Yöntem Sunumu: Temel ÖğelerYöntem: süreçler ve sunumu 73inceleme anlamına gelir. Survey research pozitivist-ampirik metodolojinin katı kurallarına göre yapılır ve bu kurallar

Yöntem Sunumu: Temel Öğeler

TRT ve RTÜK araştırmaları “Survey Research” adı verilen deneyselimsi-deneysel (deneysele benzeyen deneysel) tasarım biçimi içine düşerler. Bir araştırmada ne yapılacağı kesin olarak açıklanmadan, sorun belirlenmeden, araştırma soruları veya hipotezler çıkartılmadan yöntem konusu ele alınmaz; çünkü ne yapılacağını bilmiyorsak, nasıl yapılacağına karar veremeyiz. Tasarımın giriş bölümünde “ne yapılacağı” gerekçeli olarak belirlenir. Bu bağlamda da TRT araştırmaları geçer not alacak karakter taşımamaktadır. Yöntem bölümünde ise “neyin nasıl yapılacağı” açıklanır. “Nasıl yapılacağı” uygun yöntemin (yolların, teknik ve araçların) seçilmesiyle başlayan araştırma inşasıyla olur. Bu bağlamda, pozitivist ampirik tasarımda aşağıda belirtilen öğeler yeterli bir şekilde açıklanmalıdır:

• Araştırmanın kapsamının belirtilmesi • Tasarım türünün açıklanması • Veri toplama yönteminin açıklanması ve değişkenlerin

belirlenmesi • Verilerin nereden toplandığının açıklanması: kaynak

belirleme • Verilerin nasıl toplandığının açıklanması: Nüfus ve

örneklem • Neyin nasıl ölçüldüğünün tek tek belirtilmesi • Analizin nasıl yapıldığının açıklanması: İstatistik analiz

olacaksa, ne için hangi istatistiğin kullanılacağının belirtilmesi

• Güvenirlik ve geçerlilik sorunlarının sunulması • Metodolojik sınırlılıklarının belirtilmesi

Ampirik araştırmalarda sorunlar

72

Kısaca, bu tür araştırma tasarımında, “nelerin yapılacağı” somut olarak belirlendikten sonra, bunların ayrıntılı olarak “nasıl yapılacağı” yöntem bölümünde açıklanır. Yöntem bölümünde araştırmanın tasarımın ve veri toplama yönteminin karakterine göre türü, kapsamı, veri toplama kaynağı, kaynağa ulaşma sorunları, kaynaktan en güvenilir ve geçerli veri toplama tekniği (örneklem ve anket sorularının nasıl oluşturulduğu), verilerin nasıl analiz edileceği ve değerlendirileceği açıklanır. TRT araştırmalarında bunların çoğu yok; yöntem olarak sunulanlar ya yöntemle ilişkisiz ya da yanlış. Kısaca, TRT araştırmalarında pozitivist yöntembilimsel bağlamda uygun ve doğru bir yönteme rastlanmadı.

RTÜK araştırmalarının ikisinde de yöntem diye bir başlık veya alt başlık kullanılmamış. Onun yerine örneklem, sorular, anket formu ve uygulama, verilerin işlenmesi, bağımsız değişkenler, rapor içeriği başlıkları altında, Çocuk araştırması beş ile sekiz satırlık açıklamalarla iki sayfa içinde ve Eğilim araştırması ise beş sayfa içinde sunulup bitiriliyor.

Araştırmanın türü

TRT araştırmalarında yöntem bölümünde araştırma tasarımının “tarama türü” bir araştırma olduğu belirtilmektedir. Tarama türü diye bir araştırma yöntemi, yoktur; “tarama” bir araştırma yöntemi değildir. TRT araştırmalarının yapmaya çalıştığı “survey research” tarama değildir, ayrıntılı tasarım süreçlerine sahip ampirik bir alan araştırmasıdır. “Survey” kavramı, pozitivist bağlamda, tarama anlamına gelmez, gözlemle veri toplamaya ve istatistiksel analize dayanan

Yöntem: süreçler ve sunumu 73

inceleme anlamına gelir. Survey research pozitivist-ampirik metodolojinin katı kurallarına göre yapılır ve bu kurallar kırıldığında veya bu kurallara uyulmadığında o araştırmanın bilimsel bir değeri kalmaz. Sistemlilikten yoksun gelişi güzel bir tarama değildir. “Tarama” denen şey genellikle “kaynak taraması” adı altında bir konuyla ilgili kaynaklara göz atmayı ve bu kaynaklardan araştırmanın tasarımına yardım için bilgi toplamayı içerir. Bunun adı da kaynak taraması değil, ilgili incelemelerdir. Tembelliğin ve uydurmanın egemen olduğu yerlerde tarama oldukça uygun bir kavramdır; ama bilimsel olmanın egemen olduğu yerde ilgili incelemeler daha anlamlıdır; çünkü tarama ile şöyle bir tararsın, bakarsın neler var, onları gerekiyorsa kopyalarsın veya gerekiyorsa çalarsın; ilgili incelemeler ile var olan bilgiden hareket ederek, var olan bilgiyi irdeleyerek bir bilimsel tasarım inşa edersin; bu ilgili incelemeleri, yani konuda var olan bilgi birikimini, araştırmanın her aşamasında kullanırsın.

Sosyal bilimlerde kavramların yanlış kullanılması oldukça yaygındır. “Evren” ile “nüfus” kavramlarının aynı anlamda kullanılması buna örmektir. Bir diğer örnek de “manifest content” karşılığında “açık içerik” kullanılmasıdır. İçerik analizinde veya içerikle ilgili sorular soran alan araştırmasında “manifest” demek, “ifade edilmiş” (söz, yazı veya görüntü olarak üretilmiş, davranışla gösterilmiş) demektir. Bu ifade edilmişin pozitivist içerik çözümlenmesi yapılacağı gibi “derin anlamı” veya ideolojik karakteri de incelenebilir. Bunu yaparken de, “pozitivistler yüzeydeki görüntüyle ilgileniyorlar, asıl gerçeği bu nedenle yakalayamazlar diyerek” yorumlama yapan yaklaşımlar meşrulaştırılabilir ki öyle yapılmaktadır.


74

“Manifest içerik” ifade edilmiş (üretilmiş, olmuş, yapılmış) olanı ifade eden (anlatan, betimleyen) içeriktir. Eğer bu içerik “açık içerik” olsaydı, incelemeye gerek kalmazdı. Dolayısıyla içerik analizi “ifade edilmişin” içeriğinin pozitivist veya diğer bir yöntem bilime göre incelenmesidir. İdeolojik analiz de bir içerik analizidir, sadece nicel dağılımlara bakan analiz de öyle. Biz bu kavramı kullandığımızda artık Freud’un rüya anlatısı (manifest content) ve yorumu (latent content) iç-dünyasından çıkıyor ve materyal üretim ve ilişkiler dünyasındaki içeriklerden bahsediyoruz. Semiyolojide, “manifest içerik” “anlam veren” (gösteren, işaret) ve “latent içerik” ise “anlam verilendir” (gösterilen, işaret edilendir). Bu bağlamda, içerik analizi “gösterenin, işaret edenin, anlamı taşıyanın” analizidir. Dolayısıyla, gösterenin yüzeyde betimlemesidir. Fakat şunu unutmayalım, “gösterilenin” (connotative meaning) analizinin yapılabilmesi için, gösterenin (denotative meaning) bilinmesi zorunludur; aksi taktirde anlam üretilemez. Berelson’un da belirttiği gibi, araştırma “demokrasi” ve onun eş anlamlı kavramlarının sayımını yapıyorsa, “eş anlamlar üzerinde bir kuşku yoksa, analizin geçerliliği üzerinde de bir kuşku yoktur.” (Berelson, 1952: 169). Dolayısıyla, araştırmanın geçerliliği araştırmanın ve veri toplamanın üzerine kurulduğu varsayımın geçerliliğine bağlıdır. Ayrıca, Göstergebilimciler ve kültürel incelemeler yapanlar, içerik analizini “ifade edilen” (ürün, haber, program) üzerinde yapılan analiz olarak ele alırlar. Diğer analizi ise “ifade edilene anlam verme” (alımlama) analizi olarak nitelerler. Ama, bir ideolojik analizi biz “ifade edilen” ürünü inceleyerek de, “ifade edileni anlamlandıranın nasıl anlamlandırdığını” inceleyerek de yapabiliriz. Bu tartışmadan


da kolayca anlaşılacağı gibi, kavram (birim) basite alınmamalı ve ciddi bir şekilde üzerinde durulmalıdır.

Post-modern duyarlılıkla gelen bilinç yönetiminin bir parçası olan “kimlik” kavramı TRT araştırmalarında yanlış kullanılmaktadır. Örneğin, TRT 1999 araştırmasının yöntemini kopyalayan TRT 2001, TRT 2002, TRT 2005a, TRT 2005b ve TRT 2005d araştırmaları yöntem bölümü altında “bu bölümde araştırmanın kimliği ve metodolojik bilgilere yer verilmiştir. Ayrıca, araştırma örneklem seçimin nasıl yapıldığı, soru formunun hazırlanış şekli, saha çalışmasının nasıl yapıldığı konuları … belirtilmiştir” diye ne yapıldığını açıklamaktadır. Araştırmanın “kimliği” de ne demek? Ampirik veya diğer metodolojilerde “araştırmanın kimliği” diye bir kavram yoktur. Çekici ve moda laflar etmek, belki kimlik kavramının doğasını anlamayan birilerini büyüleyebilir. Araştırmanın, masanın veya kitabın “kimliği” olmaz; kimlik ancak kendini biçimlendirme kapasitesine/yeteneğine/becerisine sahip olan, bunun için de düşünebilen ve karar verebilen sosyal yaratık için kullanılır. Araştırma kimlik taşıyan bir özne değildir; Araştırmayı biz tasarlarız ve bu tasarıma baktığımızda o tasarımın bizim tarafımızdan bilimsel açıklamalara ve kategorileştirmelere dayanan bir atfedilmiş karakteri veya doğası vardır. Bunu belirleyen de biziz. Biz, “kimliği” insan için kullanırız. Doğa ve karakter gibi kavramları da, insan dahil, atfetme ve değerlendirme yapacağımız her şey için kullanırız. Ama bir araştırmaya kimlik atfetmeyiz; önceden tanımlanmış belirleyici öğelere bağlı olarak tür, karakter, doğa atamaları yaparız.


76

Kimliği “araştırmanın yöntembilimsel karakteri/yapısı” olarak tanımlayalım ve 2005 Türkiye Geneli araştırmasına bakalım: Yöntem bölümünde, araştırmanın yöntembilimsel karakterini/yapısını açıklayan doğru bir şey yok. Olan dört şey de (örneklem alma, soru formu hazırlanması, saha uygulaması, değerlendirme) ya alakasız ya da büyük çoğunlukla yanlış.

Nüfus ve örneklem

TRT araştırmalarının hiç birinde alınan örneklemler geçerli değil, çünkü araştırmaların hiçbirinde nüfus ve örneklem çerçevesi belirlenmemiş. Keyfi olarak yerler seçilip örneklem diye seçmeler yapılmış. TRT 1999 araştırmasının, birkaç kelime ve cümle değişiklikleri ötesinde çoğunlukla kopyası ve “yöntemsel taklidi” olan diğer TRT araştırmalarında, örneklem seçimi doğru yapılmamış ve süreçleri uygun bir şekilde açıklanmamış. Her araştırmada örneklem seçiminde belirtilen birkaç cümlelik bazı doğru açıklamalar dışındaki her şey ya geçersiz ya da gereksiz olarak kullanılmış. Yöntemde asıl olması gereken öğeler araştırmanın bu bölümünde yok. TRT araştırmalarında yöntem bilimsel tasarımın gerektirdiği şekilde hazırlanmadığı için, araştırmanın geçersiz olmasına önemli ölçüde neden olmaktadır.

Örneklem alma ile ilgili olarak TRT araştırmalarında bir paragraf ile bir sayfa arası çoğu geçersiz olan açıklamalar getirilmektedir. Bu açıklamaların, örneğin 2005 Türkiye Geneli araştırmasında sunulan süreçlerin doğru olabilmesi için önce nüfusun doğru ve açık bir şekilde belirlenmesi gerekir. Nüfusun “araştırmanın kapsamı Türkiye’dir. Türkiye’yi temsil eden bir


örneklem seçilmiştir” diyerek belirlenmesi yanlıştır. Türkiye bir birimdir; bu birimden bir nüfus oluşturarak ve bu nüfustan bir örneklem çerçevesi belirleyip örneklem çıkartmak için bu birimin “nesinin araştırma konusu” olarak ele alındığının belirtilmesi gerekir. Araştırmanın kapsamı Türkiye’nin nesi? Coğrafik Türkiye mi?, etnik Türkiye mi?, cinsiyete göre Türkiye mi?, seçmene göre Türkiye mi?, Avrupa Birliğine karşı tutuma göre mi Türkiye?, TRT kanallarını veya programlarını izlemeye göre Türkiye mi?, Tv izleyicisi olarak Türkiye mi?, Tv izleyicisi olunacaksa, hangi yaş tv izleyicisi olarak Türkiye ve neden o yaşlar arası? gibi sorulara cevap vermeden, bu sorular açıklanmadan örneklem alınmaz.

RTÜK televizyon eğilim araştırmasında “örneklemin tamamen rassal olduğu varsayıldığında örneklem büyüklüğü %95 güvenlik düzeyinde ± 2 ile ± 1 arasında bir hata payı ile Türkiye genelini temsil etmektedir” denmektedir (s.3). Bu deyiş, RTÜK araştırmasında alınan örneklemin temsili olduğunu anlatmaz. Temsili olduğunu belirleyen, örneklem almada kullanılan süreçlerin doğruluğudur ve bu süreçler RTÜK raporunda yeterince açıklanmamıştır.

Araştırmanın kapsamı Türkiye olamaz; çünkü araştırmanın kapsamı denildiğinde araştırmanın ne yapacağı ile ilgili belirleme ve sınırlandırma akla gelir. Bir tasarımda yapılacak incelemeye bir sınır çizilir. Bu sınır araştırmanın sınırlılığı değildir; kapsamıdır. Araştırma bu sınır/kapsam içinde yapılır. Bu kapsama, kapsam dışı bir şey katılmaz. Katılırsa bunun anlamı tasarımda hata yapma veya tasarıma herhangi bir nedenle farklı amaçlar güden bir ekleme yapmadır. Örneğin,


78

TRT 2005 teknik kamuoyu araştırması radyo yayınlarıyla ilgilidir. Dolayısıyla böyle bir tasarımda “en çok izlenen beş televizyon kanalı” ve “televizyonda izleyicilerin hissettikleri değişim” ile ilgili sorular tasarım dışıdır ve sorulmaması gerekir. Fakat sorulmuş.

“Araştırmanın kapsamı Türkiye’dir ve Türkiye’yi temsil eden bir örneklem seçilmiştir” demek, örneklem seçme bağlamında işe yarar hiçbir şey söylememektir. (a) Araştırmanın kapsamı (scope of Research) nicel/coğrafik alanı anlatmaz, anlatabilmesi için tasarımın nicel/coğrafik alan üzerine kurulmuş olması gerekir ki TRT araştırmalarının hiçbiri bunu yapmıyor. (b) Türkiye’yi temsil eden bir örneklem seçebilmek için “araştırma nüfusunun” belirlenmesi gerekir. Bu nüfus da TRT araştırmalarında yapıldığı gibi keyfi olarak belirlenmez: Nüfus, araştırmanın araştırma sorusu (soruları) (anket soruları değil) veya hipoteziyle (hipotezleriyle) belirlenir. En basit anlatıyla, “arananın ne olduğu ve bu arananın kaynağının kimler/neler olduğu” nüfusu belirler. Bu araştırma nüfusu belirlenmeden, bu nüfustan örneklem çerçevesinin nasıl çıkartıldığı açıklanmadan, Türkiye’deki herkesi, izleyicileri, tüketicileri veya kentleri ile ilgili olarak, Devlet İstatistik Ensititüsü’nün (DİE) yaptığı gruplandırmayı kullanalarak, örneklem alınmaz; alınırsa, neyi (hangi araştırma nüfusunu) temsil ettiği bilinmediği için geçersizdir. Örneklemi DİE veya Türkiye İstatistik Kurumu veya Büyük Bilim Adamı Abdullah belirlemez. Örneklem, araştırma sorularına veya hipoteze göre tanımlanmış bir nüfustan hareketle çıkartılır. Her nüfus ve örneklem her araştırma için geçerli olamaz.


