMLER ve EKLLER DZN kinci blmn resimleri Resim 2.1 Ata Pas ve Tortusu Temizlii .........................................39 Resim 2.2 maj Restorasyon teknii uygulanm kadn ilk ve son hali ...41 Resim 2.3 maj Restorasyon teknii uygulanm kadn ilk ve son hali .......41 nc blmn resimleri Resim 3.1 Leaf Casting Makinesi .....53 Resim 3.2. Leaf Casting Makinesi .....53 Resim 3.3 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon ncesi.....58 Resim 3.4 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon Sonras .......58 Resim 3.5 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon ncesi ....59 Resim 3.6 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon Sonras ...59 Resim 3.7 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon ncesi ....59 Resim 3.8 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon Sonras .......59 Resim 3.9 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon ncesi ....59 Resim 3.10 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon Sonras .....59 Resim 3.11 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon ncesi ......59 Resim 3.12 06 Mil Yz A 6726 Restorasyon Sonras .....59 Resim 3.13 Amcazade Hseyin 237 Hasar Tespiti ........62 Resim 3.14 Amcazade Hseyin 237 Boyutlandrma .....62 Resim 3.15 Amcazade Hseyin 237 Sayfa Kalnl lme .62 Resim 3.16 Amcazade Hseyin 237 Fiziksel Temizlik .....62 Resim 3.17 Amcazade Hseyin 237 Islak Temizlik ......62 Resim 3.18 Amcazade Hseyin 237 Formalara Ayrma .......62 Resim 3.19 Amcazade Hseyin 237 Tmleme ......63 Resim 3.20 Amcazade Hseyin 237 Lifleri Sabitleme ......63 Resim 3.21 Amcazade Hseyin 237 Kenar Fazlalklar Kesimi.63 Resim 3.22 Amcazade Hseyin 237 Eserin Son Hali ....63 Resim 3.23 aragman Mecmuas d grn .......67 Resim 3.24 aragman Mecmuas d grn .......67 Resim 3.25 aragman Mecmuas iraze ve i kapak grn ...67 Resim 3.26 aragman Mecmuas iraze ve i kapak grn .......67 Resim 3.27 aragman Mecmuas i kapak grn ......67 Resim 3.28 aragman Mecmuas i kapak grn ......67 Resim 3.29 aragman Mecmuas cilt derisinin i ve d grn ...68 Resim 3.30 aragman Mecmuas cilt derisinin i ve d grn68 Resim 3.31 aragman Mecmuas cilt alt tahta kapak ve kr grn .68 Resim 3.32 aragman Mecmuas cilt alt tahta kapak ve kr grn .68 Resim 3.33 aragman Mecmuas srt dikii ve ek dikiler grn ....68 Resim 3.34 aragman Mecmuas srt dikii ve ek dikiler grn ....68 Resim 3.35 aragman Mecmuas cilt alt tahta kapak ve kr grn ....68 Resim 3.36 aragman Mecmuas restorasyon sreci-1......71 Resim 3.37 aragman Mecmuas restorasyon sreci-1......71

vii

viii

Resim 3.38 aragman Mecmuas restorasyon sreci-2......71 Resim 3.39 aragman Mecmuas restorasyon sreci-2......71 Resim 3.40 aragman Mecmuas restorasyon sreci-3......71 Resim 3.41 aragman Mecmuas restorasyon sreci-3......71 Resim 3.42 aragman Mecmuas restorasyon sreci-4......72 Resim 3.43 aragman Mecmuas restorasyon sreci-4......72 Resim 3.44 aragman Mecmuas restorasyon sreci-5......72 Resim 3.45 aragman Mecmuas restorasyon sreci-5......72 Resim 3.46 aragman Mecmuas restorasyon sreci-6......72 Resim 3.47 aragman Mecmuas restorasyon sreci-6......72 Resim 3.48 aragman Mecmuas restorasyon sonras-1.....73 Resim 3.49 aragman Mecmuas restorasyon sonras-1.....73 Resim 3.50 aragman Mecmuas restorasyon sonras-2.....73 Resim 3.51 aragman Mecmuas restorasyon sonras-2.....73 Resim 3.52 aragman Mecmuas restorasyon sonras-3.....73 Resim 3.53 aragman Mecmuas restorasyon sonras-3.....73 Resim 3.54 aragman Mecmuas restorasyon sonras-4.....74 Resim 3.55 aragman Mecmuas restorasyon sonras-4.....74 Resim 3.56 aragman Mecmuas restorasyon sonras-5.....74 Resim 3.57 aragman Mecmuas restorasyon sonras-5.....74 Resim 3.58 H.elebi 1136 Restorasyon ncesi-1 .....76 Resim 3.59 H.elebi 1136 Restorasyon ncesi-1 .....76 Resim 3.60 H.elebi 1136 Restorasyon ncesi-2 .....76 Resim 3.61 H.elebi 1136 Restorasyon ncesi-2 .....76 Resim 3.62 H.elebi 1136 Restorasyon ncesi-3 .....76 Resim 3.63 H.elebi 1136 Restorasyon ncesi-3 .....76 Resim 3.64 H.elebi 1136 Restorasyon ncesi-4 .....77 Resim 3.65 H.elebi 1136 Restorasyon ncesi-4 .....77 Resim 3.65 H.elebi 1136 Yeni Cilt-1.......77 Resim 3.66 H.elebi 1136 Yeni Cilt-2.......77

GR

Konunun nemi

2863 Sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 23.

maddesinde tanmlanan korunmas gerekli tanr kltr ve tabiat varlklar kapsamnda deerlendirilen yazma eserler, yazldklar tarihten gnmze tarihi, kltrel ve bilimsel bilgi birikimlerinin yap talardr. erdikleri esiz bilgilerin yan sra nitelikleri bakmndan da dnemlerine ait ok zel bilgiler tamaktadrlar.

Yazma eserler, tarih boyunca bilimsel bilginin kmlatif olarak gelimesinde nemli rol oynamlardr. Bu nedenle yazma eserler, bilimin ve teknolojinin tarihsel sre ierisinde geliim servenlerinin aynalar olup, uygarlklarn ve devletlerin bilimsel ve kltrel birikimleri hakknda ok nemli veriler tamaktadr. Btn bu zellikleriyle kltrel miras olarak kabul edilen yazma eserlerin, restorasyonuna ve

konservasyonuna ynelik yaplan almalarn bilimsel olarak ele alnmas, koruma yntemlerinin gelitirilerek yaam srelerinin uzatlmas, gelecek kuaklara da kltrel miras olarak salam bir ekilde aktarlabilmesi gerekmektedir.

Trkiyede 500.000in (nver, 2012) zerinde yazma eser olduu tahmin edilmekle birlikte bunlarn yaklak yars Kltr ve Turizm Bakanlna bal Milli Ktphane, yazma eser ktphaneleri ile baz halk ktphanelerinde bulunmaktadr.

Bu birimlerden Milli Ktphane, Sleymaniye Yazma Eser, Konya Blge Yazma

Eserler ve Bursa nebey Yazma Eser Ktphanelerinde restorasyon ve konservasyon uygulamalar yaplmaktadr. Dier ktphanelerde uygulama yaplamamasnn yan sra koruma koullarnn da iyi dzeyde olmad bilinmektedir.

Bu nedenle yazma eserlere uygulanan konservasyon yntemlerinin ve

restorasyon tekniklerinin bilimsel yntemlerle incelenmesi, elde edilen veriler

nda ve ortaya kacak sonulara gre yeni yntem ve tekniklerin gelitirilmesi gerekmektedir.

1

Yazma eserlerin konservasyonuna ve restorasyonuna ynelik uygulanan

yntem ve teknikler blgesel, kurumsal ve hatta bireysel olarak farkllklar

gstermektedir. Bu konuda teknik anlamda oluturulmu ulusal bir standart veya yasal mevzuat bulunmamaktadr. Bu durum kltrel miras niteliindeki yazma eserlerin yaam srelerinin azalmasna neden olmakta ve gelecek kuaklara aktarlabilmesini engellemektedir.

Bu nedenle yazma eserlere ynelik konservasyon yntemleri ve restorasyon

teknikleri bilimsel ve teknolojik gelimeler nda incelenerek lkemizde bulunan yazma eserlerin niteliklerine uygun olarak standart yntemlerin ve tekniklerin

gelitirilmesi gerekmektedir. Bylece yazma eser ktphanelerinde verilen hizmetlerin daha etkin olmas, eserlerin kullanlabilirliinin artmas ve uygulamalarda birlikteliin salanabilmesi dnlmektedir.

Bu almada, Bakanla bal yazma eser ktphanelerinde uygulanan yntemlerin ve tekniklerin analizi yaplarak gnmz dnya standartlarn karlayp karlamadklar deerlendirilerek, lkemiz iin bir standart nerisi oluturulmaya allmtr.

Ama

Bu almann temel amac Kltr ve Turizm Bakanlna bal yazma eser ktphanelerinde uygulanan konservasyon yntemlerinin ve restorasyon

tekniklerinin bilimsel yntemlerle incelenmesi sonucunda ortaya kacak verilerin

deerlendirilmesiyle, yazma eserlerin korunmas ve onarmna ynelik zm nerileri retmektir.

alma sonucunda mevcut durumun deerlendirilmesi yaplarak restorasyon ve konservasyon uygulamalarna ynelik yntemler ve teknikler gelitirilmesi hususunda neriler sunulmas amalanmtr.

2

Kapsam

alma Kltr ve Turizm Bakanlna Milli Ktphane Bakanl, Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi Mdrl, Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi Mdrl ve Bursa nebey Yazma Eser Ktphanesinde bulunan restorasyon birimleri ile snrlandrlacaktr. Dier bir deyile Bakanla bal bulunan yazma eser restorasyon birimlerinin tamam ele alnmtr.

Yntem

Aratrmann evrenini, kamu kurum ve kurulular ile zel kurulular veya vakflarda bulunan restorasyon birimleri, ticari faaliyetlerini yazma eser (kat) restorasyonu alannda yrten irketler veya ahs firmalar oluturmaktadr.

Aratrmada rneklem olarak ise Kltr ve Turizm Bakanlna bal birimlerden restorasyon birimi olan Milli Ktphane Bakanl, Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi Mdrl, Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi Mdrl ve Bursa nebey Yazma Eser Ktphanesi alnmtr.

Aratrma kapsamnda veri toplanmas amacyla kapsaml bir literatr taramas yaplacak, betimleme ve belgesel tarama yntemleri de kullanlmtr.

Bu dorultuda, var olan kayt ve belgeler incelenerek veri toplama esasna dayal olan belgesel tarama yntemi kullanlacaktr. Belgesel tarama, belli bir amaca

ynelik olarak kaynaklar bulma, okuma, not alma ve deerlendirme ilemlerini kapsar (Karasar, 1994: 183).

Betimleme yntemi; olaylarn, varlklarn, objelerin, gruplarn, kurumlarn ve

eitli alanlarn ne olduklarn aklamaya alr. Betimleme yntemi ile mevcut olaylar ve durumlar aynen ortaya konmaya; mevcut olaylarn daha nceki olay ve

3

koullarla ilikileri de dikkate alnarak durumlar arasndaki etkileim aklanmaya allr (Kaptan, 1991: 59).

alma Plan

alma 3 blmden olumaktadr. Blmler ve ierikleri aadaki gibidir:

Giri blmnde, aratrma problemi, tezin konusu, amac, nemi, snrllklar, aratrmada kullanlan yntem, aratrma evreni ve rneklem, veri toplama teknikleri, alma plan, yararlanlan kaynaklar ve zamanlama hakknda bilgi verilmitir.

Birinci Blmde yaznn ve kdn tarihi, yazma eserlerin geliimi ve zellikleri, kltr miras kapsamnda yazma eserler ve Trkiyede yazma eserler

konular ele alnmtr.

kinci Blmde Konservasyon, Preservasyon ve Restorasyon terimlerine deinilerek kavramsal durum aklanmaya allmtr. Eserlerin bozulma nedenleri, Dnyada konservasyon almalar ile ilke standarlarna deinilmitir. Ayrca Konservasyon yntem ve teknolojileri ile Dnyada konservasyon alannda faaliyet

gsteren uluslararas kurulular hakknda bilgiler verilmitir.

nc Blmde lkemizdeki konservasyon uygulamalarnn tarihi ve

bugnk durumu ortaya konmu, konservasyon metodolojisi ve restorasyon ilem admlar tanmlanmtr. Bu bilgiler nda Milli Ktphane, Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi, Konya Blge Yazma Eser Ktphanesi ve Bursa nebey Yazma Eser Ktphanesi restorasyon birimlerinden uygulama rneklerine yer verilmitir.

Deerlendirme ve Sonu blmnde ise yazma eserlerin korunmasna ve onarmna ynelik standartlar oluturulmaya allm ve uygulamaya ynelik neriler sunulmutur.

