Medreselerin Gerilemesi - Hüseyin Atay

7/29/2019 Medreselerin Gerilemesi - Hseyin Atay

1/42

MEDRESELERN GERLEMESt

Prof. Dr. Hseyin ATAY

Burada Osmanl Medreselerindeki reti~in gerilemesinin sebeble-. rn gzden geireceiz. Ancak insan tabiatnn gerektirdii, dier bir

deyimle tezahr ettii iki ana zellii, iki ayr ve zd kutbu aklamak

istiyoruz. una da inanyoruz ki, bu iki kutup arasnda insanolu

tarih boyunca dalgalanarak ve zikzak yaparak gelmi olup bugiin

de faaliyetlerini ona gre ortaya koymaktadr. u var ki her top-

lum, bu iki kutupta bulunma hususunda beraberlik iinde deildir.

Beraberlik iinde olanlar bulunduu gibi zd kutupta olanlar da yer

almaktadr. Bu iki kutup ile insanlar iki kategoriye ayrmak arzu-

sundayz.A - Eflatundan bu yana, Farabi ve Gazali gibi baz filozoflar ba-

z insanlarn felsefe yapamayacaklann ve st dzeyde d~nme sanatna

kabiliyetli olmadklarn ileri srmlerdir. Dekart her nekadar, her in-

sann kendi akln beendiini, akllar pazara karlm olsa, herkesin

gene kendi akln beeneceini ve bylece akln insanlar arasnda en adil

surette taksim edildiini sylyorsa da, st seviyede felsefeye kabiliyetli

olanlar olduu gibi kabiliyetli olmayan akllar da vardr. Anlayta, ilim

yapmakta ilerde olanlar ve geride kalp sadece nnde olan gren ve

anlayanlar vardr.

slam toplumunda. da bu iki kutupta insanlarn bulunduunu Pey-

gamber zamanndan beri tesbit etmek mmkndr. Hz. Peygamberin

yle bir sz vardr: "kindi namazn Benu Kurayzada klacaksnz".

. Hz. Peygamber bu sz Benu Kurayzaya sefere gidecek sahabeye

sylemiti. Yolda sahabenin: hepsi ikindi namaznda (gne batmadan

klnr) Benu Kurayzaya gidemeyeceklerini kesinlikle a~lamlard.

Ama sz anlamakta sahabe iki gruba ayrmt. Biri aklclar kutbunu

tekil ediyordu. Onlar, bunu yle anlamlard. "Hz. Peygamber bu emri,

1 Dekart, Metod zerine Konuma 3-4.


2/42

16 HSEYIN ATAY

abuk olmak ve acele etmek iin verdi" :az. Peygamberin bu sz sy-

lemektcn kasd, hzl gitmeyi ifade etmek iindi. Yani o kadar hzl gi-

dilecekti ki, ikindi namazna Benu Kurayzada yetiileeekti. Grlyor

ki, bu anlay, szlk anlamn ap ileri gitmekte ve szn iinde belir-

tilmeyen ama ve gaY'~sine ulamaktadr. Gayeyi kefettikten sonra

szlk anlamnda durmamtr. Hatta szn szlk anlamnn nazari

itibara alnmad sylenebilir. nk szlk anlamnn gerektirdii

hkme aykr hareket ederek, Benu Kurayzaya varmadan ikindi na-

mazn yolda klmlard.

Dier kutbu tekil eden sahabe Hz. Peygamberin sznde szlk

anlammn geerli olduunu ve onun dna klamayaean iddia etti.Bu grup sahabeye, szlk anlamndan ileri geemedii ve lafza bal

kald iin lafzclar dendi. phesiz szde ve szlk anlamnda kalanlar

daha dar bir mana iinde skm kalmlard. Bunlar ikindi namazn

Hz. Peygamberin emrinin szlk anlam uyarnca Benu Kurayzada

klmlard. Ama oktan gne batm ve ikindi namaznn vakti ge-

miti. Aslnda szlk anlamna gre hareket ederek slamn ikindi na-

maz iin k~ymu olduu vakit ilkesini hie indirmilerdi. yle anlal.

yol' ki, bunlara gre szlerin szlk anlamlar nemli idi. Onlar attk-

lar konuyu bir ilkeye ve esasa gre anlamak iin akl yormaya gerek

grmemilerdi. Demek ki onlarca ilke ve kaide nemli deildi. yle anla-

lyorki, bu gurupta olanlar felsefi dnceyi ve ilmi disiplini kavra-

maktan uzak olup bilgileri Lir hk~er yn, ve birbirine kart olan

malumat sahibi ve dier bir deyimle iptidai bilgi sahi~idirler ve onunla

ktifa etme~tedirler.

sI,am tarihi boyunca bu iki ana kutup arasnda olan atmalarn

ve git gel alkantsnn etkisi, slam toplumunun siyasi, ietimai ve ilmi

almalarnda 'grlmtr ve hala grlmektedir. Bu, slam'n insan-lara alad ve telkin ettii bir tutum ve anlay mertebesi olmayp,

insanolunun yaratlnda mevcut olan anlama, kavrama, muhakeme

etmedeki farktan domaktadr. Her toplumda bu tip farkl insanlara

rastlanmaktadr. Kutsalolan veya olmayan eski metinleri anlama,

sylenen szden sylenmeyen gayeyi kavrama esnasnda, bu farkl ka-

biliyetler ortaya kmaktadr.

B- Osmanl toplumuna bakarak, insan toplumunun canl, uzv

bir varla benzedii ynn ele almak istiyorum. Toplumun, tpk bir

aa, bir fert gibi canl varln, byme, ykselme, duraklama, ykl-

ma, lme ve dalmaya sebep olan bnyesel kanunlarna taLi olduu g-

rlmektedir. Bir aa fidan ve ocuk, byyecekleri iin ve byme


3/42

MEDRESELERN GERLEMESt 17

anda olduklar iin, vcutlarna, gvdelerine arz olan yaralanmalan,

entikleri, hastalklar, vcutlarnn salaml, zindelii, byme ener-

jisi ve organizmann dinamiklii, mekanizmann sratli almas saye-

sinde abucak tamir eder, hi bir arza brakmadan byr ve hayatna

devam eder.

Osmanl toplumuna baktmz zaman, bir beylikken, kk bir

toplum iken bymeye msait bir bnyeye sahip olduu grlr. lk

Osmanl toplumu gl, kuvvetli, enerjik, hzl ve dinamik bir bnyeye

sahiptir, daima byyen ve bymeye niyetli, bymek iin yanp

tutuan bir arzu ve emel kendisine hakimdir. te byle bir ruha sahip

olduu iin nne kan byk .ve kk engelleri, arzalar, itimai vesiyasi hastalklar hzla tedavi edip ykselmek zere yoluna devam et-

mitir. Komu beyliklerle, Bizansla ve Timurla olan savalar iinden

ylmadan, yklmadan, de kalka azimle yoluna devam etti. nk

yle istedi, yle arzu ettiine ve niyet ettiine azimle sarld.

Burada iki faktrn olduunu dnyoruz. Bu iki faktrle toplum

uzvi bir varlktan ayrlabilir, Biri ynetici kadrodur. Ynetici kadronun

vazifesi topluma canl, dinamik ve ileriye doru atlm yapabilecek bir

ruhu alamak ve bunu ona inandrmaktr. Bunu esasta toplamakmmkndr. Adaleti, toplumun can ve mal emniyetini salamak. Top-

lum aslnda buna muhtatr. Bunlar kendisine temin edenin yoluna

ban koyar. Zaten koymazsa, bunlar elde edemez. Ama toplum hem

ban verir ve hem de adalet, mal ve can gvenlii olmazsa, o zaman

fertlerde zlme olur ve toplum yklr, ne ynetici ve ne de yneten

kalr. Bu esas ferde ve topluma salayan ynetici ve siyasi, toplumu

istedii yne yneltir ve imkanszlklar mmkn klar.

kincisi de toplumun ve yneticinin yorgun dmesidir. Asrlar

boyunca ilerleyen, byyen, hzl giden bir toplum yorgun debilir,

ideal bakmdan, yani maddi ve manevi bakmdan olduu gibi zihni ba-

kmdan da doygun hale gelebilir. Bu durumda ilerlemeye istek ve arzu

kalmaz. Elde edilen yeterli saylarak, yava yava gerileme ile beraber

sermayeden harcanmaya balanr. Merkezi hkmet, uzakta ,kalan s-

nrlara ve era kelere g ve kuvvet gnderemez, kar glerin ve

yabanc basklarn aaca gedikler, yara ve bercler bymeye yz tu-

tar. Bunlar zamannda tamir edilemez ise hastalk gittike btn top-

luma ve devlet bnyesine sirayet eder.

Osmanl toplumunda bunu mahade etmek kolaylkla mmkn-

dr. Yalanan bir aa ve insan vcudu, hastalklara daha az mukave-


4/42

18 HOSEY1N ATAY

metli olup arzalarn tedavi edemez veya tedavide ok zahmet eker.

Artk canllk, enerji, g ve kuvveti azala azaIa lme doru gider ve

bir gn lr. Osmanl mparatorluu da bir eanlnn hayatna benze-

mektedir . Yalandktan sonra ortaya kan hastalk ve aksaklklar onda

daha nceden de vard. Ama gen ve dinamik toplum onlarn stesinden

gelecek gte olduundan tedavi etti ve ezip zerinden geerek hedefin~

ulat. Yalandktan sonra ise aksaklklarn altnda ezilmeye balad.

Bunu aklamakla demek istiyoruz ki, yallktan sonra tedavisi

zor olmaya balayan veya ortaya kt~ sanlan hastalklar bnyede

daha nce de vardr. Aneak onlar o zaman yaylmaya, su yzne k-

maya imkan ve uygun art bulamazlar. Bu bakmdan toplumun bir

canl varla benzedii bir vaka saylabilir, ama tpks olduu sy-lenmez.

Bu iki genel ilkenin aklanmasndan sonra Osmanllarn iinde

bulunduklar ve retimi etkileyen sebep ve artlar gzden geirebiliriz.

ylece sralayabiIeceimiz bu etkenler retimin gerilemesinin sebeb- .

lerini akla~aya alacaktr.

1- Merkezcilik (Merkeziyet):

Eski a devlet ve imparatorluklannda olduu gibi bugn de siya-

sette dnya apnda stn olan devlet, ilimde, teknik ve sanatta da

stn duruma gelmitir. Bugnk fenomen de bunu teyid etmektedir.

Merkezden her tarafa hkmedildii iin, memleketin her kesi her yn-

den merkeze bal olup herkes. merkezden iini grmektedir. Bu ilimde

de yledir. darede ve ilimde en yksek kiiler merkezde olduu gibi en'

yksek retim messeseleri de II!erkezd~ bulunduu iin merkezin

btn memlekette maddi ve manevi stnl salanm olur. Btn

Anadolu'da yksek medresenin yalnz Bursa'da bulunmas2 orann ilk

merkez olmas ve stanbul'a yakn olmasyla gene de merkeze yakn

oluunun rolnil hesaba katmak lazmdr. Ayrca, st dzeydeki alimleri

gerektiinde srn yeri ve danimenderin (yksek tahsil talebesi)

staj yeri olarak kullanlarak stanbul'un bir nefes aldrma yeri gibi kulla-

nldn dUnmek tarihi olaylara uygun der. Osmanllarn ilk mer-

kezi znik'i, sonra Bursa'y, Edirne'yi ve nihayet stanbul'u fethettik-

teri sonra oray hem devlet merkezi ve hem de ilim merkezi olarak geli-

tirdikleri tarihen sabittir. Memleketin en yksek dereeedeki kadlarnn,kadaskerlerinin Sahn merkezlerinden mezun olma ve orada mderris

2 Mustafa Akda, Trk Halknn Didik ve Dzenlik Kavgas, 161. Birlik yaynevi 1975.


5/42

MEDRESELERiN GERiLEMESI 19

olma artmn konmas3 bu merkezcilii kanuni meyyidcye dayandn-

mtr: nl bilginlerin hayatlarm ve vermi olduklar icazetleri ince-

lediimiz zaman yksek tahsiJlerini stanbulda yaptklarn gryoruz4

Bu merkezciliin belki byk alimlerin bulumasn salama gibi fay-

dalar varsa da bizce u zararlar olmutur.

a- Merkez'e ok uzak olan yerlerde ok zeki, hevesli, enerji dolu

genlerin merkeze gitme imkanlar olmadndan snp gitmilerdir.

Eer yaknlarnda ilim merkezi ve yksek ilim faaliyeti olsayd, bir ok

gencin okuma ve ilim hevesi kamlanm olacakt.

b- lim merkezleri arasnda ilmi bir rekabet oluacakt. Her mer-

kez kendi evresinde daha deiik imkan ve artlara gre baka ynlerdegelime havasn yaratacakt.

c- Merkeze akn eden ilim adamlar oradan 'ayrlmak istemezler.

Daha nce orada yerlemi olanlar, sonradan gelenleri ekemez. nceki.

lerin idare ile dostluklar olduu iin kendilerine bir takm haks~z mevki.

ler ve ocuklarna da haksz vazifeler ve rtbeler temin ederek ailece

kk salmasn n plana alrlard5

d- Yksek tahsilin merkezde oluu byk alimlerin oraya gitmesini

tevik ettii gibi, rencilerin de oraya akn etmeleri, netice olarak,

ikamet, yiyecek ve hoca bulma sorunu yaratmt. Hoca sorununu ilerde

ele alacaz. .

