Embed Size (px)
Citation preview
Urszula KaźmierczakPolitechnikaWrocławska,WydziałGeoinżynierii,GórnictwaiGeologii ul.WybrzeżeWyspiańskiego27,50-370Wrocław e-mail:[email protected]
znaczenie lokalnej pRodukcji SuRowców Skalnych dla goSpodaRki gmin
Streszczenie:Górnictwoskalnewystępujepowszechnieiwiążesięztym,żeeksploatacjalokal-nychzłóżwykorzystywanajestjakoargumentprzetargowywpolitycelokalnychukładówgospo-darczychispołeczno-politycznych.Celempublikacjijestanalizawpływugórnictwaskalnegonalokalnągospodarkęgmin.Wartykuleprzeprowadzonoanalizękontekstowąwpływówdobudże-tówgminwynikającychzeksploatacjikopalinskalnych,oszacowanoudziałgórnictwaskalnegow tworzeniu lokalnychmiejsc pracy oraz korzyści płynące z rekultywacji i zagospodarowaniaterenówpogórniczych.Dorealizacjicelówpublikacjiwykorzystanometodęanalizywskaźniko-wejjednosteksamorząduterytorialnego,metodystochastyczneanalizydanychorazposłużonosięwnioskowaniemnapodstawiezebranejdokumentacji.Przeprowadzonebadaniawykazały,żegór-nictwoskalnejestczynnikiemwspierającymgospodarkęlokalną,akorzyścipłynącezeksploatacjikopalinskalnychpowinnybyćbranepoduwagęwprocesachplanowaniazagospodarowaniazłóżkopalinskalnych.
Słowa kluczowe:górnictwoskalne,budżetgminy,opłataeksploatacyjna,rekultywacjaizagospo-darowanieterenupogórniczego,miejscowyplanzagospodarowaniaprzestrzennego
the Significance of local Raw Rock mateRial mining foR the communeS’ economy
Abstract:Rockminingispopularandcharacterizedbytheexploitationoflocaldeposits,whichareusedasabargainingchipinlocaleconomicandsocio-politicalpolitics.TheaimofthepaperistoanalyzetheimpactofrockminingonthelocaleconomyofPolishcommunes.Acontextualanalysiswasperformedofinflowstothecommunes’budgetsresultingfromtheexploitationofrockminer-als,thecontributionofrockmininginthecreationoflocaljobswasassessed,andthebenefitsfromreclamationanddevelopmentofpost-miningareaswereestimated.Todoallthat,theAuthorusedthemethodofindicatoranalysisoflocalgovernmentunitsandstochasticmethodsofdataanalysis,aswellasinferencebasedoncollecteddata.Studieshaveshownthatrockminingisafactorsup-porting the localeconomy.Benefitsfromtheexploitationofrockmineralsshouldbe taken intoconsiderationinthedevelopmentofplansconcerningmineralrockdeposits.
Keywords:rockmining,communebudget,miningfee,reclamationanddevelopmentofpost-min-ingareas,locallanduseplan.