Ampirik araştırma tasarımında, “evren” (universe) faydasız bir kavramdır. Evren tanımlanmamış nüfustur ve evrenden örneklem alınamaz, çünkü tanımlanmamıştan, bilinmeyenden örneklem çerçevesi belirlenemez. Örneklem için, araştırmanın nüfusu (population) tanımlanmalı, nüfustan örneklem çerçevesi belirlenmeli, örneklem sayısına karar verilmeli; örneklem çerçevesinden örneklemin nasıl alınacağı saptanmalı ve ona göre örneklem alınmalıdır. Bunlar yapılmazsa, araştırma temsili karakter taşımaz (ya da parametrik tasarım olduğu iddiası yapılamaz). TRT araştırmalarında, bunlar yapılmamış. Onun yerine, “evrenden” örneklem çıkartılmış. Yukarıda açıkça belirtildiği gibi, evrenden örneklem çıkartılamaz, çünkü tanımlanmamış nüfustan ve örneklem çerçevesi belirlenmemiş bir şeyden örneklem alınamaz; alınırsa, uyduruk olur. TRT araştırmalarında örneklem olarak sunulanlara bakıldığında, araştırmacıların evren, nüfus, kuramsal nüfus, örneklem çerçevesi ve örneklem arasındaki bağı bilmedikleri ortaya çıkar. Örneğin, 2004 Erzurum araştırmasında “Erzurum bölge radyosunun ulaşabildiği varsayılan Erzurum ili ve bu ile bağlı … ilçeleri ile bu ilçelere bağlı köyler araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Araştırmada 14 yaş ve üzerinde bulunan 1029 kişi tesadüfi olarak seçilerek yüz yüze görüşülmüştür.” denmektedir (s.7). İlk cümlede tanımlanan evren değil, bölge radyosunun yayın alanıdır. 1029 kişi ise örneklemdir. Tüm TRT araştırmaları aynı hatayı yapmaktadır. Daha kötüsü, bunu dedikten sonra, bazıları sistematik veya kota örneklemine benzer bir açıklama getirmektedirler. Kısaca, bu araştırmalarda doğru nüfus ve örneklem çerçevesi tanımlanmadan örneklem seçimine gidilmektedir. Yukarıda belirtildiği gibi, örneklemin


80

seçilmesi için, önce araştırma nüfusu saptanır; bu nüfustan örneklem çerçevesi belirlenir ve örneklem belirlenen bu çerçeveden çıkartılır. Örneklem çerçevesi çıkartılmadan örneklem sayısı belirlenemez ve örneklem sayısını bulmak için formül uygulanamaz. TRT araştırmalarında, bırakın bunların yapılmasını, nüfus ve örneklem çerçevesi kavramları bile kullanılmamaktadır. Örneklemin nasıl alındığını anlatan cümlelerde örneklem almanın bilinmediği görülmektedir.

Temsili örneklem almak için temsili örneklem alma süreçleri açıklanır ve uygulanır. Bunlar yapıldıktan sonra, örneklemin temsili olduğunu açıklamaya veya meşrulaştırmaya gerek kalmaz. TRT araştırmalarında temsili örneklem alma süreçleri yok; onun yerine, hepsinde geçersiz meşrulaştırma çabaları var: Örneğin, “örneklem ve bireylerle ilgili değerlendirme” alt-başlığı altında (TRT, 2002:5) ilk cümleden sonraki yapılan tüm açıklamalar örneklemin temsili olduğunu kanıtlamaya çalışmadır ki, örneklemin temsili olduğu asla bu şekilde kanıtlanmaz. Ayrıca, kanıtlama sırasında, Türkiye’de 14 yaş ve üzerindeki insanların % 75’inin kentte yaşadığı, aynı yaş ve üzerindeki nüfusun % 83’ünün lise mezunu ve daha alt düzeyde olduklarını doğrulayan bir istatistiksel kaynak sunulmamış. Hangi yıl? Kimin araştırması?

TRT’nin araştırmalarının hepsinde örneklem alınırken 14 yaş ve üstündeki kişilerin örnekleme alındığı belirtilmiş. 14 yaş altı, izleyici değil mi? Onlar önemsiz mi? Neden? TRT’nin çocuk bölümü ve çocuklara yapılan onca yayınların izleyicileri 14 yaş ve üzeri mi? Bu sınır neden konmuş? TRT programcıları çocuklara yönelik programlarda “bilinen her şeyi biliyor” ve


“bilinmesi gereken bir şey kalmadığı” için mi araştırmacılar böyle bir karar almışlar? Bu tasarımı yaparken araştırmacılar hiç TRT programcılarına danışmış mı? Neden danışmamışlar? Bu gibi sorulara araştırmayı yapanlar cevap aramışlar mı? Bu keyfilik neden? Kısaca, araştırma nüfusunun 14 ve üzeri olarak belirlenmesi için geçerli bir gerekçe olması gerekir ki böyle bir gerekçe sunulmamış. Aynı sorun RTÜK’ün televizyon izleme eğilimleri araştırmasında da tekrarlanmaktadır: tek fark, yaş sınırı olarak 14 yaş değil de, 15 yaş ve üzeri alınmış.

Metodolojik bilgi sadece “yöntem” denilen bölümde verilmez; metodoloji inşa edilen tasarımın tümünü içerir. Giriş ve sonuç metodolojinin bütünleşik bir parçasıdır.

“Türkiye’yi temsil edebilecek 15 il ve bu illere bağlı ilce ve köylerinde yaşayan 14 ve daha yukarı yaştaki 2121 kişi tesadüfi yöntemle örneklem olarak seçilmiştir” diye başlayan “örneklem seçimi” bölümü (TRT 2002:1) ve aynı cümleyi sadece il sayısını ve örneklem sayısını değiştirerek kullanan diğer TRT araştırmaları daha başlarken ciddi hatalar yapmaktadır. “Tesadüfi örneklem seçilmiştir” demek örneklemi olasılıklı örneklem yapmaz. Olasılıklı örneklem süreçlerinin nasıl yapıldığının adım adım açıklanması gerekir. Örneklem seçimi süreci nüfusun belirlenmesiyle başlar ve örneklem seçme süreçlerinin açıklanması ile biter. TRT araştırmalarının hiç birinde buna rastlanmadı. Türkiye’yi temsil edebilecek 15, 21 veya 30 ilin nasıl belirlendiği belli değil. Kimin nasıl 15, 21 veya 30 ilin temsili olduğunu saptadığı bilinmiyor. Bu illerde, ilçelerde ve köylerde örneklemin neye göre ve nasıl alındığı belli değil. Neden 14 yaş ve üstü nüfus alındığı belli değil.


82

Neden 2121 veya 3603 kişi seçildiği belli değil. Blok adresler alındığı ve örneklem büyüklüğü kadar adres seçildiği belirtilmektedir. Ardından da “çalışmayı kolaylaştırabilmek amacıyla seçilen adreslere ek olarak ikame adresler konmuştur” demektedir. Buna neden gereksinim duyulduğu bu adreslerin nasıl belirlendiği belli değil.

TRT araştırmalarının her bölümünde olduğu gibi yöntem bölümünde de anlamsız ve yanlış anlatılar bulunmaktadır. Örneğin 2005 Türkiye geneli kamuoyu araştırmasında izleme ile ilgili “araştırmalarda değişkenlik (varyans) çok büyük olmaktadır. Yapılan önceki çalışmalardan da yararlanılarak örneklem büyüklüğü hesaplanmıştır” denmektedir (TRT 2005a, 2). Bu iki cümle arasında hiçbir anlamlı veya metodolojik bağ yoktur. Birinci cümlenin yöntembilimsel bağlamda örneklem almada anlamı olabilir; fakat bu açıklanmamış veya nasıl kullanıldığı ve anlamlandırıldığı hakkında bir bilgi sunulmamış. Yapılan önceki çalışmaların örneklem büyüklüğünün bu çalışmada aynen alınması veya onlardan faydalanılması için en azından bu çalışmanın nüfusu ile o çalışmaların nüfusunun (ve konusunun ve amacının) aynı olması gerekir. Ayrıca, örneklemin büyüklüğüne bu şekilde karar verilmez.

TRT araştırmalarında 12 satırda veya kısa bir paragrafta anlatılan örneklem seçme anlatılarının hepsi geçersizdir.

RTÜK araştırmalarında örneklemle ilgili açıklamalar örneklem alma sürecini adım adım açıklamadığı için yetersizdir ve doğru olup olmadığı hakkında karar verecek enformasyona sahip değildir. Televizyon izleme eğilim araştırmasında


örneklem alma hakkında hiçe yakın bilgi verilmiş; neden 14 il ve 15 yaş üzerindekilerin örnekleme alındığı açıklanmamış. Çocuklarla ilgili araştırmada örneklemle ilgili biraz daha ayrıntı verilmiş, fakat, diğeri gibi, gerekli açıklamaları yapmamış.

İşlevsel tanımlama ve ölçme

Bir araştırma tasarımında ne yapılacağı belirlendikten ve buna bağlı olarak araştırma soruları veya hipotezler çıkartıldıktan sonra, değişkenlerin, işlevsel tanımlanmasının yapılması gerekir ki böylece doğru ölçekler hazırlanıp doğru ölçmeler yapılabilsin. Varsa, birim terimler, karakter terimler, ilişkisel terimler ve yapılar işlevsel olarak tanımlanmalı ki uygun ölçmeler yapılabilsin. Bir değişken belirlendiğinde, değişkenin öğeleri o değişkenin karakterleridir. Bir faktör belirlendiğinde, onun altına düşen değişkenler, yükleri en yüksek olanlardır. TRT ve RTÜK araştırmalarının hiç birinde bu tanımlamalar ve açıklamalar yapılmamış; böylece, pozitivist-ampirik yöntemin en temel kurallarından biri çiğnenmiş. Bu nedenle ki, TRT araştırmalarındaki anket sorularının önemli bir kısmı hatalı olarak biçimlendirilmiş. Bu hatalı biçimlendirme dolayısıyla ölçme de hatalı olmaktadır. Hatalı ölçme demek araştırmanın geçersiz olduğu demektir.

Örneğin, TRT araştırmalarında, televizyon izleme durumu, çalışmayan ferdin meşguliyeti, dinleme/izleme alışkanlıkları ve eğilimleri, teknik kamuoyu gibi hiçbir kavrama herhangi bir kuramsal ve işlevsel tanımlama getirilmemiş. Bu nedenle, değişkenlerin göstergeleri yanlış belirlenmiş, dolayısıyla ölçmelerin hemen hepsi geçersizdir. Bir kavramın tanımlanması


84

onun belirleyici karakterinin uygun bir şekilde belirtilmesini gerektirir. Kavramlar iki soyutlama seviyesinde tanımlanır: Kuramsal ve gözlemsel. Kuramsal seviyedeki tanımlamalar kavramsal tanımlamalar (conceptual definitions) olarak nitelenir ve bir kavramı diğer soyut kavramlardan geçerek tanımlar.5 Gözlem seviyesindeki tanımlamalar işlevsel tanımlamalar (operational definitions)6 olarak nitelenir ve bu tanımlamayla kuramsal kavram gözlenebilir (ölçülebilir) yapılır. Aksi taktirde gözlem (ölçme) yapılamaz; yapılırsa uyduruk ve geçersiz olur. Örneğin 2002 araştırmasında, deneğin “ne ile meşgul olduğu” sorusunda, araştırmayı komediye dönüştüren seçenekler var: “iş buldu-işini kurdu, başlamak için bekliyor”; “özürlü; emekli; yaşlı; ailevi ve kişisel nedenler.” Bu seçenekler araştırmada birden fazla tanımlama kriterinin kullanıldığını, “karşılıklı olarak birbirini dışarıda bırakma” (mutually exclusiveness) ve “tüm olasılıkları tüketme” (exhaustiveness)7 kurallarının çiğnediğini göstermektedir. Dolayısıyla bu ölçmeler geçersizdir. Bir değişkenin bir ölçme için tek bir işlevsel tanımlaması yapılır; değişken birden fazla tanımlamaya dayandırılamaz. Bu seçenekler şu soruları akla getirmektedir: Araştırmacılar test inşasında seçenek belirleme, karşılıklı dışarıda bırakma ve olasılıkları tüketme gibi kurallar hakkında bilgiye sahip değil mi? Sahipseler, neden yapılmaması gereken hataları yapmışlar?

5 Pozitivist metodolojide “kavramsal çerçeve” diye bir şey olmaz; ‘kuramsal

çerçeve” olur. 6 Operational definition “işlemsel tanımlama” değildir; çünkü tanımlamayı

“işlem yapmak” için yapmıyoruz; gözlem yapmak /ölçmek için yapıyoruz. Operasyon işlem değildir. Somut olarak belirlenmiş süreçlere, planlara, uygulamalara göre bir amaç gerçekleştirmedir.

7 Bu kavramların açıklanması için bkz Erdoğan, 2003/2007


Bulgular ve değerlendirme sunumunda, “ancak, kent-kır tanımı, şehir-köy tanımından farklıdır. Bu farklılığın da göz önünde bulundurulması gerekmektedir” gibi bir ifade (TRT 2005b:65), anlamlı hiç bir şey söylememektir. Bu açıklama, araştırmacıların işlevsel tanımlama kavramından ve sürecinden habersiz olduklarını göstermektedir. Bu açıklamanın anlamlı olabilmesi için, gerekçeli olarak kent-kır ve şehir-köy tanımlarının yapılması gerekir. Bu yapılmamış.

Ölçme: Anket sorularının hazırlanması

“Birikmiş bilgi ve deneyimden faydalanma” yerine, çoğunlukla kopyalama yoluyla işin kolayına kaçan ve yapılan yanlışları çoğu kez yeniden üreten tüm TRT araştırmalarında, “Soru formunun hazırlanması” alt-başlığı altında, soruların nasıl hazırlandığıyla ilgili gerekli bilgi verme yerine, soruların hazırlanmasına katılanların isimleri ve kurumları yazılmış. Soru formunun belli bir kurulda tartışılarak son şekli verildiği belirtilmiştir. Yani, o isimlerin, kurulların ve kurumların olması soruların doğru hazırlandığının garantisi mi? Asla, çünkü soruların doğruluğu (ölçmek istediklerini ölçüp ölçmediği) bu tür göz boyama ile kanıtlanmaz. Tasarımın birkaç yerinde kullanılan bu yolla, TRT araştırmacıları kasıtlı veya bilmeden yapılan mantıksal hatalardan (veya propagandada inanırlılığı sağlama yollarından) biri olan “otoriteye başvurma” konusuna oldukça yaratıcı bir ekleme yapmaktadır. Bu tür kullanımın en az iki anlamı vardır: Bilmemek veya önemli kişi ve kurumların adını sıralayarak göz boyamak. Soru formuna gelmeden önce, nelerin nasıl ölçüleceğinin belirtilmesi, ölçeklerin saptanması


86

gerekir. Sonra, soru formuyla ilgili açıklamada, standart bir test kullanıp kullanılmadığı, kullanıldıysa, bu kullanılan test açıklanır; kullanılmadıysa, neyi ve neden ölçmek için ne tür bir ölçmenin yapıldığı açıklanır; ardından, bu ölçme aygıtının geçerlilik ve güvenirlik sorununun çözümü üzerinde durulur. TRT araştırmalarında bunların hiçbiri yapılmamış.