2- Sahanat kavgasnn, milleti kar karya savaan kutuplara

ayrmas, idarede hak ve adalet mefhumlarnn tartlmasna sebebiyet

vermek suretiyle, miJletin mal ve can gvenliinin ortadan kalkmasn

dourmutur. Padiahn, kardeleri ile veya oullar ile, ya da bir o-

lundan yana tekisi ile kar karya, ordu dzenleyerek savamas,

mslmamn kann mslmana dktrme, elbette, idari, siyasi, ictimai

sorunlarn dnda dini ve viedani sorunlar dourmu ve neticede top-lumun manevi deerlerini sarsmtr. Aslnda bu taht ve ehzadelik

kavgalar, sarayn getirmi ve uygulam olduu idare dzenindeki ikilik

veya yabanc (devirme) ile asl Trk.Mslman unsurlarnn meruiyet

perdesi arkasnda arpmalaryd6 Bunlarn tahlili dier bilimcilere

3 Kad olmak iin mutlaka yksek medrese mezunu olmak artb (Ylmaz ztuna, Byk

Trkiye Tarihi 1_0/270)_ En yksek tahsil Saln Semanda yaplrd (tll_UJlmiye 12). Sahn'agirmek iin nceleri en az ve sonralan en az be yl dier medresclerdeki programda bulunan

(muretteb) dersleri bitirmek art idi (tH.U.lImiye 14, 16).

4 Bu devrede vcrilmi icazetlere b-"k.

5 Daha sonra rnekleri verilecek. ,

6 Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, 381, 383-386, 397 Trk Halk-

nn DirIik ve DzenIik Kavgas, 108-110, Bilgi Yayn evi 1975.


6/42

20 HSEYN ATAY

aittir. Bize burada gerekli olan retimi etkilernesi yndr. sava

olan bir yerde gvenlik de, iktisadi durum da bozulur. Bunun yamnda

yenen ve yenilen' taraf da ayn toplumun iki paras olduundan, len-

ler, yaralananlar, mallar ellerinden alnanlar veya mal vuranlar, hangi

taraftan olurlarsa olsunlar toplumu uzun sre huzursuz edecektir. So-

nunda birinin acs unutulmadan yeni birinin balamas ileri gitgide

bozmutur. Bu ortamdan hoca ve talebenin etkilenmemesine imkan

yoktur. Bylece kendisini tamamen ilme veremeyen talebenin, mezun

olsa da istenilen ehliyeti elde etmi olduu sylenemez. Bu hadisclere

medreselilerin de dondan veya dolayl yoldan katlm olduklarn

tarih belgelemekteelir'.3- Osmanl idaresindeki akmklk ve karklklarn sebebIerinden

biri de padiahn tahta kneaya kadar geirdii hayatn etkisidir. Pa-

diah olan,a kadar her an ldrlme endiesi altnda kapal odalarda

hayat srmesi sonucu, d hayat ve idarecileri ahsen tanma frsatlar

olmamtr. Padiah olunca da lalasmn veya kzlar aasmn tavsiyesine

boyun emitir. Bylece aslnda bir ete ebekesi gibi alan yksek

idaredeki insanlar, dorudan tammayp o ebekeden biri vastasyle

tammak sureti ile baa geirme zorunda kalmlardr. Kar ebekenin

hemen gizli faaliyetine balamas ile ise ksa bir zamanda tbazan buza-

man iki ayda bitebilir) nce tayin ettii sadrazam idam etmek sonra da

teki ebekeIerin tavsiye ettii birini sadrazam yapmak mecburiyetinde

kalmak. Bu, 17 ve 18'nci asrlarn Osmanl imparatorluu idaresindeki

bozukluun ba nedenidir. Daha ackls, III. Murad'n bir rasatlane

yapmaya emir verip, daha bitmeden yklmasna ferman karmas on

altnc asrn son eyreindedir.

eyhlislam ve kazaskerler, devleti idare eden st dzeydeki ebe-

kenin iinde yer alrlard. Bunlar yapanlarn iinde hak, adalet, ve eriat

mefhumuna gerekten bal olan yok gibiydi. Ama onlar, kendileri veya

ebt.kelerinin menfaatm, haksz ve eriat d olduunu bildi halde,

bunu hak, adalet ve eriat adna yaptklar yaygaraMm basarlard. Her-

kes kendi nefsini tanr edinni, o tanry tatnin etmek iin iftira ile sad-

razamlarn, padiahlarn ve iyi hizmeti gemi nice paalarn boyunlar,

muhakemesiz, sorgusuz uurulmutur. Bu ortamda, can ve mal emniyeti

7 Mustafa Akda, Medreseli syanlar. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas

e.ll/36I.1949-50 Medreselilerin ayaklanmalar 1557-1597 yllar arasnda younluk kazanmt.Bunlarn en nemli taraf yalnz Trk medreselerinde ve Trk talebeleri arasnda km olma.s

ve (362) Anadoluda 'Tarsustan Giresuna ekilen bir hattn batsnda kalan blgede vuku bul-

masdr.


7/42

MEDRESELERtN GERLEMESI 21

nasl kalrd? Bylece iktisadi sosyal hayat aIt st olmutu. Bu durum-

da medreseliler hoca ve talehe olarak elbette bir ilerleme kaydedemezdi.

ler ve ilmi messeseler olduu gibi cahillerin elinde ve menfaatileri

kontrolnde kalmt.

4- Talehe isyanlar:

Yksek idarede ba gsteren aksakhk ve bozukluklarn memleketin

dier yerlerine de sirayet edl}eei phesizdi .. Anadolu kylsnn,

Mustafa Akda'n ifadesiyle Moollarn, Seluklular 124.3 de Kseda

savanda yenmesiyle, ift bozanhlR yani iftini ubuunu, tarlasn,

evini barkn terkedip ehirlere ve baka yerlere g balamt. Os-

manllarn ykselme devrinde savalarn ve fetihlerin araya girmesiyle

bu gler duraklam gibi oldu ise de ah smail'in ran'da 1499'da or-

taya kmas ile "Kzlba Levent"9 ler, gurublar halinde ran'a doru

g etmee balad. Bunda roloynayan geim derdi idi. Bu ift bozanlar

ba bo gezen serseri takm olup merkeze kar hareket etmek ve ba

kaldrmak isteyen herkes tarafndan istismar edilmekte idilerId. Bunlarn

belli bir tutum ve siyasetleri olmayp ileri apuleuluk yaparak, etraf"

korkuya salp alp rpmak ve gz gre gre zorla almak ve gas-

hetmekti.Levent!! Sekban ve dier deyimle iftbozanlarn evlerini, tarlalarn

terketmeye sebep, devlet adamlarnn halka yaptklar haddi akn sal-

malar ve vergileri arlatr~alar2 olarak grlmektedir. zetle unu

sylemek yeterlidir. Ehli rfl3 denilen idareciler ve askerler, ehli eriat

denilen kadlar ve halkn hozguneu takm olan babo leventler, Ana-

dolu'yu soyup soana evirmek, halka zulmetmek, mal v("can emniyetini

hie indirmekte ke kapmaca oynuyorlardl14 Menfaatlarnn gereine

gre birleiyor, bazan hasm oluyor, ama her seferinde halk zarar ediyor-

du. Halk ekiyadan kurtarmaya gelen devlet kuvvetleri, ekiyann yap-tn tekrar ediyordu. Ekiyann fertleri arasnda din, soy ve mezhep

8 Mustafa Akda, Trk Halknn Diriik ve Dzenlik Kavgas, LLS,Bilgi yaynevi, 1975.

9 Agy ve 120.

10 Age 116 ehzade Korkudu 1510 da Bursa valili/;'negiderken soymular. elzade Ahmed

ve olu Murat da taht kavgasnda bunlan etrafna toplad. (130) Kanunu'nin olu Selim ve Be-

yazd atmasnda ift bozanlar Beyazd' tutmutu.

II siz gsz bo insan demek, Age 153.

12 Age 121

13 Beylerbeyi, saneakbeyleri, ehirdeki sulalar ile bunlara bal btn polis gleri, ky,kasaba gibi yerlerde valilerin, suba ann adamlan, ky kaza ve il subalar, Kethdalan~ Kay-

makamlan, hkmetin merkezden atad mlairler demektir (Age 242)

14 Age 141, Sipahilerin soyguneuluu ve kadlann onlan beraat ettirmesi 153.


8/42

22 HOSEvtN ATAY

birlii sz konusu deildi. Trk, Krt, Ermeni ve Rum asll kimselerls

ayn yolun yoleusu olarak "yolda" oluyorlard.Kylerini gen yata brakp "levent" olarak soygun rgtlerinde

yer alan iftbozanlarn dnda evsiz barksz gezgin olan ingene gibi

grublar da soygunlara, cinayetlere, hrszlklara katlyor ve hatta fu-

hu olaylarnda bile adlar geiyordul6.

Bu bozuk dzenden, medreselerin de etkilenmemesi imkanszd.

zellikle medrese rencileri ounlukla ky ocuklar idi. iftbozan

leventlerin bozduu veya iftbozanla sebep olan etkenler, bunlarn

ailelerini de etkisi altna almt. Kydeki gcim imkanlar ok daralm

olan ana ve babann ocuklarn, iftbozan-levent yapma yerine onlar

daha erken yata medreselcre gnderme yi tercih edeceklerine phe

yoktu? Ancak medreseIere akn etmeye balayan renciyi barndra-

cak imaretler (talebe yurtlar) kafi gelmemeye balad. rencilerin hem

barnma ve hem de beslenme ynnden birok problemleri vard. Fa-

kat rencilerin skntlar yalnz yataeak ve yiyecek bakmndan deil.

di. Ayn zamanda hocaszln da skntsn ektikleri bir gerektir. Mus.

tafa Akda, yksek tahsilini bitirenlerin devletin ihtiyacn am ola-

canlS sanyorsa da biz ayn kanaatte deiliz. Eer Anadolu medresele-'rinde ders okutan hocalar da devlet hizmeti sayyorsa, kanaatmzda

daha eminiz. Yok eer, nemli kadlklar kasdediyorsa bundan phe-

deyiz. Burada nemli bir sonm daha ortaya kyor. stanbul'da yksek

tahsilini bitirmi olanlarn ne derece tekrar Anadolu'ya, memleketlerine

dnmeye can atp oralarda. vazife aldklarn incelemek lazmdr. Bugne

kyas edersek, kimsenin memleketine veya Anadolu 'ya vazife almaya

gitmeye gnll olmadn ileri srmek geree daha uygun olabilir.

Merkezciliin bir zararn daha bylece tesbit etmek mmkn oluyor.

Medrese rencilerinin (suhte) ahlak d hareketlerinin, yaptklar tahsilgerei onlara yakmadnda phe yoktur. Ancak Mustafa Akda,

medrese derslerinin engel olucu hi olumlu bir etki yapmam olmasna

dikkati ekiyor ve derslerin byk ksmnn gnah-sevap zerinde ol.

duu halde bunun tesir etmemesinin ilgi ekici olduunu ifade ediyorl9

Dediimiz gibi medrese rencilerinden umulan ahlakl ve drst

olmalardr. Ancak kabul etmek gerekir ki, sadece medreseliJerin deil,

15 Age 124,

16 Age 150.

17 Age 154.

18 Age 154.

19 Age 156.


9/42

MEDRESELERN GERtLEMESi 23

her mslmann yle olmas gerekir. nk en basit mslman en azn-

dan byk gnahlarn be on tanesini bilir, ama gene de o gnahlar i-

ler. BuI)dan ayr olarak medrese retim programn yakndan bilen bir

kimse b}le bir hkme kolayca varmaz. nk medres~lerde ilk okutu-

lan dersler Arapa dil bilgisi (Sarf-Nahiv) ve edebiyat, mantk gibi dinle

ilgisi olmayan derslerdir. Bu dersler seneler alr. Dini dersler bund'ln

sonraki yllarda okunur. Onun iin medreseye gelip bir iki s!ne elenen

kimsenin dilbilgisini yeteri kadar renme imkaR, o zamanki sisteme

gre yokt~. zerinde durmak istediimiz iki noktadan birisinin hocala-

rn azl olduunu sylemitik. Hocalarn derslerinde ne de~ece kifa-

yetli olduklar ayr bir sorundur. kinci nokta rencilerin yatakhane-lerde ve odalarda ok skk olduklarn kabul edince, grltden hi

birinin gerei gibi dersine alna imkan olmad aka anlalr. Bun-

dan baka dil zerinde ilerde duracaz. Yabanc bir dilde bir ka dil

kaidesi retilmesinin renciye dini bir kltr verdiini iddia etmek

zordur. Bunun iin din derslerini ounlukla okuduu kabul edilen med-

rese rencilerinin, sanld kadar okumadklarn programlarn tetkik-

de dinin hkmlerine aykr hareket etmelerinden, din retiminin tesir

etmedii sonucuna varmak insan yanl bir hkme srkleyebilir. Ay-

rca medrese derslerin~ eski tertibine gre okuyan ve programlarn ol-duka bilen biri olarak unu ifade etmek isterim. Medreselerde, okun-

mu olan fkhtr. Fkhta genellikle renilen dini hkmler, caizdir,

caiz deildir, fasttr, vaeiptir, farzdr ve yasaktr. Gnah ve sevap szleri

ve terimleri Kuran'da, Hadis'te ve baz ahla,k kitaplarnda geer. Yk-

sek tahsil yapmayan bir rencinin gnah ve sevap hakkndaki fikri ve

bilgisi rastgele etraftan duyduuna veya arapas iyi ise zel merak do-

laysyle byk eserleri okumasna dayanr.

Farz ve haram (menhi) ile sevap ve gnah her nekadar ok sk-

ilikili ise de aralarnda fark vardr. Bunlar gz nne alnca sanrm

ki, bir ka senelik medrese rencisine din retiminin niin tesir et~

medii bir dereceye kadar aklanm olur.

Medreseli suhtelerin {renci) karklk kard yerler, medrese ve

imaretlerinin ok olduu ehirler ve Anadolu'nun verimli blgeleridir20

nk oralar daha ok renci barndrmaya msait olmakla, kapas-

tesinin zerine kmaya da elverili olup, kalabalk yerlerde insanlarn

birbirini tanmalar 'daha azdr. Bu gibi mehul kalma imkan olan yer-

lerde karklk ortam bulunur ve bundan istifade etmek isteyen fr-satlar, skntda ve darda 'olanlarn isyan heveslerini tahrik edebilir.

