Αγάθη Γεωργιάδου

Η διδακτική της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

Διδάσκοντας νεωτερική ποίηση ΥπερρεαλισμόςΥπερρεαλισμός

Διδακτικές ώρες: 2

Οδυσσέας Ελύτης (1911-1996) «Πίνοντας ήλιο κορινθιακό»

Κ.Ν.Λ. Β’ Γυμνασίου, σελ. 10-11

Η διδακτική της λογοτεχνίας

Είναι ο τρόπος με τον οποίο

προσεγγίζουμε τα λογοτεχνικά

κείμενα.

Στάδια:

Επιλογή του κατάλληλου κειμένου με βάση τη δυναμική και τα ενδιαφέροντα της τάξης.

Προετοιμασία της διδασκαλία: στόχοι, ερωτήσεις διδακτικής πορείας, ασκήσεις εμπέδωσης.

Παρουσίαση του κειμένου στην τάξη.

Διδακτική μέθοδος

Η βασική μέθοδος στη λογοτεχνία είναι η ερμηνευτική-κειμενοκεντρική, η οποία υλοποιείται μέσα από πολλές τεχνικές.

Προέχει η αποκωδικοποίηση του λογοτεχνικού κειμένου, ώστε ο μαθητής σταδιακά να γίνει επαρκής αναγνώστης της λογοτεχνίας.

Ι. Γραμματολογική ένταξη της νεωτερικής ή μοντέρνας ποίησης: πού, πότε, πώς

Εμφανίζεται στα χρόνια του μεσοπολέμου, σε μια περίοδο μεγάλων εθνικών, πολιτικών και κοινωνικών ζυμώσεων για την Ελλάδα. Στη δεκαετία του 1920 εκφράστηκε με το ρεύμα του συμβολισμού και στη δεκαετία του 1930 με τα κινήματα του μοντερνισμού και της πρωτοπορίας.

Οι ποιητές ελευθερώνουν τους στίχους τους από τα δεσμά της αληθοφάνειας, που κυριάρχησε πάνω μισό αιώνα στη ρεαλιστική πεζογραφία και αρθρώνουν «μοντέρνο» λόγο όλων των αποχρώσεων: από την απλή απελευθέρωση του στίχου με τον μοντερνισμό ως τη διάσπαση των μορφών με τα κινήματα της πρωτοπορίας.

Διαφορές νεωτερικής - Διαφορές νεωτερικής - παραδοσιακής ποίησηςπαραδοσιακής ποίησης

Στην παραδοσιακή ποίηση: το ποίημα ξεκινά από μια «ιδέα» που γίνεται «μύθος ή ιστορία», κατοχυρώνεται από ένα «λεξιλόγιο» και χρωματίζεται από ένα «μουσικό τόνο».

Στη νεωτερική ποίηση: υπάρχει μια τάση προς την «απορρύθμιση» του ποιήματος, απομάκρυνση από τον «μύθο» και σταδιακή αποσύνδεση των λέξεων από το «νόημά» τους.

Ένα παράδειγμα παραδοσιακής ποίησηςΛορέντζου Μαβίλη, «Καλλιπάτειρα»:

-Αρχόντισσα Ροδίτισσα, πώς μπήκες; Γυναίκες διώχνει μια συνήθεια αρχαίαεδώθε.- Έχω ένα ανίψι, τον Ευκλέα, τρία αδέλφια, γιο πατέρα ολυμπιονίκες·

να με αφήσετε πρέπει, Ελλανοδίκες, κι εγώ να καμαρώσω μες στα ωραία κορμιά, που για το αγρίλι του Ηρακλέα παλεύουν, θιαμαστές ψυχές αντρίκιες.[…]

Στοιχεία παραδοσιακής τεχνικής

Το συγκεκριμένο «θέμα» ή «μύθος»: Η μεταμφίεση της Καλλιπάτειρας σε άντρα για να παρακολουθήσει το γιο της να αγωνίζεται στο στάδιο της Ολυμπίας και ο διάλογος με τους Ελλανοδίκες.

Το απλό και ξεκάθαρο λεξιλόγιο.

Ο μουσικός τόνος, που βασίζεται στο ιαμβικό μέτρο και τη σταυρωτή ομοιοκαταληξία.