TRT araştırmalarının en ayrıntılı “bilgi” vereninde, soru formunun TRT kurumu içindeki bürokratik birimlerin görüşleri alınarak soruların hazırlandığı, sonra birkaç üniversitenin öğretim elemanlarından oluşan bir geçici danışma kurulunun görüşlerinin alındığı, tek cümleyle bir pilot inceleme yapıldığı belirtildikten sonra, “geçici danışma kurulunun” isimleri, unvanları ve çalıştıkları kurum adı verilmiş ve böylece soru formunun hazırlanması bölümü bitirilmiş. Bazıları da kaç soru sorulduğunu yazmışlar. Örneğin, TRT 2002 araştırmasında, diğer araştırmalarda olduğu gibi, bir buçuk sayfalık “soru formunun hazırlanması” başlığı altında sunulanların sadece iki cümleden ötesi (pilot inceleme yapıldığı ve 30 soru olduğu dışında) sunulanların hepsi anlamsız, gereksiz, yanlış ve olmaması gereken şişirmedir. Bu şişirmede soru formlarının neye göre ve nasıl hazırlandığının açıklanması yerine, yayın planlama daire başkanlığınca taslak soru formu hazırlandığı, bunun TRT’nin diğer daire başkanlıklarına gönderilerek onların görüşlerinin alındığı, sonra ODTÜ, Başkent Üniversitesi, DİE başkanlığı temsilcilerinden oluşan Geçici Danışma Kuruluna sunulduğu, bu kurulun görüşleri doğrultusunda hazırlanan soru formunun pilot çalışmada uygulandığı bir sayfanın üçte birinde belirtilmekte ve geri kalan sayfada ise profesörler, doçentler ve uzmanlardan oluşan Geçici Danışma Kurulu temsilcilerinin


isimleri verilmektedir. Nasıl tasarım yapılacağını bilmemeyle gelen göz boyama işi denebilir buna. Çünkü isimlerle dolu sayfalar, soru hazırlamayla ilgili metodolojik inşanın nasıl yapıldığını anlatmayan anlamsız açıklamalardır. Yani, soru hazırlama süreçleri anlatılmalı ve pilot incelemenin ayrıntıları sunulmalı ve yapılan değişiklikler açıklanmalıydı.

Dikkat edilirse, bu bölümde sunulanların hemen hemen hiçbirinin orada olmaması gerekir. Tüm bu gereksiz şeyler yerine, soru formunun içerdiğinin nasıl hazırlandığı, geçerlilik ve güvenirlilik sorunlarının nasıl giderildiği açıklanmalıydı.

Bu araştırmaları çok derinlemesine bir inceleme, kesinlikle çok daha ciddi hataların olduğunu ortaya çıkartacaktır. Örneğin, TRT 2006 Marmara Bölgesi Araştırmasında “soru formu hazırlanması” alt başlığı altında, anket sorularının “Ankara’nın Kızılcahamam ilçesinde pilot çalışmayla” test edildiğini yazmaktadır. Marmara’da uygulanacak bir araştırmanın pilot incelemesi Kızılcahamam’da yapılmaz. Ancak Kızılcahamam ilçesi ve köylerindeki araştırma nüfusu Marmara’daki nüfusla aynı karakterleri taşıyorsa (nüfusun parametreleri aynıysa) ve çok özel bir neden varsa bu yapılabilir. Ben özel bir neden düşünemiyorum.

RTÜK araştırmalarında soruların neyi öğrenmek için nasıl hazırlandığı açıklanarak doğru bir yol izlenmiş. Fakat yapılan diğer hatalar, özellikle ölçülmek istenenlerin anlamı, ölçme sorunları ve sonuç ve öneri konusuyla ilgili sorunlar, araştırmanın geçerliliğini ve faydasını büyük ölçüde ortadan kaldırmıştır.


88

Ölçme: Ölçekler

Pozitivist ampirik yöntembilimin kurallarına uygun bir şekilde hazırlanan bir tasarımda asla keyfi ölçmeler yapılmaz, keyfi olarak ölçekler inşa edilmez, keyfi olarak nicel bir ölçek gruplandırılmaz, nicel ölçmenin olası olduğu yerde keyfi olarak Likert türü ölçme yapılmaz. Tasarımda geleneksel sosyo-demografik değişkenlerin dışında yapılacak her ölçme istendiği veya akla uygun geldiği veya birileri öyle yaptığı için yapılmaz: Her ölçmenin gerisinde gerekçeli olarak sunulan bir araştırma sorusunun veya hipotezin olması gerekir. TRT araştırmalarında, ölçme aşamasında da yapılmaması gereken her şey yapılmış; dolayısıyla, yapılması gereken ya yapılmamış ya da yanlış yapılmış.

TRT araştırmalarında yöntemle ilgili diğer ciddi bir ölçme sorunu da ölçmek isteneni geçerli bir biçimde ölçmeyen sorular ve geçersiz ölçeklerin kullanılmasıdır. Örneğin, TRT 2002 araştırmasında tv izleme ile ilgili soruda ölçekler “sıkça, ara sıra izliyorum ve izlemiyorum” diye üç seçenekle belirlenmiş ve izleme böyle ölçülmüş. Bir kişinin izleme seviyesini diğer kişiden geçerli ve güvenilir bir şekilde bu ölçmeyle ayırt edebilir miyiz? Edemeyiz. Ölçeriz, fakat bu geçerli ve nesnel bir ölçme olamaz. Dolayısıyla, TRT araştırmalarının üç seçenekli olarak sunduğu izlemeyle ilgili ölçmeler, özneldir; ölçmek istediğini nesnel olarak ölçme özelliğine sahip değildir. Bu tür değişkende en doğru ölçme dakika veya saat birimiyle tanımlanarak inşa edilen soruyla ve ölçekle yapılır. RTÜK araştırmaları bu bağlamda soruları doğru sormuştur: Hafta içi (ve hafta sonu), günde ortalama kaç saat televizyon


izliyorsunuz? (RTÜK, 2006a:3). Diğer RTÜK araştırmasında ise hafta içi ve hafta sonu hangi saatlerde ve kaç saat televizyon izledikleri sorulmuştur (s. ii). RTÜK araştırması bu sorulara verilen seçeneklerde, oranlı bir ölçeği kademeli bir ölçeğe çevirerek hata yapmışlardır. Seçenek vermeme yerine, şu seçenekleri vermişlerdir (ki yanlış): bir saatten az, 1 saat, 2 saat, 3 saat, 4 saat, 5 ve üstü. RTÜK İzleyici Yönelim araştırmasında görüşülen kişilere “Hafta içi, genel olarak, günün hangi saatlerinde televizyon izliyorsunuz?” ve “Hafta sonu, genel olarak, günün hangi saatlerinde televizyon izliyorsunuz?” şeklinde sorulan sorular da doğru hazırlanmış. Fakat yanıtlar şu seçenekler içine yerleştirilmiştir:

a. 06-09 arası b. 09-12 arası c. 12-15 arası, d. 15-18 arası e. 18-21 arası f. 21-24 arası g. 24-03 arası h. 03-06 arası

Bir kişi birden fazla zaman dilimi içinde televizyon seyrettiği için, bu bize hem değerli hem de sadece verilen çoklu yanıtlar toplamı üzerinden dağılım vereceği için sorunlu olarak düşünülebilecek enformasyon verecektir.

TRT araştırmalarında, ölçme kuralları çiğnenmektedir. Kademeli ölçek nasıl kurulur bilinmemektedir. Bazen birinci kademe (yokluk kademesi) ve bazen ikinci kademe atlanmaktadır. Bazen son kademe konmamakta veya yanlış


90

konmaktadır. Bazen iki yönlü ölçekte orta değer yanlış yere konmaktadır. “Fark etmez” seçeneği konacak ise, bu orta değerdir. Orta değeri olan bir ölçme bazen dört kademeli yapılmaktadır; bu yanlıştır. Ayrıca, hangi saatlerde televizyon seyrettikleri sorulabilir, fakat bunu da gruplandırmak için geçerli bir gerekçe olmalıdır.

TRT araştırmalarında yayınlar ve programlar hakkında izleyicilerin “görüşlerinin ne olduğu” sorusuna yanıt olarak sunulan seçenekler ya yanlış ya da yönlendirilmiş karaktere sahip. Görüşler “çok iyi ve yeterli, iyi ve yeterli, orta, diğer” seçenekleri verilerek alınmaz. Bu yanlı ve yanlış bir ölçme ve ölçek biçimlendirmedir.

TRT araştırmalarının hepsinde çift ve bazen de, dünya rekoru kırarak, çok namlulu sorular sorulmaktadır: Örneğin TRT 1999 araştırmasındaki 19, 20 ve 21 numaralı sorular böyledir. Kapalı uçlu bu sorularda, soru şöyle başlamaktadır:

“TRT radyo ve televizyon...”

Buna çifte namlulu soru denir ve ampirik ölçmenin en temel kurallarından birini çiğnemektedir.

RTÜK araştırmasında da aynı hata yapılmaktadır:

“Televizyon yayınları hakkında RTÜK’den beklenti ve önerileriniz nelerdir?”

“Beklenti” ve “öneriler” tanımlanması yapılıp işlevsel hale getirilmesi gereken iki ayrı birimdir. Bu tür sorularla iki ayrı değişken/gösterge/faktör tek soruyla ölçülmeye çalışılmaktadır. Bu ciddi bir ölçme sorunudur.


Sorularda bilimsel ayrıştırmayla veya gruplandırmayla ilgili ciddi hatalar da yapılmaktadır:

“En çok dinlediğiniz üç radyo istasyonu veya beş televizyon kanalı nedir” gibi bir soru (örneğin, TRT 1999: 143; TRT 201:154; TRT 2002:161, TRT 2004:146) bize hangisinin en çok izlendiği hakkında bilgi vermez. Sadece en çok izlenen üç veya beş hakkında bilgi verir ki, bu da çok kaba ve sınırlı reklam ve reyting bilgisi ötesinde bir anlama sahip değildir. Bu bilgiden hareket ederek “en çok izlenenleri” sıralayamayız; anlamlı ve ayrıntılı gruplandırma yapamayız.

Bir ölçmede sıklık/yoğunluk ölçülecek ise, sıklık/yoğunluk değişkenin karakterinden çıkartılır. Bu çıkarma da değişkenin karakterine bağlı olarak yapılan işlevsel tanımlamaya bağlı olarak yapılır. Bir yayının veya programın izlenme sıklığı dediğimizde, tasarımımızın doğasına ve araştırma yaptığımız toplumsal yapının özelliklerine göre, saniye, dakika, saat, birimlerinden birini seçeriz ve tasarımımızın doğasına ve araştırma yaptığımız toplumsal yapının özelliklerine göre saat, gün veya hafta birimlerinden biri bağlamında ele alarak ölçme yaparız. Bu şekilde yaparsak TRT araştırmalarının düştüğü ciddi hatalara düşmeyiz. Örneğin, TRT 2000 araştırması, TRT-GAP tv izlenme sıklığı için iki seçenek vermiş:

Devamlı izliyorum (% 20.24) Ara sıra izliyorum (% 79.76).

Tüm diğer TRT araştırmaları “dinlemiyorum” seçeneğini ekleyerek bu soruya verilen seçenekleri üç kademeye çıkartmış. Fakat bu bile yeterli ve doğru ölçme için yeterli değildir.


92

Bu tür seçenek vermedeki diğer hatalar:

(1) İnsanların günde genellikle kaç saat izlediklerini bilmek bize geçerli bir ölçme verir. “Bir saat izliyorum” bize herkes için aynı ölçmeyi verir; ama “ara sıra izliyorum” herkes için aynı olmadığı için, bize geçerli bir ölçme sunmaz.

(2) Sıklığı eğer likert tipi ölçekle ölçeceksek veya tek yönlü bir ölçekle ölçeceksek, o zaman, “devamlı izliyorum ve ara sıra izliyorum” diye ikiye ayırmak yanlıştır; ölçme tekniğini bilen hiç kimse bu hatayı yapmaz. Bu soruda, eğer bu tür kademeli ölçek kullanılmak istenirse (ki bence saate göre yapılmalı), o zaman hiç izlememeden başlayarak devamlı izlemeye kadar gelen beş kademe oluşturulmalıdır.

Araştırmalarda yapılan ciddi hatalardan biri de, insanların bir şey hakkında “düşüncelerinin ne olduğu” öğrenilmek istendiğinde, yine gereksiz, yönlendirilmiş ve/veya yanlış seçeneklerin verilmesidir. Örneğin, TRT 2005 Türkiye Geneli araştırmasında izleyicilerin TRT televizyon kanallarındaki değişikliğe yönelik düşünceleri öğrenilmek istenmiş. Seçenek olarak da şunlar verilmiş (s.60):

• Evet, değişiklik oldu (% 69.35) • Hayır değişiklik olmadı (% 14.33) • Fikrim yok (% 16.32)


TRT 2004 Antalya araştırmasında da dinleyici düşünceleri sorulmuş ve benzer seçenekler verilmiş. Örneğin “…yarışma programları hakkındaki düşünceleriniz nedir?” sorusuna aşağıdaki seçenekler sunulmuş ve bu seçeneklerde bir ölçek hazırlamada olabilecek kurallar çiğnenmiş (s. 144):

1. Yeterli 2. Artırılmalı 3. Azaltılmalı 4. Fark etmez

Düşünceyle ilgili ölçme böyle ilkelce yapılmaz. Yarışma programlarıyla ilgili olarak düşünceler yukarıdaki gibi ciddi sorunlu bir ölçek olmayan ölçekle ölçülürse, sonuç geçersizdir. Bu 4 seçenek kademeli bir ölçek mi? yanıt evet ise, kademeler yanlış. Nesi yeterli? Nesi artırılmalı: Sayısı mı süresi mi? Dördüncü seçenek (fark etmez) kademede veya ölçmede nereye düşüyor? Bu tür ciddi hatalar, işlevsel tanımlama yapılmadığı için ve keyfi olarak seçenekler oluşturulduğu için ortaya çıkmaktadır. Eğer insanların düşüncesi öğrenilecekse, ne düşündükleri sorulur ve kaydedilir. Bunu yapma yerine, TRT 2005 Türkiye geneli araştırmasında verilen seçenekler ölçmek isteneni, yani değişikliğe yönelik düşünceyi ölçmez. Sunulan seçeneklere göre kabaca olup olmadığı hakkında izleyicilerin görüşünü ölçer. Daha kötüsü, izleyicilerin değişiklik oldu veya olmadı demesi asla değişiklik olup olmadığını belirlemez. İzleyicilerin değişiklik oldu veya olmadı demesi, değişiklik olup olmadığının ölçüsü veya kanıtı olamaz. Sadece reklam ve pazarlamada imaj ve bilinç yönetimi için faydalı yönelim bilgisi verir ki TRT’nin amacı bu olamaz. Bu ilkel ölçme yerine,


94

insanların değişikliğe yönelik düşünceleri, bir veya birkaç “değişikliğe yönelik düşünceyi” oluşturan göstergeye/değişkene göre belirlenip ölçülebilir. Örneğin, gösterge/değişken olarak yeterlilik alınabilir ve yeterlilik beş kademede ölçülebilir. Buna ek olarak, kalite, tasvip, beğeni gibi göstergeler/değişkenler de ele alınıp ölçülebilir.

Aynı 2005 araştırmasında, son bir yıl içinde değişim olduğunu belirten bireylerin değişime yönelik düşünceleri üç geçersiz kategori içinde sunulmuş:

1. Olumlu bir gelişme var; iyiye gidiyor (% 89.87) 2. Olumlu bir değişim söz konusu değil; daha

kötüye gidiyor (% 8.71) 3. Fikrim yok (% 1.42)

Bu gruplandırmada da birkaç ciddi hata yapılmış:

(a) İnsanların değişime yönelik düşünceleri iki kategoriye indirgenmez; indirgenecekse, doğru bir şekilde indirgenmesi gerekir; indirgeme sonucu, değerli bilgi kaybı olur ve gerçekler sadece iki zıtlık içine sokulur. Bu indirgeme, çok zorunlu olmadıkça veya tasarım bunu gerektirmedikçe, asla yapılmamalıdır.

(b) “Olumlu bir gelişme var; daha iyiye gidiyor” diye iki şeyi birlikte sunmak yanlış; çünkü eğer olumlu gelişme daha iyine gitme olarak niteleniyorsa, o zaman ikisinden biri kullanılır, ikisi kullanılmaz.


(c) Ayrıca, bu seçenek, daha önce kötü olduğunu ve şimdi olumlu bir gelişme olduğunu belirtiyor. İzleyiciler önce kötüydü mü diyor? Yoksa, bu araştırmayı yapıp bu seçeneği verenlerin iyi/kötü anlayışında bir çarpıklık mı var?

(ç) “Olumlu bir değişim söz konusu değil; daha kötüye gidiyor” seçeneği de yukarıdaki aynı sorunlara sahip. Ayrıca, “değişim söz konusu değil” değişim olmadığını anlatır; “daha kötüye gidiyor” ise olumsuz değişim olduğunu anlatır. Dolayısıyla, bu iki yan yana konup, tek bir seçenek yapılamaz. Bu nedenle, bu soruyla ilgili olarak yapılan ölçme de yanlış.

