Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Odabaş

Araştırma tasarımı, araştırma konusunu belirleme sürecinden raporlama sürecine kadar araştırmayı tanımlayan bütün unsurları inceleme ve yürütülecek bütün adımları planlama çalışmasıdır. Diğer bir ifade ile araştırmanın düşünce aşamasından sonuçlanma aşamasına kadar geçen tüm çalışma süreci içerisinde bulunması gereken özellikleridir.

Söz konusu süreçte atılan adımlar ve mevcut özellikler araştırmanın türüne göre farlılık gösterebilir. Örneğin genel nitelikli araştırmalarda araştırma projesinde yer alan bütün unsurlar yer alırken, toplumsal ya da uygulamalı araştırmalarda bu unsurların bir bölümü bulunmayabilir.

Proje önerisinde yer alan unsurlar, aslında o projenin raporlaştırıldığı eserin de bölümlerini oluşturur. Sadece belli bazı unsurlar rapordan çıkarılır.

Bir proje önerisinde bulunması gereken unsurlar şunlardır: -- Araştırmanın Konusu-- Adı-- Amacı-- Yöntemi

--- Kavramsal Çerçeve--- Varsayım--- Kapsam--- Sınırlılıklar

-- Evren-- Gözlem tekniği-- Zamanlama-- Kaynakça-- Bütçe-- Çalışma Planı-- Ekler

Araştırma sürecinde ilk yapılması gereken, genel bir inceleme (kaynak taraması, uzmanlarla görüşme vb.) sonucunda bir konu saptamaktır. 

Hangi tür araştırma olursa olsun her araştırmanın bir konusu vardır. Konuyu oluşturan asıl unsur problemdir. Diğer bir ifade ile her araştırmanın konusu, hakkında kuşku duyulan, sorun olarak görülen konunun araştırılmasıdır. 

Konuyu oluşturan problemin tanımı, bütünleştirme, sınırlama ve açıklama olmak üzere üç aşamalı bir yaklaşım kullanılarakyapılır. Birinci aşamada genel problem alanı, belli bir sistem bütünlüğü içinde ele alınarak, parçalara ayrılır ve her biri genel çizgileriyle ve birbirleriyle olan ilişkileri açıklantan sonra kısaca tanıtılır. 

İkinci aşamada araştırılmak istenen problem dilimi bütün içindeki yerinden alınarak tanımlanır. Bu şekilde problem alanı daraltılır. 

Üçüncü aşamada ise sınırlandırılmış problem alanı ayrıntılı olarakaçıklanır.

Araştırmanın adı konuyu açıkça belirtecek kavramlardan oluşmalıdır. Çok uzun, anlaşılması güç ve çok genel adlardankaçınılmalı, gerekirse alt başlık konulmalıdır. Araştırma ilerledikçe, araştırmanın adında, esası değiştirmeyecek şekilde geliştirmeler yapılabilir.‐‐ Konu ile birebir örtüşmeli‐‐ Anlamsız olmamalı ve gereksiz sözcüklerden arındırılmalı‐‐ Soru sorulmamalı ve yargılardan kaçınılmalı‐‐ Genel ve alt başlık şeklinde iki adımdan oluşabilir

(Örnek olarak tez adlarına bakılacak)

Araştırmanın amacı iyi tanımlanmış problem ifadesinde saklı olmakla birlikte, her türlü yanlış anlamayı önleyecek açıklıkta bu bölümde ele alınır. Araştırmanın amacı/amaçları “Ne?”, “Nasıl?” ve “Niçin?” gibi sorularla ilgili olup aydınlatılmak istenen problemin somutlaştırılmasını sağlar.

Araştırmanın amacı, araştırmanın konusunu oluşturan sorunun ne olduğunun ortaya çıkarılmasıdır. Bu amaç, -kimi kez bir durumun saptanması olabileceği gibi,-kimi kez bir ilişkinin araştırılması,-kimi kez ise buları yaparak genellemeler varmak olabilir.

Bazı araştırmaların birden fazla amacı bulunabilir.

Bu bölümde literatür ile ilişkilendirerek çalışmanın değeri okuyuculara gösterilir.

Neden özellikle çalışılmakta olan konunun seçildiğinin somut olgularla ifade edildiği bölümdür. 

Bu bölümde ayrıca araştırma sonucunda kuramsal ve pratik açıdan elde edilebilecek yararlara yer verilir. 

Araştırma metodu başlığı, araştırmanın başından sonuna kadar nasıl bir yol takip edileceği bilgisi yer alır. Bu başlık altında araştırma konusunun soyuttan somuta dönüştürülmesi, sorunun olgularla anlatılması ve bunların nasıl çözümleneceğini gösteren verilere yer verilir.

Genellikle metod dört ana unsurdan oluşmaktadır: 1.Kavramsal Çerçeve (Conceptual frame)2.Varsayımlar (Hypothesis)3.Kapsam (Coverage)4.Sınırlılıklar (Limitations)

1. Kavramsal Çerçeve (Conceptual frame)Yöntemde, araştırma konusunun hangi yaklaşım ile hangi kuram ya da modele göre ele alınacağı ifade edilir. 