4

5

Kaynaklar

Aratrma kapsamnda yer alan yazma eser, kat, cilt, konservasyon, koruma, restorasyon, restoration, conservation, preservation, manuscript,

paper, bind gibi anahtar kelimeler ile yurt ii ve yurt dnda yaymlanm basl ve elektronik kaynaklar taranmtr. Bu amala ilgili konulara ilikin literatrn tespiti iin aada sralanan basl ve elektronik kaynaklar erevesinde tarama yaplmtr.

Trkiye Bibliyografyas (1970- )

Trkiye Makaleler Bibliyografyas (1970- )

Trk Ktphanecilii Dizini (1952-1992) (1993-2000) YK Tez Veri Taban

Networked Digital Library of Theses and Dissertations (NDLTD)

Directory of Open Access Journals (DOAJ)

Library and Information Science Abstract (LISA)

Web of Science, Scorpus, Emerald, Science Direct, Proquest veritabanlar

almann genel dzeni ve yazmnda ise, Kltr Ve Turizm Uzman Yardmclarnn Uzmanlk Tezlerini Hazrlarken Uyacaklar Yazm Kurallar

Ynergesi (2009) kullanlmtr.

BRNC BLM

YAZMA ESERLER

1. TARHSEL SRE VE TRKYE

Gnmz toplumlarnn kltr, sanat, edebiyat, bilim ve teknik alannda

bugn bulunduklar yerde olabilmelerini, gemi uygarlklara ve onlarn gnmze ulaan eserlerine borlu olduklar kanlmaz bir gerekliktir.

Koay (1977:1)n da belirttii gibi, anonim olarak sylenen Medeniyet yaayanlardan ziyade llerin eseridir. sz, yaznn ve kitabn tarihi incelendiinde daha iyi anlalmaktadr.

1.1. Yaznn Tarihi

Tarihin ve uygarlklarn ba olarak kabul edilen yaz, azdan kan seslerin, szcklerin gzle grlebilen ya da elle dokunulabilen iaretler veya simgeler haline dnmesi, olarak tanmlanmaktadr (Alkm, 1991:3). Yaz tarihinin, bilimsel olarak M.. Smerler ve Elamllarn kulland protoliterate denilen resim yazs ile balad kabul edilse de, Yontma Ta anda maaralarn duvarlarna kazlarak yaplan iaretlerin duygu dnce ve inanlar ifade ettii bilinmektedir. Ancak insanln tarihsel ve kltrel birikiminde ok nemli bir role sahip olan yaz, bugnk harf yazs durumuna geliinde birok aama geirmitir. Bu evreleri Alkm (1991:3) be dneme ayrmtr.

I. Madde yazs; yaz tarihilerinin, amacn eitli maddeler kullanlarak anlatld dnem olarak tanmlad dnemdir.

II. Yaznn ekil haline dnmeye balad dnem. III. Fikir yazs (ideografi) ya da resim yazs (piktografi) dnemi.

6

IV. Fikir yazsndan hece yazsna gei dnemi. V. Hece yazsndan harf yazsna gei dnemi.

Madde yazs, insann duygu, dnce ya da isteini anlatmak zere eitli maddeleri yan yana getirmesi ile oluturulan ve kalc olmayan bir iletiim aracdr. En belirgin rnekleri de mezar olarak nitelendirilen dolmenler, menhirler, sayma

ubuklar ile gidilen yn belirtmek iin topraa salanan denek olarak sylenebilir. Gnmzde Peru ve Bolivya da obanlarca kullanlan dm yazs bir dier madde yazs rneidir. Dal ve ubuklar ile zerine balanan renkli iplikler ve bu ipliklere belirli aralklarla atlan dmlerdir. Madde mektubu olarak adlandrlan, bir haberin ya da bilginin, bir yerden baka bir yere gnderilen maddeler ile ifade edilmesi de madde yazsna rnek olarak gsterilmektedir (Alkm, 1991:4).

Alkm (1991:4)n yaznn ekil haline dnmeye balad dneme ilikin yaklam, gnmze kadar ulaan zellikle kayalara ve maara duvarlarna yaplan ekillerin veya bir takm iaretlerin aracl ile iletiimin saland ynndedir. Yldz (2000:2) da Alkmda esinlenerek bu dnemi, ilk balarda doal izgiler ile oluturulan realist maara sanat, zaman iinde ematize olarak sembolik bir hal aldn ifade etmektedir. Petroglifler olarak adlandrlan bu izimler, prehistorya uzmanlar arasnda, yaz, sanat veya klt amal yapldklarna dair tartmalara neden olmutur. Ancak hangi amala yaplrsa yaplsnlar sonuta yaz malzemesi ta ya da kayann zerine yaplan ilk anlatm ekilleridir.

Petroglif izimlerinin gelimesi ile birlikte, tek szck iaretleri bir fikri belirttikleri iin yaz tarihinde fikir yazs (ideografi) ya da bir anlamn resmini

belirttikleri iin resim yazs (piktografi) olarak tanmlanmaktadr. Toplum

hayatna geildii ve insanlar arasndaki ilikilerin de gelitii bu dnemde, geleneklerin, kutsal trenlerin, dncelerin ve bilgilerin doru bir ekilde deimeden gelecek toplumlara aktarlmas zorunluluu domutur. Bu nedenle de zellikle Mezopotamya ve eski Msrda ilk olarak iaret says oaltlmtr. Dnemin sonuna doru ta, kemik veya benzeri malzemelerden yaplan eserlerin

7

zerine izilen piktografik ekiller, zamanla gelierek ideogram ve sembollere dnmtr (Alkm, 1991:5; Baysal, 1991:20 ).

Fikir yazs istenilen dnceyi anlatabiliyor fakat insann azndan kan sesleri, kelimeleri veya cmleleri yanstamyordu. Toplum hayatnn gelimesi ile birlikte insanlar arasndaki iletiim de artm duygu ve dncelerin paylalmas, bilgi ve deneyimlerin aktarm gibi durumlarn yan sra din veya inanlarn getirdii zel durumlar neticesinde resim ve ideogramlarn says olduka artmt. Ancak bu durum soyut durumlar ifade edebilmede de yetersiz kalmaktayd. rnein gz resmine, organ olarak gzn yan sra grmek eyleminin de anlam

yklenmekteydi. Fakat bu durum aa resmi ile aa belirtmek iin uygun olmasna ramen aacn eidi olarak grgen ifade edilmek istendiinde sknt oluturuyordu. Bu nedenle akrofoni denilen yntemle sesler belirlendi. Bu uygulamann gelitirilmesiyle eski Msr ve Sami metinlerinde grlen sesleme (fonotizm) ortaya kmtr. rnein Smercede A.A. baba anlamna gelmekte, A.A.A. ise byk baba anlamna gelmektedir. Tek heceli szcklerin ses deerlerinin ayn sesi tayan baka szcklerde gemesi halinde orada da kullanlmasdr. Hece yazs sisteminde, ideogramlar, hece iaretleri, szckler ve onlarn bana konan belirleyici iaretlerden (determinatifler) oluur. Bu uygulamalarn heceler ile ortaya kmasndan dolay dnem, hece yazs dnemine gei olarak adlandrlmaktadr (Alkm, 1991:6; Yldz, 2000:3-4).

Hece yazsndan harf yazsna gei dnemi olan son dnemde ise yaz tarihilerine gre iki farkl yntemden harf sistemine geilmitir. Bunlardan birincisi eski Msr yazsnda grlen tek heceli bir ifadenin, zamanla sadal elemann

kaybetmesiyle tek ses iareti haline gelme srecidir. rnek olarak ise baykuu ifade eden bayku iziminden zamanla m harfine dnmtr. kinci olarak ise akrofoni yolu ile harf yazsna geitir. Bu sre ise eski Smi yasnda dolaysyla Fenike yazsnda bulunmaktadr. rnek olarak da eski Smi yazsnda aleph, sr, kz anlamnda ekil olarak da basit bir sr kafas ve boynuzu ile ifade edilirken, zamanla sembolize edilmi ve a,e seslerini karlamakta kullanlmaya balanmtr. Ayn iaret Fenike yazsndan Yunan yazsna A (alpha) olarak gemi, a sesli

8

harfi olarak kullanlm ve alfabenin ilk harfi olarak da gnmze kadar gelmitir (Alkm, 1991:7; Baysal, 1991:22).

1.2. Kdn Tarihi

Yaz arac olarak kadn icat edilmesine kadar yaznn tarihi balangcndan itibaren, kil tablet, papirs, parmen, kuma, madenler, talar, aa kabuklar, palmiye yapraklar, kemik gibi ok eitli nesneler kullanlmtr.

lk nemli yaz aktarcs, M.. IV. bin yln ortalarna tarihlenen Smerlerden kalan eski metinlerin yazld kil tabletlerdir. Bu dnemde Mezopotamyann btnnde kullanlan ivi yazs kil tabletler zerine yazlmtr. Kil tabletlerin son rnekleri M.. VII. yzyla kadar hayatn devam ettiren Asur

Devleti tarafndan yazlan tabletlerdir. Sz konusu tarihi dnemler de yaam topluluklarca yaz arac arac olarak kullanlan kil tabletlere, siyasi, ekonomik,

kltrel, bilimsel, dini ve tarihi bir ok metin yazlm ve bu metinler gnmze kadar ulamtr (Yldz, 2000:4-6).

M..III. binyl da Msrda ortaya kan Papirs de ikinci nemli yaz

malzemesidir. Msr ve civarnda yetien maydonozgiller familyasndan bir bitki trdr. Bu bitki trnn bugn bildiimiz eitli yntemlerle ilenerek btnletirilmesi ile oluturulan bir yaz aktarm aracdr. zellikle Nil Deltas etrafnda yetimitir. Benzer ekilde Tez ( 2008:28) de, eski Yunanca ppyros, Latince papyrus, Franszca papier, Almanca papier, ngilizce paper, spayolca papel kelimelerinin, eski Msrn sulak blgelerinde yetien geni yaprakl bir bitki olan papirostan geldii ifade etmektedir. Akdeniz evresinde kurulan uygarlklarn kltrel ve dnsel rnlerinin gnmze ulamasnda byk nem tamaktadr. Eski Msrda saray ve tapnak hesaplarnn muhasebesinin tutulduu papirslerin yan sra Yldz (2000:30-31)n belirttiine gre tarihi ve eserler, matematik tp ve astronomi gibi fen bilimlerine dair eserler de

bulunmaktadr. Yunanllar, Romallar ve Araplar tarafndan yaygn olarak

kullanlmtr.

9

Trkede Parmen kelimesi ile ifade edilen bir dier yaz aktarm arac ise Pergamenttir. Yldz (2000:159)a gre bu kelime, hayvan derilerinin ilenerek yaplan kadn yapm yeri Pergamondan gelmektedir. Bu yer ise gnmz Bergamasdr. Parmen, genel olarak hayvan derilerinin ilenerek yazlacak nesne haline dntrlmesi ile oluturulmutur. M.. III. binden balayarak, M.S.VI. ve VII. yzyla kadar kullanlmaya devam eden parmen kadnn yapm, corafi blgelere gre farkllk gstermekle birlikte, her cins hayvan derisinden yaplmtr. Ancak en iyi yaz yazlabileni ve en deerlisi dana derisinden yaplm parmenler olmutur. Bunun yan sra kutsal kitap olmas nedeniyle baz nciller antilop ve ceylan derisinden yaplan parmenlere de yazlmtr. Parmenler, papirslere gre daha dayanakl olduu iin papirslere yazl baz nemli metinler parmenlere de aktarlmtr (Tez, 2008:23-28).

VIII. ve IX. yzyllarda Avrupada byk bir yaz arac ktl grlmtr. Bu dnemde zerine yaz yazlabilecek bir nesne bulabilmek iin nceden yazlm papirsler ve parmenlerin zerindeki yazlar kaznyor ve yerine yeni yazlar yazlyordu. Bu tr yaz aracna palimsest ve bu aa da Palimsest a denilmektedir. Bugn yeni yazlm olanlardan daha deerli olan eski yazlar ortaya karmak zere teknikler gelitirilmitir (Yldz, 2000:175-177).

Tarihsel sre iinde yaz arac olarak kullanlan tm malzemelerden sadece

kil tabletler, papirsler ve parmenleri ana malzemeler olarak almak daha yerinde olacaktr. nk szkonusu malzemeler uzun yllar hatta yzyllar boyunca

kullanlm stelik baz dnemlerde farkl corafyalarda birden bile kullanlmtr. Yaz arac olarak aray iinde olan insanolu, doada ok daha fazla olan, ilenmesi hem ekonomik hem de kolay olan malzeme retmek iin srekli uramtr. Ancak son olarak ekonomik olarak daha ucuz ve bol, ok daha kolay ilenerek retilebilen kat icat edilmitir.