Studia Regionalne i LokalneNr 2(64)/2016
ISSN 1509–4995doi: 10.7366/1509499526407
ZNACZENIELOKALNEJPRODUKCJISUROWCÓWSKALNYCHDLAGOSPODARKIGMIN 133
Wprowadzenie
Eksploatacjakopalinskalnychprzynosikorzyścinietylkodlatego,żedostar-czasurowcówniezbędnychwwielugałęziachgospodarki,aletakżedlatego,żegenerujedochodyekonomicznewgminach,naktórych terenie jestprowadzo-na,orazdlatego,żestwarzamożliwościrozwoju(Niećiin.2008;Kaźmierczak2015).Podstawowymiprzychodami z tytułu eksploatacji lokalnych surowcówmineralnych są opłaty eksploatacyjne oraz podatki za gospodarcze użytkowa-niegruntów.Dotegodochodząjeszczepodatkidochodoweodosóbprawnychorazfizycznychzamieszkałychnatereniegminyibędącychzatrudnionychprzezprzedsiębiorcęgórniczego,należnościiopłatyrocznezawyłączeniegruntówrol-nychlubleśnychzprodukcjiorazpodatekodśrodkówtransportowychodosóbprawnych (Kaźmierczak 2015;Kasztelewicz, Zajączkowski 2010).Górnictwoskalnejesttakżeczynnikiemwspierającymgospodarkęgmin,bowiemprzemysłopartynalokalnychzasobachsurowcówskalnychzjednejstronyuruchamiakon-kurencyjnemiejscapracyorazgenerujezatrudnieniewbranżach lubusługachzaspokajającychpotrzebyzatrudnionychwgórnictwie(wkomunikacji,handlu,usługach,budownictwie),zdrugiej stronyzaśpoprzezwzmożenieaktywnościgospodarczejstwarzalepszewarunkinapływudodatkowegokapitału(Niećiin.2008;Czajaiin.1997).Warto w tymmiejscu pokreślić, że problem korzyści ekonomicznych pły-
nącychzdziałalnościgórniczejbyłjużpodejmowanywliteraturzeprzedmiotu(Kasztelewicz,Zajączkowski 2010;Uberman,Naworyta 2012). Poruszane za-gadnieniadotyczyłyjednakwęglaenergetycznego(brunatnego),czylitzw.gór-nictwawielkoobszarowego,któreskoncentrowanejestwkrajuwkilkuzaledwieprzedsiębiorstwach górniczych i daje wielkie korzyści gospodarcze pojedyn-czymgminom(np.Kleszczów;zob.Uberman,Naworyta2012;Greinert2012).Natomiastgórnictwoskalne,którejestrozproszoneiwystępujepowszechnie,mazdecydowaniemniejszywpływnaśrodowiskoigospodarkę.Jeśli jednaknatęsferęlokalnejgospodarkinałożymypotrzebyusługowe,zaopatrzenioweiprze-strzennewielkichaglomeracjiorazkorzyścipłynącezprzyszłegozagospodaro-waniaterenówpoeksploatacyjnychiztworzeniamiejscpracy,tomożnamówićoistotnymwpływienarozwójlokalny.Wymagatojednakprzeprowadzeniaana-lizistudiównadwpływemgórnictwaskalnegonadochodygmin,nadtworze-niemmiejscpracyorazkorzyściamizrekultywacjiizagospodarowaniaterenówpogórniczych.Częściowaanalizatychzagadnieńzostaładokonanawpracy„Wpływgórnic-
twaskalnegonadochodybudżetówgmin”,któradotyczyłaanalizyprzychodówgmin pochodzących z opłat eksploatacyjnych oraz podatków za gospodarczeużytkowanie terenówgórniczych (Kaźmierczak2015).Kolejnymkrokiem jestanalizakontekstowawpływówdobudżetówgmin,oszacowanieudziałuw lo-kalnymrynkupracyorazocenamożliwościwpływugminnakierunekisposóbrekultywacjiizagospodarowaniaterenówpogórniczych,cojestcelemniniejszejpublikacji.