20 Age, 160. 161.

. J '


10/42

HSEYN ATAY

Bu blgelerden, Edirne civar, Bursa, Balkesir, Afyon Karahisar,

Manisa-Mula- Isparta, Kastamonn-ankr-Bolu, Tokat-Amasya-o-rum, Tarsus-Silifkc-Manavgat genleri21 ve yreleri talebe isyanlarna

sahne olmutur.

Medrese rencilerinin isyanlarnda idelojik bir sebep bulamadk.

Yalnz iktisadi sebep ve geim derdini ileri srmek n plana alnyor.

Aslnda iktisadi sebep sadece renciler iin sz konusu olmadna gre

sorunu biraz da levent denilen babo' ve iftbozanlar asndan ele al-

mak gerekir. Bunlar, medreseyi alet ederek renci olmadklar halde

renci gzkcrek halk iinde bir sempati ve ho grrlk kazanmay

ama edinmilerdir22 Bazan rencileri d~ aralarna alarak ortaklaa

apulculuk yapmak ve bylece su da ortaklamak amalar da vard.

Bunun dnda kimsenin temas etmedii bir psikolojik sebep de vardr.

Medrese rencisinin sakin, asude bir ortam iinde okuyup ykselmesini

herkes zellikle, ayn yataki genler ekememilerdir.

Bunlar rencileri kkrtp, tahrik ederek onlar bir defa medrese-

den dar ekmilerdir. Dersini bir gn ihmal etmeye cesaret eden bir

renciyi tekrar medreseye sokmak zorlamtr. Ayrca her renciyi

standart bir zeka, kabiliyet, temayl, ak, ruh, nefis ve bedene sahip

olarak kabul etmek bizi yanl deerlendirmelere gtrr. Sk bir kont-

rol ve retim program uygulanmayan okullarda, fakltelerde bugn

bile ne gibi aksaklklar ve bozukluklarn rencilerin eksik, bilgisiz

kalmalarna, haklarna ve adalete, raz olmamalarna sebep tekil ettii

bir gerektir. rencilerin arkadalarn snflara sokmamalar her ne-

,kadar eitli sebebIere dayanyorsa da, her vakit ola gelen bir vaka

olduu gz nnde buJundurulmalu:hr. Hocalarn rencilerinin apul-

culuklar karsndaki tutumlarn renemiyoruz. Ancak pek nadirde olsa bir mderrisin eldya olan rencilere bakanlk ettii g-

rlyor23

renciler (suhte) bazen k~dlar ve bazan da sancak beyleri tara-

fndan konnmu olduklarna rastlanyor24 Bu onlarn isyanlarnn

bymesine ve kolayca bastrlamamasna neden oluyordu. Medrese

rencilerinde grlen kargaaln izlerine Fatih devrinde de rastlamak

mmkndr. Gittike sorunlar bym ve memleketin siyasi, iti-

21 Age, 160-162.22 Age 183. Bunun iin sefahat ve yolsuzluklann halktan uzak tutmak iin da balanna

gya kendilerine "medrese" y'aprnlard (187).

23 Age 190, 188

24 Age 204.


11/42

MEDRESELERN GERILEMESi 25

ma ve iktisad durumu bozulunca, edresclileri daha da ok apuleu-

lua, anariye ve ahlak d hareketlere itmitir. te btn bu sebebler

medrese retim ve eitimini aksatm Ye geriletmitir. Hem iyi hoea

yetimemi ve hem de iyi alim olmann arzusunu tayan talehe kal-

mamtr. Bugnk renci hareketlerine kyaslanarak denebilir ki her-

kes, alp bilmeden kolayndan diploma alp, haksz mevki ve v~zife

alma peinde idi. Herkesin de bunu yapacak adam varu. Bize yle

geliyor ki, suhtelerin (medrese rencileri) isyan ve apulcuhklar, med-

reseli nvann almalar sadece o noktas bakmndan olsa gerektir.

Balangta talebeler isyan etni ve vurgunculua balam olduklarn

tarihen tesbit etmek gerekir. Ancak sonradan gelenler medresede renciolmadan renci gibi gzkm25 ve medreseyi bir karargah gihi kullan-

m olabilirler26 Ya da gelip medresede bir ka ylokuduktan sonra eki-

yala balam olmalar dnlebilir. Hcl' sene bir ka ay medrese de

okuduktan sonra eel' yapma bahanesiyle yola kp vurgunculuk yap-

yorlard27 stanbul'a varan ve kadlara arzedilen birok olaylar kesik i-

kayet ve kazai hadiselerdir28 Medreselilerin, gnlk, haftalk veya yllk

faaliyetlerine dair vesikalar olmadka bunlarn hangi seviyede ve ka

yllk medreseli olduklarn ve kltr seviyeicl'ini tesbit etme imkan

yoktur. Bunlarn medrese kakn, cahil ve hi bir terbiye grmemianarist genlerden ibaret olduklarn kabul etmek gerekir. Yaptklar

apulculuklarn sonueu elde ettikleri serveti kyde ailelerine gtrdkleri

zaman29 aileleri onlar nasl karlyordu ve ailelerine ne diyoarlard?

Bunlar "cer"den halkn kendi rzasiyle verdii bahi, fitra ve zekat ola-

rak m anlatyorlard? Byle deil idiyse aile fertIer ve renei olan o-

cuklar da kt kii olarak damgalanmalan gerekirdi.

Medrese isyanlarnn bastrlamamas, yaylmas ve uzun bir sre

devleti megul etmesi ok gl bir isyan olduundan dolay deildi.Hcl' tarafta hcl' trl bozguneuluk, apuIculuk vard. 1\Iedrcseliler de

onlar arasnda bir grubtu., Bunun yannda devletin resmi tedip kuvveti,

jandarmas diyebileeeimiz milis kuvveti, Trklerden meydana gelen

"l erleri" resmi teilatnn bile bozguneuluk yaptn grnce30 durumun

ne kadar kark olduu daha iyi anlalabilir.

25 Age 166.

26 Age 188.

27 Age 165.

28 Age 164, 169, 170.

29 Age 184, 187.

30 M.Akda, Medrese lsyanlar-lktisad Fakltesi lIIecmuas 368-69.


12/42

26 HSEyiN ATAY

Sonu olarak bize intikal eden udur. Medrese rencileri, bir sr

sebebler altnda derslerini brakp ekiyala balamlar ve bu, medrese

retiminin gerilmesinesebep olmutur. Neticede daha belini dorulta-

cak seviyeye ykselememiti. Bugn 31 Aralk 1980 de Trkiye Cum-

huriyetinde Yksek tahsil ve bir dereceye kadar liseli rencilerin

oluturduklar anarik olaylarn stesinden hkmetlerin gelemiyecek

boyutlara ulatn grdtimz kaydetmeliyiz. 12 Eyll 1980 tarih-

inde 'memleketin kominist solun elinde Afganistan gibi bir duruma

dmesini nlemek iin Trk Ordusu ihtilal yaparak, btn memlekete

idareyi ele ald. Buna sebep renciler ve onlar kkrtan hocalar, des-

tekleyen bilinen katiller ve bilinmeyen gizli ajanlardr. Bunu gnmz-de byle grnce 'yalnz medreselilerin de anlatlan biimde, bastrlmas

g bir isyana, karkla kalkmalar insana mubalaa edildii kanaat!-

n vermektedir.

5- Dil sorunu:

Medreselerde retim dili Arapa idi. Bu, slam dininin kutsal ki-

'tab Kur'an- Kerim ile Hz. Peygamberin szlerinin arapa olmasnn

bir gerei idi. Gerek dini anlamak iin ana kaynan anlamak Iazmd.

Osmanllara gelinceye kadar da asrlar boyu Arapa, mslmanlarea ilimdili olarak kullanlmt. Bu kuvvetli bir gelenek idi.

Ancak bizim inancmz odur K, her hangi bir dil, konuulan ve ana

kucanda renilen bir dil deilse, o dil ile ilim tahsil etmek ok zordur

ve bii- zorlamadr. Bu dil ile yazlm olan. eserleri okumak, renmek

mmkndr. Ama byle yabanc bir dilde tahsil yaptktan sonra,. o dil-

de, o dilin konuulduu ana vatannda uzun bir sre kalmadktan ve

onu ana dili haline getirmedikten sonra, fikri ve ilmi bir keif ve icad

yapabilmek pek zordur. Him ve tedris dili arda, pazarda, sokakta,

evde konuulmaldr. renci medresede okuduunu daha kapsnda

unutmamaldr. Asl genlik yllarn bylece lisan renmek iin vak-

fetmeye mecbur olan pir rencinin rendii dile sahip olmas, istedii

gibi zihni ve fikri tasarruf ta bulunmas, ancak medresede rendii keli-

me ve ifadeleri iyi ezberlemise hatrlama ve onlar tekrarlama yetenei

ile olur. tlim adam, hi dnmeden, kelimeleri zihninin ve hazfzasnn

kelerinde aramadan, konuup dnme ve yazma melekesine sahip

ise, ilimde, dncede, medresede ve okulda rendiinin tesine ge-

ebilir. Bunun iin insan kendi dilinde retim yapmaldr. Baka dilderetim, ancak onun memleketinde olmaldr. Ama, kendi dilinde re-

tim yaparken yabanc dil renmesi ve yabanc ilim adamlarnn fikir-

lerinden istifade etmesi ayr bir konudur. phesiz yabanc diller ve


13/42

MEDRESELERN GERLEMESi 27

arapay ok iyi ve ana dili gibi bilen kimselere her zaman, ilim ve fikir

ynnden ihtiya vardr. Yabanc dilleri ok iyi bilenleri yetitirmek ve

yabanc eserleri Trkeye kazandrmak, her messesenin ve ahsn ba-

lca gayesi olmaldr ki, Trk tefekkr ve medeniyeti domu olsun.

Kanaatimize g're Osmanl Medreselerinde ve daha dorusu Trk

diyarnda btn retimin ve eitimin Arapa olmas ilmin daha ok.

inkiaf etmesine engelolan sebebIerden ve belki en nemlilerinden biri-

dir.

Buna ramen Osmanl alimleri iinde kendi memleketinde Arapa

tahsil yapp. Arapa yazanlar oktur. Bunlarn verdikleri eserlcr, za-,mann Arap alimlerinin eserleri ayannda ve bazan onlardan stn ol-

mutur. Bunu byk takdirle karlamak gerekir. Ancak medreselerde

okutulan Arapa ilim dili idi. Kendine has klasik bir uslubu ve ifadesi

vard. Sonra, okutulan eserler de ounlukla aslnda Arap olmayan alim-

lerin yazdklar eserlerdi. Dier nemli bir durum da edebi zevki gz n-

ne getirmeyen, ilmin gerektirdii, kesin ve ak vakayi, gerei tpa

tp ifade etmek kasdiyle yazlm olmasyd., Edebiyatn gerektirdii

hayali tasvir ve gereksiz szlerle gelii gzel bir manay mecaz, kinayeli'

ve istiareli ifadelerle anlatmaya zenilemezdi. imdi de byledir. Her-

hangi bir dilin edebi yazs ve ifadesi o dilin ilmi dilinin yaz ve ifadesinden

ayrdr. Konumak ayr bir retim ister. Osman Ergin "Trk Maarif

Tarihi" adl eserinde Osmanl alimlerini. tenkit ederkcn3! bu hususlar

kavramam veya kavram~m gzkerek msteriklerin iki scncde

mkemmel bir ekilde Arapa konutuklarn methedip bizim alimleri

kk gstermee, cahil, Arapa bilmez olarak ilan etmee kalkmtr.

Ama kendisi bir yazar olsa bile alim olmad iin yapt sulamalarn

ynn bilmiyor ve neyi nasl tcnkit etmesi gerektiini kcstiremiyor. Biz

de medrese program ve retim tarzn tenkit edeceiz. Ospan Ergin'in

o kadar vd msteriklcrin hi biri imdiyc kadar Arapa bir eser

yazm deillerdir. Sonra her birinin ka defa Arap memleketlerine git-

mi aylarca, scnelerce kalm olduklarn hesaba katmaldr. Bugn bile

msteriklerin iinele kolaylkla ve akc bir ekilde Arapa konu.ana

rastlamak zordur. Kendim karlatm ,bir ok Arapa profcsr

31 Osman Ergin, hem ilim ve hem de arap dili bakmndan tenkit ediyor. Musa Kazm da

ilim dili arapa ile edebi dil arapa arasnda fark grmek istemiyor "Biz arapa okumuyoruz,

arapa yazlrru fenieri okuyoruz" sz sz m? (Srrat. Mustakm, aded 54, sayfa 22; 1 Ramazan

1327 (1909) diyor. Aslnda ilim hatta felsefi dil ile edebi dil arasnda hem uslup ve hem kelime

ve terimlerin kullanl bakmrdan farkn olduunu inkar etmek imkanszdr. Ancak, edebi dili

retmenin gereini savunmak ayr eydir, dil retimi yapmak gene ayr eydir.