Kadn tarihi ile ilgili birok eserde kadn M.S. 105 ylnda inli Tsai Lung tarafndan icat edildii yazlm olsa da, Bloom (2003:56), kadn icadnn bu

10

tarihten iki ya da yzyl nce bulunduunu ifade etmektedir. Bunun nedeni olarak da Bat Han dnemine ait olduu sanlan, i Moalistanda Ecin Bannerda bulunan kaba kenevir kadn gstermektedir. Ancak bu kadn, yaz yazmak amacyla deil de, bir eyleri sarmak amacyla yaplmasndan dolay yzeyinin yaz yazlamayacak kadar prtkl olduunu da belirtmektedir. Bir baka rnein de ise M.. 93 ylnda geen bir in yksnde kadn ilk kez mendil olarak kullanldna iaret etmektedir (Bloom, 2003:57).

Bu gr destekler nitelikte Tez (2008:37) kitabnda, aslnda kadn chi olarak ifade edildii, M..207-M.S.220 yllar arasnda hkm srm olan lk Han Hanedanl tarafndan da kullanld ancak bu katlarn paketleme veya baka amalarla kullanldn; in-Trkistan aratrmalarnda bulunan ve gnmzde Stockholmdeki Krallk Ktphanesinde korunan, kat kalntlarnn M.S.150-200 yllarna tarihlenmesini; inli tarihi Fan Yehden alnt yaparak da 3.-8.yy. arasnda

younlukla dut aac, kendir, kenevir ve paavradan kat imal edildiini ifade etmektedir. Sonu olarak her ne amala icat edilmi olursa olsun, 5. yzyla gelindiinde kat btn dnyada yaz arac olarak tannyor ve kullanlyordu.

slam dnyasnn kat ile tanmas, 751de Talas Savanda Mslman askerlerin inli kat ustalarn esir almalar ve bu ustalardan kat yapmn renmeleri olarak genel kabul grmektedir. Ancak Bloom (2003:69) kitabnda, bu yaklam yk olarak nitelemektedir. Bu dncesini de u ekilde desteklemektedir. 8.yzyla ait in katlarnn dut, kat dutu ve rami gibi aas liflerden yaplmasna, bazen de kenevir, atk keten lifleri ve rami paavralar

eklenmesine karn, slami katlarn incelenmesinin neticesinde, esas olarak paavra lifinden yapldnn, seyrek de olsa ham lifler eklendiinin grlecektir. Eer inli tutsaklar Semerkantta mslmanlara kat yapmn retmi olsalard bu kadar ksa srede atk lif kullanmnn tekniini gelitiremezler ve kullanamazlard. Arap kat ustalarnn kat retimine en byk katks yzeyi yazmaya daha uygun hale getirmek iin niastayla kad aharlamak olmutur (Bloom, 2003:72).

11

Yakndouda ilk kat imalathanesi Harun Reid dneminde 794-795de Badatta kurulmutur. Dier kat imalathaneleri de am, Yemen ve Msrda kurulmutur. Ersoy (2001:164)un, bnn-Nedimin el-Fihristine atfta bulunarak belirttiine gre, slam corafyasnda yaklak 10.yzylda Msra atfedilen firavn, Sleyman b.Reide atfedilen sleyman, Cafer b.Yahya el-Bermekiye atfedilen cafer, Talha b.Tahire atfedilen talh, II.Tahire atfedilen tahir, Samani hkmdar

I.Nha atfedilen nh adlarnda alt eit kat bulunmaktayd. Ayrca Avrupaya ihra edilen katlar da charta Bombycina ve charta Damascana olarak tanmlanmaktayd.

Ortaada slam lkelerinde grlen canl kltr hareketlerini ve Semerkantn bilim ve kltr merkezi haline gelmesini, kadn oka retilmesi ve kolay bulunabilmesi etkilemitir. Araplar 1150de spanyada Valensiyada bir kt fabrikas kurmular, kt yapma sanat Avrupaya bu yolla girmitir. Avrupada ilk kt fabrikas 13. yzylda Fabrianoda ve Anconada almtr. Fransa ve Almanyada 14. yzylda, ngilterede 15. yzylda ve Amerikada 17. yzylda fabrikalar kurulmutur (Tez, 2008:44-45).

Osmanl Devletinde ilk kat retiminin ne zaman ve ne ekilde balad net olarak bilinmemekle birlikte tarihi baz belgelerde kat retiminin yapldnn bulgularn iermektedir. Bunlardan en eski tarihli olan Bayezid Paann Amasyada yaptrd caminin vakfiyesinde geen Kt Muhyiddin Mescidi ve Kthane ifadeleridir. kinci olarak da 1519 ylna ait bir sicil kaydnda yer alan Mahruse-i kathane demekle mruf ev ki iinde kat ilenmez olduktan sonra mumhane olmutur. cmlesidir. Ancak Ersoy (2001:165) makalesinde bu yerlerde kt imalatndan daha ok, harlama ve mhreleme gibi kt terbiyeleme ilemlerinin yaplmas ihtimalinin daha kuvvetli olduunu ifade etmektedir.

Ancak Osmanl Devletinde bilinen ilk kat imalathanesi, 1729 ylnda matbaann kurulmas ile birlikte kada ok ihtiya duyulmas ile birlikte brahim Mteferrikann giriimleri ile 1741de Yalovada kurulmutur. Onbe yl hizmet veren imalathanenin su yetersizlii, teknik eleman azl ve en nemlisi yabanc

12

katlarla rekabet edememesinden dolay kapanmak zorunda kalmtr. III.Selim dnemi 1793 tarihli bir belgede ise stanbul Kathanede bir imalathane kurulmasna ve bu i iin de Mehmet Emin Behi Beyin grevlendirildii, ancak bu imalathanenin de gelirlerin giderleri karlayamamasndan dolay kapanmak zorunda kald bilgisi yer almaktadr. 1805 ylnda stanbul Beykozda, 1844 ylnda zmirde kurulan kat imalathaneleri ile 1893 ylnda stanbulda kurulan Hamidiye Kat Fabrikas de benzer nedenlerle kapanmak zorunda kalmtr. Osmanl Devletinde yerli kat retimi giriimleri dnya zerindeki pazar kaybetmek istemeyen dier lkeler tarafndan dolayl olarak engellenmitir (Ersoy, 2001:165).

Trkedeki kat kelimesinin etimolojisinde, Uygurca aa kabuu anlamna gelen Kagat veya Kagas szcklerinden geldii, Uygurcadan, Farsaya ve oradan da Arapaya kaghat olarak getii, Orta Asya Trklerince ipek kozasndan retilen yaz malzemesine kagat veya kakat ad verildii, kakat kelimesinin de Arapada elyaf hamurunun tokmaklanmas anlamna geldii belirtilmektedir (Tez, 2008:41).

1.3. Yazma Eserler

Yazma eserler, yazldklar tarihten gnmze tarihi, kltrel ve bilimsel bilgi

birikimlerinin yap talardr. Tarih boyunca bilimsel bilginin kmlatif olarak gelimesinde nemli rol oynamlardr. Bu nedenle, bilimin, teknolojinin ve sanatn tarihsel sre ierisinde geliim servenlerinin aynalar olup, uygarlklarn ve devletlerin bilimsel ve kltrel birikimleri hakknda ok nemli veriler tamaktadr. erdikleri esiz bilgilerin yan sra nitelikleri bakmndan da dnemlerine ait ok zel bilgiler tamaktadrlar.

Yazma eserlerin literatrdeki tanmna bakldnda, Elle yazlm ve oaltlm eserlerdir. Bu eserler, ierik ve sanatsal zelliklerinden birini ya da daha fazlasn ierdii ve ok zor bir almann rn olduklar iin bilim, kltr ve sanat dnyasnda byk nem tamaktadr. olarak tanmland grlmektedir (Karaka, 2009:46).

13

Tanmdan da anlalaca zere, bir eserin yazma eser saylabilmesi iin eserin yazld materyalin bir nemi bulunmamaktadr. Dier bir deyile elle yazlm olmas tek kriter olup, kil tablet, papirs, parmen, kat veya dier yaz arac malzemelerden herhangi birinin zerine yazlm olmasnn herhangi bir nemi bulunmamaktadr. Ancak bu malzemelerin nemi eserin niteliinin tanmlanmas ve deer tespiti srecinde ortaya kmaktadr.

1.3.1. Geliimi

Yazma eserlerin gnmz kitap formatna dnmn, Tez (2008,161-163)in ifadesiyle kitabn tarihinde kilometre talar eklinde ele almak tarihi geliimi daha anlalr klacaktr. Kitabn tarihteki en eski ekli olarak, M.. 3500lerde Smerlerin kil tabletler zerine yazd metinler gsterilmektedir. Hayvan derilerinin yaz tomarlar hazrlanmasnda kullanm da M.. 2500lere

rastlamaktadr. Bilinen en eski yazl papirs tomar da M..2400lere tarihlenmitir. M..2000lere tarihlenen Glgam Destan ise kil tablete yazl olarak gnmze ulaan en eski kitap olarak nitelenmektedir. Hititler, M..1900-M..1200ler arasndan gnmze yaklak 15 bin kil tablet brakmlardr. M.. 1700lere tarihlenen ve Giritte bulunan, kazma-kabartma eklinde yazlm Phaistos Diskinin de baka bir rnei bulunmamaktadr. Yaz sisteminin gelitirilmesi de M..600lere rastlamaktadr. Papirs ve parmen rulolar halinde yaklak 490 bin clt kitap ile skenderiye Ktphanesi M..295 ylnda kurulmutur. M..200de ise ilk kodeks olarak tanmlanan, iki ya da daha sayda tabletin ksele erit veya iple kenarlarndan birletirilmesi ilemi yaplmtr. Kenevir liflerinden ilk kat M..150 ylnda inde yaplmtr. En eski kutsal metin olan M..100 tarihli On emirin branice metni gnmzde Cambridge niversitesi Ktphanesinde bulunmaktadr. Eserlerin tomar halinden byk oranda kodeks formatna dn de bu yzylda gereklemitir. M.. 47de Roma mparatorun Jul Sezar emriyle skenderiye Ktphanesinin 40 bin tomar kitab yaklmtr. Sonraki savalarda yaplan yamalarla nerdeyse ktphanenin eserleri tamamen yok olmutur. inde Tsai Lung tarafndan, bitki artklar, pamuk artklar ve eski balk alarnn kullanlarak

14

kat yapm M.S.105 ylnda kefedilmitir. Bu yapdaki kadn kefi neticesinde, kadn ucuz olarak ve bolca retilebilmesi mevcut eserlerin oaltlmasna, yeni eserlerin retilmesine ivme katmtr.

Kitap ekline gei ayn zamanda kitap cildini geliimi ile dorudan ilgilidir. lk dnemler krlabilen papirs yapraklarn korumak ve dzenleme amal kodeks uygulamas yaplmtr. Kodeks uygulamas ilk kitap cildinin olumasna zemin hazrlamtr.

1.3.2. zellikleri

Yazma eserler ekil bakmndan genellikle kitap formatndadr. Ancak nadiren de olsa tomar veya rulo eklinde olanlarda vardr. Bu eserler genellikle vakf kaytlar, fermanlar, beratlar, secereler ve tarikat silsileleridir. Ayrca halk airlerine ait iirlerin yazld eni boyundan uzun olan eserlere de cnk ad verilmektedir.

Trkiyede bulunan yazma eserlerin byk ksm Osmanl Devleti

zamanndan kalma olduu iin yazma eserlerin zelliklerine ynelik kullanlan terimlerin byk ounluu bu dnemden kalmadr. Yani yazma eserlerin kendine has bir dili bulunmaktadr.

Mellif : Eserin tamamen ieriinden sorumlu kiiye denir. Gnmz yazar kelimesinin karldr. Mellif hatt : Mellifin (yazarn) eseri kendisinin yazmas durumunda esere verilen

isimdir. Bu zellik esere byk nem katmaktadr.

Hattat : Eserin sadece yazlmas iini gerekletiren kiiye denir. Hat : Yazma eserlerin yazsna denir. Birok eidi bulunmaktadr. Nesih, Rika, Talik, Sls ve dierleri bunlardan bazlardr. stinsah : Eseri yeniden yazarak oaltma ilemidir. Mstensih : oaltma ilemini yapan kiiye denir.

15

Cilt: Trke'ye Arapa'dan geen bu kelime deri demektir. Yazl eserlerin

korunmas amacyla yaplan kitap kaplar da ounlukla deriden yapld iin cilt adn almtr. Mcellid : Kitap ciltleyen, cilti.