URSZULAKAŹMIERCZAK134
Metodyka badań
Doanalizykontekstowejwpływówdobudżetówgminwynikającychzopłateksploatacyjnych,podatkówzagospodarczeużytkowaniegruntóworazpodat-kówodosóbfizycznychiprawnychwykorzystanometodęanalizywskaźnikowejjednosteksamorząduterytorialnego(wskaźnikibudżetowedotyczącedochodówwłasnychwdochodachogółem,udziałdochodówzpodatkówiopłatwdocho-dachbudżetowychogółem), która jest przeprowadzanana podstawie obliczeńwskaźnikówfinansowych,ichocenyorazporównania(MinisterstwoFinansów2014,Łukomska-Szarek2012,Dylewskiiin.2011).Metodatadostarczainfor-macjiosytuacjifinansowejdanejjednostkiiowynikachjejdziałalnościnapod-stawiezbioruwskaźnikówpowiązanychzesobą,ajejzadaniemjesttakżeusta-lenie,jakiwpływnadziałalnośćisytuacjęfinansowąsamorządówterytorialnychmająposzczególneczynnikiorazskładniki.Źródładanychdobadaństanowiłysprawozdaniafinansowegminorazdanedotyczącewydobyciaiopłateksploata-cyjnych,uzyskanezUrzęduMarszałkowskiegoWojewództwaDolnośląskiego.Badaniadotycząceszacowaniaudziaługórnictwaskalnegowlokalnymrynku
pracyprzeprowadzononapodstawiebadańwłasnych,danychzawartychwpu-blikacjiWyższegoUrzęduGórniczego(2014)orazpracyKaźmierczak(2002).Wykorzystanometody stochastyczne analizy danych (modelowanie probabili-styczneiwnioskowaniestatystyczne),pozwalającewskazać,czyistniejezwiązekmiędzybadanymizmiennymi.Natomiastwceluokreśleniamożliwościwpływugminnakierunek i sposób rekultywacji i zagospodarowania terenówpogórni-czychposłużonosięwnioskowaniemnapodstawieanalizobowiązującychaktówprawnych,badańMarcinaFeltynowskiego(2009)dotyczącychwpływuplano-waniaprzestrzennegona rozwój społeczno-gospodarczygmin,orazwoparciuoobserwacjewłasnedotyczącerekultywacjiizagospodarowaniaterenówpogór-niczychkopalni„WilczaGóra”.
Wpływ górnictwa skalnego na kształtowanie budżetów gmin
Zagadnieniewpływówdobudżetówgminwynikającychzopłateksploatacyj-nychorazpodatkówzagospodarczeużytkowaniegruntówzostałoszczegółowoomówionewartykule„Wpływgórnictwaskalnegonadochodybudżetówgmin”(Kaźmierczak2015).Wpublikacjitejpoddanoanaliziegórnictwoskalnewoje-wództwadolnośląskiego.JesttonajbardziejinteresującyregionPolskizewzglę-dunabogatenagromadzeniaskałobardzozróżnicowanejgenezieiwiekuorazzuwaginafakt,żeniemal90%wydobywanychwPolscekopalindoprodukcjielementówbudowlanych idrogowychpochodziwłaśnie ze złóż tegoobszaru.Badaniadotyczyły2013roku.Wykazałyone,żewanalizowanymokresiewydo-byto36,56mlnMgkopalinskalnychze165złóżzlokalizowanychw72gminach.Największe wydobycie zarejestrowano w grupie surowców zwięzłych (70%),anajniższewgrupiesurowcówilastych(0,43mlnMg).Zgrupysurowcówokru-chowychwyeksploatowano29%ogólnegowydobycia.Wedługpodziałuadmini-stracyjnegonajwiększąliczbąeksploatowanychzłóż(36)charakteryzujesiępo-
ZNACZENIELOKALNEJPRODUKCJISUROWCÓWSKALNYCHDLAGOSPODARKIGMIN 135