2. Varsayımlar (Hypothesis)Varsayımlar, araştırmanın konusunun kavramsal çerçevede belirtilen temellendirmeye göre oluşturulan, yargı belirten tümcelerdir. Bir varsayımın tümcesinde değişkenler arasında bir ilişkinin varlığı ya da yokluğu belirtilir. 

Eğer bir araştırmanın amacı bir konunun kanıtlanması ve çıkan sonuçların benzer durumlara genellenmesi ise, bu araştırmanın temel çıkış noktası, konu ve amacı gerçekleştirecek varsayımların kurulmasıdır. Varsayımın kurulabilmesi ise konu ile ilgili ön çalışmaların yeterince yapılmasına bağlıdır. 

3. Kapsam (Coverage)Araştırma içinde konu, yer ve zaman gibi bir takım sınırları belirten ifadelerdir. 

4. Sınırlılıklar (Limitations)Bir araştırmada bazen konu ile benzerlik gösteren ya da alt alanları oluşturan bir takım unsurların araştırma konusu dışında tutulduğu gösterilmelidir. Konu dışında tutulan bölümlerin ifade edildiği yer sınırlılıkları gösterir. 

Her araştırmanın mutlaka bir evreni vardır. Evren araştırma konusunu oluşturan alanın sınırları içinde kalan her türlü unsurdur. 

Evrenin çapı, araştırma konusuna, araştırmanın amacına, genellemelerin neleri kapsayacağına bağlıdır. Evren çok büyük ise ya da evrenin bütünü üzerinde inceleme yapılamayacak ise evren içinden çeşitli yöntemlere uygun olarak bir örnek tespit edilir ve uygulama bu örnek üzerinde test edilir. 

İki tür evren vardır: 

‐‐ Araştırma evreni‐‐ Çalışma evreni

Araştırma sürecinde hangi gözlem tekniğinin ya da tekniklerinin kullanılacağının ifade edildiği bölümdür. 

Gözlem tekniği, araştırmanın sonuca ulaşmasında, gerekli verilen toplanmasında, olgular arasındaki ilişkiyi araştırmada, bulgulara ulaşmada seçilen yöntem ve tekniklerdir. 

Araştırmanın gözlem tekniğinin saptanması, büyük ölçüde araştırmanın amacına, araştılacak bilginin türüne, araştırma konusunu oluşturan olgulara ve bu olguların içindeki birey ve objelerin özelliklerine, evrendeki dağılımlarına ve araştırmacının olanaklarına bağlı olarak değişiklik gösterir. 

Kullanılacak olan, veri toplama tekniklerinden, literatür taramasından, gözlem, görüşme, anket (sormaca) uygulamalarından, örnek olay incelemesinden, odak grup görüşmelerinden vb. tekniklerin hangilerinden yararlanılacağı belirtilir. 

Araştırmada kullanılan yöntemlerin türü konusunda araştırmacılar arasında büyük bir belirsizlik vardır. Bu konuda yaşanan karmaşa nedeniyle sosyal bilimlerde araştırma metodlarının genel kabul gören belli bir sayısı yoktur. Örneğin Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümlerinde günümüze kadar yapılan 274 lisans üstü tezde ifade edilen araştırma metodu şunlardır: ‐‐ Betimleme (anket ve görüşme de dahil)‐‐ Tarihsel yöntem‐‐ Vaka incelemesi‐‐ İçerik analizi‐‐Modelleme‐‐ Deneysel yöntem‐‐Teorik yöntem‐‐Bibliyometrik yöntem‐‐ Belgesel tarama‐‐ Gözlem

Bu bölüm, araştırma boyunca atılacak her bir adımın ne kadar süre içinde tamamlanacağına ilişkin bir takvimden ibarettir. 

Araştırma sürecine kullanılması düşünülen ve süreç içinde dolaylı ya da doğrudan kullanılan her türlü kaynağın bibliyografik listesidir. Proje önerisinde kaynakçanın önemi, araştırma yapılması düşünülen ya da önerilen konuda yeterli kaynağın bulunup bulunmadığının ön bir saptamasıdır. 

Kaynakça, özellikle proje önerilerinde önerinin ciddiyetini ortaya koymak için önemli bir bölümdür. 

Araştırmanın her adımında atılan adımların toplamda ne kadar harcama gerektirdiğini gösteren kısımdır. Genellikle bireysel bilimsel eserlerde yer verilmeyen bu bölüm, aslında her çalışmada düşünülen ve değerlendirilen bir unsurdur. 

Araştırmada kullanılacak yöntem ve teknik, çalışma evreninin çapı, araştırmanın süresi gibi etkenler projenin ya da çalışmanın maliyetini belirleyebilecek ögelerdir. 

Her proje bir çalışma planına sahip olmak zorundadır. Bu plan süreç içinde çalışmanın seyrine göre değişiklik gösterebilir. Ancak kaba hatlarıyla her projede bir çalışma planı bulunur. 

Araştırma içinde kullanılan, projenin değerlendirileceği jüriler tarafından ya da eserden yararlanacak kişiler tarafından görülmesi gereken ek belgeler bu bölümde kullanıcılara sunulur.