“Fikrim yok” seçeneği bazı araştırmalarda, sanki orta nokta gibi kullanılmaktadır. “Fikrim yok” ve “bilmiyorum” gibi seçenekler orta nokta olamaz. “Fikrim yok” seçeneği, ölçmenin “fikrin varlığı ve yokluğu üzerine inşa edilmesinde kullanılsa bile, orta nokta olamaz. “Bilmiyorum” seçeneği, ölçek “bilme” üzerine kurulsa bile, orta nokta olamaz. Orta nokta “ne o, ne öteki” seçeneğini, tarafsızlığı, yansızlığı, ortada olmayı anlatır. Bu nedenle, fikrim yok gibi seçeneklerin doğru kullanılması gerekir.

Ölçmede TRT araştırmalarında (ve diğer araştırmalarda) sık görülen ciddi hatalardan biri de dikkatsizce hazırlanan sorularla dikkatsizce kaynak belirleyip geçersiz yanıtlar elde etmektir. Örneğin TRT 2005 Türkiye geneli kamuoyu araştırmasında, tablo 18’de verilenler bu karakteri taşımaktadır (Tablo 5).


96

Tablo 5. “TRT Televizyon Kanallarını İzleyen Bireylerin TRT’nin Son Dönemlerde Protokol haberciliği Yapmasına Yönelik Düşüncelerinin dağılımı”

Düşünceler N %

Geçerli %

Evet, yapıyor Hayır yapmıyor Fikrim yok

943 1113 1016

30,59 36,10 32,95

30,70 36,23 33,07

Toplam 3072 99,64 100,00

Kayıp gözlem Toplam

11 3083

0,36 100,00

Kaç insan protokol haberciliğini bilir? Çok az insan. Dolayısıyla, verilen yanıtlar daha ilk baştan geçersiz olma olasılığına sahiptir.

“Protokol haberciliği yapmaya yönelik izleyici düşüncesi” denildiğinde, bununla ilgili olarak izleyicilerin ne düşündüğünü bulmak demektir.

“Evet yapıyor, Hayır yapmıyor, Fikrim yok” seçenekleri bu soruya anlamlı yanıt sunmaz.

Daha kötüsü, TRT’nin protokol haberciliği yapıp yapmadığını belirleyen faktör/etken, izleyicilerin ne düşündüğü değildir; haberin içeriğinin doğasıdır. İzleyicilerin hepsinin “TRT protokol haberciliği yapıyor” demesi, TRT’nin protokol


haberciliği yaptığının göstergesi asla olamaz. TRT’nin protokol haberciliği yapıp yapmadığını bulmak için, önce protokol haberciliğinin göstergeleri belirlenir; sonra da bu göstergelerin TRT haberciliğindeki varlığı ve varlığının doğası araştırılır. Bu da TRT’nin haberlerinin içeriğinin bu göstergeler bağlamında incelenmesini gerektirir. “TRT protokol haberciliği yapıyor mu?” diye bir soru insanlara sorularak, gerçek bulunmaz. Bu bir araştırma sorusudur, anket sorusu olamaz ve yanıt yukarıda anlatılan biçimde aranır.

TRT’ye benzer şekilde, RTÜK 2006 yılında şu soruyu soruyor: Aşağıdaki iletişim aracına güveniyor musunuz? Seçenekler: Güveniyorum, Güvenmiyorum, Fikrim yok. Bu sorular anket sorusu olamaz ve bu seçeneklerle de “iletişim araçlarına “güven düzeyi” asla ölçülemez. Güven düzeyi ancak önce güven düzeyinin göstergelerinin belirlenmesi ve bu göstergelerin teker teker ölçülmesiyle yapılabilir. Her gösterge için düzey belirlenmesi ya nicel olarak ölçme ya da kademeli olarak yapılan ölçme geliştirme ve kullanmayla yapılabilir. “Düzey” seviyelendirme, kademeleştirme, hiçten çoğa doğru sıralamayı içerir. Güveniyorum ve güvenmiyorum diye sorulan iki kutuplu soruyla asla düzey belirlenemez, sadece iki kutuplu frekans dağılımı belirlenir. Bu kaba ve düzeysiz bir ölçmedir. Bu çok kaba, düzeysiz ve güvenilir olmayan ölçmeyi TRT ve RTÜK araştırmalarındaki “program izleme düzeyi” olarak “izlerim, bazen izlerin, hiç izlemem” seçenekleri verildiğinde de görürüz. Düzeyin işlevsel tanımlanması yapılmadan yapılan ölçme kaçınılmaz olarak ya geçersiz ya da kaba olacaktır.


98

RTÜK araştırmasında anket sorusu olarak sorulan sorular ve benzer sorular başlı başına derin araştırma gerektiren “araştırma sorularıdır”. Bu soruları anket sorusu gibi sormak ve “evet, kısmen, hayır, fikrim yok” seçenekleriyle gerçeği bulmaya çalışmak, daha baştan yanlış yapmaya başlamaktır. Bu tür anket sorularına izleyicilerin yanıtı bulunmak isteniyorsa, o zaman, önce milli değerlerin, manevi değerlerin, anayasa ilkelerinin, demokratik kuralların, kişi haklarının ve güven kavramlarının ayrı ayrı kuramsal tanımlamaları yapılır; sonra bu tanımlamalardan işlevsel tanımlamalar üretilir, bu işlevsel tanımlamalara uygun anket soruları ve ölçekler geliştirilir.

Ayrıca, “milli değerler, manevi değerler, anayasa ilkeleri, demokratik kurallar, kişi hakları” ile ilgili olarak “medyanın içeriğinin doğasıyla ilgili gerçeği” bulmak için doğru ve geçerli kaynak “izleyiciler” değildir.

Birimler, değişkenler ve göstergeler arasındaki bağı bilmeden üretilen anket soruları ve seçeneklerin ölçmek istediklerini ölçmeleri beklenemez. Bir soruya yanıt almak, ölçülmek istenenin ölçüldüğü anlamına değildir. Bu durumu RTÜK araştırmasında sunulan (2006: 90) aşağıdaki soruda ve ve yanıt için verilen seçeneklerde açıkça görürüz:

Aşağıdaki iletişim araçlarına güveniyor musunuz?

1. Güveniyorum 2. Güvenmiyorum 3. Fikrim yok

Yukarıdaki soruyla ve verilen seçeneklerle doğru ve geçerli ölçme yapılamaz. Güven böyle ölçülmez.


“İletişim araçlarına güvenmek” ne demek? Bu denli kaba ve anlam sorunlarıyla dolu bir soru olamaz. Ben, bir nedenle bir aracı kullanır ve ona güvenirken, bir başka nedenle o aracı kullanmam ve ona güvenmem. “Güveni” ölçmek için “güven” biriminin tanımlanması ve güvenin göstergeleri belirlenip ölçeklerin ona göre hazırlanması gerekirdi.

Benzer hata “izleyicilerin TRT’nin bir haber kanalı olmasına yönelik düşünceleri” ile ilgili veri toplama ve yüzdeleri bir tabloda vermede de yapılmıştır (2005a:59). Her sorunun araştırma tasarımının bir amacıyla, bu amacın, örneğin TRT veya RTÜK politikalarıyla veya uygulamalarıyla ve karar vermeyle ilişkili olması gerekir. İzleyicilere yöneltilen bu tür sorular hem bu araştırmada hem de diğer araştırmalarda görülmektedir. Her soruda olduğu gibi bu tür sorularda da herhangi bir gerekçe hazırlanmamış; akla geldiği ve sorulmak istendiği için sorulmuş. Böyle bilimsel veya yönetimsel araştırma tasarımı yapılmaz. Düşünceleri öğrenmek politika amaçlıdır ve soruların bu amaca göre biçimlendirilmesi gerekir.

TRT’nin haber kanalı olmasına yönelik izleyicilerin düşüncesini öğrenmenin, bir şeyleri meşrulaştırma veya gayrimeşrulaştırma ötesinde ne anlamı olabilir ki?

İzleyicilerin “evet haber kanalı olmalı” veya “hayır olmamalı” demeleri veya “yurt içi haberlere ağırlık verilmeli” veya “verilmemeli” demeleri, TRT yayın politikalarını değiştirir mi? Hayır değiştirmez. O zaman, bu tür sorulara geçerli gerekçe getirilmesi gerekir. Türkiye’nin hepsi “biz TRT sadece haber versin istiyoruz” dese, TRT haber kanalı mı olur?


100

RTÜK araştırmalarında sorulan “RTÜK’den beklenti ve önerileriniz nedir?” sorusuna verilecek yanıtların iletişim politikalarını düzenleme bağlamında önemli ve etkili ne anlamı olabilir ki? Olamaz. Neden? Çünkü TRT ve RTÜK gibi kurumların politikaları kamunun veya izleyicilerin tercih ve isteklerine göre düzenlenmez; topumda egemenlik sürdüren güçlerin belirlediği politikalara göre düzenlenir.

Kopyalamanın, aynı şeyi tekrarlamanın, bilmemenin veya tembelliğin veya önem vermemenin göstergelerinden biri de açık uçlu olması gereken soruları uyduruk ve yönlendirilmiş bazı seçenekler sunarak kapalı uçlu yapmadır. TRT araştırmalarının hepsinde bu yapılmıştır. Bir ölçmeyi kapalı uçlu ölçme yapan temel koşul o ölçmeyle ilgili seçeneklerin başka olasılık olmayacak biçimde kesin olarak bilinmesidir. Eğer bir soruya verilecek cevapların ne olabileceği kesin olarak bilinmiyorsa, yani olası başka yanıtlar varsa, yani belirsizlik varsa, o zaman o soru, çok özel nedenler yoksa, asla kapalı uçluya dönüştürülmez. Soru açık uçlu yapılır ve insanların kendi yanıtları toplanır.

TRT araştırmalarında mesafeli (interval) ve oranlı (ratio) ölçmelerde kategoriler kullanılmaktadır.

(a) Bu tür gruplandırma, nicel ölçmeye dayanan istatistik kullanmayı ve dolayısıyla ayrıntılı yorum yapmayı engeller. Bu nedenle, hipotezle gelen zorunluluk olmadıkça asla gruplandırma yapılmaz. Ki-kare testi yapmak için de gruplandırma yapılmaz. Eğer ölçme mesafeli/oranlı ise, o zaman, örneğin merkezi yönelime dayalı testler yapılabilir.


(b) Ayrıca, bu tür ölçekleri gruplandırmada “nesnel ve geçerli kıstas/ölçüt sunma sorunu” vardır. Örneğin TRT araştırmalarında yaşla ilgili olarak “14-24, 25-30, 31-40” diye giden 6 kademeli bir gruplandırma yapılmış. RTÜK araştırmaları çocukları “7-10 ve 11-14 ve erginleri de 15-20, 21-25, 26-30, 31-35, 36-40, 41-50, 51-60, 61 ve üstü” olarak gruplandırmış. Bu tür gruplandırma faydasız ve anlamlı yorumlamaya izin vermeyen anlamsız bir gruplandırmadır. Bu gruplandırmaların anlamlılığı, ancak geçerli ve ikna edici kuramsal gerekçeyle kurulabilir ki bu da çok zordur. Çünkü “neden beş grup değil de altı grup veya 24 yaş ile 25 yaş arasındaki niteliksel fark ne ki biri birinci gruba girerken diğeri ikinci gruba konmuş?” Neden gruplandırmada aralıklar eşit değil (aralık beş yaş iken birden 10 yaş oluyor) gibi sorulara geçerli gerekçe sunmak çok zordur. Bir istatistikçi için kategori oluşturma belli kurallara uygun bir şekilde yapılabilir, ama bir sosyal bilimci için, gruplandırmanın bir sosyal, ekonomik, siyasal veya kültürel anlamlılığı ve bağlamı olması gerekir. Bağlamdan ve sosyal anlamdan yoksun gruplandırma faydasız bir gruplandırmadır. TRT ve RTÜK araştırmalarında olduğu gibi keyfi gruplandırmalar anlamlı sonuçlar çıkarmaya izin vermezler. Bu nedenle, zorunlu olmadıkça veya bir hipotez veya araştırma sorusuna dayanan bir değişken olmadıkça gruplandırma kullanılmamalıdır.


102

Saha uygulaması (verilerin nasıl toplandığı)

TRT araştırmalarında yapılan benzer ve farklı hatalar “saha uygulaması” alt-başlığı altında da görülmektedir: Sahadaki anket uygulamasının ne zaman yapıldığı belirtilmiş ve ardından yapanların isimleri ve unvanları verilmiş. Bazı araştırmalarda, örneğin TRT 2004 Erzurum araştırmasında, tarih bile verilmemiş; sadece kimin başkanlığında kimlerin yaptığı veya bir ekibin yaptığı belirtilmiş. Bir araştırma tasarımında, “ölçme aygıtları ve saha uygulamaları” gibi alt başlık kullanılacaksa, bu başlık altında bu süreçlerin nasıl gerçekleştirildiği açıklanır, o işi yapan kişilerin isimleri yazılmaz.

TRT 2004 Erzurum araştırmasında yapıldığı gibi, ilgili bilim alanlarında görev yapan 9 profesör, 19 doçent ve doçent yardımcıları, 6 öğretim görevlisi, 9 uzman ve 141 öğrenci tarafından saha uygulaması gerçekleştirildiğini belirtmek, bize saha uygulamasının nasıl yapıldığını anlatmaz. Dolayısıyla, bu tür sunumlar gereksiz ve geçersizdir.

Tasarım yapma hakkında yeterli ve doğru bilgi olmadığı için, şişirme ve göz boyama gibi nedenler ötesinde, saha uygulamasını kimin yaptığının yöntembilimsel hiç bir anlamı yoktur; önemli olan saha uygulamasının nasıl yapıldığının açıklanmasıdır. TRT araştırmalarının hiçbirinde bu yok. RTÜK araştırmaları bu bağlamda en temel bilgileri vermişler.

TRT araştırmalarında bu alt bölümde tek doğru olan bilgi, sadece araştırmanın hangi tarihte uygulandığıdır. Onun dışında isimler, unvanlar ve kurumlar yazılmış ki bunlar bize saha uygulaması hakkında bilgi vermez; gereksizdir; fazlalıktır.


Değerlendirmenin nasıl yapıldığı

TRT araştırmalarında “değerlendirme” alt-başlığı altında şunlar yapılmış: Araştırmaların Hepsi de değerlendirmeyi yapanın veya yapanların isimlerini ve unvanlarını vermiş. Bazı araştırmalar bunu bu alt-bölümün basında yapmış (örneğin TRT 1999, 2000, 2001, 2005a), diğerleri sonunda yapmış. Hepsi de “araştırmanın değerlendirmesi ……başkanlığındaki bir ekip tarafından yapılmıştır” diye belirten bir cümle kullanmışlar. Ardından, hepsi de aynı veya benzer cümlelerle “bu safhada, sahada doldurularak getirilen soru formları denetlenmiş (edit edilmiş); verilen hazırlanan veri kodlama yönergesine göre bilgisayar ortamına aktarılmış ve SPSS istatistik paket programı ile analiz edilmiştir” diye, nasıl yapıldığı hakkında hiç bir bilgi vermeyen genel cümleyle değerlendirme açıklaması yapmışlar. Ardından çoğu yanlış ve gereksiz olan yüzde dağılımları verdiklerini, ki-kare testi yaptıklarını ve tabloları nasıl hazırladıklarını anlatmışlar.

TRT araştırmalarında, bu alt-başlık altında bir sayfa kadar yapılan sunumların üçte birini değerlendirmeyi yapanların isimleri doldurmaktadır. Değerlendirmeyi kimin yaptığı bizi ilgilendirmez: nasıl yapıldığı anlatılmalıdır. Sonraki sayfalar ya bağlamdan kopuk, ya gereksiz ya da yanlış açıklamalarla dolu.

Değerlendirme adı altında, birilerinin verileri SPSS’e girdiği ve SPSS ile analiz edildiği söylenmektedir. Burada iki ciddi hata yapılmaktadır: SPSS’e girme ve SPSS ile veri analiz etme, değerlendirme değildir. Değerlendirme istatistiksel analiz değildir, bulguların yorumlanmasıdır. Önemli olan SPSS’e geçme değil, istatistik analizin nasıl yapıldığının açıklamadır.


104

Araştırmaların hemen hepsinde ki-kare testinin yapılacağı belirtilmektedir. Ki-kare testinin yapılacağını ve p değerlerinin tablonun altına yazılacağını belirtmek de (örneğin, TRT 2002) gereksizdir; çünkü bunun değerlendirme ile alakası yoktur. Hangi istatistik sürecinin kullanılacağı veya hangi testin yapılacağını belirleyen, araştırma soruları veya hipotezlerdir. Değerlendirmenin nasıl yapılacağı araştırma soruları veya hipotezler temelinden hareket ederek açıklanır.