Ένα παράδειγμα νεωτερικής ποίησης

Κώστα Καρυωτάκη, «Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα»

[…]Έχω κάτι σπασμένα φτερά.Δεν ξέρω καν γιατί μας ήρθετο καλοκαίρι αυτό.Για ποιαν ανέλπιστη χαρά,για ποιες αγάπες,για ποιο ταξίδι ονειρευτό.

Στοιχεία νεωτερικότητας

• Η τάση προς την «απορρύθμιση» του ποιήματος

• Η απουσία συγκεκριμένου θέματος, παρά μόνο η υποβολή μιας διάχυτης θλίψης και πικρής μελαγχολίας.

• Η αποσύνδεση των λέξεων από το «νόημά» τους εκφράζεται με τη χρήση συμβόλων.

Η διάσταση λέξεων – νοήματος

Συντελείται κυρίως με το ρεύμα του υπερρεαλισμού, λ.χ.:

Ανδρέα Εμπειρίκου, «Τριαντάφυλλα στο παράθυρο»:

Σκοπός της ζωής μας δεν είναι η χαμέρπεια. Yπάρχουν απειράκις ωραιότερα πράγματα και απ' αυτήν την αγαλματώδη παρουσία του περασμένου έπους. Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη. Σκοπός της ζωής μας είναι η ατελεύτητη μάζα μας. Σκοπός της ζωής μας είναι η λυσιτελής παραδοχή της ζωής μας και της κάθε μας ευχής εν παντί τόπω εις πάσαν στιγμήν εις κάθε ένθερμον αναμόχλευσιν των υπαρχόντων. Σκοπός της ζωής μας είναι το σεσημασμένον δέρας της υπάρξεώς μας.

Το ποίημα εκφράζει την επιθυμία του ποιητικού υποκειμένου να απολαμβάνει τον κόσμο με τις αισθήσεις, ως ον «υλικό» και όχι μόνο ως πνεύμα. Σκοπός του είναι να αποδέχεται οτιδήποτε «στιγματίζει» τη φθαρτή του ύπαρξη (αδυναμίες, πειρασμούς κ.ά.). Με την αγάπη ο άνθρωπος αποφεύγει τη χαμέρπεια, ανυψώνεται.

ΙΙ. Τα κυριότερα γνωρίσματα του υπερρεαλισμού

• Το σπάσιμο της Το σπάσιμο της παραδοσιακής αισθητικής παραδοσιακής αισθητικής του στίχου και του λογικού του στίχου και του λογικού ειρμού.ειρμού.

• Η τυχαία καταγραφή Η τυχαία καταγραφή ελεύθερων συνειρμών και η ελεύθερων συνειρμών και η απελευθέρωση του απελευθέρωση του υποσυνειδήτου.υποσυνειδήτου.

• Η αχαλίνωτη φαντασία, η Η αχαλίνωτη φαντασία, η κρυστάλλινη διαύγεια των κρυστάλλινη διαύγεια των εικόνων και η δυναμικότητα εικόνων και η δυναμικότητα των λέξεων.των λέξεων.

• Η επιστροφή στον έρωτα, τη Η επιστροφή στον έρωτα, τη φύση και τη χαρά της ζωής.φύση και τη χαρά της ζωής.

ΙΙ. Ο Ελύτης και ο υπερρεαλισμός

• Στις πρώτες συλλογές του, Προσανατολισμοί (1940) και Ήλιος ο Πρώτος (1943), είναι εμφανείς οι επιδράσεις από τον υπερρεαλισμό, από τον οποίο αργότερα διατήρησε μόνο τον απροσδόκητο συνειρμό κρυστάλλινων εικόνων, καθώς και τη δυναμική διαύγεια των λέξεων.

Η ποίηση του Ελύτη

• Η ποίηση του Ελύτη είναι δροσερή, εφηβική, δυναμική και αισιόδοξη. Ο Ελύτης είναι ο ποιητής των αισθήσεων, του ήλιου, της θάλασσας, της λυρικής μαγείας.

Η ποιητική συλλογή Ήλιος ο Πρώτος (1943)

Σε πείσμα της εποχής (Κατοχή), η συλλογή εκφράζει αισιοδοξία. Αποτελεί έναν ύμνο

στη χαρά της ζωής, την ομορφιά της φύσης, το φως και τον έρωτα.