14/42

28 HSEYN ATAY

vc slam ilimIeri mtehasss mterikin tck kelime Arapa konu-

ammtr. Sclis Arapa konuanlar pek enderdir.Osmanl alimlerinin yazdklar eserler hakknda bir fikir elde etmek

iin "Kef ez-Zun un", "Osmanl Mellifleri" gibi eserler ile32

stanbul

Ktphanelerini taramak lazmdr. Aneak Osman Ergin'in gznden

kaan iki noktaya daha cevap vermek istiyonm. Bylece onun gibi d-

ncnlere de eevap vermi olacam. Her mellifin yeni bir keif ve icat

ortaya kaymasn isternek ok yanl bir tutumdur. Dnyann en eski

andan bugne kadar her hangi bir kimsenin byle bir istekte bulun-

mas akla ve vakaya aykrdr. Binlerce kii yazar izer, alim olur, OR-

larn iinden bir ka tanesi orijinalolur. Orijinal ounluk ve evre ya-

ratr. Son olarak baz n yapm byk alimleri de eser yazmadklar

iin sra indirmek byk hakszlktr'. O adlarn zikrettii alimlerin

hayatlarn incelediimiz zaman, ok talebe okuttuklarn, iki defa

icazet verdiklerini gryonz. O zamanki sisteme gre bir icazet verme

sresi 13 ve 14 yld. Haftada drt gn ve her gn bir ka saat ders

veren ve 35 ksr sene devaml taleb e okutan alimden ayrca eser yaz-

masn istemek, hacalkla uzaktan yakndan ilgisi olmayan bir kimsenin

arzusu ve istei olur ki, bu imkansz olan istemekten baka bir ey de.ildir33 Aslnda bugn de yalnz Arapay deil, her hangi bir dili ret-

mek, sadece biz Trklerin sorunu deil, btn dnya millet ve devletleri.

nin sorunudur. Sonra imdiki okullarn yabanc dil retmedeki baar-

larna bakld zaman eskinin baarszlklarnn devam ettii grlr.

imdi de iyi dil bilenler ya zel hocalardan ders alyor veya dil okulla-

nna gidiyorlar.

kinei Merutiyet (1908)'den sonra m:emlekete gelen fikri hrriyet

sonucu medreselerin de slah zerinde en ok Medreseliler durmaya

balamtr. Bu arada Medrese iinde en ok tenkide urayan ders Arap-

a olmutu. .

On, onbe veya yirmi sene medresede mrn tketen bir kimsenin

ilim ve fenIeri renmesi yle dursun, Arapay bile gerei gibi ren-

mekten aeiz kalmasnn sebebi olarak metotsuzluk ve usuldeki nizamszlk

32 Ayrca bak: .H.Uzunarl, Osmanl Tarihi 1/270-284, 2/575-608, 3/490-550,4/513-

550;33 Bak: Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi 1/105, 107, 108, 112,114. Bir rnek: OkutIDakla

megulolarak kk li..isale dnda eser yazma imkan olmayan stanbullu Hafz Ahmet a-kir Kebir (1235- 1315) t1'819-1897) defa icazet vererek birinci defasnda yz, ikinci defasnda

yzelli ksr ~e nc defasnda altm kadar talabeye icazet vermi, Srp muharebesinde

binba rthesi ile harbe itirak etmitir. Son asrn byk alimlerinin ounu yetitirmitir (M.

Zalid Kevseri, el.Tahrir e1.Yeciz, 29, H.D. 2/154. Osmanl Mellifleri 1/340.


15/42

MEDRESELERtN GERtLEMESt 29

gze arpmaktadrJ4 Bir Teblide medreselerin alanacak bir gerilikte

braklacak olursa elli sene sonra isimleri ancak tarihte grlebileeek

olduu ifade ed\lmiti. Oysa on be sene sonra lavedilmi ve tariheintikal etmilerdi.

Deiik Medeniyetlerin Douuna Dilin Tesiri

Bir Fran~z, Alman ve ngiliz tefekkr, felsefesi ve medeniyeti,

'kendi milli dilleriyle okumaya ve okutmaya baladklar andan itibaren

domaya balamtr. Dier deyimle kendi dilleri ile dnmeye ve yaz-

maya baladklar zaman hem dilleri gelimi ve hem de ilim, medeniyet

ve felsefede yenilik yapma hususunda atlmlarda bulunmulardr. n-

k kolay, serbest, zahmet ekmeden dnme ancak ana dilinde o]abi-

lir. Anadille dnrken kelime ve mana ikisi bir andainsann zihninde

doj;'Uverir. Yabanc dilde manay ifade etmek iin insan kalp, kelime

ve ifade aramak zorunda kalr. Hem zahmet eker ve hem de mana sk-

p kalr, serbest hareket edip patlama, srama ve atlm yapamaz.

Batnn milli dilleri" Latince'nin esaretinden kurtulup birer ilim dili o].

duklar zaman her millet kendi karakterinin simgesi olan bir medeniyet

ve felsefe kurmutur. Bunun dinle alakas yoktur. Hepsi eskiden Hris-

tiyan idi, gene de Hristiyan olmakta devam ediyorlar. Aslnda eskiden

tek tip Hristiyan medeniyeti varken imdi eitli Hristiyan milletlerin

meydana getirdii eitli Hristiyan medeniyetleri dodu. Dillerinin,

medeniyetlerinin ve dncelerinin kendilerine ait ayn ayr zellikleri

olduu halde din bakmndan Hristiyan ruhunu, kltr ve espirisini

tamaktadrlar.

Mslman milletler de eskiden kendi dillerinde tedrisat yapm ol-

salard, her biri kendi milletine, bulunduu blgenin, iklimin havasna ve

artlarna gre ayr ayr, deiik felsefe, medeniyet ve dnce sistemi

ortaya koyacakt ve hepsi de gene slamn ruhunu ve felsefesini tamolacakt. Arap olan ve Arapa yazan Muliddin bn AraM nekadar

Mslmansa, bir Trk olan ve Trke yazan Yunus Emre, Farsa ya-

zan Mevlana da o kadar Mslmandr. Arapann dnda yazanlarn

Mslmanl Arapa yazanlarn Mslmanlndan az deildir. Dilin

dinle ilgisi yoktur. Hristiyan Araplar da yazp izmektedirler. Arapa

34 12 Temmuz 1325 (1909) Debre'de toplanan Kongre'de Arnavud air HaflZ Alinin Kong-

reye sunduu medresenin durumuna dair sekiz maddelik bir slah program ortaya atm ve be-

inci maddesinde: "Arapadan Trkeye Trkeden Arapaya terem~ ve mkaleme suretiyle

Lisan- Arabi'nin suret-i mkemnelede tedrisi" ve altnc maddede "Her sene sonunda imtihan-

larn ciddi ve muntzam bir tarzda ieras gibi metodun islah getirmektedir (Srat- Mustakm,

Aded 49, Sayfa 368),


16/42

30 HSEYN ATAY

yazyorlar diye yazdklar, izdikleri, ortaya koyduklar medeniyet ve

felsefe Arap felsefesi ve medeniyetidir ama ruhu ve espirisi Hristiyan-

lktr.

6- Dini ve lmi Hiirriyetin olmamas, 1908'deki kinci Meruti-

yetten sonra Medreseliler tarafndan da, slamda ilmin gerilemesinin

sebebIerinden olarak zerinde dum"lmutur. Bunlarn iinde, daha n-

ceki istibdad idaresinin, din ilimIerinin iyi tahsil edilmeye yardm et-

mesi yle dursu.n, mani olduunu ileri siirenler az deildir. Burada unu

mahade ediyonz. Daha nceki asrlar iin medreseliler ilmin gelime-

sine man i olmakla itham edilirken, yirminci asrn banda i tersine dn-

mtr. Bu defa medreseliler ve din bilginleri idareci ve siyasileri ithamederek, onlar din ilimIerinin gerektii gibi tahsil edilmesine kar kp

dmanlk yaptklarndan dolay itham etmilerdir. Muhammed Nesib'in

bu hususta sylediklerini gnmzn Trkesi ile buraya alyoruz .

. " ... Bu asrda yetienlerimiz neden gemi asrlarda yetienlerin

topuklarna bile yaklaamyorlar? Asrlarn gemesi beeriyetin ilerle-

mesine hizmet ederken, neden bizlerin gerilemesine sebep olmutur?

te bir sr sorular ki, pek elem verici ve ackt olduu halde, cevab

zor deil, tersine kolaydr."

"stibdad hkmetinin mesleimize layk grd kt baklar-

dan, mesleimize vurduu mthi ve ykc darbelerden bahsetmek,

ilerleme yolumuzun n~ne ym olduu almaz engelleri bir bir saya-

. rak cevap vermek mmkndr"35. 1908 inklabnn getirmi olduu ser-

best yazma ile, hem medreselilerin iinde medresenin durumunu i)i

kavrayanlar, dier bir deyimle medresenin durumu ile dardaki ictimai

vakay ve yaaian realiteyi kavrayanlar, iki durum arasndaki akl

grmler ve durumu dzeltmek iin kaleme sarlmlard~ Medresenin

slahn, asra gre retim yapmasn itenlikle istiyorlard. Ayn zaman-da medreseli olmayan mnevver tabak


17/42

MEDRESELERiN GERILEMESi 31

slah ile ilgilenroekti. Medreseliler de artk eski alarn ve nceki nesil-

lerin direniinin faydal olmayacan grdler. Artk 1773 de Mhen-

dishane-i Bahr-i Hmayun, 1796 da Mhendishane-i Berr-i Hmayun,1827 de Tphane-i Amre ve Cerrahhane-i Mamure ve 1834 de Mekteb-i

Harbiye ald. 1838 den sonra Medresenin dnda rtiyeler ve dier

okullar kurulmaya baland. 1857 de Meihatn dnda Maarif Nezareti

resmi bir Hkmet dairesi haline geldikten sonra medresenin karsnda

ayn yetkiye ve belki siyasilerin desteiyle daha ok yetkiye sahib bir

tekilat oldu. Modern okullar ve niversite amaya (her nekadar zaman

zaman kapainsa da) balad. 1900 den sonra gelien niversite Med- .

resenin baz ubelerini-Kudat'a kar Hukuk, Medresenin dinbilgisi ve-

ren ksm karsnda da Din ubesini anca medrese kenara itilmi oldu36

Gittike hayattan ve kltr evresinden atlacan anlamt ki, hemen

slahat yaplmasn istemee balad. Yaplan ilk slahat nerileri ve tat-

bikatnn ge kal~ yannda tatmin edici olmad ilerde grlecektir.

7- Ferdiyetilik ve Bencillik:

Genellikle ve daha dorusu yaratl ynnden insanolu kendi

varln korumay ama edinir. Dorudan doruya kcndisi ile ilgili

olan ailesini ve oluk ocuununun varln da teminat altna almayana hedef olarak ele alr. nsanolu bu tabii eilim altnda, kendi ve

ailesinin menfaatn ve yararn her eyden nceye kor. Bunun karsna

kan her trl engeli bertaraf etmeye alr. Kanunun kendisine ver-

dii varln koruma ve ;rdrme hakkn azami derecede kullanr.

Kanun istediini vermedii takdirde gizli yollara ve hilelere bavurur.

Eer gc yeterse, kendi ahsi ve ailesi yararna olmak zere konuyu

yorumlar veya onu deitirir.

Osmanl toplumunda din bilgini olduu halde bencillikten kurtula-mayan aile ve akraba karn n planda tutan toplumun zararna eriat

ve kanun llerini, hak ve adalet mefumlarDl grmcmczlikten gelerek

hareket edenler bulunmutur. Osmanllalarda ilmin gerilemesine ve se-

viyesinin dmesine dolaysyle ilmin cehaletle eit olmasna sebep olan-

lar az dcildir3? .

36 M. evketi, medreselerden sonradan tp, hendese ubelerinin ayrlmas ve ulumun en

mlim aksanndan olun fkhm gittike genileyen muamealat beere kafi derecede ileri gt-

r1ememi olmas ve binaen aleyh baka messeselerin vcude getirilerek bir ka ubesini gaip

etmesi (Medans.i slamiye Islahat Program, sayfa 5, Ramazan 1329, stanbul, Hrriyet Mat-

baas) medreseyi dndrmeye balad.

37 Calit Baltac Osmanl Medreseleri 63.


18/42

32 HSEyiN ATAY

Birinci Sultan Ahmed, eyhulislam Mehmed bn Sadeddin'e dev-

lete ve millete arz olan bozukluun sebebini sorar, eyhulislam da "bana

ne bundan" cevabn verir38 imdi "nemelazmclk" diye slogan haline

gelen bu tutum, aslnda toplumu ilgilendiren ilerdedir. Yoksa ahsi i-

lerde hi kimse bakasna gz atrmamaktadr. Bencilliin topluma

kar olumsuz ifadesidir.

lim adam, devlet adam ve askeri paalar gibi byk adamlara

verilen imtiyazlardaki yanlmalar yllar ve asrlar boyu milletin altndan

kalkamad kt sonulara ve bozukluklara sebep olmaktadr. Herhan-

gi byk bir zata verilen imtiyaz ve mkafaatn varislerine intikal etti-

rilmesi ve ocuklarna ayn imtiyazn tannmas toplumun idaresini biraileye, airete ve oligariye vermek olur. Ailelere ve soylara intikal ede-

cek bir imtiyaz millete ok pahalya malolmutur ve olacanda tarihi

terebe ahittir. Kuran- Kerimde Yce Allah, brahim'e "seni insan-

lara nder yapacam dedi, brahim soyumdan da (kl) deyince, Yce

Allah zalimler (hak etmeyenler) Benim andma eriemezler buyurdu"

(Bakara 124). Kuran'n ve slam'n esaslarnda ve felsefesinde soyculuk

imtiyaz bulunmad grlmektedir. Her ferd kendi, ehliyet ve kabili-

yetine, almasna ve hnerine gre mevki ve imtiyaz s"ahibi olur, m-

kafaatn da alr. Bunlarda irsiyet ve soyeuluk rol oynamamaldr.