wiatświdnicki,wktórymnajwiększezasobywydobytozezłóżgminyStrzegom.Wgminietejwyeksploatowanołącznie2,87mlnMgz23złóż(jednozłożepia-skówiżwirów,jednozłożeglinogniotrwałychi21złóżgranitu).Jesttonajwyż-szewydobyciezewszystkichanalizowanychgmin.W14gminachzanotowanoeksploatacjęwgranicach1–1,93mlnMgz13złóżsurowcówokruchowychi24złóżsurowcówzwięzłych,aw12gminachprodukcjakopalinskalnychwyniosłaod0,5mlndo0,8mlnMg.Pozostałe45gmincharakteryzujesięwydobyciemponiżej500tys.Mg,zczegoażw28wydobytomniejniż100tys.Mgkopalin.Przytakimpoziomiewydobyciadochodygminwykazałybardzozróżnicowanewpływy(wynikającezeksploatacji)wswoichbudżetach,odpomijalniemałych,np.0,01%wmieścieBolesławiec,dodużych:30,5%wgminieStrzegomczy45,5%wgminieMietków.Jednakw37,5%gminwpływytesąznikome(poniżej1%),zaśprawie24%badanychgminuzyskałodużewpływyztytułueksploatacjipodatków i gospodarczegowykorzystania gruntu (wwysokości od 5 do 45%wszystkichwpływów).Kolejnymiwpływamidobudżetówgminsąpodatki.Przedsiębiorcazgodnie
zordynacjąpodatkowąjestzobowiązanydoponiesieniaprzymusowegoświad-czeniapieniężnego,takzwanegopodatkudochodowegooduzyskanegodocho-du.Wysokośćpodatkujestzróżnicowanawzależnościodtego,czypłatnikiemjestosobafizyczna,czyprawna(Dz.U.2012.0.361zpóźn.zm.,Dz.U.1992.21.86zpóźn.zm.).ZgodniezUstawązdnia13listopada2003r.odochodachjedno-steksamorząduterytorialnego(Dz.U.2015.0.513zpóźn.zm.),źródłemdocho-dówwłasnychgminyjest39,34%podatkudochodowegoodosóbzatrudnionychwkopalniizamieszkałychnaobszarzegminy,awprzypadkuosóbprawnych,tj.przedsiębiorstwagórniczego–6,71%podatkudochodowego.Wceluprzed-stawieniawielkościpodatkówdochodowychprzedsiębiorstww2013 r. posłu-żonosiędanymidotyczącymiwartościwydobytychsurowcówwanalogicznymokresie, badaniami własnymi poświęconymi wartości wydobytych surowców,sprawozdaniami finansowymi na temat wykonania budżetów poszczególnychjednosteksamorządowychorazdanymidotyczącymiśredniegowynagrodzeniaiudziałukosztówwprzychodachprzedsiębiorstw(GłównyUrządStatystyczny2014b,GłównyUrządStatystyczny2014c).Przedsiębiorstwa górnicze będące właścicielami środków transportowych,
zgodniezUstawązdnia12stycznia1991r.opodatkachiopłatachlokalnych(Dz.U.2014.0.849), zobowiązane są do uiszczania podatku od środków trans-portowych. Stawkę podatku określa rada gminywdrodze uchwały – jest onauzależnionaodmasycałkowitejpojazduorazilościosijezdnych.BiorącjednakpoduwagębadaniaprzeprowadzoneprzezZbigniewaKasztelewiczaiMaciejaZajączkowskiego(2010),założono,żepodatektenniemaznaczącegowpływunadochodybudżetówgminiwzwiązkuztymniezostałonuwzględnionywni-niejszejanalizie.Wponad60%gmin,naktórychterenachprowadzonajestdzia-łalnośćkopalńwęglabrunatnego,przychódbudżetówztegopodatkujestbowiempomijalniemały,natomiastwprzypadkupozostałych34%nieprzekracza1%.Wbadaniachpominiętotakżenależnościiopłatyrocznezawyłączeniegruntówrolnychlubleśnychzprodukcjirolnejlubleśnej,któreuiszczanesąjednorazowo
URSZULAKAŹMIERCZAK136
orazstanowiąprzychódFunduszuOchronyGruntówRolnych,aod1stycznia2011rokubezpośredniobudżetuwojewództwa(Dz.U.1995.16.78,KasztelewicziZajączkowski2010).Wtabeli1przedstawionoostatecznewynikibadańwpływugórnictwaskal-