TRT araştırmalarının hemen hepsinde (örneğin, TRT 2005 kamuoyu genel: 5; TRT 2005 Yayın alanları tespiti: 21; TRT 2002: 4; TRT 2001: 4 ve TRT 1999: 3) ki kare testinde p değeri olarak “0.01 ve 0.05 anlamlılık seviyeleri” kullanıldığı belirtilmektedir. Bu, ampirik tasarımın en basit kurallarından birini çiğneyen ciddi bir hatadır: Anlamlılık seviyesi olarak tek bir p değeri belirlenir. Eğer iki p değeri belirlenecekse hangi testlerde hangisinin kullanıldığı gerekçeli olarak sunulur. Ya da p değeri belirlenmez ve çıkan p değeri kullanılır.

TRT araştırmalarının hemen hepsi de gereksiz ve acemice açıklamalar da yapmaktadır: Örneğin, “ilişkilerde anlamlılık durumunda bu durum p <0.05 veya p <0.01 şeklinde gösterilmiştir” (TRT 1999:3; TRT 2002: 4; TRT 2005 kamuyu genel:5). Bunu anlatmaya gerek yok; bu ancak istatistiğe giriş veya yöntembilime giriş dersinde öğrencilere anlatılır; bir bilimsel raporda yazılmaz. İlişki anlamlı değil anlamına a.d. kullanıldığı belirtilmiş. “İstatistik analiz için gerekli şartların karşılanmadığı durumlarda “!” işareti ile okuyucu uyarılmaya çalışılmıştır” diye açıklama getirilmiş (TRT 1999:3). Bu tür açıklamalar da burada yapılmaz; tabloda yapılır.


Tüm TRT araştırmaları aynı veya benzer cümlelerle şöyle demektedir: Analizler tablolar halinde verilmiş, genel dağılımların grafikleri çizilmiştir.” Böyle bir cümle oldukça acemice, çocukça ve gereksiz; çünkü bu bize, diğer benzeri fazlalıklarda ve genel ve gereksiz ifadelerde olduğu gibi, “sıfır enformasyon” verir; dolayısıyla, anlamsız ve gereksizdir. Zaten gerektiğinde tablo veya grafik verilecektir; bunu bu genel ifadeyle anlatmanın sayfa doldurma ötesinde hiç bir anlamı yoktur. Ayrıca TRT araştırmalarında kullanılan bu cümle, bize bir şeyi daha göstermektedir: Araştırmacılar tablo’nun dağılım sunumu olduğunun farkında bile değiller. Ayrıca, “genel dağılımın grafikleri” sözcüğü kullanmaktadırlar. Bu ne demek? Böyle bir ifade anlamsız ve yanlış; çünkü her değişkenin kendi içinde dağılımı vardır, o gerekirse sunulur; bir de değişkenler karşılaştırıldığında, yapılan teste göre dağılım bilgisi vardır, gerekirse o sunulur. Genel dağılım diye bir şey olmaz.

Bazı araştırmalarda (örneğin TRT 2000:4) “kullanım alanının geniş tutmak üzere, çapraz tablolarda, her iki değişkene ait değerlerin oranları, satır ve sütun toplamlarına göre ayrı ayrı verilmiştir” denmektedir. Bu anlamsız bir cümledir. Ayrıca, “kullanım alanını geniş tutmak” hiç bir yöntembilimsel anlama sahip değildir. “Kullanım alanının geniş tutmak” gibi anlaşılmayan ve ne olduğu belli olmayan nedenlerle, hem sütun hem de satır yüzdeleri verilmez. Bu anlatı da ne yazık ki, yöntem bilgisinden yoksunluğu anlatır. Nedensellik bağı kuran analizde, bağımsız değişken satıra konulduğunda, satır yüzdeleri verilir; sütun yüzdeleri verilmez, çünkü anlamı yoktur. İlişki analizinde de (örneğin cinsiyet ile izleme ile kanal tercihi karşılaştırıldığında), cinsiyet satıra konur ve satır yüzdesi


106

verilir; sütun yüzdesi verilmez; çünkü bizim aradığımız cinsiyete göre kanal tercihinin dağılımıdır; kanal tercihine göre cinsiyetin dağılımı değil. Ayrıca “kanal tercihine göre cinsiyetin dağılımı” çok gülünç bir ifadedir. Burada aktif özne cinsiyettir; dağılım cinsiyete göre anlamlandırılır.

Bütün TRT ve RTÜK araştırmalarında, her soru için verilen frekans dağılımları ve değişkenlerin karşılaştırılması, değerlendirme veya sonuç sanılmaktadır. Bunlar bulgu sunumudur. Bulgu sunumu değerlendirme veya sonuç değildir. Değerlendirme veya sonuç bulgulara, hipotez veya araştırma sorularına ve bilgi birikimine bakarak, bunlar arasında bağlar kurarak yapılır. Değerlendirme veya sonuç, ilişkilendirmelerle yapılan yorumlamadır; yüzde belirten veya “anlamlı ilişki vardır veya yoktur” diyen bulgu sunumu değildir.

“Araştırmanın değerlendirilmesi istatistik ve bilgisayar bölümü tarafından yapılmıştır” sözü bize anlamlı bilgi vermez. Ayrıca, veri girmeyi ve istatistik analizini istatistik veya bilgi sayar bölümünden biri yapabilir; fakat değerlendirmeyi asla onlar yapamaz; çünkü değerlendirmeyi yapan kişi veya kişiler o tasarımı yapan sosyal bilimcilerdir.

TRT araştırmalarının “değerlendirme” bölümünde, “uygun durumda ki kare testi yapılmıştır” denmektedir. RTÜK Çocuk araştırmasında da TRT araştırmalarına benzer bu tür bir açıklama getirilmiş. Diğer araştırmada ise, bu açıklamalara ek olarak, “Phi katsayısı, Cramers’ V ve ETA katsayısı tekniklerinden uygun olanı ile bakılmıştır” denmektedir (RTÜK, 2006a: 6). Ki kare veya diğer bir istatistik testi “uygun bir durumda” yapılmaz; bir hipotezi test etmek için yapılır.


Dolayısıyla, hangi hipotez için hangi testin yapıldığı kesinlikle açıklanmalıdır. Herhangi bir testin yapılabilmesi için gerekli ölçme koşullarının karşılanması gerekir ve bu koşullar ile birlikte hangi analizin yapılacağı ve hangi testin kullanılacağı belirtilmelidir.

Araştırmacı değerlendirme yaparken, toplanan nicel ve nitel verilerin bulgu olarak özetlenmesi, yorumlanması ve sonuçlar çıkartılması için “nasıl analiz edildiğini” açıklar. TRT ve RTÜK araştırmalarında yapıldığı gibi, neyin dağılımı ve neyin neyle karşılaştırıldığını anlatmak asla bir değerlendirme değildir. Bir araştırma tasarımında, neyin neyle karşılaştırıldığı değil, her araştırma sorusuna ve/veya hipoteze göre yapılan ölçmelerin nasıl analiz edildiği ve test için ne tür istatistikler kullanıldığı belirtilir. Birbirini kopyalayan TRT araştırmalarının hepsi de “uygun durumda ki-kare testi yapılmıştır” gibi genel şeyler söylemektedir. Bir araştırmada hangi testin kullanıldığı böyle açıklanmaz. Hangi testin kullanılacağı değişkenleri ölçme seviyesiyle ve ölçmeyi gerektiren amaçla ilişkilidir.

Ayrıca, TRT ve RTÜK araştırmaları (a) durum saptaması yapan “keşfedici” tasarım karakteri taşıması ve (b) bu araştırma tasarımlarında test yapmayı gerektiren hipotez geliştirilmemiş olması nedenleriyle, ki-kare dağılımına dayanan hipotez testi yapılmaz. Yapılırsa, hiçbir anlamı yoktur. Bu metodolojik gerçeğe rağmen hem TRT hem de RTÜK araştırmaları ilişki testleri sunmuşlardır. Bu tür ilişki testinin anlamı yoktur, çünkü ilişki analizi gerektiren gerekçeli hipotezler sunulmamış.


108

TRT araştırmalarının hepsinde tabloların ve grafiklerin ayrı olarak verildiği ve ayrıntılar için bunlara bakılması gerektiği belirtilmiştir. Bir araştırma raporunda asla tablolara veya grafiklere gönderme böyle yapılmaz. TRT araştırmalarının hiç birinde uygun tabloya veya grafiğe gönderme doğru olarak kullanılmamış. Grafikler ve tablolar, TRT araştırmalarında kullanıldığı gibi, istisnalar dışında, “Ek” biçiminde kullanılmaz.

Tüm diğer TRT araştırmalarında olduğu gibi, örneğin TRT 2004 Antalya, TRT 2005 Türkiye Geneli ve TRT 2005 Trabzon araştırmalarında da aşağıdaki gibi ifadeler kullanılmaktadır:

“Araştırmaya ait analizler tablolar halinde verilmiş, her bölümde yorum yapılarak tabloların daha kolay anlaşılması sağlanmıştır.”

Yorum veya değerlendirme asla tabloların kolayca anlaşılması için yapılmaz; tam aksine tablolar bulguların ve değerlendirmenin (veya yorumun) daha iyi anlaşılması için kullanılır. Bu cümleler ve daha birçok cümleler, ne yazık ki, araştırmacıların hem titiz olmadıklarını hem de ampirik bilimsel tasarımı ve tasarımın dilini bilmediklerini gösterir. TRT araştırmalarında yapılan sunulanlara bakıldığında, bu raporları hazırlayanların bulgu ile analiz, bulgu ile değerlendirme veya sonuç arasındaki ilişkiyi ve farkı da bilmedikleri görülür. Bu durumun diğer göstergeleri şunlardır:

a. Tüm araştırmalarda tablolarda sunulanlar “analiz” değil, analizle elde edilen bulguların sunumudur.

b. Tablolardaki dağılım “istatistiksel analizin” sunduğu sonuçtur. Bulgu analizi istatistiksel dağılımın ve istatistiksel sonucun açıklanmasıyla olur.


c. TRT araştırmalarında olduğu gibi, “yorum yapılarak tabloların daha kolay anlaşılması sağlanmıştır” demek, tablonun neden kullanıldığı hakkında yeterli ve doğru bilgiye sahip olunmadığına işaret eder; bir bulgu sunumunda ve analizinde amacın “bir sürü tabloları arka arkasına sıralamak” olmadığının bilinmediğini gösterir. Bir bilimsel araştırmada bulgu sunumu ve yorumlar tabloların kolay anlaşılması için yapılmaz; tablolar (ve grafikler) bulguları sunarken ve yorum yaparken, yazıyla olan açıklamayla ilgili ayrıntıları veren ek/destekleyici bilgiler olarak kullanılır; yazıyla anlatıda en önemli olan sunulduktan sonra geri kalan bilgilerin verilmesi için sunulur. Dolayısıyla, örneğin cinsiyetle ilgili dağılım yazıyla anlatıldıktan sonra, cinsiyetle ilgili tablo ve grafik verilmez, çünkü zaten dağılımın nicel karakteri yazı kullanılarak tümüyle anlatılmıştır. Yazıyla anlatıldıktan sonra, cinsiyetle ilgili dağılım hem tabloyla hem de grafikle bilerek verilirse, buna “şişirme” denir. Analizin nasıl yapılacağı bilinmediği için, TRT araştırmalarında, değerlendirme (analiz ve sentez) yerine, sayfalar dolusu tablolar ve grafikler sunulmaktadır.

Bu alt bölümde, aslında yapılan her ölçmeyle ilgili olarak toplanan datanın nasıl istatistiksel süreçten geçirildiği, ölçme seviyesinden hareket edilerek, ayrıntılı olarak açıklanır. TRT ve RTÜK araştırmalarında böyle bir şey yapılmamış. Onun yerine, örneğin, “soru formundaki televizyon ile ilgili her soru, önce genel dağılımlar şeklinde, daha sonra yerleşim yeri, cinsiyet,


110

öğrenim durumu, yaş grupları değişkenleri ile ilişkilendirilerek değerlendirilmiştir” denmektedir (örneğin TRT1999:3; 2000:4; 2001:4; 2002:4; 2004a:8; 2005a: 5). Bu cümle, ne yazık ki, bunu yazanların istatistiksel süreçlerle ve anlatıya yabancı olduğuna işaret etmektedir. “Genel dağılımlar” ne demek? Özel dağılımlar mı var? Aslında TRT araştırmaları, önce her değişkenin kendi içindeki dağılımını sunmakta ve sonra da “çöplük girdi, çöplük çıktı” (garbage in garbage out) türü karşılaştırmalar (ilişki analizi) yapmaktadır. 8

TRT araştırmalarının her bölümü ve alt-bölümündeki açıklamalar, ampirik yöntemle ilgili ciddi bilgi yoksunluğunu anlatmaktadır; çünkü neyi araştırdığını somut olarak ortaya koymayan, değişkenleri belirleyip ölçme için bunların işlevsel tanımlamalarını yapmayan, değişkenlerin nasıl ölçüleceğini açıklamayan bir araştırma tasarımında, geçerli değerlendirme yapılamaz. Bunlarsız değerlendirmenin nasıl yapıldığını anlatan açıklamak geçersizdir, uydurudur; bu durum araştırma tasarımını ve istatistiksel ölçme ve değerlendirme kurallarını ve süreçlerini ihlal etmeyi ve bilmemeyi gösterir.

İzleyicilerin görüşlerinin yüzde dağılımından hareket edilerek, sadece görüşlerin yüzde dağılımı belirlenebilir; asla medyadan etkilenme derecesi ve etkilenme nedenleri belirlenemez. Bu nedenle, TRT ve RTÜK araştırmaları, bu bağlamda da, hatalı ve geçersizdir. Çünkü etkinin ölçüsü çok

8 “Garbage in garbage out” (bilgisayara istatistik testi için çöplük koy, çıktı

olarak çöplük al) kavramını, pozitivist-ampirist akademisyenler ampirik tasarımı bilmeden “survey research” yapanların her şeyi her şeyle karşılaştırmasının “anlam ve değerini” betimlemek için kullanırlar.


izleme veya yüzde dağılımı olamaz; etki düşünsel ve davranışsal sonuçlarla ilişkilidir. Dolayısıyla etki ölçümü yaparken düşünsel ve davranışsal gözlemler yapılması gerekir. Etki davranışsal olarak “bağımlılık yaratma ve bağımlılık yaratma da “çok izleme” olarak tanımlanırsa, o zaman izleme yoğunluğu etki olarak nitelenebilir. Fakat bu tanımlama çok basit ve geçersiz bir tanımlamadır. RTÜK Çocuk araştırmasında televizyonun çocukların üzerindeki etkisini belirlemek amacıyla “en çok beğendiğiniz televizyon kahramanı” ve “büyüyünce kim olmak istedikleri” sorulmuş (s. iii). “Beğenilen televizyon kahramanı” veya “kim olmak istedikleri” etkiyi anlatmaz ve açıklamaz, asla etki seviyesini göstermez; sadece beğenilen kahramanlar ve seçilen kimlikler arasındaki frekans dağılımını verir. Bu bulgular üzerinde yorum yapabilmek için, bilgi birikiminden hareketle nedensellik bağları kurmak gerekir. RTÜK çocuk araştırması etki göstergelerinin belli bir bölümünü “sana göre şimdi okuyacağım ifadeler doğru mudur?” (s. 38) sorusunda verdiği seçeneklerde belirlemiş; fakat işlevsel tanımlama yaparak her biri için geçerli ölçek geliştirme yerine, bu göstergeleri cümleler halinde kullanıp “evet ve hayır” yanıtları aradığı için etki ölçümünde ciddi ölçüde başarısız olmuştur. “Evet ve Hayır” ile etki ve yoğunluk ölçülemez.

Kısaca, TRT araştırmalarında bu bölümde, önceki ve sonraki bölümlerde olduğu gibi, gerekli olan yöntembilimsel öğeler ya konmamış ya da konduklarında yapılan açıklamalar ya gülünç, ya sorunlu ya da yanlış. RTÜK araştırmaları, bu derece olmasa da, yine de değerlendirme süreçleriyle ilgili açıklanmaların bazılarını gözden kaçırmışlar ya da yetersiz açıklamalar getirmişler.