Osmanllarda ilk ilmi imtiyaz tannan Fenari ailesidir39 Molla Fe-

nari, emseddin Muhammed b. Hamza (834/1431) byk bir alim ol-

duundan dolay soyuna ilmi mevkiler iin bir imtiyazn verilmesinin

sebebIerini bilmiyoruz. Ancak bir kimsenin kendi baarsndan dolay

bakasna imtiyaz tamnmasnn eri ve de kanuni bir mesnedi olmad

aikardr. Baary gsteree mkafaat ve imtiyazn verilnesinin makul

olmasn ve bunun ilme tevik edici bir sebep olduunu inkar etmeye im-

kan yoktur. Burada aldatc olan, baar gsterilmeden mkafat-landnlmaktr. Evlad ve ohk ocuklarn kendileri bizzat baar

gstermemiler ki, bir imtiyaza ve mkafaata hak kazanm olsunlar.

slam nazarnda peygamberin soyunun bile bir imtiyaz yoktur. Burada

asl sosyal ve idari bozuklub'lln amili udur. Osmanllarn ilk kurulu

devirlerinde henz idari siyasi ve sosyal bir dZl'nkurulmam ve gelen-

ek yerlememitir. Az ok baan gsteren bir kimseye baarabilecei

bir mevki verilebilir. Bunda bir kademe ve hiyerari dnlemez. Zira

byle bir kadl'me henz teesss etmemitir. kinci nemli nokta idari

ve osyal bir durlim da kurulu~ halinde henz devlet nizamnm yerleme-

38 M.Zahid Kevseri, Makalat el-Kevseri 519, Msr (1372 (1952) Matbaat el.Envar.

39 Atayi 32. t.H.U. llmiye Tekilat 72.


19/42

MEDRESELERN GERLEMESI 33

mi olduudur. Bylebir zamanda ailelerin nfuzuna ihtiya olur ve ba-

arl ailelere yapacaklar bir takm grev ve imtiyazlar verilebilir. An-

cak devlet nizam kurulup yerleince ve mevkilere ykselme bir takm

kanun ve kaidelere balannca eski imtiyazlarn sona ermesi gerekir.

Tarihte grld zere bu gibi imtiyazlar kurulu dzen iinde dzpn-

sizliklere sebep olurlar.

te mehur bn Kemal, Ahmet emseddin40 eyhulislam bulunduu

zaman (939 H. 1532-3 M.) Mueyyed zade Abdulvahlab Efendi'yi, bo-

alan Krk akeli Mahmut Paa Medresesine haksz yere kanun ve ni-

zama aykr olarak tayin ettirebilmek iin, Sadrazam Makbul brahim

Paa'dan4lriea eder ve brahimPaa da bunu Kazasker Fenarizade Muh-yiddin Efendi'ye sr.ler. Muhyiddin Efendi, bu istei tam yapmasa bile

reddetmez. Abdulvahhab Efendi'yi otuz ake gnlkl andarl-zade

brahim Paa Medresesine tayin etmekle yetinir. O zamana kadar krk

ake gnlkle yekten tayin olmak sadece Feneri zadelere' verilmi bir

imtiyazd42

bn Kemal Paa eyhulislan olduu halde' sadrazam vasta

klp kendisine iyilii dokunan Mueyyedzade Abdurrahman43 Efen-

dinin olunu kanuna aykr olarak ve gereksiz yere haketmedii birkademeye tayin etmek istedi ve ksmen de baard. Tayini yapan

kazasker Feneri zadelerdendi. Bir ka kademe iistten tayin olma imtiyaz

40 Babasuun ad Sleyman dedesinin ad Kemal Paaya izafet edilerek Kemal Paazade

denmitir. 1468 (873 H) Tokatta domu, 1525-6 (932 H) de eyhulislam olmu ve ld 2

evv,,1 940 (16 Nisan 1534) tarihine kadar eyhulislam olarak kalmu (smet Parmakszolu)

slam Ansiklopedisi "Kemal Paa. zade" maddesi 6 /561, 564, Mecdi, Sekayk- Numaniye

Tercmesi 381, 8mail Hakk Uzunc;arl, Osmanl Tarihi 2/665 vd.

41 brahim Paann rum.olduunu ounlukla zikrederler 494 de domu, ehzade Sley-

man (Kanuni) terbiye8inde yetimi 1523'de kaide ve gelenek d bir surette Kanuni tarafndan

vezirazam tayin edilmitir. Kanuninin kzkardei Hatice Sultanla evlendi. 21 Ramazan 942 (IS

Mart 1936) da idam edilene kadar sadrazamlk y~pmtr. t.H.U. 08manl Tarihi 2/306, 535,

Meydan Larousse 6/177 vd.

42 Atay, ekayk Zeyli 32, I.H.U. lniye Tekilau 68.

43 Abdurrahman Efendi, Ali elebinin olu ve emseddin Meyyed elebinin torunu olup

860 (1456) da Amasyada domutur. Amasyada sancak beyi bulunan elzade II'. Beyazd'n

iki alemlerinde bulunurdu. Fatih bu durumu hahe alnca ehzadenin lalas Fenarizade Ahmed

Beye (884/1479) gnderdii bir hkmde ehzadeyi kt yola sevkedenleri tedip etmesini bil-

diriyor. Beyezid Meyyed-zade Abdurrahmana para vererek kamasn tavsiye ediyor. O da

Halebe gidip okumaya balyor, oradan Tebriz'e Celaleddin Devvaniden okumaya gidiyor. Ba-

yezid padiah olunca stanbula geliyor ve ilmini stanbul ulema8 takdir ediyor, nee kalender-hane ve 80nra Sahn. Semanda muderris oluyor ve Rumeli Kazaskerliine kadar ykseliyor (t.-

H.U. O.T 2/657-59) Bu esnada bn Kemal Paa'y Sultan Beyazd'a takdim ediyor ve yksel.

mesine yardm ediyor (a.g.e.665).


20/42

34

",

HSEYIN ATAY

kendilerine yani Fenari-zadelere mahsustu. Fenari-zade bu imtiyazn

yalnz Fenari-zadelere ait olduunu ortaya atarak bakalannn buimtiyaza ortak kmalarm nlemek istemiti. Ancak sadrazamn sznde krmad iin ve gene de kendilerine verilmi imtiyazdan aa bir

dereceye tayn ediyor. Acaba dendii gibi bn Kemal Paann bylebir iltnasa gerek grmesi Abdurrahman Efendiden grd iyiliekar m, yoksa Fenarizadeye kar m? Madem ki onlarn byle bir im-tiyazlar vardr, bakasnn da olmaldr, dncesine yer vermek iinsadrazam araya koymu olabilir. Kendisi eyhulislamolduu halde bylebir istekte bulunmamtr. Hangi maksada olursa olsun bu uygulamann

kurulan dzende bir delik amak olduunu sonraki tatbikat gstere-cektir.

Abdulbaki Mahmud (1526-1600),Baki nvan ile tamnan nl airdanimend olduktan az sonra 25 ake gnlkle mderris olarak ta}inedilmesi iin Kanuni ferman verdi. Rumeli Kazaskeri Hamid Efendibu tayinin kanuna ayknln ileri srd ise de Kanuni'nin sran ze-rine otuz akeli, Silivri'de Piri Mehmed Paa Medresesinetayin edildi44

Muha Snanzade Hseyin elebi babasmn hatn in hemen40 ake ile Kalenderhane'ye tayin oldu45

Ahmed elebi, mlazemete ular ulamaz ivizade Mehmed Efen-di'ye46 damad olduundan dolay 969 (1651)da hemen otuz ake ile HacHasan-zade medresesine tayin oldu47

Ahmed b. Hasan: Hasan-Beyzade Ahmed Efendi 977 (1569-70)de ilk defa Krk ake ilc Kzl Musluk mderrisi olarak tayin edildi48nk babas Yavuz Sultan'n saddanndan idi.

Ebus-Suud'un olu Mustafa 982 (1574-5) de babasnn hatn iinilk anda "Sahn" mderris olarak tayin oldu49

44 Atayi, 435, Meydan Larousse, 2/83-84, tH.U. llmiye 46.

45 Atayi 278, Cahid Baltac. O.M.374.

46 Kanuni'nin eyhUlislarm Muhyiddin eyh Mehmed Efendi (. 954/1547) nin oludur.

937 (1530) de domu olup 989 (1581) de eyhUlislam olmu ve 995 (1587)


21/42

MEDRESELERN GERtLEMESt 3S

Dukadinolu Mehmed Paa 'nn olu Osman bey Paaoullarna(mehadim-i Alian) ait "Kanun- Kadim.i Osmaniyan" zere 984 (1576-

7) de mlazim olduktan sonra ilk anda elli ake ile Davud Paa Medre-sesi mderrisliine tayin olunmutuso.

Muha Sinan-zade Hseyin Efendi'nin olu Mustafa Efendi, 987(1579) den nce dedesinin yksek hatr iin (Sudur- Kiram Ceddi ali-anlarna ikram kasdedip) ilk anda krk ake ile Efdalzade medresesinetayin olundust.

Hoca Sadeddinin drdnc olu Abdulaziz 7 Rebiulahir 983 (1575)de domu olup babasndan mlazemet alarak 1003 (1594) de Dahil(elli-akeli) rtbesi ile Gazanfer Aa Medresesine "Hocazadeler Kanunuzre" tayin olmutus.

Kanuni devrinde Anadolu Kazaskeri (sadr) olan Cafer Efendi'ninolu Sunullah Efendi 960 (1553) de domu ve 977 (1569) de mlazim -ve 978 (1570) de ilk defa krk ake ile Beikta'ta Barbaros Hayreddin

Paa Medresesine tayin olmutuS3.

Sunullah Efendi'nin olu Dervi Mehmed Efendi babasnn 1612-de lm zere mlazm kaydediliyor ve ayn sene eyhulislam olu ol-

duunun erefine Zal Paa Medresesinetayin ediliyors4.Bu medrese Da-hil itibar edilmi ve elli akeli idiSS.

Seyyid Feyzullah Efendi'nins6 olu Fethullah Efendi, mderr'is ol-mak istedii zaman, eyhulislam Sadk EfendiS" kendisini Hari mder-

SO Babas Mehed Paa, anas II. Beyazd'n kz Gevher Melekah Sultandr. Ebus-Suud

Efendi'nin mlazemetini elde etmiti.l072 (1603) de vefat etmitir (At"yi, 460, LH.U. tmiye 74)

51 953 (1546) da domu ve 1032 (1623) lmt (At"y! 665-6)

52 1027 (1618) de Krk be yan bitirmeden lm~t (At"y! 629)

53 1000 (1591) Anadolu Kazaskeri, 1001 (1592) de Rumeli Kazaskeri ve 1008 (1599) den

80nra drt defa eyhulislam olmu. 1021 (1612) de vefat etmitir (AtaI553-55, tmiye Salnamesi

422, tR.U. Osmanl Tarihi 32/460. 61, Pecevi 2, 289).

54 Atay! 560 ve bir sene sonra taundan vefat ediyor.

55 .R.U. tmiye 72, Cahit Baltac, 466 Zal Mahmutpaa, kinci Selimin kz ah Sultanla

evlenmi, hanm ile 1580-81 vefat etmiti.

56 Tortumludur, 1074 (1663) t~tanbuI'a gedi 1080 (1669) da II. Mustafa'mn hocas oldu.

1097 (1688) de Rumeli Kazaskeri olmu ve aym 8ene Erzurum'" nefyedilmiti. II. Mustafa'mn

1106 (1695) da padial olnas zerine stanbul'a gelmi ve eyhUlislam olmutu 1115 (1703)

Edirne Yakasnda idam edilene kadar eyhulislam kald. Oul ve damatlann en yksek mevki-

Iere tayin ederek devlet idaresini eline geirmiti ve kendisi ile olu Fethullah'n ikenee ile l.

drlnesine sebep oldu (.R.U. O.T. 32/482-85 47/38 vd, tniye Salnamesi 491 vd, tR.U. tmiye Tekilat 73).

57 '1099 Rebiul alur 12 ubat 15.1688'den 1099 Cemazyelalur Nisan 1688'e kadar ey-

hUlislamlk yapmt. .H.U.Os.Tar. 32/481, 483.


22/42

36 HSEvtN ATAY

risi yapmak istemi ancak Fethullah efendi, babas daha nce iki ayS8eyhlislamk yapm bulunduundan eyhUlislamoullarnn Musla.

Sahn (Dahil-eIIilik)mderrisi olarak baladklarn ileri srerek bu tayi-

ni kabul etmemiti. Sonradan babas ikinci defa eyhlislam oluncaMusla- Sahn mderrisliine tayin 0lunmutus 9

Bu olaylarda grld gibi zadeganlk imtiyazna dayanarak dahayksek bir dereceye tayin olmay isternek bir hakm gibi iddia ediliyor.u da dikkati ekiyor ki, byle zadeganlk, imtiyaz resmi bir kanunhalinde olmayp iltimas, hatr ve gnl yoluyla tatbik edilerek ihdas edil.mitir. Sz geenin yrtt{;T,sz gemeyen ve hatr olmayan kim-

seye verilmeyen bir gelenek ve teamln kurumlamas olduu anlal-yor.

Feyzullah Efendi, alim bir zat olmasna karlk, hak ve adaletle igrmezdi. ok muhteris idi. Olu Mustafa Efendiyi iki senede medrese-den mezun ettirerek Selanik Kadl, Anadolu Kazaskerlii payeleri vesonra hemen fiilen Kazasker tayin etmiti. Kanuni'nin (?II.Selimin)kanunnamesinde Sahn'dan nce medreselerde be sene okumann mut-laka art olduunu bir dnrsek, ilerin nekadar rndan kt daha

iyi anlalr, Sahn'dan nce be sene olurba Sahn'da da enaz alt ay60tahsil grmesi gerekirdi. nc oluna daha on sekiz yanda ikenBursa Kadlni vermiti. En kk olu brahim'i de on yanda Ru-meli payesiyle Yeniehir Kads tayin ettirmiti61.

imdiye kadar verdiimiz misallerle sonrakiler hari yalz tayinsilsilesinde yolsuzluk olduu grlmektedir. tk tayn derecesinin s-tnde bir ka derece ile tayin bile byk yolsuzluklara ve itirazlara yol~mt. Bunun sebebIerinden biri olarak da sosyal yaantnn rol oyna-dn dnmek mmkndr. Fatih Sultan devrindeki maan Kanunidevrinde yeterli olmayabileceini ve iktisadi hayatn zorlam olabile-ceini hesaba katp, mderrslere ya ek maa vermeyi veya hatr ve ilti-masa yer vermeden ilk tayinlerde maa derecelerinin ykseltilmesi ge-rekirdi. Bu gibi tedbirler alnmam, ancak "zacleganlar" snf tremi

58 o .o (1630) dodu. 1105 (1693) de eyhulislam oldu. II. Mustafa'nn tahta knda az-

ledildi ve sonra 1118 (1707) ikinci defa eyhUlislam oldu. 1119 (1708) da azedildi ve 1121 (1709)

da vefat etti.