nego na dochody gmin. Dochody dotyczyły wpływu opłat eksploatacyjnych,podatku za gospodarczeużytkowanie gruntóworazpodatkówodosóbfizycz-nychiprawnych.Zanalizydanychwynika,żedochódzopłateksploatacyjnychwyniósł 20,1mln zł.Największy udziałw tej kwociemiały surowce zwięzłe(80%),anajmniejszy–surowceilaste(ok.4%).Największydochód(wkwocie1,9mlnzł)zarejestrowanowgminieStrzegom,natereniektórejjestzlokalizo-wanychnajwięcejzłóżzbadanegoobszaru(21złóżgranitu, jednozłożeglinyogniotrwałejijednozłożepiaskówiżwirów).Dochódzopłateksploatacyjnychpowyżej1mlnzłodnotowanojeszczewprzypadkudwóchgmin:DzierżoniowaiCzarnegoBoru(odpowiednio1,1i1,8mlnzł).Zkoleidochódzpodatkuodgospodarczegoużytkowaniagruntówprzekroczyłkwotę63mlnzł.Podatektenrozłożył się prawie równomiernie na każdą grupę surowcową: surowce okru-chowestanowiły32%,surowceilaste–33%isurowcezwięzłe–35%.Ztymżegminymiałyróżnestawkipodatkowe,wahającesiędo0,72do0,88zł/1m2. WtymprzypadkurównieżwgminieStrzegomodnotowanonajwiększydochód(wkwocie22,4mlnzł),cojestoczywiściezwiązanezliczbą(acozatymidzie,zpowierzchnią)złóżeksploatowanychnaterenietejgminy.Dalszaanalizada-nychwykazuje,żepodatekdochodowypowiększaprzychodygminowartościod0,001%donawet45%.Łącznawysokośćwszystkich badanychwpływów z działalności górnictwa
skalnegodo budżetówgmin jestwciąż dość zróżnicowana.W33%badanychgminnadalwpływytesąniewielkie,tj.stanowiądo1%wszystkichdochodów,awprzypadku38%gmin–wynosządo10%.Wpływamiztytułudziałalnościgórnictwa skalnego większymi niż 10% wszystkich wpływów charakteryzujesię26%gmin,zczegoczterygminy(6%)posiadająwpływywyższeniż40%wszystkichwpływów,a11%badanychgminposiadawpływywynikającezgór-nictwaskalnegowgranicach20–30%swoichbudżetów.Ponieważwpływydobudżetuztytułueksploatacjikopalinskalnychmogąstanowićdook.50%wpły-wówdobudżetówgmin(oczywiściejesttouzależnionedowielkościwydoby-ciairodzajukopaliny),mogąonezostaćuznanezaistotnyargumentwdyskusjina temat zagospodarowania udokumentowanych złóż. Obecność złóż kopalinskalnychstwarzatakżeinnemożliwościrozwoju,sąonebowiemważnymczyn-nikiemprzyciągającymkapitałwconajmniej trojakiej formie: angażujący siębezpośrednioweksploatacjęiprzetwórstwosurowców,winnesferydziałalnościgospodarczejnadanymobszarzezpowoduistniejącegonatymterenieprzepły-wu kapitału orazw formie środkówfinansowych pochodzących ze sprzedażysurowców,któremogązostaćprzeznaczonezarównonakonsumpcję,jakiinwe-stycje(Czajaiin.1997).
ZNACZENIELOKALNEJPRODUKCJISUROWCÓWSKALNYCHDLAGOSPODARKIGMIN 137Ta
b. 1
. Udz
iał o
płat
eks
ploa
tacy
jnyc
h, p
odat
ku o
d go
spod
arcz
ego
użyt
kow
ania
gru
ntu
oraz
pod
atku
doc
hodo
weg
o w
bud
żeta
ch g
min
w 2
013
r. w
woj
ewód
ztw
ie d
olno
śląs
kim
Pow
iat
Gm
ina
Udz
iał o
płat
ek
splo
atac
yjny
ch
w d
ocho
dach
bu
dżet
ów g
min
Udz
iał o
płat
za
gosp
. uży
tk. g
r. w
doc
hoda
ch
budż
etów
gm
in
Udz
iał o
płat
eks
pl.