ΙV

[Πίνοντας ήλιο

κορινθιακό]

Πίνοντας ήλιο κορινθιακό Διαβάζοντας τα μάρμαρα Δρασκελίζοντας αμπέλια θάλασσες Σημαδεύοντας με το καμάκι Ένα τάμα ψάρι που γλιστρά Βρήκα τα φύλλα που ο ψαλμός του ήλιου

αποστηθίζει Τη ζωντανή στεριά που ο πόθος χαίρεται Ν’ ανοίγει. Πίνω νερό κόβω καρπό Χώνω το χέρι μου στις φυλλωσιές του άνεμου Οι λεμονιές αρδεύουνε τη γύρη της καλοκαιριάς Τα πράσινα πούλια σκίζουν τα όνειρά μου Φεύγω με μια ματιά Ματιά πλατιά όπου ο κόσμος ξαναγίνεται Όμορφος από την αρχή στα μέτρα της καρδιάς.

ΙΙΙ. Διδακτική προσέγγιση

• Βασικά μορφικά γνωρίσματα:

• Γλώσσα πλούσια, παραστατική και λυρική

• Στο ποίημα υπάρχει κάποιος θεματικός ιστός, ειρμός και νοηματική αλληλουχία.

• Εικονοπλαστική φαντασία• Αποθέωση των αισθήσεων• Φυσιολατρική δημιουργική

διάθεση

Η σχέση του Ελύτη με τη φύση

Η ελληνική φύση είναι οργανικό στοιχείο στην ποίηση του Ελύτη. Είναι ένα σύνολο φαινόμενων που έχουν ως χαρακτηριστικό γνώρισμά τους την αέναη κίνηση. Τα φυσικά στοιχεία έχουν ανθρώπινες ιδιότητες, συμπλέκονται με τους ανθρώπους.

• Ο ποιητής με τις τέσσερις μετοχές που χρησιμοποιεί («Πίνοντας», «Διαβάζοντας», Δρασκελίζοντας», «Σημαδεύοντας») φαίνεται να απολαμβάνει με όλες τις αισθήσεις του το ελληνικό τοπίο: τον ήλιο, τα μάρμαρα, τα αμπέλια, τις θάλασσες, όλα στοιχεία αλληλένδετα με την ελληνική φύση και παράδοση.

Ποίηση και ελληνική γη

• Με αυτοπεποίθηση, που απορρέει από τη συνείδηση του ρόλου του στη γη του, καταγράφει σε πρώτο ρηματικό πρόσωπο («Βρήκα», «Πίνω», «Χώνω» «Φεύγω») μια σειρά από ενέργειες με τις οποίες ανακαλύπτει όλες τις πτυχές του ελληνικού τοπίου κι αντλεί δύναμη και αισιοδοξία από αυτό.

• Νιώθει πως ανεβαίνει ψηλά και βλέπει πανοραμικά τον κόσμο, τον μετράει στα «μέτρα της καρδιάς» του κι ο κόσμος «ξαναγίνεται / όμορφος από την αρχή».

• Η φύση χαρίζει στον ποιητή μέσω των αισθήσεων «πλατύτερη ματιά» και τον κάνει να τον βλέπει πιο όμορφο και παρθένο.

Τα υπερρεαλιστικά στοιχεία του ποιήματος

• Παρατηρούμε ότι ο Ελύτης αντλεί από τον υπερρεαλισμό τη μαγεία των λέξεων, την άλογη σύνδεσή τους («πίνοντας ήλιο», «ένα τάμα ψάρι», «τα πράσινα πουλιά σκίζουν τα όνειρά μου» κ.ά.), την αστιξία. Κυρίως όμως δανείζεται την έμφαση στις αισθήσεις. Ο ίδιος ο Ελύτης σε συνέντευξή του έλεγε ότι έφερε στην ποίηση μια μέθοδο κατανόησης του κόσμου μέσω των αισθήσεων και αυτό το όφειλε στον υπερρεαλισμό.

IV. Ασκήσεις / Δραστηριότητες

Να μελετήσουν οι μαθητές το ποίημα του Γ. Σαραντάρη «Ξυπνάμε και η

θάλασσα ξυπνά μαζί μας» (ΚΝΛ. Β΄ Γυμνασίου, σελ. 12-13) και να

επισημάνουν ομοιότητες και διαφορές

Εναλλακτική άσκηση

Να συλλέξουν κολάζ του Ελύτη από τις ποιητικές του συλλογές ή να

δημιουργήσουν δικά τους με θέμα το ελληνικό τοπίο