Risale : Kk kitap; risale, mecmua yerine de kullanlmtr. Ama daha ok mecmuati'r-resail olarak, iinde birden fazla eser bulunan kitaplar hakknda

kullanlmtr. Minyatr : El yazmas kitaplar sslemek iin sulu boya ile yaplan ve metindeki

olaylar yanstan figratif resimlere verilen ad. talyanca "minature" kelimesinden alnmadr. Trke'de kk nak anlamna hurda nak denilmitir. Tezhib: Yazma kitaplarla murakkalarda, boya ve altn tozu ile yaplan her trl

ssleme, iine tezhib denilir. Byle eserlere mzehheb, tezhib yapanlara ise mzehhib denilir.

Nakka : Yazmalara minyatr ve tezhip yapan sanatkr, zellikle kitaplara minekr resim yapanlara denilmitir. Varak : Yaprak, tabaka. Yazma eserlerde sayfa numaras yerine varak numaras

kullanlr her bir varak bir numara alr. Buna da varak numaras denir

(konyayazmakutup.gov.tr, 2012).

Yazma eserlerin bir dier nemli zellii ise eserin belirli bir dzende blmlerinin olmasdr.

Zahriye: Baz yazmalarn i kapa durumunda olan sayfadr. Daha ok tezhipli olan i kapak iin bu terim kullanlr. Burada kitap ad, mellifin ad ve bazen de eserin

kimin adna yazlm olduu kaydedilir. Her eserde olmayabilir. Serlevha : Baz eserlerde metnin balad sayfann st ksmnda, genellikle dikdrtgen veya gene benzeyen ekilde (ki buna mihrabiye denir.) sslemeli ksmdr. Bu ekle mihrabiye denir. Serlevhada besmele veya kitabn ad yer alr. Temellk kayd: Kitabn kime ait olduunu ifade eden mlkiyet kaydnn bulunduu yere denir. Sima kayd : Eserin mellif tarafndan okunmas ve gzden geirilmesi halinde

dlen kayttr. Bazen eserin sonunda da yer alabilir.

16

Besmele: Eserde metnin balad yerde yer alr. Hamdele: Allah'a hamd ve kran blmdr. Salvele: Peygambere dua ve vgnn yer ald blmdr. Dibce /mukaddime: Esere giri, nsz blmdr. Mellif burada eseri niin yazdn, kendi adn, eserin adn ve telif tarihini bildirir. Fihrist : Eserin blmleri olan cz, fasl ve bablarda aklanr. Bazen dibce'den

nce, bazen de sonra yer alabilir.

Eserin metni: Eserin asl blmdr.

Hatime : Eserin sonu blmdr.

stinsah kayd: Dier bir ad da Ketebe kayddr. Bu blmde yazmann istinsah tarihi, mntensihi, istinsah yeri yazlr. Baz eserlerde bu blmde mellif ad ve

kitap ad, telif tarihi de yazlm olabilir (yazmalar.gov.tr, 2012).

Yazma eserlerin nc nemli zellii ise ciltli olmalardr. Bu ciltler ve yapm teknikleri klasik cilt olarak literatre girmi nemli bir kitap sanatdr. Cilt kelimesi Arapada deri anlamna gelmektedir. Yazma eserlerin kapaklar da

genellikle deriden yapld iin bu ad almtr. Bu sanatn temeli Asya'ya zg olup Arap Ktas ve Anadolu zerinden Avrupaya gemitir. Corafi olarak getii her blgeden farkl motiflerden ve tekniklerden etkilenmesinin neticesinde Arabesk,

Herat, Hatay, Rum Seluk, Memluk, Osmanl ve Marib cilt sluplar olumutur. Seluklu ve Beylikler dneminde daha ok Arabesk desenler, klasik Trk cilt

sanatnn zirve dnemi olarak adlandrlan Fatih devrinde Saray cilthanesi'nde

yaplm olan ciltlerde, hatayi, rumi, bulut motiflerinin kullanlmtr (Odaba, 2011:247-248).

Yazma eser ciltlerini drt parada incelemek mmkndr :

Alt ve st Kapak: n ve arka kapak olarak da tanmlanr. Eserin metnini

iine alan rtsdr.

Srt: Formalarn baland blm kapatan blmdr.bu blm bat ciltlerinde bombeli klasik Trk ciltlerinde dzdr.

Sertab: Eserin n ksmn kapatan, arka kapakla btnleik olan ve miklebe hareket kabiliyeti salayan blmdr.

17

Mikleb: Kitabn n tarafn rten sertabn ucunda genellikle keli, okunmakta olan yere konan ksmdr (Tannd, 2004:841).

Klasik ciltler trleri bakmndan 6ya ayrlr.

Mukavva ciltler, istenilen kalnlkta ktlarn st ste yaptrlmas ile oluturulan bir trdr.

Deri ciltler, Klasik cilt sanatnn en yaygn trdr. Koyun, kei veya ince

tralanm ceylan derisi kullanlmtr. Lake ciltler, Ahap, mukavva veya deri zerine ilenen naklarn vernikle

kaplanmas ile oluturulan cilt trdr. Kuma ciltler, 13.yzyldan itibaren kullanlmaya balanm cilt trdr.

pek, kadife, atlas veya ilemeli kuma ile kaplanm ciltlerdir. Ebru ciltler, Cildin genelde i kapana konan ebru yaplm katlarn cildin

dier ksmlarna uygulanmasyla yaplm olan cilt trdr. Murassa ciltler, eserin cildinin fildii, sedef, mine, mercan, yakut, zmrt

gibi deerli talarla bezenmesi oluturulmu ciltlerdir (Tez, 2008:295-296).

1.4. Kltrel Miras Kapsamnda Yazma Eserler

Yazma eserleri kltrel miras kapsamnda ele alabilmek iin ncelikle

kltrel miras teriminin ve dolaysyla kltrn tanmlanmas gerekmektedir. Trk

Dil Kurumunun tanmna gre tarihsel, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve manevi deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanlan, insann doal ve toplumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btnne kltr denir (tdk.gov.tr, 2012). Bu tanma gre de kltrel

miras, gnmz insanlna, toplumlarn tarihsel ve toplumsal gelime srecinde rettikleri btn deerlerin gemiten gnmze kalan ve gelecek nesillere aktarlmas gereken maddi ve manevi deerler btndr.

lkemizde kltrel miras eleri yasal mevzuat almalarnda kltr varlklar ad altnda ele alnmtr. Bu kapsamda kltr varlklar tanr ve tanmaz varlklar eklinde ayrlmtr. Ancak son dnemlerde gerek ulusal gerekse

18

uluslararas bilimsel ve akademik almalarda kltrel miras elerinin soyut ve somut varlklar eklinde snflandrld grlmektedir. Dier bir deyile kltr miras kapsamna nceleri sadece fiziksel olarak var olan yani somut varlklar

girerken, gnmzde bu terimin kapsam genilemi ve somut olmayan, dil, inan, gelenek, rf, adet, halk oyunlar gibi etnografik ve entellektel eler de kapsama alnmtr. (Can, 2009)

2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun, tanr kltr varlklarnn neler olduuna dair ifadelerin yer ald ilgili maddesinde , her eit hayvan ve bitki fosilleri, insan iskeletleri, akmak talar (sleks), volkan camlar (obsidyen), kemik veya madeni her trl aletler, ini, seramik, benzeri kab ve

kacaklar, heykeller, figrinler, tabletler, kesici, koruyucu ve vurucu silahlar, putlar

(ikon), cam eyalar, ss eyalar (hlliyat), yzk talar, kpeler, ineler, asklar, mhrler, bilezik ve benzerleri, maskeler, talar (diadem), deri, bez, papirus,

parmen veya maden zerine yazl veya tasvirli belgeler, tart aralar, sikkeler, damgal veya yazl levhalar, yazma veya tezhipli kitaplar, minyatrler, sanat

deerine haiz gravr, yalboya veya suluboya tablolar, muhallefat (religue'ler), nianlar, madalyalar, ini, toprak, cam, aa, kuma ve benzeri tanr eyalar ve bunlarn paralar belirtilmektedir.

Bu kanun kapsamnda kltr varl olarak ve dolaysyla kltrel miras esi olarak kabul edilen yazma eserler, gemiten gnmze varlklarn koruyabilmi, her biri tekil ve ok zel olarak varlklardr. Yapldklar dneme ait bilgi vererek

toplumlarn gemilerine ait deerlendirme yapabilmelerini salamaktadrlar. Gemiten gnmze bilimsel ve tarihi bir ok deeri tayan bu eserlerin insaolu geleceine yn verebilmektedir. Ancak bu nesneler, insanolunun bilerek ya da bilmeden yapt uygulamalar ve k, yamur, kar gibi doal etkenlerle zarar grebilmektedirler. Bu eserlerin korunmasyla ve gelecek nesillere aktarlmasnn salanmasyla toplumlar kendi deerlerinin ve kimliklerinin yaatlmas da salam olmaktadr.

19

1.5. Trkiyede Yazma Eserler

lkelerin en deerli kltr varlklar arasnda yer alan, bilim, sanat ve kltr aratrmalarnda en temel kaynaklar olarak nitelendirilebilen yazma eserler; el ile yazlm, zarar grdnde veya yok olduunda bir daha aynsndan oluturulamayan eserlerdir.

lkemizde yaklak 300.000 cilt yazma eser olduu tahmin edilmektedir. Bu eserler risale olarak ele alndnda saynn en az 600.000 olaca dnlmektedir. Bu eserler genellikle Osmanl Trkesi, Arapa, Farsa ve az sayda dier dillerde yazlmtr. lkemizdeki yazma eserler cilt sslemeleri, hat, tezhip ve minyatrlerdeki zellikleri ile sanatsal ve estetik adan da byk nem tamaktadrlar. Uygurlar zamannda balayp lhanllar, Byk Seluklu, Anadolu Seluklu ve Osmanl Devletine kadar devam eden vakf ktphane anlayndan gnmze ulaan eserlerdir. Bu nedenle sadece Trk dnyasnn deil tm slam lkelerinin ve balkan lkelerinin bilim, kltr ve edebiyat gemiini yanstmaktadr. Eserler konu bakmndan genellikle Seluklu ve Osmanl dnemlerinde medreselerde okutulan tm derslere ait konular kapsamaktadr.

Tarih, edebiyat, dini ilimler, tp, matematik, astronomi, askerlik ve hatta botanik

alannda eserler mevcuttur (Duman, 1997:1-6).

Yazma eserler, lkemizde bata Kltr ve Turizm Bakanlna bal ktphaneler ve mzeler olmak zere dier kamu kurum ve kurulular ile zel ktphaneler, mzeler, vakflar ile zel kii koleksiyonlarnda yer almaktadr.

Kltr ve Turizm Bakanlnda Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl bnyesinde 14 mstakil yazma eser ktphanesinde 133.883, il ve ile halk

ktphanelerinde 39.616 olmak zere toplam 173.499 cilt yazma eser bulunmaktadr.

Milli Ktphane Bakanlnda 27.464 cilt1, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlnde 24.867 cilt eser olmak zere toplam 225.624 cilt yazma eser Bakanlk ana hizmet birimlerinde bulunmaktadr.2

1 05.02.2012 tarihinde Dr.Niyazi nver ile yaplan grme. 2 Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl Yazma ve Nadir Eserler ube Mdrlnden Mart 2011de alnan verilerdir.

20

21

Ancak yazma eserlerin ynetiminin ve denetiminin tek bir birim altndan

yrtlmesi amacyla 30.10.2010 tarihinde 6093 Sayl Kanun ile Trkiye Yazma

Eserler Kurumu Bakanl kurulmutur. Kanun gerei Kltr ve Turizm Bakanl birimlerinde bulunan tm yazma eserler ve eski harfli matbu eserler, Kanunun yaym

tarihinden itibaren iki yl iinde szkonusu Bakanlk altnda toplanacaktr.

Trkiye Yazma Eserler Kurumu Bakanl stanbul merkezli olarak stanbul, Ankara ve Konya Blge Mdrlkleri altnda tekilatlanacaktr. Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl altnda hizmet veren 14 mstakil yazma eser ktphanesi Bakanla devredilecek, bnyesinde yazma eser bulunduran baz il ve ile halk ktphanelerinin bulunduu illerde yeni mdrlkler kurulacak ve toplam 17 yazma eser ktphane mdrl ile hizmet verecektir.