112

İstatistiksel süreçler

Bir ampirik tasarımda veri analizinin nasıl yapılacağı belirlenirken, eğer istatistik kullanılması gerekiyorsa, hangi koşulda ne tür bir istatistiksel sürecin kullanılacağı açıklanır. Testin formülü verilmez. Ne tür bir istatistiğin ve istatistik testinin kullanılacağı tasarımın doğası (parametrik-olmayan veya parametrik tasarım olması, değişkenler, ölçme seviyeleri ve hipotezler) tarafından belirlenir. Parametrik tasarımlar temsili örnekleme ve normal dağılım varsayımına dayanırlar; parametrik testler kullanırlar. Stempell III’ün “kestirimsel (inferential) istatistik testleri kullanıldığında ise, genellikle parametrik olmayan testler uygulanır” sözü tümüyle yanlıştır (aktaran: Atabek ve Atabek, 2007: 14). Çünkü:

(a) “İnferential” istatistik testleri, belli bir grup testlerdir, parametrik olmayan testler ise bir başka grup testlerdir.

(b) “İnferential” istatistik testleri nedensellik bağı kuran parametrik bir tasarımda kullanılır, parametrik olmayanda değil.

Çapraz tabloların kullanımı ve ki-kare dağılımıyla ilgili testlerin yapılması için, “bulanık suda balık avlayan” türde bir tasarım olmayan tasarım değil, hipotez sunan bir tasarım olmalıdır. TRT araştırmalarında hipotez yok; çapraz tablolar için gerekçe sunulmamış; karşılaştırma yapılacağını gerektiren “ilişki analizi veya nedensellik analizi tasarımı” yapılmamış. Sonra, birden istatistiksel karşılaştırmalar yapılacağı belirtilmiş. Bu tür tasarım geçersizdir. Bu tür yöntembilimsel yoksunluğun sonucu ne olur? İstatistiksel dağılımlardan anlamlı bir sonuç çıkartılamaz; sadece yüzdeler ve dağılımlar verilir; anlamlı


ilişki olup olmadığı belirtilir. Bunların ötesine gidilemez ve anlamlı sonuçlar çıkartılamaz; çünkü tasarımda var olan bilgi birikiminden faydalanma ve kuramsal gerekçeler getirme olmazsa, bulgular ötesinde bir yere gidilemez. Onun yerine, TRT araştırmalarında yapıldığı gibi, bir iki sayfayla bazı yüzdeler ve karsılaştırmalarla ilgili bulgular sunulduktan sonra, bir sürü renkli tablolar ve karşılaştırmalarla kitabın % 95’inden fazlası doldurularak okuyucuya bulgular yığını sunulur. O kadar. Sosyal bilimlerde iletişim konusunda bu tür bir inceleme yapmak anketlerle soru sormak ve istatistik sonuçlarını vermek değildir. Sistemli ve tutarlı gerekçelere dayanan sorular çıkartmak ve amaçlar saptamak, bunlardan hareket ederek yöntem belirlemek, uygulamak ve bulguları bu bütünlük içinde yorumlayıp öneriler sunmaktır. TRT araştırmaları bu karakter taşımamaktadır.

Ayrıca, istatistik, bir analiz aracıdır. İstatistik bize analizle sonuçlar verir. Bu sonuçları tablolar ve grafikler halinde sunmak asla analizi sonuçlandırmak anlamına gelmez. Bunu, sosyal bilimlerde araştırma yöntemi dersini yeni alan üniversite öğrencisi bile, sonuç çıkartma ve değerlendirme olarak kabul etmez.

İstatistik anlamlı özet sunan bir analiz aracıdır; tablolar ve grafikler sunmak, yüzde dağılımları vermek için bir amaç değildir. TRT araştırmalarına bakıldığında, sanki reyting yapıyormuş gibi, amacın aslında yüzde dağılımları sunmak ve bazı karşılaştırmalar yapmaya dönüştüğünü görürüz. Yüzdeler sunmak, karşılaştırmalar yapmak ve bunları bir kaç geçersiz sayfalarda kimlerin ne yaptığıyla ilgili açıklamalardan sonra


114

tablolarla ve grafiklerle sunmak asla araştırma yapmak demek değildir. Buna, araştırma tasarımını bilmemek yanında, aracı, belli “diğer amaçlar için” araç olarak kullanmak denir en masum şekliyle.

Araştırmacıların diğer açıklamaları da, tasarım, istatistik ve istatistiği doğru yorum bilgisinden yoksunluğu göstermektedir: Örneğin, hepsi de bir önceki araştırmada yapılanı kopyalayarak,

“uygun durumlarda ki-kare analizleri yapılmıştır… 0.01 ve 0.05 anlamlılık düzeyleri kullanılmıştır”

demektedir (TRT 1999:3; 2000:4; 2001:4; 2002:4; 2004a:8; 2005d:3).

Ki-kare dağılımına dayanan testler keyfi olarak veya “uygun durumda” yapılmaz, bir hipotez testi geliştiren bir tasarımın zorunlu koşulu olarak yapılır; çünkü bu veya diğer testlerle gerekçeli olarak sunulan hipotezler olasılık kurallarına göre, 0.01 veya 0.05 hata olasılığı seviyelerinden birini seçerek, test edilir. Durup dururken, uygun diye ki-kare testi veya ilişki analizi yapılmaz. Ama TRT araştırmaları bu bağlamda iki hata yapmış: Hem analizleri yapmış hem de yorum sunmamış.

RTÜK televizyon izleme eğilimleri araştırmasında, Phi katsayısı, Cramers’ V ve Eta katsayısının ne olduğu açıklanmış. Bir araştırmada bunlar asla açıklanmaz; bir araştırmada testin hangi koşulda kullanıldığı (hangi hipotezi test için kullanıldığı) açıklanır.

Ayrıca, bu tür testlerin sonuçları, RTÜK araştırmasının yaptığının aksine, tablolar içinde veya tabloların altında verilir; dip not olarak verilmez.


Bir araştırmada toplanan verilerin bilgisayar ortamına geçirilmesi ve analizi için beş on tane Üniversitesi öğretim üyesine gerek yoktur. Bunu anketleri geçecek birkaç öğrenciyle istatistiği bilen bir sosyal bilim öğretim üyesi kolayca yapardı.

Sosyal bilimlerde veya başka bilimlerde ampirik bir araştırmanın analiz ve değerlendirmesini asla bir istatistikçi veya bilgisayar bölümünün bir öğretim üyesi yapmamalıdır. Böyle bir talep geldiğinde, istatistikçi, talebi kabul etmemelidir. Analiz ve değerlendirmeyi istatistiği gereğince bilen sosyal bilimciler yapmalıdır. Bu durum, sosyal bilimlerde istatistiğin ve araştırma tasarımının ciddi bir şekilde öğretilmesi gereğini ortaya çıkarmaktadır. Eğer araştırmanın alanı kitle iletişimi ise, analiz ve değerlendirmeyi yapacak sosyal bilimcilerin kitle iletişimi alanında, “bilinci ve bilgisi, etkili iletişim, vücut dili ve empati eğitimi şarlatanlığı seviyesinde donup kalmamış, bu şarlatanlığın asıl doğasını bilen ve eleştiren” birileri olması gerekir. Ama ne yazık ki, Türkiye ilgisiz ve uzman olmayan insanlara ders verdiren, yardımcı doçentlik ve hatta doçentlik ve profesörlük veren, araştırma ve eğitim yaptıran dünyadaki ender ülkelerden biridir.

Özet olarak, ampirik bir araştırma tasarımı yönetim araştırması biçiminde inşa edilirken, bilimsel süreçler “amaç için araç” olarak kullanılır. Yapılan araştırmanın geçerli olabilmesi için, aracın doğru kullanılması gerekir ki, TRT araştırmalarında “neyin nasıl yapılacağını” (veri toplama, ölçme ve değerlendirme süreçlerini) uygun ayrıntılarla belirten doğru kullanıma rastlanmadı. Bu üzücü durum ampirik araştırmaların yayınlandığı dergilerdeki makalelerin çoğunda aynıdır.


116

Yöntem Sunumu: Anket Soruları

TRT araştırmalarında anket soruları tasarımıyla ilgili uygun açıklama yapılmamış;9 anket oluşturmanın uygun bir şekilde yapıldığını gösteren hiçbir şey yok. Soruların hazırlanmasıyla ilgili bölümde, soruların doğru olduğuna kanıt olarak, bu işi yapan kurumlar ve isimler verilmiş. Anket oluşturmaya kimlerin katıldığını isimlerle anlatan anlatı, anket sorularının doğru yapıldığının garantisi veya güvencesi asla değildir. Soruları bu işin piri olan Paul Lazarsfeld bile hazırlasaydı, “kendini soruların doğruluğunun güvencesi” olarak koyma gibi bir tavırla “bilime hakaret” yolunu seçerek kendini küçültmezdi.

“Bu da iyi, bunu soralım” diye anket soruları hazırlanmaz. Anket soruları, araştırmanın tasarımında “arananlara” (araştırma soruları ve hipotezlere) uygun yolla veri toplamak için oluşturulur.

Anket sorularıyla ölçmeler yapılır. TRT araştırmalarında somut olarak araştırma soruları belirlenmediği ve işlevsel tanımlamalar yapılmadığı için, anket soruları “ölçmek isteneni ölçmeyle” ilgili yanlışlıklarla doludur.

Araştırmacılar anket sorularını çoğunlukla bir öncekilerden kopyalamışlar. Kopyalarken, bazen değişiklikler ve düzeltmeler yapılmış. Ulusal Televizyon Yayınları Türkiye Geneli Kamuoyu Araştırması (TRT 2005a) lütfedip anket sorularını rapora koymamış.

9 Anket sorularına “sormaca” denmektedir. Sormaca, sordurmaca; bulmaca,

buldurmaca; kurmaca, kurdurmaca gibi? Ankette sadece sorular olmaz; ifadeler ve bu ifadelerin anketi dolduranlarca değerlendirilmesi de vardır.

Yöntem: anket soruları 117

TRT araştırmalarındaki anket sorularının değerlendirilmesi:

• Soru: Yaşınız? TRT araştırmalarının hepsi de, yaşa verilecek yanıtı kapalı uçlu gruplar olarak biçimlendirmiş. Bunlar:

14-24 25-30 31-40 41-50 51-60 61 +

Bu gruplandırmayla ilgili olarak bir kaç ciddi hata yapılmış:

a. Sayısal/nicel bir veri toplarken, gruplandırmayı gerektiren bir hipotez testi olmadıkça veya zorunlu bir neden olmadıkça, asla sayısal bir ölçme seviyesi bir alt-seviyeye indirgenmez.

b. Hiçbir değişken, bu soruda yapıldığı gibi, keyfi olarak gruplandırılmaz. Neden “14-24, 25-30, 31-40” olarak gruplandırılmış? Buna hiç kimse asla ikna edici bir gerekçe getiremez.

c. Ayrıca, mesafeli/oranlı ölçeği gruplandırmada kural eşit aralıklı gruplandırmadır. Bu kural da burada çiğnenmiş. Eğer eşit aralıklı gruplandırma olmayacaksa, her grup için geçerli bir gerekçe sunulması gerekir.

d. 14 yaş altı olanlar televizyon seyretmiyor mu ki 14 yaş altındakiler TRT’nin hiçbir araştırmasında yer almamış. Eğer araştırma nüfusuna 14 yaş altı insanlar katılmayacaksa, o zaman buna geçerli bir gerekçe getirilmesi gerekir. Bunların hiçbiri TRT araştırmalarında yapılmamış.


118

• Soru: Öğrenim/eğitim durumunuz? TRT araştırmalarının çoğu bu soruyu da kapalı uçlu olarak ve 12 veya 13 seçenekle sunmuşlar. Seçenekler şöyle (TRT 2002; TRT 2004 Erzurum):

1. Okuryazar değil

2. Okuryazar fakat okul bitirmemiş

3. İlkokul mezunu

4. İlköğretim mezunu

5. Ortaokul mezunu

6. Orta dengi meslek okulu mezunu

7. Lise mezunu

8. Lise dengi meslek okulu mezunu

9. İki yıllık yüksek okul mezunu

10. Üç yıllık yüksek okul mezunu

11. Dört yıllık yüksek okul mezunu

12. Yüksek lisans, doktora derecesi var

Bazıları da “öğrenim durumunuz nedir?” sorusuna yedi seçenek vermiş (örneğin TRT 2000):

1. Okuryazar değil 2. Okuryazar 3. Okul bitirmemiş 4. İlkokul mezunu 5. Ortaokul mezunu 6. Lise mezunu 7. Üniversite, yüksek okul mezunu


TRT 1999 ve 2001 araştırmaları “okuryazar değil” seçeneğini atarak, seçenekleri beşe düşürmüş.

TRT araştırmalarının hepsi de “öğrenim durumunun” işlevsel tanımlamasını yapmadıklarında ciddi hatalar yapmışlar:

a. Seçeneklerden ikisi (okuryazar değil; okuryazar, okul bitirmemiş seçenekleri) eğitim durumu değildir; çünkü TRT araştırmalarında eğitim durumu okur-yazar olmaya göre belirlenmemiş, onun yerine eğitim sistemindeki kademeleşmeye göre belirlenmiş.

b. Ayrıca, son seçenek olarak, TRT 1999, 2000 ve 2001 araştırmalarında “üniversite-yüksek okul mezunu” verilmiş. Üniversite ötesi öğrenim seviyesi olasılığı konmadığı için seçenek sunmada “tüm olasılıkları tüketme” (exhaustiveness) kuralı çiğnenmiş; dolayısıyla, ölçekler geçersiz.

c. Örneğin bir insan ortaokulu bitirmemişse, bunu hangi kategoriye konacağı belli değil.

• Soru: Herhangi bir işte çalışıyor musunuz? Bu soru, 2004 öncesinde yapılan araştırmalardaki ciddi hatayı/eksikliği düzeltmek için 2004 ve 2005 araştırmalarına eklenmiş. Böylece, bu soruyla, doğru bir şekilde, önce çalışıp çalışmadıkları belirlenmiş. Ardından, 2004 öncesi araştırmalarda olmayan “İşteki durumunuz nedir?” diye bir sorusu sorulmuş. “Durum” kavramının tanımlanması yapılmadan ve bu tanımdan işlevsel tanım üretilmeden beş seçenek verilmiş:


120

1. Ücretli/maaşlı

2. Yevmiyeli

3. Ücretsiz aile işçisi

4. Kendi hesabına çalışıyor

5. İşveren

Buradaki hatalar:

a. Altıncı kategori olasılığı olduğu akla getirilmediği için “diğer” gibi bir seçenek verilmemiş. Daha fazla olasılıklar olabilir.

b. Kişi kendi hesabına çalışabilir ve aynı zamanda işveren de olabilir; kişi kendi hesabına çalışır ve aynı zamanda yevmiye veya maaş alabilir. Dolayısıyla, beş grup ilk bakışta doğru ve anlamlı gelmektedir; fakat olasılıklar düşünüldüğünde, iç içe olabileceği, dolayısıyla “birbirini dışarıda bırakma” kuralını çiğnediği görülür.

c. İşteki durumun işlevsel tanımlaması somut ve tek kritere göre yapılsaydı bu tür sorun çözülürdü. Bu beşli gruplandırmaya bakıldığında ücret, maaş, yevmiye, ücretsizlik ve işveren olup olmadığı ölçek olarak alınmış. Hem işveren hem de kendi hesabına çalışıyor olabilir. Ücretsiz aile işçisi olabilir, ama iş yeri sahibinin oğlu veya kızıdır; iş yeri onlarındır. Ücret/maaş alıyordur, ama iş yeri onlarındır.


• Soru: Çalışma durumunuz? 2004 öncesi araştırmaların sorduğu bu soru da gruplandırmış (TRT 1999, TRT 2001):

1. Memur 2. Çiftçi 3. işçi 4. Serbest meslek sahibi 5. Sanayici 6. Küçük esnaf 7. Emekli 8. Öğrenci 9. Ev hanimi 10. İşsiz 11. Diğer.

TRT 2000 araştırması “sanayici” seçeneğini çıkartarak grubu 10’a düşürmüştür. Bu seçeneklerde yapılan yanlışlıklar:

a. Yine işlevsel tanımlama yapılmadığı için, hatalı ölçek oluşturulmuş. Seçeneklerin bazıları çalışma durumu değil: Öğrenci ve ev hanımı çalışma durumu olarak verilmiş. Serbest meslek sahibi ile küçük esnaf ayrı iki seçenek olarak verilmiş. Bir kişi aynı zamanda serbest meslek sahibi olabilir ve küçük esnaf olabilir. Bu nedenle, “karşılıklı dışarıda bırakma kuralı” çiğnenmiş.

b. Ölçek neyi ölçüyor belli değil. Bu soruda ölçekle ilgili bütün kurallar çiğnenmiş.