59 25 yanda iken bahas tarafndan Selanik Kadlna tayin edildi.Yine babas Feyzullah

Efendi olu FetbulIab kendi yerine eyhUlislam yapmak zere ona eyhUlislam payesi nrdirdi

(tR.U. O.T.32/484) Edirne yakasnda Fethullah birok kimse ile zincire vumlarak stanbul'a

Yedikule zindanlarna getirilmi ve yalnz FethulIah ldrlmtiir "(ta.u. O.T. 4/40 n).60 Cahit Baltac, O.M. 36, 41.

61 tR.U. Os.Tar. 32/484.


23/42

MEDRESELERIN GERLEMESi 37

Ye onlara ilk tayinlerinde bir ka derece yksektim maa verilmeye ba-

lanmtr. phe yok ki, bugne kyaslamak istersek, asistan olafl'.k

tayin edilmesi gereken bir kimse doent veya profesr tayin edilecek

olursa, hem manevi disiplin bozulur ve hem de artk ilmi almaya gev-

eklik ve ciddiyetsizlik gelir. Bugn de devlet idaresindcki bozukluun

sebebIerinden birisi, idare amirierine ve mdrlere istedii kimseyi is-

tedii greve tayin etmek iin "takdir hakknn" verilmi olmasdr.

Bir faklteden senelerce nce mezun olmu ve devam ettii grevinde

alrken, ayn fakltcden yeni mezun olan birini kdcmlisine ef veya

mdr yapmak, devlet memurlar arasnda en byk huzursuzluk se-

bebi ve devlet ilerinin a,ksamasnn ve gerei gibi yaplmamasnn nc-denlerinden' biridir. Ama Hkumet bakannn ve bakanlarm bu

yolsuzluktan habersiz olduklarn sanmak' saf dillilik olur. te Os-

manl devrinde de hyle olmutur.

Buraya kadar ki misaerde yetersizlik ve kahiliyetsizlik itiraz

grlmemektedir. Tafra, srama denilen st dereceye tayin sz konu-

su olup, itirazlar bu sramaya yaplyordu. Sonralar da kanun oldu.

imdi vereceimiz misal, yetersizlik belgesi sayl~. Ii.Sultan Be-yazid kendi kuIIardan olan zamiri lakapl Hamza Nureddin adndaki

zat Saln- Seman mderrisi yapmak istemiti. Kazasker Meyyedzade

Abdurrahman Efendi, adayn o dereceye tayin edilecek kadar ilIne sah!p

olmadn padiaha syledi. Padiah da "Ykse~ 1Iimlerden okutmaa

kadir deilse "Kafiye" (nahiv kitab)nn orta seviyede bir erhini okut-

maya kadirdir" diye srar etmi ve onu tayin ettirmitir62

Medresenin bozulmas, hep medreselilere yklenir. A~lnda ilk defa"

bozmaya alan gene idareciler, saray ve padiahtr. Daha donsu me-

seleyi st kademenin sorumluluuna brakmak gerekir. Ulema ve devlet

adamlar birbirinin hatrna riayet etmek zorunda kalmlardr. Biz bun-da sosyal dunmun da etkisi olduunu ilave etmek istiyoruz. Devlet

gerei kadar bym, "artk snrlar daha uzaklara gtrme evki ve

azmi hem padiahta ve hem de yksek devlet adamlarnda kaliamt.

Padiah artk post nein olmu, sa~aydan dar kmaya gerek grm-

yordu. Devlet adamlar da birbirine dp baa gemek i;in cinayetler

62 Meedi, ekayk Terciirnesi 3,~7, t.R.U. lmiye Tekilat 68. Seyyid Riikncddin Hasan

b. Muhammed sterbadi (. 717 H) el.Kafiye'ye erh yapmtr. Bygiin ad ei-Basit, orta

el.Mutavasst) buna el-Vafiye denir, Rir de kk bir erhi (Katip elebi, Kefcl-Zuin 2/1370)vardr, skdar, Selimaa Ktphanesinde 1152 no,da bulunur. 952 H. de istinsah edilmi,

kk hacimli 230 varaktr. Selimaa Nurbunu Sultan no: 127ve 133 de bulunur ve 126

varaktr. II. Beyazd, bu orta erhi kasdetmiti.


24/42

33 HOSEY1N ATAY

ilemei mubah deil, sanki d4}vletikurtarmakiin farz haline getirmi-

lerdi. Sava olmaymca da nfus oalm, gelir azalmt. Milletin sava

gelcne~ olduu iin ziraat ve ticarete yatkml pek yoktu. Yine devlet

kapsna dayanmak zorunda kalmyordu. tmiye tekilat ise devlet iin-

de en msait ve en gvenli meslek idi. st kademede olan alimler ve dev-

let adamlar kendi oeuklarnn geleeeklerini dnmek mecburiyetini

hi~8ettilcr. Bu duygu herkese hakim olunca birbirinin hatrn krmamay

kanundan ve gelenekten yc tuttular. Bu suretle iltimas ilk anda hafi-

finden balad ve sonra her tarafa yayld, ust kademeden alt tabakalara

indi. Bir kanun bir defa inenmeye grsn, her zaman inenjr. st

kademedeki adamn ineme hakk olur da alt kademedekinin olmaya-cam kim savunabilir. nce iist kademe de devlet adamlar, idareciler,

kadlar ve yksek kademedeki ilim adamlar, alimler, kendi ahsi men-

faatlerini toplumun ve devletin menfaatndan nceye aldlar. Kendikarlarn teminat altna almak ilk ve son amalar oldu.

lmiye snfnn, yani medresenin bozulmasnn !'ebeblerinden biri

saylan zadegan snfnn tiiremesine Kanuni Sultan Sleyman'm ho-

cas Dalayl Hayreddin' b. Evhad'n {:950 /1543) kartm olduu

"Hoca Zadeler Kanunu" olduu ileri srlmektedir63 Hayreddin Efendi'-

nin sebep olduu iki kanun vardr. Biri padiah hocalarnn oullarnnilk anda Dahil (ellili) medreselerine tayin edilmelerinikanun h'lline getir-mi olmasdr. Bu sonralar mevali denen, yksek mevleviyet mertebe-sine kan kadlarn ve alimlerin ouIIanna da ternil ediImitir64

kincisi de padiah hocalarnn mlazimlerinin (asistan)-yirmi beake ile tayin edilmelerini temin eden kanun ve gelenein "icat etmiolmasdr6s

Bu fertilik ve hencillik, bugn bile slam toplumunu kemiren bir

hastalk halinde memleketimizde de hkm srmektedir. Biz burada

yalnz medresenin bozulmasna aksedi ynleri zerinde durduk. Bunun

ilmin gerilemesine sebep gsterilmesinde isabet vardr. Bu durum, hak-

sz yere bir ka kademe yukarda olan mevkilere tayinler yapmak ve bir

de yeteneksiz kiileri layk olmadklar mevkilere, medreselere tayin et-

mek suretiyle, mderrisin ilmi seviyesini, yksek medresenin ilmi sevi-

yesine ykseltmek deil, yksek ilm seviyedeki mderrislii alaltarak,

dk seviyedeki mderrisin seviyesine indirmekle oldu.

Bir gn Kazasker emseddin Molla Kethudazade Kazasker Sadk

Efendi'yi Konanda ziyarete gider. Sadk Efendi'nin Hamdi adnda63 Meedi, akayk Tercmesi 440, .H.U. lmiye 148.64 C.Baltac. Osmanl Med. 26.65 .R.U. 1niye 148, Mecdi ag)',


25/42

MEDRESELERN GERLEMES 39

kk yataki olunu grr ve bu mderris oldu mu diye babasna sorar.

Babas da olmad deyince, emseddin Efendi hemen eyhulislama giderve mderrislik ruusunu alp getirir verir66

. Bu olayn asl sebebini bilmiyoruz. Ama bir kazaskerin dierine yap-

t yarenlik. olsa gerektir. nemli olan bu gibi olaylarn vukuu ve zade-

ganlar kanununun yrrlkte olmasdr. imdiye kadar grdmz sla-

hat ferman ve kanunlarnda "zadeganlar" kanununun kaldrldna dair

ak bir ifadeye rastlamadk. Bu kanun yrrlkte olduktan ~onra sla-

hat alt tabaka iin mi getireeeklerdi. Elbette yeteneksiz kiilere ilmi

mevkiler ve payeler verilmesi bazan }le boyutlara varmt ki, daha er-

ginlik ana gelmemi, sakal ve by bitmemi ocuklara da icazet(diploma) vermek sureti ile onlarn mdenis tayin edildiklerine67 bile

ahit oluyoruz. Bu tr hatr ve iltimasn ferdi ve ailevi karlarn ilmin

gerilemesine u noktadan da sebep olduu bir gerektir. Byle yaplmak-

la st kademelerdeki btn ilmi kadrolar doldurulmu ve dardan ls-

tanbul'a gelen, senelerce mrn ilme vermi genlerin nleri tkanm,

ykselme imkanlar kalmamt. Artk ilim yapmak belirli ilmi kadrolarn

inhisar altna alnm oluyordu. Her nekadar beikteki ocuklara ilm

rtbeler ve mevkiler verildii ok kimse tarafndan kaydediliyorsa da

biz henz, on yandan aa bir ocua ilmi bir paye verildiini gbteren

bir misal bulamadk. Ama on yandaki oeua verildiinin misali yu-

karda geti. Eer bir misal yoksa on yandaki oeua verilmesi muba-

laa edilerek beikteki ocuk demek sureti ile iin vehameti anlatlnak

istenmi 0labilir68

ada bir yazarn mahedesi

Beneillik ve ferdiyetiliin Osmanl medreselerinde ve ilim evre-

lerinde nasl bir kntye uradn o zamann yazarlar da dile getir-

66 t.H.U . Ilmiye 263 notta.

67 Ahmed Hikmet Mftolu, bu hususta der ki: "1000 (1591) tarihinden sonra" her mas-

lahata hatr kanmakla ve emirde msamaha olunmakla bir "ilmiye zadegau" snf zuhur etti

bu snf mensubunu baba yuvasnda,ana kucanda mus ve mevleviyet olarak kesbi rifat edenler'

ve talebelikten yetienler bekar \lcanda ve hasir ovasnda meyus-u fazilet kalrlard (On Birinci

Aari Hieride Trk Menabii Irfani, Mihrab 21-22, Terin Evvel 1340 (1924) ~ayfa 723).

68 Mehur medrese alimi Kk Hamdi (Yazr) yle der: "Niin Mebadi.i U\um-u slamiye

harabezar alem olmu!

Niin imamet, hitabet, vaizlik, mderrislik tevliyet (mevleviyet) ve sairc gibi emanet-i

Haliye beikteki ocuklara rsen tefviz olunmak, Kanun hkmne girmi, naehiller eline dmve o vazaif-i aliyeyi biliakkn ifa edecek zevat yetitirilmemi ve huday. nabit olarak kendii.

inden yetiip de srasnda bil fiil ifay hizmet edenler haib ve hasir braklm! (Beyanul.Hak

aded 9 -sayfa 180 1326/1908).


26/42

10 HSEYN ATAY

milerdi. Zamannn en nemli kiisi olan Gelibolu'lu Ali Mustafa b.

Ahmed'in69 fikirlerinin zetini vererek, bu konuya ksaea deinmek isti-

yoruz. Yaad zaman ve mahade ettii olaylar doru olarak anlat-

makta olduu kabul ediliyor. Onun ifadesine gre medreselerde ve ilim

evrelerinde ilim seviyesinin dmesi be sebebe dayanmaktadr ..

1- Hocalarn ve talebenin devamszl "zamanmzda (1591 den

sonra) mderrislerin haftada drt derse devam etmeleri ve danmend-

lcrin dersleriyle meb'Ul olmalar muhal oldu".

"Mder'ris vard ki ayda bir kere derse gitmezdi. Ni.n gitsinki, oku-

tacak talebe bulamaz ve buba da kendisi ders vermee kadir deildi".

-Bazlarna gre bu ihmal ve liyakatszla sebep mevali zadelerin orta-

ya kmasdr:

a) Padiah hocalarnn oullar on drt ve on bir yana basnea

ilk anda eli akeli Dahil mderrisi70 ve

b) eyhulislan olu ise ayn yata elli akeli Hari mderrisi,

c) Kazasker oullar, ilk anda krk akeli medrese mderrisi" ve

d) Taht yani Eyalet Kadlarm oullar ise yirmi beli ve otuzlu

medreseIere hi sra beklemeden kk yata mderris olurlardn.

Ali daha da tafsilatl olarak bu sosyal dunmu okuyanlarn gz-

nn nne sermektedir:

"Bunlar hi bir medrescde sra tahsili grmeden beikte iken m-

lazm, sz sylemeye kudreti olduu zaman (yani oeuk konumaya

halaynca) mderrislik yolu alr ve bla erince molla (byk kad)

olmaya yol alr, tra gelineeye kadar manspleri ve medreseleri dolar ve

tra geldikten sonra beyz ake ilc mevleviyete (yksek kadla) ular".