Kltr ve Turizm Bakanl haricindeki dier kamu kurum ve kurulularnda da yazma eserler bulunmaktadr. Babakanlk Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Bakanlnda 1807, Vakflar Genel Mdrl 2515, Diyanet leri Bakanl 5819, stanbul Bykehir Belediye Bakanl 4022, eitli niversitelerde 37.958, zel mzelerde 5937 olmak zere toplam 58.058 yazma eser bulunmaktadr.3

3 Ktphaneler ve Yaymlar Genel Mdrl Yazma ve Nadir Eserler ube Mdrlnden Mart 2011de alnan verilerdir.

KNC BLM

KONSERVASYON - PREZERVASYON - RESTORASYON

2. KAVRAMSAL DURUM-YNTEM VE TEKNOLOJLER-KURULULAR

2.1. Kavramsal Durum

lkemizde konservasyon ile ilgili terimler sklkla birbirine kartrlmakta ve birbirinin yerine kullanlmaktadr. Aslnda ilgili bilim dal mensuplarnca gerekli

tanmlamalarn yaplm ve terimlerin anlam ereveleri izilmi olmasna ramen bu alanda bir kavram karmaas yaanmaktadr. Konservasyon, restorasyon, prezervasyon, bakm, onarm, koruma, saklama, yenileme gibi kelimeler bazen ayn kavram aklamak

iin bazen de farkl anlamlarda kullanlabilmektedir. Bu durumun iki nedeni

bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, szkonusu terimlerin evirisinden yani terimlerin

talyanca, spanyolca veya Franszca gibi Latin dillerinde ve Trkeye konservasyon restorasyon olarak evrilmeleridir. kincisi de konservasyon biliminin disiplinleraras niteliidir. Bu nitelii farkl alanlarda hizmet veren kurum ya da kurulularn ayn terimleri kendi bilim dallarna gre ele almalardr. Bu nedenle szkonusu terimler,

ktphanecilik ve kitap-kat konservasyonu yaklamna gre tanmlanacaktr.

2.1.1. Konservasyon

Konservasyon kavram, korumann yan sra restorasyonu da iine alan daha

geni bir kavramdr. Konservasyon bir ktphane, ariv veya benzeri bir kuruluun tm kaynaklarnn yalanma ve kullanlmaya (veya kullanm bozukluuna), bata k, s, nem ve atmosferik etkiler olmak zere tm ve i etkilere kar bilinli, dzenli ve planl gzetimi, bakm ve korunmas olarak tanmlanmaktadr. Cilt, restorasyon, kat kimyas ve benzeri materyal teknolojileri ile ariv kaynaklarnn korunmas ile ilgili olan dier bilgilerin, pratik uygulama tekniklerinin koordinasyonu ve planlamasn iine alan bilgi alandr (Roberts, 1982:64).

22

Dier bir deyile, evre koullarn kontrol altna alarak eseri rme ve bozulmalara kar korumaktr. Kimyasal deiiklikler, bcek ve mikroorganizmalar, yksek s, ar nem ve fazla k rmeye yol aarken; bozulmann sebepleri ise eserin sergileme, saklama koullarndan veya insan hatalardr. Koruma uygulamalar, eserin zarar grmesini nlemek, geciktirmek veya durdurmak iin yaplmasnn yan sra, hem

aktif hem de pasif yntem ve tekniklerle esere mdahale etmeyi de kapsamaktadr.

Bundan dolay konservasyon eser iin yaplan en zararsz ilemdir ve eseri mmkn olabildiince az ve hatta mmknse hi deiiklik yapmadan korumaya alr (lden, 2006:29-30).

Konservasyon uygulamalar, koruyucu konservasyon uygulamalar ve aktif

konservasyon uygulamalar olmak zere genellikle iki balk altnda ele alnr. Koruyucu konservasyon uygulamalar inceleme ve belgeleme aamalaryla balar. Eseri oluturan malzemelerin zelliklerini, eserin yapm tekniini ve bozulmalarn saptayabilmek iin yaplan n inceleme almalar esere uygulanacak konservasyon yntemlerinin belirlenmesi asndan son derece nemlidir. n incelemede kdn yapsnn ve retim biiminin, mrekkep cinsinin, cildine ve derisine ait zelliklerin, varsa kimyasal

bozulma trnn ve derecesinin, formalarn oluturulma biiminin, irazenin, dikiinin ve iplik trnn belirlenmesi gibi konularda detayl bilgi edilebilmektedir (Baydar,

2004:79).

2.1.2. Prezervasyon

Trke anlam ile muhafaza etmek, herhangi bir eyi olduu gibi korumak anlamna gelen prezervasyon terimi konservasyon alannda dnyada kullanlan dier bir terimdir. Ancak bu terim lkemizde kullanlmamaktadr. Bir eserin zamanla deimesini nlemek iin gerekletirilen faaliyetlerdir. Ancak btn prezervasyon ilemlerinin bunu salamas mmkn deildir. Baz ilemler, baarya ulamayabilir stelik de eserin deiimini hzlandrc ynde etkileri olabilir buna karn gene de prezervasyon olarak adlandrlmaktadrlar. Bu nedenle Mert (2008:10), AICnin Konservasyon

Terminolojisindeki prezervasyon tanmna dayanarak benzer bir tanm yapmtr. Prezervasyonu tanmlarken sonularna deil de prezervasyonu amacna odaklanldn belirtmektedir. Prezervasyon, kltrel bir varln fiziksel ve kimyasal hasarnn en aza

23

indirgenerek, varln srdrmesini salamak, bilgi ieren herhangi bir ieriinin kaybn engellemek iin yrtlen faaliyetlerdir.

2.1.3. Restorasyon

Roberts (1982:217)in Terminolji Szlnde Restorasyon, bir kitab, belgeyi veya dier bir ariv malzemesini, mmkn olduunca orijinal artlarna dndrmeyi ieren srece restorasyon denir. olarak tanmlanmtr. Restorasyon, yrtk bir sayfann tamir edilmesi veya basit bir lekenin giderilmesinden bir materyalin, zaman zaman

asidinin giderilmesi, yedeklenmesi, haddelenmesi, eksik paralarn tamamlanmas,

yeniden diki atlmas, son sayfalarn ve/veya kenarlarnn yenilenmesi, orijinal kapak materyalinin kurtarlmas veya restorasyonu ve yaynn orijinal cilt yapsna uygun bir

tarzda boyanmas ilemlerini de ierecek ekilde tmyle rehabilitasyonuna kadar olan sreci kapsar. Bu nedenle restorasyon aslnda bir kitapla ilgili yaplabilecek tm ileri -onarm, tamirat, yeniden ciltleme ve yeniden yaplandrma- kapsamaktadr.

Aktif konservasyon almalar iinde yer alan eserin zgnlne zarar vermeden, btnln ve orijinallii bozmadan gelecek kuaklara aktarabilmek iin yaplan zorunlu mdahalelerdir. Restorasyon, eserdeki bozulmay nlemek anlamnda

yaplacak herhangi bir ey kalmadnda yaplmas gereken bir uygulanmadr. Bu yzden en son tercih edilen metottur. Restorasyon uygulamalarndaki en byk risk yanl veya hatal uygulama yaplmas halinde geri dnnn olmamas ve hatta baz durumlarda eserin tamamen kaybedilmesine yol amaktadr (lden, 2006:30).

Restorasyon uygulamalar hasarl eserlere mdahale etmeyi ancak mdahale

srecinde esere zarar vermemeyi gerektirmektedir. Eserlerin btnl bozulmadan restorasyon ilemlerine tabi tutulmas ilemi, eski dnemlerde eserlerin temizlenmesi, ypranan paralarn tamiri ile snrl iken, artk gnmzde bilimsel ve

akademik gelimeler, yaplan almalarn, deneylerin ve aratrmalarn nda restorasyon ilemlerinin uygulamal bir bilim haline gelmesini salamtr (Aygn, 2009:54).

24

Vinasa gre restorasyon ile prezervasyonu karlatran Mert (2008:10) prezervasyon; eserin alglanabilir zelliklerini mevcut durumunda mmkn olduu kadar uzun zaman tutmak iin yaplan faaliyetler iken restorasyon ise alglanabilir zelliklerini

deitirerek eserin nceki haline getirilmesi iin gerekletirilen faaliyetler olduunu belirtmektedir.

2.2. Konservasyon, Eserlerin Bozulma Nedenleri ve Etik lkeler ve Standartlar

Konservasyon, bir eserin iyapsn, ieriini, eklini, fonksiyonunu, hangi ortamlarda hangi artlarda korunduunu, bozulmasna neden olan unsurlar, ne amala kullanldn ve yaam boyunca geirdii serveni kapsaml olarak ele alan; alnma, kaybolma, doal afet gibi durumlara ynelik uygulamalar da ieren uygulamalar btndr. Konservasyon uygulamalarnn etkili olabilmesi iin

konservasyon planlama, direk mdahale, nleyici konservasyon olmak zere

aamada doru bir ekilde planlanmas olduka nemlidir.

Konservasyon planlama aamasnda; eserin muhafaza edildii ortam bilgisi, varsa nceki restorasyon bilgileri, eserin yapsal analizi, bilgi kayb olup olmad bilgisi, eserin tamamen yok olma tehlikesi gibi durumlarnn belirlenerek, kaynaklar

ve malzemelerin ve ibirlii yaplacak alanlarn ve uzmanlarnn tespiti yaplmaktadr.

Direk mdahale aamasnda; eserin mrekkep, kat gibi hangi malzemelerle retildiinin belirlenebilmesi iin yapsal analiz gerekletirilmelidir. Eserin ya tespiti yaplmal, fiziksel, kimyasal ya da biyolojik bozulmalar tespit edilmeli,

onarm uygulanacak blgeler tespit edilmeli, hasarl olmayp onarm gerekmeyen

eserlerin temizleme ilemi gerekletirilmeli ve eserin kullanma sunulabilmesi iin dijital ortama aktarlma ilemi gerekletirilmektedir.

nleyici konservasyon aamas yazma eserlerin, bulunduklar blgeye gre ideal koullarda depolanabilmeleri iin gerekletirilen uygulamalar iermektedir. Bu aamada ama, bozulmaya neden olabilecek artlar nceden belirlemek,

25

olumsuz durumlar engelleyerek eserlerin bozulma ihtimalini ortadan kaldrmak veya

asgariye indirmektir. Bu aamada etkin bir sonuca ulamak tamamen bir nceki aamada gerekletirilen yapsal analizler neticesinde tm bilgilerin belirlenmesi, ncelii olan hasar durumu varsa giderilmesi gerekmektedir. Restorasyon ilemleri tamamlanm eserlerin hastalklarnn yeniden oluumu engellemek iin hastalk ncesi bulunduu ortama kesinlikle yerletirilmemesi gerekmektedir. nleyici koruma uygulamalar gerekletirilmelidir. Depo ortamnda yksek scaklk bozulmay hzlandrmakta, ar nem de mantar ve bakteri oluumunu tetiklemektedir. Bu nedenle depo ortamlarnda nemi dengeleyecek scaklk

ayarlamasn yapabilecek ve srekli olarak ortamda taze hava olmasn salayacak iklimlendirme sistemi olmaldr. Bunun yan sra depo ortamlar bcek ve

kemirgenlere kar srekli olarak kontrol edilmelidir. Eserlerin yerletirildii raflar ve raflara yerletirme ekilleri de olduka nemlidir. Ayrca doal afetlere ynelik planlama yaplmal, yangn sndrme sistemleri ve alarm gvenlik sistemleri afet

ynetimi ile balantl olmaldr (Aygn, 2009:52-54 ).

2.2 1. Konservasyonun Tarihi

Vatikan Ktphanesi, yazma eserlerin restorasyonunda kullanlan aletlerin ilk

kullanld ktphanedir. Bu nedenle Avrupadaki restorasyon yntem ve teknolojilerinin gelimesine byk oranda nclk etmitir. Rnesans Dnemindeki koruma uygulamalar daha ok estetik temelli yrtldnden bu dnemdeki uygulamalar estetik mdahale olarak adlandrlmtr. lk uygulamalarda yrtlen koruma, temizleme ve tamir yntemleri bilimsel gelimeler dorultusunda kapsaml koruma uygulamalarna dnmtr (Choulis, 2005:60).

Yazl eserler konusundaki ilk organize konservasyon giriimi, 1898 ylnda o dnemdeki restorasyon mdahalelerin eserlere yarardan ok zarar verdiini fark eden, parmen yazmalarn restorasyonu ile uraan Vatikan Ktphanesi Kardinali Franz Ehrlenin Milletleraras Ktphane Konferansnda yapt ve kullanlan restorasyon yntemlerinin bilim adamlaryla ibirlii halinde yaplmas gerektiini, mevcut restorasyon uygulamalarnn gzden geirilmesi gerektiini anlatan bavurusuyla

26

gereklemitir. 20. yzyln balarnda da bilim adamlar, nem, iklim, hava kirlilii, mantar, bcek, zararl gazlar gibi kada zarar veren evresel faktrler ile ilgili aratrmalar yapmaya balamlardr (Mert, 2008:4-5).

Konservasyon bilimi, lkelerin kltr varlklarna bak alarnn deimesine ve gelimesine paralel olarak, gittike nemi artan bir bilim dalna dnmtr. Gemite ok basit yntemlerle temizleme, koruma, tamir yaplrken, gnmzde olduka kapsaml konservasyon ilem admlar ilem admlar uygulanmaktadr. Gemite yaplan bu basit almalarn neticesinde uzun bir dnem lkeleraras farkllklar yaanm, standart bir uygulama yntemleri gelitirilememitir. Ancak zaman ierisinde yaplan aratrmalar neticesinde kltrel varlklara uygulanan konservasyon yntemlerinden salkl sonular alnabilmesi iin konservasyon uygulamalarnda etik birliin, standart yapnn oluturulmasnn gereklilii ortaya kmtr.