122

Bu soru, TRT 2002, 2004 Erzurum, 2004 Antalya, 2005 Türkiye Geneli, 2005 Trabzon, 2005 GAP Diyarbakır ve 2005 Teknik Kamuoyu Araştırmasında, üç ayrı soruya ayrılmış:

Herhangi bir işte çalışıyor mu?

Çalışıyorsanız, işteki durumunuz nedir?

Fert çalışmıyor ise, ne ile meşguldür?

“Neyle meşgul olduğu” sorusunda çok gülünç seçenekler verilmiş:

• İşi yok • İş kurdu • İş buldu başlamak için bekliyor • Öğrenci • Ev hanımı • Hasta • Özürlü • Emekli • İrat sahibi • Yaşlı • Ailevi ve kişisel nedenler • Mevsimlik çalışıyor

Bir denek “ne ile meşgulsün?” sorusuna verilen seçeneklere bakarak şöyle yanıt verebilir: Çalışmıyorum, özürlü olmayla meşgulüm, ama aynı zamanda hastayım; ayrıca emekliyim de. Bu soruda da, basit mantık hatası dahil, çiğnenebilecek bütün kurallar çiğnenmiş; çiğnenmesi mümkün olmadığı sanılan kurallar da çiğnenmiş; dolayısıyla, ölçme geçersizdir.


2006 Marmara araştırması belki de bu sorunun ve seçeneklerinin çokluğuyla uğraşmamak için veya yanlışlığı anlayıp “çalışmamanızın nedenini belirtiniz?” diye düzeltmiştir. Fakat bu araştırmada da ikinci ve onuncu seçenekler sorunludur; ayrıca, bir kişi birden fazla seçenek seçebilir: Örneğin kişi aynı anda hasta ve emekli olabilir. Kısaca, bu tür ölçmeler geçerli değil.

• Soru: En çok izlediğiniz beş televizyon kanalı hangileridir? TRT 1999, TRT 2000; TRT 2001; TRT 2002; TRT 2005 araştırmalarında ve sayıyı üçe düşürerek veya aynı tutarak radyo araştırmalarında da sorulan bu soruya sunulan 18-20 adet seçeneklerde, TRT kanalları öne alınarak bütün televizyon kanalları dahil edilmiş. Örneğin, TRT 2002 araştırmasında yanıttaki seçeneklerde 5 TRT kanalı en öne konarak 18 kanal adı yazılmış. 2005 Teknik Kamuoyu araştırmasında ise “TRT1” ve “TRT’nin diğer kanalları” seçenekleri başa konarak 18 seçenek verilmiş.

Bu sorudaki ve seçeneklerdeki sorunlar:

a. Açık uçlu olmalıydı.

b. “En çok izlediğiniz beş kanal” sorusu olmaz. Keyfi.

c. Kimse beş tane kanal sıralayamaz. Dolayısıyla, beş TRT’den en az bir tanesini seçme eğilimine gider.

d. Ayrıca bu soru insanların tercihlerini kanala göre yaptığını varsayıyor ki bu büyük olasılıkla doğru olmayabilir.


124

e. Bu soru biçimi kanalı izlemeyenleri “izliyorum” yalanına doğru yönlendirir. Önce televizyon izleyip izlemedikleri sorulmalı. Sonra, izleme sıklığı gelir.

f. En çok izlediğiniz beş kanalı yazın sorusu bize anlamlı bir bilgi vermez; anlamlı hiç bir şey ölçmez. Neden beş? Bunun anlamı yok. Daha önce de ayrıntılı olarak açıklandığı gibi, en çok izlenen beş kanal bulunmak isteniyorsa, soru asla bu şekilde sorulmaz. Herkese en çok izlediği kanal sorulur ve sonra dağılıma bakılarak en çok izlenen kanal ve sonrakiler bulunurdu. Bu soru, “beş kanalı en çok izlemeye göre sırala” deseydi, biraz daha anlamlı olabilirdi; ama gene de ciddi sorunları çözmezdi.

• Soru: En çok dinlediğiniz üç radyo kanalı nedir? Sorusu 2004 Erzurum, 2005 GAP Diyarbakır, 2005 Trabzon ve 2006 Marmara araştırmalarında sorulmaktadır ve bu soru da televizyonla ilgili sorudaki problemlere sahiptir. Sadece yanıtı açık uçlu bırakarak insanların kendi seçeneklerini kendileri vermesi sağlanarak, daha dürüst ve doğru yol seçilir.

• Soru: “Hangi programları daha çok izliyorsunuz?” sorusu ve benzeri sorular kapalı uçlu sorular olarak hazırlanmakta ve insanlara işaretlemeleri için “program isimleri” veriliyor. Hatalar:

1. “Daha çok” kavramı yoğunlukla ilgili fakat ölçek yoğunluğu ölçmüyor.


2. Yanıt olarak neden üç tercih yapması istendiğinin gerekçesi ve anlamı yok. “Daha çok” sorusuna ancak bir yanıt verilebilir, üç yanıt verilemez. Ayrıca, bu yolla toplanan data nasıl değerlendirilecek? Anlamlı bir şekilde asla değerlendirilemez.

• Soru: TRT araştırmalarında izleme yoğunluğuyla ilgili sorular “izliyorum, izlemiyorum” (TRT 1999, sorular 16, 17) veya “devamlı izliyorum, ara sıra izliyorum,” (TRT 2000) ya da üç (sıkça, ara sıra, izlemiyorum) diye gruplandırılmış (TRT 2002, sorular 13-15 ve 19-23). Benzer şekilde, TRT 2001, 2004 Erzurum, 2004 Antalya, 2005 Türkiye Geneli ve 2005 Trabzon araştırmalarında seçenek olarak şunlar verilmiş:

1. Devamlı izliyorum (dinliyorum) 2. Ara sıra izliyorum (dinliyorum) 3. İzlemiyorum (dinlemiyorum)

İzleme yoğunluğu böyle kaba ve ilkel şekilde ölçülmez. Sayısal olarak ölçme (saat veya gün olarak ölçme) olasılığı varken, bu tür ölçmeye gitmek hatalıdır. Bu sorun 2006 Marmara araştırmasında (soru 7, s. 153) düzeltilerek günde kaç saat dinledikleri sorulmuş. Seçenekler şöyle:

1. 1-3 saat 2. 3-5 saat 3. 5 saatten fazla 4. Radyo dinlemiyorum


126

Yukarıdaki seçeneklerde bir kaç ciddi sorun var:

1. Kaç saat izlendiği/dinlendiği tasarımda gerekçelendirilen bir neden olmadan gruplandırılmaz, kademeli yapılmaz.

2. Ölçek bu şekilde kademelendirilmez: Dördüncü seçenek başa getirilir; aksi taktirde ordinal seviyede ölçmeye dayanan istatistik sonucu doğru olmaz.

3. “1-3 saat” seçeneği ikinci kademe olmaz, çünkü hiç dinlememeden sonra, 1-3 saat gelmez. 1 saat kadar izleyenlere ne oldu? Kademede aralıklar eşit olmalı. Benzer sorun 2005 Teknik Kamuoyu Araştırmasındaki soruda da var.

• Soru: TRT radyo ve televizyon yayınları hakkındaki görüşleriniz nelerdir” (TRT 2000, soru 21):

1. Çok iyi ve yeterli 2. İyi ve yeterli 3. Orta 4. Diğer

Benzer soru ve seçenekler diğer TRT araştırmalarında da vardır. Örneğin TRT 2005 GAP Diyarbakır araştırmasında “şimdiki uygulama iyi; bölgesel haberler daha çok olmalı; bölgesel haberleri dinlemiyorum /ilgimi çekmiyor; bölgesel haberler daha az olmalı; diğer” gibi keyfi seçenekler verilmiş. Hatalar: Çifte namlulu soru sorulmuş. “Görüşleriniz nelerdir?” diye sorulduktan sonra, insanların görüşlerini almak için açık uçlu bırakılır, seçenek verilmez. Dört seçenek verilmiş ve bu seçenekler yönlendirici ve yanlıştır. Kademeli ölçek böyle inşa edilmez. Ayrıca, kademeli ölçekte diğer seçeneği olmaz.


• Soru: (radyoyu, televizyonu veya programı) tercih sebebiniz ne? Bu soruyu soran TRT araştırmaları nereden ve neden uydurdukları belli olmayan, kendi arzularına göre keyfi 4 seçenek vermişler. Örneğin 2004 Erzurum araştırmasında TRT FM’i dinleme nedenleri seçenekleri şunlar:

1. Daha dinamik oluşu 2. Sevdiğim müzik türlerine yer vermesi 3. Sunucularını beğeniyorum 4. Daha net olarak dinlediğim için 5. Diğer

TRT araştırmalarındaki bütün kapalı uçlu sorularda olduğu gibi, araştırmalarda yanlış-bilgiçliğe, bilgiçlik taslamaya, gereksiz ısrara, sorumsuzluğa, vurdumduymazlığa, nitel veriler toplamaktan ve onları kodlamadan kaçınan tembelliğe ve bilinçli veya farkında olmadan yapılan yönlendirmeye son vermek ve açık uçlu soru sormak gerekir. “Açık uçlu sorarsak, o zaman bu tercihler akıllarına gelmez” kaygısını da bir kenara itmek gerekir. Araştırmacı izleyicinin gerçeğini arıyorsa, izleyiciye sormalı, çünkü gerçek izleyicinin kafasındadır. Araştırmacının kafasındaki araştırmacıya aittir. Araştırmacının izleyici hakkında kafasında olanlar ise projeksiyondur veya “meta-perception” denen değerlendirmedir. Araştırmacı kendi kafasındaki gerçeklere izleyicilerin ne kadar katıldıklarını bilmek istiyorsa, “Benim kafamdaki gerçeklerin izleyicide yansımalarıyla dolan ve boşalan cepler veya dolan ve boşalan bilişler” üzerinde duran bir araştırma tasarımı yapmalıdır.


128

• Soru: Neden Tv izlemiyorsunuz? (Neden radyo dinlemiyorsunuz?) Örneğin, TRT 1999 araştırmasında bu soruya dört seçenek verilmiş:

1. Yayınları beğenmiyorum 2. Yayınları alamıyorum 3. Diğer tv kanallarını izliyorum 4. Diğer

TRT 2000 araştırması beş seçenek vermiş: “Televizyonum yok, vaktim yok, yayınları beğenmiyorum, yayını alamıyorum, diğer”. TRT 2001’de altı seçenek, 2004 Erzurum, 2004 Antalya ve 2005 Trabzon araştırmalarında beş seçenek, 2006 Marmara araştırmasında yedi seçenek verilmiş. Bu soruyu soran tüm TRT araştırmalarında yapılabilecek basit, fakat ciddi hatalardan biri yapılıyor. Seçeneklere dikkat edin: “Televizyonum yok, vaktim yok, yayınları beğenmiyorum, yayını alamıyorum, diğer.” Veya “programlar ilgilimi çekmiyor, vaktim olmuyor…” Radyo için verilen seçenekler (TRT 2004 Erzurum):

“Yayınları alamıyorum, Yayınları beğenmiyorum, Vaktim olmuyor, Diğer radyoları dinliyorum, TRT FM radyosunu dinliyorum”

Buradaki sorunlar:

a. İnsanların vakti olabilir, fakat yine de radyo dinlemeyebilirler. (yanlış nedensellik)

b. İnsanlar yayınları alabilirler, ama yine de radyo dinlemeyebilirler. (yanlış nedensellik)

c. “Televizyonu seyretmeyi tercih” etme, radyo dinlememe için neden değildir.


Bir önceki paragrafta belirtildiği gibi, eğer insanların neden izlemedikleri bilinmek istenirse, öznel birkaç seçenek vererek yönlendirme yerine, açık uçlu soru sorulur. Bırakın insanlar kendi nedenlerini versinler. Amaç kolay kodlanması mı yoksa geçerli ve doğru bilgi elde etmek mi? Olası bir neden daha var: Açık uçlu sorular tembellik ve kısa zamanda köşe dönme kültürüyle örtüşmez, çünkü kodlama ve yorum “terletir.”

Bir kanalı izlememe nedeni olarak “diğer kanalları dinliyorum veya seyrediyorum” seçeneğini sunmak, neden kavramının ve nedensellik bağının ne olduğunu bilmemeye işaret eder. TRT kanalını izlememe ve diğer kanalları izleme, bu soruda bir neden değil sonuçtur. Biz bu sonucun TRT ile ilgili nedenini arıyoruz ve neden “başka kanalı seyretme veya dinleme” olamaz. Neden, “neden TRT kanalını seyretmeme veya izlememedir.” Başka kanalı izlemenin ve TRT’yi izlememenin bir veya birden fazla nedeni vardır; araştırmacı bu nedeni veya nedenleri arar. Bulgulara dayanarak politikaları ve uygulamaları gözden geçirir. Araştırma yapmak “araştırma yapmak” için ve/veya “bir şekilde kaynakları birilerine aktarmak veya kaynakları bölüşmek” olunca ve araştırma yapanların ilgisizliği ve bilimsel araştırmanın epistemolojik temeli hakkındaki bilgisizliği buna eklenince, sonuçta bu tür “araştırma olmayan” araştırmalar ortaya çıkar.

TRT 2005 Yayın alanları tespiti araştırması şöyle demektedir: TRT radyolarının dinlemeyen bireylerin dinlememe nedenleri arasında % 92.8 oranında “diğer radyoları dinliyorum” cevabının verilmesi, TRT’nin ciddiye alması gereken bir rekabet ortamıyla karşı karşıya olduğunu göstermektedir.


130

Birinci olarak, yukarıda da belirtildiği gibi, başka radyoları dinleme bir neden değildir; bir veya birden fazla nedenlere dayanan bir sonuçtur. İkinci olarak, rekabet ortamıyla karşı karşıya olduğunu belirtmek gülünçtür, çünkü zaten bu ortamın olduğunu sokaktaki insanlar bile bilmektedir. TRT’nin “ciddiye alması gereken bir rekabet ortamında olduğunu” söylemek var olan bilgiye hiçbir şey katmaz; önemli olan bu ortamın doğasıyla ilgili bir şeyler söyledikten sonra, TRT’nin yayın politikasına yardımcı olabilecek bir şeyler önermektir. Bu ve benzeri “anlamlı bilgi, enformasyon, yorum ve öneriye” TRT araştırmalarının hiç birinde rastlamak mümkün değildir.

Benzer şekilde, diğer TRT araştırmalarında olduğu gibi başka hatalar da yapılmış. Örneğin, TRT-GAP televizyon yayınlarını izlememe nedeni olarak,

Televizyonum yok (% 0.12) Vaktim olmuyor (% 22.6) Yayınları alamıyorum (% 20.88)

gibi nedenler seçenek olarak verilmiş. Aynı nedenler radyo araştırmalarında da verilmiş. Yayınları alamama, vaktinin olmaması, radyonun/televizyonun olmaması, diğer kanalları izleme bir kanalı dinlememe/seyretmeme nedenleri olmayabilir; Çünkü radyosu/televizyonu olsaydı veya vakti olsaydı veya yayınları alsaydı, TRT’yi dinleyecek/seyredecek miydi? Belki de hayır. Dolayısıyla, seçenek verirken çok dikkatli olmak gerekir ve ayrıca bu tür sorularda seçenek verilmemelidir. Açık uçlu olarak bırakılmalıdır ki ayrıntılı, doğru ve geçerli yanıtlar alma olasılığı artsın.


• Soru: Yeterince izlememe nedeniniz nedir? TRT 2002 araştırması, bu soruya 6 seçenek veriyor. Bu soru ve seçenekler de yukarıda sunulan sorunlarla sahip.

• Soru: Daha çok hangi müzik türünün yayınlanmasını istersiniz? Örneğin, 2004 Erzurum ve 2005 Trabzon araştırmaları deneklerin seçmesi için 7 tür vermiş ve en çok 3 tür seçmelerini belirtmiş. Neden sadece 7 tür ve neden 3 seçenek? Aynı sorunlar devam ediyor ve yeniden üretiliyor.

• Soru: Programlarda hangi konulara daha çok yer verilmesini istersiniz? Bu soruya da 8 veya 9 seçenek verilmiş ve en çok 3 tercih yapmaları istenmiş (örneğin, TRT, 2004a ve TRT 2006).