2- st kademelerin tkanm olmas talebenin alma arzusunuykard. Mevai-zadelerin ok ksa zamanda ykselmeleri hakiki tale-

henin evkini ve rabeini krmaya sebep olurdu.

69 1511-1600 (948-1008) yllanda yaamtr. Krk kadar eser yazn~ ama en nemli,iolan "Knhl1l-Elbar" 1000-1007 (1591-99) yllannda kaleme alnt (slam Ansiklopedisi c.11

304.-306)

70 III. Murad'n hoca" l\'evali Efendi'nin olu Sadeddin (984-1042/1576-1633) 1007/1599

da Hocazadeler Kanununa gre ilk olarak ah Sultan Medresesine (elli akelioDahil) mderris

oldu (Atay!, 719, C. BaItac, Osmanl Medreseleri 438, LH.U. lmiyc 73).

71 eyhi Abdulkadir Efcndi'nin Kaza,kerlii esnasnda olu Abdurrahmini Efendi Efdalza-

de medre,e,ine, krk akc ile 990/1582 de miidcrris oldu (97~ /1562-1002/1593 yllannda yaad

(Atai 325) Bu medresc 990/1582 lerde elli akeliler ara'ma girmiti (C.Baltac, Os. Med. 439,

441, 532).

72 LU.U. tmiye 69.


27/42

MEDRESELERjN GERjLEMESi 41

"O halde Trk ocuklar niye megulolsunlar, gnmzdeki med-

rese]erde niye ilim tahsil etsinler. nk bunlarn mrlerinin sonunda

varamayacaklar mevkiye bir elebi, soyuna baklarak daha ocuk iken

u]amaktadr"73.

3- Anadolu ve Rumeli halkndan olup byklere intisap etmi

olanlarn hami]erinin iltimas yapmalar. suretiyle medreselerdeki prog-

raml tahsili grmeden il~iye snfna girmeleri de ayr bir sebebdir.

4- Rvet ile mderrislik ve kadlk elde edilmesi olaydrH.

"Zamanmzda mderris ve kadlarn cahil kalmalarnn sebebi,

cahil zenginlere olan riayettir. Btn mevkiler layk ve mnasib olannaverilmez. Mevki rvet salan ve yalvarp yakaranlara vt'rilir. Bundan do-

lay mderris ve kadlar byk]ere dayanmaya alr ve onlara sna-

rak (ttka?) ma] toplayp mevkileri amaya almak sayesinde zama-

nn ileri gelenleri ile yarr ve onlar geerdi "75:

5- ilim ile ceha]etin ayn say]mas ve ikisini birbirinden ayrma-

mak suretiyle alim ile cahilin bir tutulmas ilme rabetin azalmasna ve

cehaletin yaylmasna sebep 0]mutur76.

Ali'nin Trk ocuklar tabirini kullanmasn, bugn iin anlamakzordur. Zamann sosya] ve ilim hayatn iyi bi]mee ihtiya vardr. Bu,

st mevkilerde olan eyhftlis]am, kazasker, Paa ve stanbu] kadsnn

as]en Trk o]madklarn iddia etmek olur. nk onlarn oullar bu

imtiyazlara sahipti. Anadoludan gelen talebeye Trk ocuklar diyerek

bir ayrm yapm oluyor, Ama gerekten yle deilse, Trk ociklar-

dan neyi kasdettiini anlamaktaki zorluk devam edecee benziyor.

8- Akl limlere Dmanlk.

Medreselerin gerilemesinde roloynayan balca sebebIerden biri de

tecrbi ve akl ilim]ere kar klmasdr. ilerde gsterilecei zere d-

nce tarz medreselerde programlar etkilemi ve insann dncesini ve

muhakemesini gelitiren ve ilmini artran akla dayal


28/42

42 HSEYiN ATAY

ve Hadis-i eriflere bir gz atld zaman ilim, fikir, tefekkr, taakkul,

akletmek, akl, tedebbr, nazar (bakp dnme), grme (n'yet) ma-

hade ve hikmet gibi birok kelime insan dnmeye, muhakeme etmeye

bir eyi baka bir eye mukayese etmeye, bilinenden bilinmeyeni kar-

maya, istidlal etmeye tevik ettii ve bunu en kutsal bir ibadet sayd

halde, slam dnyasnda ve slam toplumunda fikirsizlikten, d11ce-

sizlikten, akla ve' ilme kar kmaktan yaknmak gerekten zcdr.

Ne are ki bugn bu satrlarn yazld Ocak 1981 ylnda bile ayn

ikayeti tekrarlayacak dunmdan kurtulmu olinadunz burada belirt-

mek isterim. '

Filozof ve dnrler de her insann yksek ilim ve dn'ce dzeyin-

de olmayacan, her insann anlay, kavray ve ilim yapma ile dn-

me yeteneinin deiik olduunu sylemilerdir. Tarihteki toplumlar

tekil eden insanlar arasnda dnce ve anlay farkndan doan ihtilaf

ve kavgalar biliyoruz. Bugn de ayn tip insanlarla yan yana, i ie ya-

yoruz. Bu ayrlklar psiko sosyal etkenler ile siyaset ve idarecilikle ilgili

sebebl~r krklemi, bytmtr. Ancak slamn ruhuna ve amacna

aykn bir davran olan ve Kurann nerde ise her ayetinde tenkit edilen

dnce dmanl mslmanlar arasnda geerli olmamalyd. Oysaincelediimiz ada ve zamanmzda dnenler, hikmet ve felsefe ile

megulolanlar nerde ise kafirlikle itham edilmi ve edile gelmektedir.

Biz bu olumsuz tutum taknmay baz sebebIere dayandrmak suretiyle,

slam dininin dnda olan amillere gre aklamak niyetindeyiz.

a) ahsiyetilik

limleri, slamda gelenek haline gelen felsefi, yani akli ve nakli

tasnife tabi tutarak bu sebebi aklamak istiyoruz. Medrcse alimleri ve

talebeleri iinde bu iki tr ilimden biri kendisine daha kolay ve yatkngelebilir. Genellikle nakli ilimler daha kolaydr. Onlarn taraftan daha

ok bulunur. Akt ilimler ok zordur. nsann beynini atlatacak dere-

cede zihni yormaya dayanmadka sonu kmaz. Ama kafasn altrp

akli ilimIerde ileri giden, her eit m11akaada, toplant ve karlam~da

nakli ilimIerde durup kalan kimseyi tenkit eder ve onun ileri srecei

herhangi bir sz vc hkm felsefe, dnce ve mantk bakmndan mii-

dafaa edemez duruma drr. Felsefecihemen tenkide balar veya ba-

ka hkmler ve fikirler ortaya atarak nakiicinn anlamadan ve d~-

meden konutuu dinleycnlerce hemen anlalr.

Bylece ahsi bir ekime ortaya rkar. Nakilci kendisini felsefeci-

.nin karsnda savunamaynca, hemen ithama, tekfire gider ve ounluk


29/42

MEDRESELERtN GERILEMESi 43

dnme ve muhakeme melekesine sahip olmadndan nakilciin ta-

raftan oalr. nk taraftar da ya tm cahildr veya kendisi gibi

nakilcidir. Burada u nokta ok nemlidir. Nakilcinin ahsiyeti zayf-

tr. Kendisini felsefi muhakeme yoluyla savunamadndan kendisinde

aalk uuru hakim olur. Karsndakini yere sermeyi dini bir grev

olarak grr. Yapaea kar saldr ve tenkitlerde dinin verdii ly

de karr. Ama hikmet bilgisi ve mant kuvvetli olann ahsyeti de

kuvvetlidir, aalk duygusuna kaplmaz. Bu olgun ahsiyet, bilmedi-

ini itiraf etmekten


30/42

HSEyiN ATAY

ve gleri kalmamt. Bunun iin, onlarn kart fikirlerine cevap

verecek ve mcadele edecek mslman di!nrlerine de ihtiya du-ylmamt. Devletin snrlar dnda kalan milletlerin de daha

kuvvetli bir felsefeleri ve ilimleri yoktu. Bundan ayr olarak, o zama-

na kadar dnya JJlilletlerind~ zellikle Orta Dou ve Avrupa millet-

lerinde hakim olan ilim ve felsefe hepsinde mterek almann yannda

Islam toplumlarnda daha yksek seviyede olduundan rekabete gerek

grlmyordu. Bu durum slam'da ilim ve felsefenin duraklayp sanra

da gerilemesine bir sebep tekil eder. nk tartma, atma,. mea-.

dele ve savunulacak bir ideal yoktu. .

c) slam ilimIeri, biri fikri, itikridi, yani felsefe, dieri de ameli,

tatbiki, hayata uygulamas olan slam Hukuku (fkh) olarak tefrik edil-

miti. slam taphmunda itikadi ilimIerden ok slam Hukukuna ihtiya

vard. Gene slama gre mslman olmayanlar mslman yapma zo-

runluu yoktu. O halde gayri mslimleri mslman yapmann yerine

onlar idare etme grevi vard. Bylece "Fkh"a nem vermek gerek-

miti. Byk imparatorluun iinde mevcut btn halk iyi ve adaletle

idare etmek grevi "Fkh"a aitti. O halde fkh iyi okunmal, okutul-

mal idi. nk toplumun sosyal ve ekonomik problemlerine zmonun tarafndan bulunacakt. te Fkhn arlk kazanmasnn nedeni

de bu idi. Bu suretle d'er felsefi ilimler kenara itildi veya tamamen

kaldrld. slamn inan esaslar alt ilke halinde "Ament" de formle

edilmiti. Bir kimse bunurendikten sonra artk felsefi mnakaaya

lacet grmftyardu. nemli olan gnlk hayatnda ne yapmas gerek-

tiini bilmesi idi. Fazla olarak, toplumdaki aksaklk ve bozukluklar

felsefe okuynlara ve onlarn felsefi mnakaalar yoluyla insanlar dinde

pheye drdklerinden insanlarn eriat dinlememeye sevkettii

ithan da felsefenin kaldrlmasna ve yerine fkhn konmasna sebepoluyordu. Dorusu, fkhn i grebilmesi iin ve geerli olmas iin anun

gerekesi olan lmi Kelam'n ve felsefenin iyi bilinmesinin gerektii ka-

bul ed;lmiyordu. Aslnda bugn (1981 de) bile eskisi gibi dnenler

aznlkta deildir. Eskinin ykl sebebirin yeninin ykl sebebi ola-

can hala dnen pek az kimse bulunmaktadr.

d) Fkln, dinin btn ilim dallar yerine gemesi:

eriatn, fkh ilmi ile ayniletirilmesi ve eriatten ibaret saylan

dinin fkhta gerekleecei inancnda karar klnma>! dier ilimIerinsnk kalmasna gtrmtr. Mslmanlar din ilimIeri yerine kam ola-

cak hayat kucaklayan, hem hukuk ve hem de ibadetleri iine alan, dier

bir deyimle hem Yce Allah'la ilikilerini, hem devlet ve fertlerle iliki-


31/42

MEDRESELERIN GERILEMES 45

lerini dzenleyen geni kapsaml fkhda her istediklerini buluyorlard.

Din namna fkh okumak yeterli idi. Burada Leo Strauss'un, Hristi-

yanlk ilc slamiyet ve Yahudilk arasnda bulduu en byk farkn ne

olduuna temas edersek konu daha aiklk kazanacak gibidir.

"Hristiyanlara gre, kutsal dstur vahyedilmi Ke1am ilmidir.

Yahudi ve Mslmanlara gre kutsal dstur, hi olmazsa balang

olarak, lahi Kanum~n (Fkh veya Talmud) doru yorumundan ibaret-

tir. Yahudi ve Mslmanlara gre anlalan Kutsal dstur'un, Hristi-

yanlarn Kutsal dstur anlayna kyasla, felsefe ilc pek az ortakl

vardr. Bunun iindir ki Yahudilikte ve slamiyette felsefenin durumu

Hristiyanlktan ok daha istikrarszd. Bu fark, ksmen Yahudi veslam dnyasnda felsefi aratrmann nihai yklmasn aklar, ki bu

yklmann Bat Hristiyan dnyasnda bir paraleli yoktur" 77.

L.Strauss'un sznde hakikat payn grmemeye imkan yoktur.

Bu yalnz Osmanllann du.raklama ve sonraki devirlerine deil, slam)n

ilk ;levirlerine de u.ygun J.mektedir. Birinci hicri asrdan balayan Ke-

lam ve felsefeye kar menfi tutumu da izah etmektedir. Hristiyonlar-

da eriat olmad iin, itikat ve lahiyat'n fdsefeye olan ihtiyacn gide.r-

mek zere felsefenin Hristiyan ilahiyatna yardma anmas normal-dir. Ama Yahudiliktc ve slamiyettc itikattan ayr olarak eriat vardr.