Szkonusu standartlarn ve etik birliinin salanmasna ynelik almalar 20. yzyln ilk yarsnda balamtr. Bu almalar sonucunda uluslararas alanda kabul grm 1931 Atina Anlamas, 1964 Venedik Tz, 1975 Amsterdam Bildirgesi, 1990 Arkeolojik mirasn Korunmas ve Ynetimi Tz, 1999 Burra Tz gibi birok anlama ve tzk ortaya kmtr. 20. yzyln ikinci yarsnda, fizik ve kimya bilimlerinin de ncl ile yeni konservasyon bilimi olarak adlandrlan yeni bir akm ortaya km ve gnmzde de yaygn kabul grmektedir. kinci Dnya Savandan sonra yeniden yaplanma sreci balam, eitli alanlarda lkelerin ibirlii almalar balam ve bu kapsamda uluslararas rgtlenmeler kurulmutur. Benzer ekilde kltrel miraslara ynelik konservasyon uygulamalarnn nem kazanmas ile birlikte UNESCO, ICOM, ICCROM, ICA gibi eitli uluslaras konservasyon rgtleri kurulmutur (Mert, 2008:4).

nl bir sanat tarihisi olan Casare Brandinin, 1963 ylnda yaymlad Teoria Del Restauro isimli kitabnda konservasyon uygulamalarnda takip edilmesi

gereken yolu ve ihmale sebep olan faktrleri sralamtr (Vinas, 2005:177). Brandinin sanat tarihisi olmas nedeniyle konservasyon uygulamalarna bak as

27

estetik bak asyla snrl kalmtr. Oysaki kltrel miras niteliindeki varlklarn en az estetik deerleri kadar tarihi deerlerinin ve tad bilginin de gelecek kuaklara aktarlmas gerekmektedir.

2.2.2. Eserlerin Bozulma Nedenleri

Yazma eserlerin konservasyonu alannda yaplan yksek lisans tezi, makale,

bildiri sunum gibi tm almalarda eserlerin bozulmalarna ynelik tanmlamalar paralellik gstermekte olup genelde drt balk altnda ele alnmlardr. Bunlar Biyolojik etkenler, Fiziksel etkenler, Kimyasal etkenler ve Dier etkenler eklinde gruplandrlmtr.

Biyolojik etkenler

Mantar, bakteri, bcekler ve kemirgenler yazma eserlere zarar veren biyolojik

canllardr. Bunlar her trl iklim artlarnda yasayabilen biyolojik zararllardr. Bu zararllar ktphane ve ariv gibi mekanlarda kitap ve belgelere ciddi ve bazen de onarlmas imkansz tahribata yol aarlar.

Kd tahrip eden mantar ve bakterilerin her ikisine birden Mikrobiyolojik etkenler denir. Bu zararllardan bakteriler daha ok deri, mantarlar ise kt eserler zerinde tahribat yapmaktadrlar. Mantarlar, organik nesnelere zarar veren en nemli

biyolojik faktrler arasnda yer alrlar. Atmosferde her zaman varolan mantar

sporlar, donma noktasna yakn bir scaklkta byyebildikleri gibi, 50-55 C

scaklkta da geliebilirler. Yksek s ve nem (%65in zerindeki nisbi nem) artlarnda geliip oalmaktadrlar. Mantar sporlarnda %70 nisbi nemin altnda hibir gelime olmaz. Nisbi nem bu deerin stne ktka duruma gre deien gelime hz grlr. Mesel, % 80-90 nisbi nemde geliim olduka fazladr ve %95in zerinde ise snrszdr. Kat zerinde yaklak 600 eit mantar olutuu ve bu mantarlarn siyahtan beyaza kadar farkl renklerde ekiller meydana getirerek kad tahrip ettii bilinmektedir. Bunlar gzle veya hasta ksmlardan paralar alarak mikroskopla tehis etmek mmkndr. Mantarlar kadn liflerini paralayarak

28

dayanklln azaltmaktadr. Bu ksmlara bakldnda lgn, yumuak, pamuk gibi kopan, ilerlemi safhalarda adeta un gibi dalan bir grnt ile karlalr. ou mantar eidi renk oluumuna yol aar ve katta genellikle sar, kahverengi ve siyah noktalar halinde lekeler yaparlar. Mantarlarn ou sellozu paralar, ciltleri lekeler, cilt iplikleri, deri, parmen, suni deri ve plastiklere etki ederler ve tutkal, zamk ve dier yaptrclara zarar verirler. Mantar geliimini etkileyen evresel faktrler nem, scaklk, k ve havadr (Adanr,1998:29-30).

Bakteriler, ancak mikroskop altnda grlebilen tek hcreli basit canllardr.

zellikle scak ortam seven mikro organizmalardr. Kitaplardaki besin artklar ve

selloz bakteriler iin besin kaynadr. zellikle oksijensiz ve asit ortamda reyen Clostridium grubu bakteriler sellolitik (sellozu eriten) zellie sahip olduklar iin ktlara ciddi zarar verirler. Bakteriler genellikle %70in zerinde bal nem ortamnda rerler (Kzk,2005:22).

Baydar (2001:370) makalesinde, Biyolojik etkenler altnda yer alan

bceklerden ok nemli olan be eidini tantmtr. Bunlar; Eseri yzeyden derine doru kemiren kat gveleri veya gm bal

bcei (Thysanura) Salgladklar sv ile yzey andrarak renk deiimini etkileyen hamam

bcekleri (Blattoidea)

Ktphanede bulunan her trl malzemeyi yiyebilen kitap kurtlar (Coleoptera)

ok kk olduklar iin en az zarar veren fakat uzun zaman diliminde zarar ok olan kabuk biti veya kitap biti (Corrodentia)

Selloz ieren her tr malzemeye saldran termitler (Isoptera)dir.

Bu bcekler durgun havada ve yksek scaklk ve bal nemde ok hzl bir ekilde geliirler. Ayrca dklarndan yaylan asitler ile eserlere byk zarar verebilirler.

29

Kemirgenler de (zellikle san ve fare) ktphanelerde eserler byk zararlar

vermektedir. Kemirdikleri malzeme bakmndan seici olmayan kemirgenler her

trl deri, kat, tahta gibi organik malzemeleri kemirerek yok edebilirler.

Fiziksel etkenler

Yazma eserlerin bozulmasna yol aan fiziksel etkenler olarak s, k ve nem tanmlanmaktadr. Bu etkenlerden dolay reyen veya oluan biyolojik etkenlerden ayr olarak sadece bu etkenlerin dk yada yksek oranda varl neticesinde eserlerin zarar grmesi veya yok olmas muhtemeldir.

Isnn yksek olmas, eserlerin normal yalanma srecini hzlandrr. Scakln dk olmas da yalanmay geciktirir. Ancak scaklk deerlerindeki ar oynama eserlerin ok daha hzl tahrip olmasna yol aar. Bu nedenle eserlerin

bulunduklar ortamlarn scaklk deerlerinde ar farkllklar yaanmamaldr. Normal durumda scaklk tek bana esere fazla zarar vermese de nem ile birlemesi yani ortamda nemin de olmas durumunda eserler ok hzl bir ekilde tahrip olmaktadr. Ar nem kdn dokusunu zayflatr. Selloz, ahar ve deri ile beslenen mikroorganizmalarn ortaya kmasna neden olur. Nemden etkilenen ktlarda sararma, renkli benekler (kf) olumas ve oluan bu beneklerin kadn tamamna yaylmas gibi sonular ortaya kmaktadr. Yazma eserler iin ideal bal nem deeri %505, scaklk kn 161 C, yazn 241 C olmaldr (Baydar,2001:367). Eserler, normal gn veya aydnlatma lambalarndan gelen a maruz kaldklarnda bozulmaya urarlar. zellikle gne nn etkisi daha fazladr. In ltraviyole radyasyonu ve havadaki oksijenin etkisi ile ktta bozulma balar. Sellozlun bir ksm oksitlenerek oksisellloza dntnde; uzun selloz zinciri paralanr, kgt ince ve krlgan hale gelir. Ayrca oksisellloz olusumuna bal olarak mrekkep ve boyalarda solma, kgtlarda sararma meydana gelir. Floresan

tp kullanlan aydnlatma lambalar yksek oranda ltraviyole sk yayarak; kgtlar

sarartarak bozunmaya neden olur. Bununla beraber a bal olarak ortaya kan hasarn oran belli faktrlere baldr. Ik younluu arttka kgdn bozulma hz

30

da artar, a maruz kalma sresi ile eserin bozulma oran doru orantldr, eser k kaynandan ne kadar uzak ise hasar o kadar az oluur (Kzk, 2005:20-21).

Kimyasal etkenler

Kimyasal etkenlerin banda atmosferik kirlilik gelmektedir. Ayrca kdn yapsna, kullanlan mrekkebin cinsine ve eserin sslemesinde kullanlan altn ve

dier boyalardaki bakr oran da bu grup iinde yer almaktadr. Kt yaplrken kullanlan maddelerin, renk vermek ya da sslemek iin kullanlan boyalarn ve

maddelerin zamanla havadaki oksijen veya kkrt dioksit ile reaksiyona girerek

asidite oluturur, sayfalarda renk koyulamas, siyahlama ve krlmalar meydana gelir (Gazi, 1987: 110).

Dier bir etken olan mrekkebin kalitesi ve ierdii kimyasallara baldr. Kitaplarn yazmnda genellikle iki tr mrekkep kullanlmtr. Biri isden, dieri de demir slfrden yaplan mrekkeplerdir. sle yaplan mrekkeplerde asit bulunmad iin kda zarar vermemektedir. Ancak nem ya da suyla temas ettiklerinde ok hzl dalmaktadrlar. Demir slfrl mrekkepler ise ierdikleri demirden dolay zamanla oksitlenerek aside dnmekte ve bu asit kd yakarak siyahlama ve delinmeler meydana getirmektedir (Gazi, 1987: 110111). Gzle tespit edilebilen bu tr tahribatlarda hasar sadece yazl ksmda ise mrekkebin

yanmay tetikledii, sayfalarn tamam yanksa tahribat kdn yapsndan kaynakland anlalmaktadr.

Baydar (2004:81)a gre, minyatr ve tezhipte kullanlan Jengar ad verilen

parlak yeil renkli boyann bakr orannn fazla olmas elyazmas kitaplarn ktlarnda byk tahribata neden olmaktadr. nk iinde barndrd bakr zamanla oksitlenerek asit oluturmakta, bu ksmda paralanma veya yrtlma meydana gelmektedir.

31

Kimyasal etkenlerden toz ve kir, kkrt bileiklerinin zararl etkisini arttran bir zellie sahip olduunu, tozun ierisinde bulunan asit kklerinin tahribata yol aan metal iyonlar da tamaktadr. Ayrca tozun nem tutucu bir zellii de vardr ve nem kirletici gazlarn kimyasal davranlar iin gereklidir (Gazi, 1987: 113).

Dier etkenler

Eserlere zarar veren dier etkenler ise, alnma (hrszlk), yangn, sava ve terr gibi insan kaynakl faktrler, su baskn, deprem gibi tabii felaketlerdir. Ancak

en az bunlar kadar nemli olan bilinsiz kullanm da bu grupta yer almaktadr.

nk gerek personel gerekse kullanclar tarafndan kast olmakszn tamamen

bilinsiz kullanmlarn veya mdahalelerin neticesinde ortaya kan tahribatlar da

kmsenemeyecek boyuttadr (Baydar, 2001:373; lden, 2009:74).

Bu etkenlere ynelik ktphanenin veya kurumun Afet Durum Plan

olmaldr. Bu plan kapsamnda felaketlerin nlenmesi iin alnabilecek tedbirler,

felaket annda kullanlacak malzemenin temin edilmesi, felaket annda yaplacak

ilemler ve felaketten sonra yaplacak iyiletirme almalar da yer almaldr. Alnacak tedbirler arasnda eserlerin bulunduu meknlarn yangn ve hrszla kars cihazlar veya alarmlar ile gvence altna alnmas, bunlarn dzenli olarak kontrol

edilmesi ve konuya ynelik personel eitimi de olmaldr.

Su baskn, yangn gibi doal olaylar ile savalar, terr olaylar, hrszlk, hatal kullanma ve kasten zarar verme gibi sebepler de gerekli tedbirler alnarak

engellenebilir ya da etkisi azaltlabilir. Fakat bilgi eksiklii nedeniyle ortaya kan veya yanl malzeme veya metotlarn kullanlmas sonucu ortaya kan hatal koruma ve onarm ilemleri esere zarar veren unsurlardr. Bylesi bir durumda ou zaman geriye dn bulunmamaktadr (Kzk, 2005:39-40).