Hatalar: izleyici 4 tercih yapmak isteyebilir. İzleyici en çok üç seçeneği seçtiğinde, “daha çok hangisini tercih ettiği bulunamaz; onun yerine daha çok tercih edilen bir, iki ve üç konuyu birlikte buluruz ki, bu bize ayrıntılandıracak bilgi vermez. Dolayısıyla, ya üç tanesini tercih sırasına koyması istenir ya da tek bir seçenekle en çok tercih edilen bulunur ve tercih edilme dağılımı saptanır.

• Soru: Haberler hakkındaki görüşleriniz nelerdir? (TRT, 2004a) Bu soruya da diğer sorularda olduğu gibi, deneklerin seçmesi için dört veya beş seçenek verilmiş. Yukarıda birkaç kez açıklandığı gibi, izleyicilerin veya dinleyicilerin görüşleri böyle basit, ilkel ve yanlı bir şekilde ölçülmez.


132

• Soru: “Haber süresi hakkındaki görüşleriniz?” sorusunun seçenekleri de TRT araştırmalarında acemice hazırlanmış ve diğerleri gibi temel ölçme kurallarını çiğnemektedir. Olası seçeneklerin hepsi kullanılmamış.

• Soru: “Ne tür haberlere yer verilmesini istersiniz?” sorusu (TRT 2000) ve diğer araştırmalardaki benzer sorular: Yedi tür seçenek verilmiş. Yine temel ölçme kuralları çiğnenmiş. “Daha çok” kavramı sorunlu; sanki var da, daha çok isteniyor.

• Soru: Araştırmalardaki “….yayınlarından faydalandığınız konular nelerdir?” gibi sorularda seçilmesi için konular sıralanmış. Bu seçenekler yönlendirmedir. Diğerlerinde olan aynı sorunlar devam etmektedir. Açık uçlu olmalıdır. “Yayınlardan faydalandığınız konular nelerdir” diye sorunca, yayınlardan faydalanıldığı ön kabülü sunulmakta ve izleyici var olanlardan birini veya birkaçını seçmeye yönlendirilmektedir. Belki yayınlardan faydalanılmıyor. Belki de yayınlar gerçek faydaya yönelik değil, yapay faydalar üretmektedir. Belki de izleyiciler tüm yayınları faydasız eğlence olarak görmekte ve vakit geçirmek için izlemektedir.

• Soru: TRT-Gap TV’sinin akşam 18’den sonra ve hafta sonunda yayın yapmasını ister misiniz? (TRT 2000). Seçenekler:

1. evet 2. fark etmez 3. hayır


Bu soruda, çok önemli bir kural çiğneniyor: Çifte namlulu soru sorulmuş. Ölçü geçersiz. Benzer hata TRT 1999 soru 21’de yapılmış: “TRT radyo ve televizyon yayınları hakkındaki görüşleriniz?” sorusu sorulmuş ve 4 seçenek verilmiş.10

• Soru: TRT televizyonlarında sevdiğiniz programların, yeterince yayınlandığına inanıyor musunuz? (TRT 2002). Seçenekler:

1. Evet yeterince yayınlanıyor 2. Hayır yeterince yayınlanmıyor 3. Eskisinden farkı yok 4. Diğer.

Hatalar şunlar:

1. “İnanıyor musunuz?” diye sorulduğunda, seçenekler “inanmaya göre” düzenlenir.

2. Ayrıca, izleyicinin yeterince yayınlanıyor demesi, asla yeterince yayınlandığının ölçüsü değildir.

3. “Eskisinden farkı yok” ne demek? “Yeterince yayınlanıyordu, hala yeterince yayınlanıyor” olabilir. “Yeterince yayınlanmıyordu ve hala yayınlanmıyor” da olabilir. Dolayısıyla, seçenekler hatalı.

10 Kendini savunmak ve propaganda yapmak için bilgiçlik taslayan cehalet üç

namlulu soru bile icat etmiş: Anayasa ilkelerine, demokratik kurallar ve kişi haklarına aykırı yayın yapılıyor mu? “Evet, Kısmen, Hayır, Fikrim yok”. Genel ahlaka aykırı, toplum huzurunu bozan ve Türk aile yapısı ile bağdaşmayan yayın yapılıyor mu? Evet, Hayır, Fikrim yok (RTUK, 1997).


134

• Soru: “… Yayınlarında kullanılan dili anlıyor musunuz?” Bu soruya verilen seçenekler (TRT 2000):

1. Anlamıyorum 2. Anlamakta güçlük çekiyorum 3. Önemli bir kısmını anlıyorum 4. Anlıyorum”

Bu soru ve seç

eneklerdeki hatalar:

1. Soru dili anlama ile ilgili yoğunluğu ölçmek için hazırlanmamış; seçenekler soruya uymuyor.

2. Dört seçenek yoğunluğu ölçecek biçimde kademeli değil. İkinci seçenek “güçlük çekme” ölçüsü, üçüncü seçenek ise “ne kadarını anladığı” ölçüsü. Dolayısıyla, bu iki seçenek birlikte kullanılamaz.

3. İkinci ve üçüncü seçenekler birinci ve dördüncü seçenek arasına girmez, çünkü “anlıyorum” ile “anlamıyorum” seçenekleri arasına bir kademe koymak için, neye göre derecelendirileceğinin (anlama yoğunluğunun neye göre ölçüleceğinin) önceden belirlenmesi gerekir.

• Soru: Hangi dalgadan ve teknik açıdan nasıl dinliyorsunuz? TRT 2004 Erzurum araştırmasında bu sorudaki hata (çifte namlulu soru olması) verilen seçeneklerle düzeltilmiş: 2005 Teknik Kamuoyu araştırması izleyicilere “ses kalitesi nasıl?” diye soruyor. Fakat yanıt için aşağıda sunulan seçeneklerde görüldüğü gibi ciddi hatalar yapıyor:


1. İyi 2. Hışırtılı 3. Her zaman alamıyorum

TRT 2006 Marmara araştırması aynı soruya benzer şekilde seçenekler veriyor:

1. Net 2. Parazitli 3. Bazen net/parazitli 4. Dinlemiyorum

Bu sorudaki ve seçeneklerdeki hatalar:

1. Ses kalitesinin neye göre ölçüleceği belirlenmediği için keyfi ve uyumsuz seçenekler verilmiş. Bu seçeneklere verilen yanıtlarla ses kalitesi dağılımı belirlenemez, çünkü sunulan seçenek grupları ses kalitesini ayırt edecek karaktere sahip değil.

2. “Her zaman alamıyorum” ses kalitesinin ölçüsü olamaz.

3. “Net, parazitli, bazen net/parazitli, dinlemiyorum” seçenekleriyle ölçme yapılmaz. “Dinlemiyorum” ses kalitesi ölçüsü değildir.

4. “Net, parazitli, bazen net/parazitli” sıralaması yanlış. Bir ölçek böyle kademeleştirilmez. İkinci seçenek ile üçüncü seçenek yer değiştirmeli. Yanlış kademelendirme, kademelere göre yapılan istatistik analizinde yanlışlık yapmamıza da yol açar. Eğer isimsel ölçek olarak düşünüldüyse, bu belirtilmeli ve doğru bir şekilde yapılmalı.


136

5. Bir radyonun teknik yayın kalitesini öğrenmek için, gidip izleyiciye sormak, acaba ilkokul beşinci sınıf öğrencisinin aklına gelir mi? Sanmıyorum. Teknik yayın kalitesinin ölçümü teknik ölçüm araçlarıyla yapılır, dinleyicinin düşüncesini sorarak değil. Dolayısıyla, araştırma tasarımında, veri toplanacak kaynağın ve verinin kaynaktan nasıl toplanacağının doğru bir şekilde belirlenmesi gerekir. Aksi taktirde, toplanan veri, elde edilen bulgular ve varılan sonuçlar yanlış olacaktır.

6. Bir radyonun “net olarak veya parazitli alınmasını” bilmek, sadece net veya parazitli alındığını gösterir. Bu da bize teknik bağlamda sorun çözmeyle ilgili hiçbir bilgi vermez, çünkü teknik sorunun iletişim akışının hangi aşamasında olduğu hakkında bilgiyi bu tür sorular ve seçeneklerle bulamayız. Sen çok güçlü yayın yapabilirsin, ama izleyicinin alıcısı kalitesiz olabilir. Bu hata, bir araştırmada “doğru kaynağın belirlenmesi” konusunun ne denli önemli olduğunu göstermektedir. 11

• Soru: 2006 Marmara araştırmasında “reklamlar hakkında düşüncelerinizi söyler misiniz?” diye soruluyor (soru 19); Yedi seçenek veriyor ve en fazla iki tercih istiyor. İlk seçenek “piyasadaki ürünler hakkında bilgi ediniyorum”

11 Kapalı uçlu sorulara seçenek oluşturulurken, işlevsel tanımlama yapılmadan

ölçmeler yapıldığı için, ölçmelerin çoğu yanlış olmaktadır. Bu sorudan itibaren, aynı sorunu tekrar etmemek için, bu hata üzerinde durulmadı.


olarak verilmiş. Bu seçeneklerin verilmesinin önde gelen nedenlerinden biri de, farkında olmadan araştırmacının içini dolduran korku olmalı: Ya dinleyiciler sadece olumsuz şeyleri söyler ve akıllarına olumlu bir şey gelmezse! O zaman, olumluları, bilinçli bir şekilde veya farkında olmadan, öne koyarak yönlendirip rahatlarız. Araştırmacılar bunu yapmış.

• Soru: Bir reklam şirketinin pazar araştırmacıları gibi düşünen (ihtimal çok az ama Personal Influence yapıtını okumuş olabilirler) TRT 2006 Marmara araştırmacıları yukarıdaki reklam sorusunun ardından, “alışveriş yaparken daha çok kimlerin etkisinde kalıyorsunuz?” diye sormakta ve 12 seçenek vermektedir (Soru 20).

TRT kamuoyu araştırmalarında izleyicilerin reklama karşı tutumlarının ve alışverişte kimden etkilendiklerinin sorulması yersiz ve alakasızdır, çünkü TRT’nin tüketicinin reklamlara karşı tutumuyla ve alışveriş davranışıyla ilişkisi yoktur. Bu iki soru ancak bir “pazarlama” araştırması yapılırsa sorulur.

O zaman bu iki soru TRT araştırmasında neden soruldu? Bilemeyiz, ama bir iki tahmin yapabiliriz.

a. İyi niyetten hareket ederek yapılacak tahmin: Bilimsel tasarım bilinmediği için, bir yerde görülmüş ve ilginç görülmüş ve sorulmuştur. Belki de sadece “akla gelmiş” sorulmuştur. Ya da, reklam konusunda merakı gidermek için sorulmuştur. Bu gerekçeler, bir bilimsel araştırma için geçersiz gerekçelerdir.


138

b. Öznel çıkar niyetinden hareket edilerek yapılacak tahmin: Birileri bu soruyu özel çıkar sağlama amacıyla koymuştur veya araştırmacıya koyması istenmiştir.

Diğer seçeneği sorunu: Bir anket sorusunda “diğer seçeneği” yönlendirmeye karşı kurtarıcı olarak ve seçenekler dışı olası bilgileri elde etmek ve yorumlamak için verilir. TRT araştırmalarının hiç birinde “diğer” seçeneğiyle ilgili bir dağılım ve bu dağılımla ilgili hiç bir değerlendirme yok. Sadece diğer yüzdesi verilecekse ki öyle yapılmış, o zaman bunun programcılara ve karar vericilere yardımı ne olabilir? Koca bir hiç. Daha kötüsü, dinlememe veya izlememe nedenini “diğer” olarak işaretleyenler ciddi yüzdeye sahipler: % 22 (radyoyu dinlememe nedenleri, TRT 2004 Erzurum), % 29.2 (radyoyu tercih nedeni, TRT 2004, Erzurum), % 14.23 (yabancı ülke tv kanallarını izleme nedeni, TRT 2000), % 15.5 (yayınların beğenilmeyen yönleri, TRT 1999). Bu durumda, kesinlikle diğer üzerinde durulması ve diğer seçeneğinin yorumlanması gerekir.

Moda kavramlar kullanma sorunu: 2005 Türkiye Geneli araştırmasının raporunda anket soruları sunulmamış. Fakat sunulan tablo başlıklarından kolayca anlaşılacağı gibi, büyük çoğunlukla 2002 araştırmasının ve diğerlerinin “yeniden düzenlenmiş” kopyası olan bu araştırma diğerlerinde yapılan hataları da yeniden üretmektedir. Bunlara ek olarak yeni sorunlar ve hatalar da getirmektedir. Örneğin, araştırmada sunulan Tablo 29’da (s. 62) “TRT televizyon kanallarını izleyen bireylerin TRT için uygun gördükleri sıfatlar” sunulmuş: Sıcak


ve soğuk, genç ve yaşlı, yenilikçi ve muhafazakar, güçlü ve zayıf, yakın ve uzak “sıfatları” ve bunların yüzde dağılımları verilmiş. Bu sıfatların sosyo-demografik değişkenlere göre çapraz tabloları da sunulmuş. O kadar. Örneğin tablo 71’de bu cinsiyete göre yapılmış dağılımın bir bölümü Tablo 6’da sunuldu.

Tablo 6. “Cinsiyete Göre TRT Televizyon Kanallarını İzleyen Bireylerin TRT İçin Uygun Gördükleri Sıfatlar”

Cinsiyet Sıfatlar Kadın Erkek

Toplam

Sıcak Sayı Satır %

987 42,40

1341 57,60

2328 100.00

Soğuk Sayı Satır %

279 44,64

1687 57,13

625 100.00

Toplam Sayı Satır %

1266 42,87

1687 57,13

2953 100.00

Tabloda yüzdeler sunulmuş. Bunu yapanlar için böylece bilimsel araştırma en son AB ve ABD standartlarına uygun bir şekilde amacına ulaşmış olabilir. Fakat kullanılan metodolojiye göre, tablolarda sunulan yüzde dağılımlarının yüzde olma ötesinde hiçbir anlamı yok, çünkü bu soru gerekçeli bir bilimsel tasarımın parçası değil. Gerekçeli bir araştırma sorusunun veya bir hipotezin parçası değil. Öyle olsaydı, bu yüzdeler üzerinden hareket ederek yorumlar yapılabilirdi, sonuçlar çıkartılabilirdi. Bunun gibi dağılımlarda, bulguların analizi ve sonuca giden sentezler yapılamaz, çünkü bulguları yorumlamaya izin verecek


140

“var olan bilgi üzerine inşa edilmiş bir tasarım” yok. Bu kavramları ve ölçmeleri bir yerde görmüşler, hoşlarına gitmiş ve soru olarak koymuşlar. Bir tabloda yüzde dağılımıyla bulguları sununca, araştırma yaptıklarını sanıyorlar. Bu tür ölçmeler tümüyle anlamsız.

TRT araştırmalarındaki ilk soru (cinsiyet) dışındaki bütün sorular araştırmanın amacı doğrultusunda yeniden gözden geçirilmeli ve ölçme kurallarına uygun şekilde düzeltilmelidir. Bu sorularla toplanan datanın geçerliliği ve güvenirliliği yok denecek kadar azdır. Yani, bu araştırmaların geçerliliğini ve güvenirliliğini iddia etmek mantıksızca bir cesaret ister.

Bu araştırma sorularındaki ve sunulan seçeneklerdeki ciddi sorunlar, bu araştırmayı üstlenenlerle ilgili en azından birkaç soruna işaret etmektedir:

• Acemilik • Gerekli tasarım ve ölçek oluşturma bilgisinden

yoksunluk • İtina göstermemek • Dikkatsizlik • Daha önceki araştırma sorularını ve seçeneklerini

kopyalayarak yapılan hataları bilinçsizce yeniden üretmek

• “Nasıl olsa istediğimizi yapıyoruz” düşüncesiyle desteklenen vurdumduymazlık

• Yarım yamalak bilgiye dayanan, ama kendini çok iyi biliyor sanan cehaletin bilgiçlik taslaması

• Yarım yamalak bilgiye dayanan, ama kendini çok iyi biliyor sanan post-modern cehaletin bilgiçlik taslaması

Documents

Yöntem Sunumu: Temel ÖğelerYöntem: süreçler ve sunumu 73inceleme anlamına gelir. Survey research pozitivist-ampirik metodolojinin katı kurallarına göre yapılır ve bu kurallar