Hayata o dzen verir ve onun felsefeye ihtiyac yoktur. slama gre

anormalolan Kelam ve dnceye kar cephe alnmasdr. Bu, Kuran'm

tutumuna tamamen aykndr. Zira ~ir ie yatkn olma, bir ii yapmaya

hazdk nce zihinde, kafada balar. Kurann bu felsefesini zamanmz

mslmanlarnn alimleri arasnda kavrayanlar pek aznlktadr. lim- .

leri besleyen ve ilimieri ilim klnasokan ve onlara ilmi formu veren

felsefe ve f~lsefi dncedir. Kuran- Kerim zihin, fikir yoluyla insann

davranlarna yn vermeyi ve onlara dzen vermeyi ama edinir. Bu-nun iin Kuran'da ahkam ayeti pek azdr. Oysa ilmi az olanlar gr-

nteki har'cketlere nem verdiler ve slamn ruhunu kaybettiler, ve

fikir yapsn' kaybettirdiler.

e) Felsefi dnceye ve felsefeye, tecrbiilimlere kar fiili d-

manlk:

Fatih Sultan Mehmcd, imparatorluu kurduu gibi ilmin de yk-

selmesi in elinden geleni yapmaya almt. retimi skbir okul

sistemine balamay baard. htedii alimi azil ve tayin ediyordu. Bu,~iyasi gcn ilim zerine hkmranl idi. Bizce ~oru deildi. Bunun

77 Leo Strauss. Perseeution and the Art of Writing, 19, Free P.ress, 1952.


32/42

46 HSEYN ATAY

yannda alimIere elinden geldii kadar hrmet ve iltifat ediyordu. Kt

bir niyeti olmadan, ilim namna, byk alimIeri arp yannda mna-

kaa ettiriyor, galip ve malup olan ilan ediyor, bylece daha ok al-

malar iin onlar tevik etmi oluyordu. Ancak Lu bence, haysiyet knc

bir davrant. Karamanh :Mehmet Paa, Hocazadenin malup ettii

Alaeddin Tusi'nn talebesidir, hocasnn intikamn almak iin Hocaza-

.deyi Kad bulundub'll znik'ten stanbul'a arr. Hocazadenin haberi

yoktur. Hatipzade ilc mubahasaya tututurup Hatipzade Hocazadeyi

yenecek ve bylece hocasnn hncn alacaktr78

Veziriazamn, sanki yatl okula yatraca bir talebeyi msabaka

imtihanna arr gibi koskoca allameyi ta znik'ten tanbul'a getirt-.meye ne hakk vard? Hocazade nce gelmeyi kabul etmiyor, ama korktu

diyeceklerinden ekinerek geliyor. Nihayet alim Sinan Paa araya gi-

rer ve mabahasa iptal edilir. Burada asl zerinde durulmas gereken

baka bir nokta da byle herhangi bir konuda deil de genel bir muba-

hasa ancak ansiklopedik bilgi sahipleri arasnda geerli olur. Bu muba-

hasalar derinliine ihtisas bilgisini deil geiel kltr gerektirir ve tevik

eder.

FiLnca ve falanea kapacaHar, hakemIerin de tayin edildii ilanedilerek yarma ve mcadele balyor. Sonra galip ve malup ilan edili-

yor19 Birinde galip gelen brnde malup olabilir. Sonra ite falanca

bilemedi diye millete ilan etmek hi de ho bir durum olmuyordu. Alim-

leri birbirine dman edip aralarndaki sevgiyi hrmeti kaldrmaktan

baka ne ie yarad bilinmeyen bu sistem yanh bir uygulama idi. Pro-

fesr kazanamad derler diye ben ahsen en ok sknty profesrlk

imtihannda hissettim. Fatih devrindeki ulemaya baknca her birinin

ilirode dev gibi ahsiyetler olduunu gryoruz. Hayatlarn inceledii-

miz zaman, hi birinde huzur kalmam, acaba kim beni ne zaman ma-lup edebilir dncesi onlar tedirgin ediyordu nk bu msabakann

bir sonu yoktu. Her gn ve her an imtihana ekilme ihtimali vard.

Rezil olmamak iin ne yapmak gerek diye alimlerde bir endie her an

mevcuttu, iin iinde vazifeden atlma da vard. Sonra una dikkati ek-

mek istiyorum. Fatih zamanndaki alimler Fatih zamanndan nee ye-

timilerdir. Onlarn alim olmasnda Fatih'in bir emei gememiti ve

Fatih'in medrese sistemi de henz kurulmamt. Aslnda ondan sonraki

alimleri Fatih'in devrndeki alimlerle mukayese yapmaldr ki, aralarn-

daki fark iyi anlalsn.

78 A. Sheyl nver, age 211.

79 A. Siiheyl nver, Fatih Klliyesi, 194-220.


33/42

MEDRESELERiN GERiLEMESi 47

Alimler arasnda bu mnakaa ve yanma, aralarnda dmanl

krklemi ve nihayet Hatipzade Molla Lflfi'nin ldrlmesine fetva

vermi ve zamann padiah da, bu hava iinde fetva)' tenfiz ettirmitir.Sebep kskanlk ve yanlnn ortaya kma korkusu imi. Artk herkes""

susmaya mecbur kalm, kimse fikrini sylemeye cesaret edemez olmu-

tu. te Fatih'in at msabaka n byle kt bir sonula kapa-

mtr ve ilim hayatn karanlk tnele sokmutur. Sanki ulema Fatih'ten

nce yarmyor muydu? Ama daha nazik, daha zarif, herkes ne yaptn

iinden biliyordu. stelik bu dosta ve arkadaa hem de hoca ilc tale-

besi arasnda oluyordu. Kimin kimden hangi konuyu daha iyi bildiini

de biliyordu ve gidip ondan okuyordu. Fatih askerdi, gen ve dinamikti.

Sava meydannda galip gelen daima ykselecekti. Bylece yene ycne

ara deen en byk imparatorluu kurduu gibi en byk alimi de ye-

titireceini sanyordu. AlimIerin toplantlar bir sava haline getirildi.

phesiz Fatih Sultan Mehmed iin buna varacan bileme~di. yi niyet

sahibi idi ve Hatipzade fetvasn onun zamannda verseydi, kanaatimce

nce Hatipzadeyi hesaba ekerdi. Bunun iin II. Beyazd'n, Molla Lt-

fi'yi sevdii syleniyor, fetvay infaz ettirmesinin de bir sebebi o~al-

drSO.Ancak burada tekrar unu belirtmek isterim ki, ilim, siyasetin

emrine girmitir. lmin, yani ilim adamnn siyasete hakim olduu istis-nai olaylar olup yok denecek kadar azdr.

Molla Lutfi'nin ldrlmesinden (1495) takriben bir asr sonra III.Murad'n hocas Sadeddin Efendi'nin, padiaha bir rasathaneye olanlzumu anlatmas zerine 1576'da rasathane yaplmtr. 1577'de ey-hflislam olan Kadzade Ahmed emseddin Efendi, Sadeddin Efendiile aralarndaki husumetin etkisi ile rasathancnin uursuzluk getirece-ini padiaha telkin ederek rasathaneyi yktrmtrs1 Siyasi'iktidara ya-ranmak iin yaplan ahsi ve benci zararlar ve siyasilerin de hereydenfuz sahibi olduklar aktr. Ancak i zincirleme gitmektedir. Zincirinba so~an padiah iin ehli deilse, ilim de siyaset de periandr. Sankibugn de idareciler vesiyasiler ilme ve ilim adamna hkmetmektedeil midir? Onun iin arzulanan ilim adam yetimiyor.

80 Molla Ltfi iin Bk: Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim 45 vd. l.n.u. tmiye Te.232, A. Sheyl nver, Fatih Klliyesi 189, 215, 6. Molla Lutvfi'nin katli ile igili smetparmakszolunun yaynlad "Risale"ye de'bak. Belleten, 675-682 sap: 176, Ekim 1980.

Bu Risalenin yeniden nere muhta olduuna iaret etmeliyiz.

81 Adnan Advar, Osmanl Trklerinde tim 84, 86. Kadzade Ahmed emseddin MahmudEfendi (Edirne kads) nn oludur 918 (1512) de domutur. Normal Medrese tahsili grmtr.988 (1577) de eyhlislam olmu, 988 (1580) de vefat etmitir. Zeki, asabi ve atlgand. Mutead.

dit eserlere erh ve haiyeler yazmtr. Ne areki rasathanenin yklmasna sebep olmas ile ha-tas, sevabndan byk olmutur. (Bak: Atai, ekayk Zeyli, 259, tmiye Salnamesi 392-3, L.H.-

U. Os. Med. 32/453-4, esbit Baltac 68, Aydn Sa)'l slam Ans. 9/631, Osmanl Mellifleri

1/401).


34/42

48 HSEYtN ATAY

Molla Ltfi'nin lmn (1495) belirli hir .tarih alrsak, 1656 ylna

kadar tam yz altm sene, stanhul'un ilim evresi ve zihniyetinde ka-

ranlk bir devrenin hkm srdn gryoruz. mam Birgivi, Mu-

hammed b. Pir Ali (1522-1573) stanbul'da tahsilini yaptktan ve haz

grevlerde bulunduktan sonra, samimiyeti ve ak szll ile bn

Teymiye'nin yolunu tufmu ve yeniden bid'at ve snnet atmasn

balatmtr82 Yolunu izleyenere, Kadzadeler (veya Fakiler: Fakihler)

denmi olup eriat koruma davas ile ortal huzursuz etmilerdi, Za-

manlannda, felsefi ve tecrbi ilimlerle megulolup mehur olan bulun-

madndan karlanna hcum edecek sadece sofiyye mensuplann bul-

mulard.

Burada proble:Q1iKadzadeleri medreseli kabul edipte medresenin

tarikata kar mcadelesi eklinde grmemelidir. nk, nce medteseli

olan ELus-Suud Efendi'nin mam Birgivi'ye kar cephe aldn hatr-

lamamz lazmdr. Kadzade Mehmet Efendi'nin nizaml bir medrese

tahsili grd anlalyor. tekilerin tahsillerinin tam olmad ve cer-

hezer cahil kimseler olduu ortaya kyor. Zira Kadzadelerin karsn-

da olanlardan Mehmed Aa Camii mam konu ile ilgili kitaplarn top-

layp bir katra yklemi, Fatih Camiine gelip Kadizadelere meydanokuyarak "ite meydan" diye kadzadeleri beklerneye koyulmu, fakat

kimse mnazaraya yanaamamt. Bylece Kadzadeliler halkn nnde

ilmen malup edilmilerse de vaizleri ile sarayn aa takm balt~elar

vesaire yoluyla saraya nfuzlarn geirmilerdi. Kadzadelerin ele ald

ilk mesele msbet ilim ve matematik okumann caiz olup olmamas idi.

Sonra ii aztarak eitli istekler ne srmek sureti ile hasmlarn l-

drmeye kadar vardrm,lardr, Bu durum karsnda artk felsefi ilim-

lerle uramay kim bana bir bela olarak alabilirdi. Her nekadar 1656

ylnda Kpr.l Mehmed Paa Kadzadeli Dstuvani8) ve arkadalannKbns'a srmekle ilerini bitirmi84 ise de, artk ilme hz verme ve felsefi

'ilimlere ynelmeye kimsede' evk v~ azim kalmamt. Medreselerden,

msbet ilim ve felsefenin, hatta yksek Kelam eserlerinin -ki bunlar

felsefedir- kaldrlmasna sebep olmulard. Henz bu eserlerin medre-

eslerden kalkmasn gsteren bif fetva veya fermana tesadf edilmemi-

82 Kasm Kufravi, slam Ans. 2/634, Kadzadeler tabiri, Doani Mustafa Efendinin 990

(1582) de doan Kadzade Mehmet Efendiye atfen verilmitir. Balke,ir'de domu, Birgivinin

talebesinden ders grmtr (Bk: l.H.U. Os. Tar. 31/363-374).

83 stiivani Mehmed Efendi am'hdr, orada adam ldrd:,riisyleniyor, kan 1.tanbul'a

gelip Ayasofya Camiinde direin dibinde vaaz verdiinden bu nvan almt. Onemli olan ilmi

zihniyeti ve nfuzudur. Sonraya brakt tesirin deerlendirilmesi de deiik olabilir.

84 l.H.U. Osmanh Tarihi 31/373.


35/42

MEDRESELERN GERILEMESI 49

tr. Belki d'l havann olumsuzluu ve ok~tacak hocann bulunmamas ile

progra~lardan kaldrlmlardr. u var ki, bu eserler hem vakfiyelerdeyer almalar hem de Fatihin koyduu dersler olmalar bakmndan kim-

senin onlara dokunmamas gerekirdi. Vakfn artna riayet eriat emir

deil miydi? sonra Fatih gibi bir Padiahn vakf da art da kaldryordu,

fakat hurada eriata kar gelmek kimsenin aklna gelmiyordu. Ama

cehalet ve tecavz kanun ve sayg dinleyemezdi. Burada nemli bir du-

rumla kar karya kaldmz aktr. Saray, sokan ve cahil eerbezer-

lerin tesirinde kalmaktadr. Sarayda iki trl cehalet var. lImi cehalet ve

hayatta olup bitenlerden habersiz olmak. Bu ortamda ilim de olamaz-

d, zira herkes endie iindeydi.9-

0

Nfuosokluu ile talebenin oalmasnn retime tesiri:

Osmanl imparatorluu genileyebildii kadar geni~ledi. Artk okadar uzaklarda kalan hududara gidip savamak ve biraz daha geni-lemek iin ne yksek idare heyetinde, sarayda ve padiahta ne de halkta

oemel, arzu ve nefes kalmt. Ancak zorunlu durumlarda, isyanarda,bakaldranlarn yola getirilmesi iin askeri hareket oluyordu.

Bu durumda, nf\ls oahyordu. Savaa gidip ehit olmayan erkek-

lerin hanmlar yannda daha ok bulunmakla doumlar da oalyordu.

Baka sebeplerle de nfus artmaya balad. Devletin, bu oalan nfusa

kar belli bir siyaseti olup olmadn' bilmiyoruz. Nfusun oalmas ile

isizlerin says da ykseliyordu. Bunlara alma sahalar gerekiyordu.

Tarihi gelenek tesiri ile geOnlerinidari kadrolara geme amalar onlar

medreselere heum etmeye tevik ediyordu. Yenierilik sistemi, Trk

.genl~rinin askerlie heves etmelerini engelliyordu. Sadece medrese

kendilerine ak kalmt. Medresenin, iae, ibate, hoca ve kitap bakmn-

dan gelen talebeyi barndracak ve onu tatmin edecek d~rumda olma-

mas, mevcut olan imkanlar, blmck zorunda brakmtr.Medreselerde daha nceki hayat artlarna gre cazip grnen im-

kanlar talebenin oalmas karsnda imkanszlklil'a dnmlerdi

Documents

Medreselerin Gerilemesi - Hüseyin Atay