32

2.2.3. Konservasyon Etik lkeleri ve Standartlar

Restorasyon uygulamalarnda eserleri korumak isterken, eserlerin tamamen

yok olmamas iin baz etik kurallara dikkat etmek gerekmektedir. lk olarak, esere kar ekingen bir tavrla yaklamak gerekir. Eserin hasar tespiti doru bir ekilde analiz edildikten sonra, restoratr, uygulanmas gereken yntemlere tek bana deil dier disiplinlerin uzmanlar ile itiare ederek karar vermelidir. Eserin iyapsnda, orijinalinde olmayan her trl yabanc madde eserden uzaklatrlmaldr. Bunlar sadece kir ya da tozdan ibaret dnmemek gerekmektedir. Onarm maksad ile yaplan her trl yanl uygulama da eserden uzaklatrlmas gereken mdahalelerdir. Eserin orijinalinde bulunmayan ve btnln bozan her maddenin uzaklatrlmas yalnzca esere zarar vermeyecek durumlarda uygulanmaldr. Eer bu maddelerin karlmas ilemleri srasnda, eserde tamiri mmkn olmayan hasarlar meydana gelebilecekse, esere dokunulmamaldr (Crespo, 1984:51).

Restorasyon uygulama srecinde eserin hasarl ksmlarnn desteklenerek

tamir edilmesi gerekmektedir. Bu ilem srecinde ana lt, eserin btnl ile tam uyumlu bir tamirin ileminin yrtlmesidir. Aksi durumda eserin hasarl ksm tamir edilmi, fakat eserin orjinal yaps deitirilmi olmaktadr. Byle bir durum ise yani eserin orjinal yapsnda deiiklik meydana getirmek, dorudan esere zarar vermek anlam tamaktadr. Bir eserin restorasyonunda en salkl yntem ve tekniklerin uygulanabilmesi iin, eserin tm zelliklerinin ve niteliklerinin tam ve doru bir ekilde tanmlanmas ve analiz edilmesi gerekmektedir. Bu yntemle eserin hasarna neden olan fiziksel, kimyasal ya da biyolojik etkenler tespit edilerek doru tekniklerle esere mdahale edilmesi salanacaktr.

Kltrel varlklarn muhafaza edildii birimlerde ya da bu eserlerin bire bir korunmas iin oluturulmu birimlerde, korumaya ilikin temel kurallarn bilinmesi ve uygulamalarn bu prensipler erevesinde gerekletirilmesi gerekmektedir. Konservasyona ynelik temel etik kurallar ile kltr varlklarnn etkili bir ekilde korunmas ve gelecek nesillere salkl bir ekilde ulatrlmas amalanmaktadr. Bu nedenle Amerikan Tarihi ve Sanatsal Eserlerin Konservasyonu Enstits (AIC)nn

33

1961 ylnda balayp 1994 ylna kadar srekli olarak gelitirdii, korumaya ynelik etik kurallar ve standartlarn aada ele alnmaktadr (nps.gov, 2012);

1. Konservasyon uygulamalarnda ideal standartlar gz nne alnmal, nleyici

koruma, inceleme, belgeleme, aratrma, tedavi, eitime ynelik ilem admlar eksiksiz bir ekilde yerine getirilmelidir.

2. Konservatr, kltrel varln ve onu yaratann nemi ve teklii bilinci ile tm ilemleri yrtlmelidir.

3. Toplumun kltrel varlklar kullanma hakkn uygularken bu hakkn uygun

ve saygl olmas iin kltrel varlklarn bir avukat gibi grev stlenir.

4. Konservatr, kiisel olarak pratik olmal, yetkinliini ve eitimini imknlar lsnde gelitirmelidir.

5. artlar baz durumlar snrlayabilir, ancak konservatr iinin kalitesinde hibir zaman taviz vermemelidir.

6. Konservatr, kltrel varla uygulanacak olan en iyi yntem ve teknolojilerin tespit edilmesi, eniyi tedavi yntemlerinin belirlenmesi

ynnde aba harcamaldr.

7. Koruma amacyla gerekletirilen tm ilemler kayt altna alnmaldr. Kltrel varlklar zerinde hangi konservasyon ya da restorasyon

uygulamalarnn gerekletirildiinin bilgisi daha sonra gerekletirilecek uygulamalarn daha salkl olmasn salayacaktr. Bylelikle her bir kltrel varln bir nevi kimlii olacaktr.

8. Konservatr, depolama ve sergi iin uygun koullar belirlemeli ve nermelidir. Kullanm iin uygun prosedrler gelitirmeli, eserlerin tama ve paketleme gibi durumlar iin klavuz hazrlamaldr.

9. Konservatr, tm profesyonel ilikilerinde drst ve saygl olmal, mesleinde tm meslektalar ile bilgi paylamna hak ve frsatlar salamaldr.

10. Konservatr, mesleinin geliimine katkda bulunmaldr. Bu katk, kiisel bilgi ve becerileri gelitirme, meslektalarla bilgi ve deneyim paylam, srekli eitim temelli olmaldr.

34

11. Konservatr, iletiimde olduu meslektalar ve halka ynelik koruma bilincinin gelimesini srekli tevik etmelidir.

12. Konservatr, kiisel riskleri ve kamuya, evreye, ortak alanlarna ynelik olas tehlikeleri en aza indirgemelidir.

13. Her konservatrn, bu etik ilkelerin anlayarak ballk iinde almalarn yrtme zorunluluu vardr. Kltrel mirasn etkin bir ekilde korunabilmesi ve keyfi uygulamalarn

nlenmesi amac ile yukardaki etik ilkeler oluturulmutur. Konservasyona ilemlerine ynelik bu kurallar, verimliliin artmasn salamasnn yan sra, uygulamalarda da standartlamay salamaktadr. Bu nedenle kltr varlklarnn korunmas alanndaki uluslararas kurulular da kendi almalarnda etik kurallarn oluturulmasn salayarak programlarnda yer vermilerdir.

2.3. Konservasyon Yntem ve Teknolojileri

Konservasyon kavram, Kavramsal Durum blmnde bahsedildii zere, Pasif Konservasyon ve Aktif Konservasyon olarak ikiye ayrlmaktadr.

Pasif Konservasyon, Eserlerin Bozulma Nedenleri blmnde tanmlanan

tm etkenlerin ortadan kaldrlmas veya en aza indirgenmesi amacyla yrtlen

almalarn tamamna denir. Dier bir deyile eserlerin hasar grmeden ya da hastalanmadan nce alnmas gereken tedbirler btndr. Bu uygulamada esere

direk mdahale yoktur.

Aktif konservasyon ise bir ekilde hasar grm ya da hastalanm eserin hasarnn ya da hastalnn giderilebilmesi amacyla yaplan uygulamalarn btndr. Bu durumda ise esere direk mdahale vardr ve tanmlamada da bu

uygulamalarn btnne restorasyon denilmektedir.

Teknolojik gelimelerde yaanan hzl gelime, kltrel varlklarn konservasyonu ve restorasyonunda kullanlan yntem ve teknolojilerin de

deimesini ve gelimesini salamtr. Yllarca depolarda olumsuz artlarda

35

muhafaza edilen ve restore edilmeyi bekleyen yazma eserlerin, teknolojinin getirdii yeniliklerle korunmas ve restorasyonu gerekletirilmeye balanmtr. stelik bu teknolojiler sayesinde daha kolay, daha ksa bir srede ve daha etkili bir ekilde koruma altna alnmlardr.

Yazma eserlerin korunmasna ynelik gelitirilen yntem ve teknolojilerin, bu alanda gerekletirilen bilimsel almalarn neler olduu ve bu almalardan Trkiyede yazma eserlerin korunmasna ynelik hangi yntem ve teknolojilerin

yararlanldnn tespit edilmesi gerekmektedir.

Yazma eserlerin konservasyonuna ynelik gelien teknolojinin imkanlar uygulamalarn daha etkin, hzl ve pratik olmasn salamtr. nceleri restorasyon uygulamalar zellikle insan eli ile yani manel olarak yaplrken gelitirilen baz cihazlar ile mekanik bir aamaya gei salanmtr. Makineler yardm ile yaplan uygulamalar daha az zamanda daha fazla sayda eserin restore edilmesini ve

sonularn daha etkili olmasn salamtr. Ayrca makinelerin restorasyon uygulamalarnda kullanlmas, restoratrlerin hastalkl esere el ile mdahalesinin

nlemi, bu durum da eserdeki hastalklardan restoratrlerin etkilenmesi ihtimalini ortadan kaldrmtr.

Konservasyon uygulamalarnda yazma eserlerin muhafaza edildii depo ortam artlarnn eserler iin uygun seviyeye getirilmesi atlmas gereken ilk admdr. Bu durumda olmas gereken ideal ortam Baydar (2001:367-377)

makalesinde tm ayrntlar ile ele almaktadr. Depo ortamndaki nem, scaklk

deerlerinin uygun seviyelerde tutulmasn salayc nem ve scaklk deerlerini lebilen ve deerlerin deiimi ile birlikte otomatik olarak deerleri ideal seviyeye tayabilen cihazlar gelitirilmi, zararl mikroorganizmalarn olumasn nleyebilmek iin yaltm teknikleri gelitirilmitir. Depo ortamnn oksijenden arndrlma ilemi bu tekniklerden biri olmakla birlikte, alternatif olarak her bir eserin zel olarak vakumlanm paketlerde muhafazas da zararl mikroorganizmalar iin etkili bir yntemdir. Benzer ekilde bceklerle mcadele iin depo ortam zemininin ve duvarlarnn bceklerin yaamasn engelleyici maddeler ieren boyalar

36

kullanlmas da bir dier yaltm tekniidir. Ortamdaki havann kirlenmemesi veya kirlenen havann sirklasyona tabi tutularak tazelenmesi de gerekmektedir. Yazma

eserlerin de yaayan birer canl olduu unutulmamal ve depo ortamndaki hava srekli temiz tutulmal ve eserler raflara hava alabilecek ekilde yerletirilmelidir. Bu amala son zamanlarda depo ortamlarnda yer tasarrufu salayarak eserlerin raflarda daha rahat dzenlenebilmesi amacyla rayl raf sistemleri gelitirilmitir. Yazma eserler iin zellikle bu raf sistemlerinin eserlerde kimyasal deiiklie neden olmayacak materyalden retilmi olanlar gelitirilmitir.

Yangn, sel, deprem gibi doal afetlere ile hrszlk gibi olumsuz durumlara kar da teknolojik imknlar gelitirilmitir. Yazma eserlerin yangn tehlikesine kar uygun yangn sndrme sistemleri gelitirilmitir. nceleri yangn sndrmek iin kullanlan sulu, kuru ve gazl sndrme sistemlerin, eserleri yangndan korurken

baka zararlara yol at hatta eserleri hi kullanlamayacak hale getirdii grlmtr. Aygn (2009:73)e gre, bu nedenlerden dolay bu alandaki almalar srekli olarak gelitirilmi, eserler zerinde en az olumsuz etki yaratabilecek yangn sndrme sisteminin FM 200 Gazl Sndrme Sistemi olduu anlalmtr.

Hasarl ve hastalkl eserlerde bulunan zararl mikroorganizmalardan gerekli

nlemleri almadan mdahale eden restoratrler veya konservatrler de

etkilenmektedir. Bu nedenle kimyasal tepkimelerin olduu veya zararl mikroorganizmalarn bulunduu eserlerin temizleme ilemleri kitap temizleme makineleri ile gerekletirilmelidir. Bu makineler sergi vitrini gibi st blmesi olan, yalnzca kollarn ierisine girebilecei iki girii bulunan kompresr veya elektrik sprgesi yntemiyle alan makineleridir (Aygn, 2009:74).

2.3.1. Lazer Temizleme Teknolojileri

Konservasyon uygulamalarnda yazma eserlerin temizlenmesine ynelik

nceleri kimyasal maddelerden oluan siliciler kullanlrd. Bu yntemle gerekletirilen temizleme uygulamalarnda, kimyasal maddeler ok az da olsa kat zerinde olumsuz bir etkiye sahiptir. Kdn ok kirli olmas durumunda temizleme

37

yntemlerinden daha etkili olan kullanlmakta, fakat bu durum da kada daha fazla zarar verici etki brakmaktadr. Lazerle temizleme teknolojilerine ynelik yaplan

aratrmalar 1973 ylnda balam, teknolojik gelimelere paralel olarak halen de devam etmektedir. Lazer bilimcisi John Asmus lazerle temizlemeye ynelik

aratrma sonularn yaynladnda, konuya ilgi artm, Martin Copper tarafndan farkl lazer teknolojilerinin farkl koruma uygulamalarnda kullanmna ilikin yaymlad kitap alandaki etkiyi daha da arttrmtr. Son yirmi yldr kltrel varlklarn lazer temizleme teknolojileri kullanlarak temizlenmesine ynelik ok

sayda aratrma ve uygulama yaplmtr (Aygn, 2009:75).

2001-2003 yllar arasnda Avrupa Birlii fonundan destekle Hollandada gerekletirilen PARELA (Paper Restoration using Laser Technology) projenin sonucunda, kat iin prototip bir lazer temizleme cihaz gelitirildi.Bu cihaz uygun bir lazer temizleme sistemi ile dijital grntleme sisteminin birletirilmesinden oluturuldu. Kadn zerinde sadece seilen blgenin temizliinin yaplmasna imkan salayan bir sistemdir. Dijital izolasyon yntemi ile kat zerindeki farkl blgelere farkl lazer uygulama imkan salanmtr. rnein belge farkl trden yabanc maddeler ieriyorsa farkl lazer ayarlar ile her iki ortamda

temizlenebilmektedir. Ayrca bu aratrmada, lazer temizleme teknolojileri ile gerekletirilen temizleme uygulamalarndan sonra eserler analiz yntemleri incelenerek, yapsal, dokusal deiikliklere maruz kalp kalmadklar aratrlmtr. Yapay kt yalandrma testleri uygulanarak eserler zerinde lazer temizleme teknolojilerinin uzun vadedeki etkileri gzlemlenmitir. Bu almalar neticesinde baz lazer temizleme uygulamalarnn eser zerinde renk deiimi ve baz dokusal bozulmalar gzlemlenmitir ancak, temizleme uygulamalarnda gerek kuru temizleme gerekse zclerle temizleme yolu ile gerekletirilen uygulamalarda da eserler zerinde fiziksel ya da kimyasal deiiklikler gzlemlenmitir.1

1 Paper Restoration using Laser Technology (PARELA) Detaled Technologcal Report. http://www.artconservation.nl/content/doc/Final%20report%20section%206.pdf. Eriim Tarihi:10.02.2012

38

Resim 2.1: Ata pas ve tortusu temizlii. (Kaynak: Parela Detailed Technological Report s.54)

2.3.2. Gelimi Analiz Yntemleri

Konservasyon ve restorasyon uygulamalarnda analiz metotlarnn nemi

byktr. Kdn kimyasal bileimini bilmek, dayankllnn tespit edilebilmesi iin olduka nemlidir. evresel faktrlerin kdn zerinde hangi deiiklikleri meydana getirdiinin bilinmesi, esere uygulanacak olan koruma ynteminin doru olarak seilmesini salayacaktr. Uygulama srasnda ya da sonrasnda konservasyon ve restorasyon uygulamalarnn etkinliinin tespit edilmesinde de yine analiz metotlarna ihtiya duyulmaktadr. Ancak analiz metotlarnn eserin fiziksel

btnlne zarar vermeyecek zellikte olmas gerekmektedir.

Bu alanda gelien teknolojiler ve analiz yntemleri yazma eserlerin konservasyonuna ve restorasyonuna ynelik yaplan almalara byk katk ve kolaylk salamtr. yazma eserlerin her birinin yapsal analizinin gerekletirilmesi olduka zordur. Analiz metotlar kullanlarak eserin kck bir paras zerinde

yaplan uygulamalar ile eserin btnne ilikin yapsal analiz gerekletirilmekte ve tek bir lm ile eserin yapsndaki birok elemente, yapsal deiiklie ve bozulmalara ilikin bilgiler alnabilinmektedir.

Eserlerin yalarna dair bilgiler elde edebilmek iin pigmentlerin zelliklerinin incelenmesi gerekmektedir. Kullanlan pigment, analiz metotlar ile

ortaya karldnda, pigmentin icat edildii tarih, yazma eserin de tarihi hakknda

39

salkl bir bilgiye ulalmasn salayacaktr. Kdn yaps, elementlerin zellikleri, yapsal deiiklikler ve bozulmalara ilikin ayrntl sonulara ulamak, DNA analizi, infrared spektroskopi, imaj teknii ve x-ray fluorescence ile mmkn olmaktadr. Spektroskopi incelemeleri ile yazma eserlerin ok farkl alanlara ynelik

salkl sonular alnabilmektedir. DNA analizi metodu ile palimsestlerin (bir yazma eserin silinerek zerine yeni bilgilerin yazld eserlerin) yaplarnn incelenmesi, mrekkep analizlerinin yaplmas ile bu eserlerin tespit edilmesi mmkndr. Elektro

Mikroskop Taramas (SEM) kadn selloz yapsnn tespiti iin, x-ray fluorescence analiz yntemi ayrntl para incelemelerinde element bileimlerinin tespiti iin, probe micro analiz metodu da yazl alann daha ayrntl incelemesi iin

kullanlmaktadr. Analiz metotlar ile gzle grlemeyen tm yapsal bozulmalarn

tespit edilmesi buna gre uygulanacak yntem ve teknolojilerin belirlenmesi olduka

isabetli bir olacaktr (Aygn, 2009:75).

2.3.3. maj Restorasyonu Teknolojisi

Yazma Eserlerin dijital ortama aktarlmas ile kullanma bal olarak hasar grmelerinin veya hastalanmalarnn byk oranda nlenebilecei bilinmektedir. Dijital koruma olarak da adlandrlan, yazma eserlerin dijital ortama aktarlmas

ilemleri yaplrken eserlerin orijinal hallerinin en iyi znrlk seviyesinde dijital ortama aktarlmas gerekmektedir. nk eserlerin dijital kopyalarnn kullanma

sunulmas durumunda aratrmaclar eserin zerindeki bilgiye rahatlkla ulaabilmelidirler. Ancak bazen eserlerin zerinde bulunan baz lekeler ve mrekkep dalmalar gibi etkenlerden dolay bilgi okunamaz durumda olabilir. Bylesi durumlara ynelik Giovanni Ramponi ve arkadalarnn gelitirdikleri maj Restorasyonu Tekniini gelitirmilerdir. Eserdeki bilgi, kdn ypranmas, mrekkebin dalmas gibi nedenlerle okunamaz durumda ise eserin dijital kopyas zerinden szkonusu lekeler ve ypranmalar sanal olarak ortadan kaldrlarak kadn zerindeki bilgi okunur hale getirilebilmektedir. Harflerin silinmi blmleri yine bu teknikle tamamlanmak sureti ile okunabilecek bir hale getirilir. maj restorasyon

40

teknolojisi ile batda okunamayacak hale gelen Latin el yazmas eserler yeniden

aratrmaclarn hizmetine sunulabilinecek dijital grntye aktarlmlardr. 2

Resim 2.2: maj Restorasyon teknii uygulanm kadn ilk ve son hali.

(Kaynak: Digital Automated Restoration of Manuscripts And Antique Printed Books s.5)

Resim 2.3: maj Restorasyon teknii uygulanm kadn ilk ve son hali a)lk hali b)Sararmann giderildii hali c) Arka plan dzenlemi hali.

(Kaynak: Digital Automated Restoration of Manuscripts And Antique Printed Books s.6)

2 Digital Automated Restoration of Manuscripts And Antique Printed Books http://iplab.dmi.unict.it/download/Elenco%20Pubblicazioni%20(PDF)/International%20Conferences /EVA05.pdf Eriim Tarihi: (13.02.2012).

41

2.3.4. Karakter Tanmlama Yntemleri

Yazma eserlerin dijital ortama aktarlmasyla birlikte eserlerde yer alan

bilgilere, bir arama motoru mantyla eriebilme ihtiyac domutur. Bu nedenle yazma eserlerdeki yaz karakterlerinin tanmlanarak depolanmas, resim arama

teknikleri kullanlarak sorgulama yaplmas mant gelitirilmitir. Dnyann eitli lkelerinde Latin harfli veya Arap harfli el yazmalar zerinde gerekletirilen deneylerde, gelitirilen yazlm sayesinde her bir kelime resim olarak alglanp, yazmalar zerinde eletirme yaplmas salanmtr. Bu yntemin gelitirilmesiyle yazma eserlerin ierisinden kelime bazl tarama yapma imkn salanmtr (Ataer ve Duygulu, 2012).

2.3.5. Dijitalletirme Teknolojileri

Dijitalletirme teknolojileri ile papirs, parmen, deri, tahta, ta ve kt zerine yazlan her trl bilginin dijital ortama aktarlmas bu materyaller zerindeki

eserlerin gelecek kuaklara daha gvenilir bir ekilde ulatrlmasn salamtr. Yazma eserlerin korunmas, vatandalar tarafndan eriiminin rahatlkla salanmas hususunda dijital teknolojilerin kullanlmas byk nem tamaktadr. Son on yldr dijital teknolojiler yazma eserlerin incelenmesi, analizi, korunmas alannda yaygn

bir ekilde kullanlmaya balanmtr. Bu ekilde orijinal materyalin yerine dijital ortamdaki materyal kullanlarak, eserin orijinalinin kullanma bal hasar grmesi veya ypranmas da engellenmi olmaktadr. Eserlerin bozulma nedenlerinden en yaygn olan phesiz bilinsiz kullanmdr. Yazma eserlerin mikrofilm ya da dijital ortama aktarlma ilemleri gelitirilmeden nce, ktphanelerdeki eserlerin orijinalleri faydalanlmas amac ile okuyuculara karlmaktayd. Okuyucuya

depodan eser karma ilemi, eserlerin saklandklar depo koullarnn k, nem ve scaklk deerleri ideal seviyede olsa dahi, eserlerin sklkla bulunduklar ortamdan karlarak, k, nem ve scaklk kontrol olmayan okuyucu salonlarna gtrlmesi eserlerin yapsnda bozulmalara neden olmaktayd. Gemite yaanan bu olumsuz duruma bir de okuyucunun eserleri bilinsiz kullanm eklenince, ou nemli eserin

42

gnmze kadar gelebilmesi ve gelecek kuaklara salkl bir ekilde aktarlmas imkn kalmamtr.

Gelimi dijitalletirme teknolojileri ile yazma eserlerin elektronik ortama aktarlmas, korumann yan sra dijital ortama aktarlan kaynaklarn, en uygun

teknoloji ile zamana ve mekna bal kalnmakszn tm kullanclar tarafndan eriiminin salanmas amalanmaktadr.

Dijital koruma, dijital ortamdaki materyalin fiziksel zelliklerini, ieriini, dokmann btnln korumak, fonksiyonunu koruyarak uzun sre depolanabilinmelerinin salanmasdr. Dijital materyallerin saklandklar depo koullarnn s, k ve nem seviyeleri materyalin bozulmasna neden olabilecek seviyelerde olmamaldr, ayrca manyetik alanlardan uzak tutulmas gerekmektedir.

Bu saklama nemlerinin bilinmesi ve doru depolama koullar oluturulmas dijital materyalin korunmasnda temel yntem olarak kabul edilebilir, ancak dijital

materyalin korunmasna ynelik en byk sorun, dijital materyalin kullanm

mrnn ok uzun olmamasdr. Dijital materyalin depo ortamnda uzun sre

saklanamayaca gereinden yola klarak, bu alanda nemli almalar gerekletirilmitir.

Kk ve Alr (2003:342-344)a gre, dijital materyalin korunmasna ynelik

yntemlerden birisi olan teknoloji g dijital materyalin bir yazlm ya da

donanmdan bir sonraki yazlm ya da donanm trne transfer edilmesi ilemidir. Bu ilem dijital ortamdaki bilgi okunamaz duruma gelmeden nce, bilginin yeni bir taycya aktarlmas yntemidir. Teknoloji g periyodik olarak belirli aralklarla gerekletirilmesi gereken bir yntemdir. Ancak teknoloji g yntemi, youn emek ve uzun zaman gerektiren, veri kayb ya da bozulmas gibi riskleri olan bir

yntemdir. Dijital materyalin daha uzun sre korunabilmesini salayan bir baka yntem ise yknm Yntemidir. yknm yntemi, eski sistemlerin gelecekteki

bilinmeyen bilgisayar sistemleri zerinde altrlarak, orijinal yazlm gibi kullanlabilinecek bir yntemdir. Dijital koruma yntemlerinden bir dieri de, teknoloji g ileminde meydana gelen veri kaybn nlemek amacyla gelitirilen

43

ve alternatif bir uygulama olan Teknolojinin Korunmas yntemidir. Bu yntemde

dijital nesnenin bulunduu donanm ve yazlm ortamnn korunmas gerekmektedir. Verilerin yeni yazlma aktarlmas ilemlerinin orijinal ortamda yaplmasn salayan tekniklerde bu alanda gelitirilen yntemler arasnda yer almaktadr.

2.4. Konservasyon Alannda Faaliyet Gsteren Uluslararas Kurulular

2.