oraz
pod
atkó
w o
d go
spod
arcz
ego
użyt
. gr
untu
w d
ocho
dach
gm
in
Udz
iał p
odat
ku
doch
odow
ego
w d
ocho
dach
bu
dżet
ów g
min
Udz
iał o
płat
eks
pl.,
poda
tków
od
gosp
odar
czeg
o uż
ytk.
gr
untu
i po
datk
u do
chod
oweg
o w
doc
hoda
ch
budż
etów
gm
in
[%]
[%]
[%]
[%]
[%]
bole
sław
ieck
iB
oles
ław
iec
3,23
9,14
0,61
5,97
18,3
4
m. B
oles
ław
iec
0,00
0,01
0,01
0,00
0,01
Now
ogro
dzie
c0,
332,
880,
041,
174,
38
Osi
eczn
ica
0,91
3,46
4,37
1,33
5,70
War
ta B
oles
ław
ieck
a0,
080,
300,
190,
020,
40
dzie
rżon
iow
ski
Dzi
erżo
niów
4,41
1,72
0,92
31,3
737
,50
Piła
wa
Gór
na2,
300,
561,
1617
,15
20,0
1
Łagi
ewni
ki0,
030,
240,
270,
040,
31
Nie
mcz
a0,
001,
202,
752,
793,
99
jaw
orsk
iB
olkó
w0,
040,
220,
120,
060,
32
Męc
inka
4,62
6,85
0,81
15,1
826
,65
Mśc
iwoj
ów0,
003,
673,
683,
056,
72
Pas
zow
ice
0,04
0,69
0,73
0,30
1,03
Wąd
roże
Wie
lkie
0,30
1,58
0,46
5,68
7,56
jele
niog
órsk
iJa
now
ice
Wie
lkie
0,00
0,12
0,13
0,00
0,13
kam
ienn
ogó
rski
Kam
ienn
a G
óra
0,88
0,87
0,25
8,24
9,99
URSZULAKAŹMIERCZAK138Ta
b. 1
– c
d.
Pow
iat
Gm
ina
Udz
iał o
płat
ek
splo
atac
yjny
ch
w d
ocho
dach
bu
dżet
ów g
min
Udz
iał o
płat
za
gosp
. uży
tk. g
r. w
doc
hoda
ch
budż
etów
gm
in
Udz
iał o
płat
eks
pl.
oraz
pod
atkó
w o
d go
spod
arcz
ego
użyt
. gr
untu
w d
ocho
dach
gm
in
Udz
iał p
odat
ku
doch
odow
ego
wdo
chod
ach
budż
etów
gm
in
Udz
iał o
płat
eks
pl.,
poda
tków
od
gosp
odar
czeg
o uż
ytk.
gr
untu
i po
datk
u do
chod
oweg
o w
doc
hoda
ch
budż
etów
gm
in
[%]
[%]
[%]
[%]
[%]
kłod
zki
Bys
trzyc
a K
łodz
ka0,
030,
340,
030,
210,
58
Kło
dzko
0,77
1,78
0,66
2,61
5,16
Ląde
k Zd
rój
0,13
0,27
0,41
0,44
0,84
Lew
in K
łodz
ki0,
000,
230,
230,
050,
28
m. N
owa
Rud
a1,
251,
270,
165,
177,
69
Mię
dzyl
esie
0,02
0,46
0,48
0,09
0,57
Rad
ków
9,34
3,80
0,29
45,1
958
,33
luba
ński
Leśn
a1,
011,
011,
273,
175,
19
m. L
ubań
0,00
0,37
0,37
0,01
0,38
Pla
teró
wka
*0,
0327
,67
27,7
00,
0927
,79
lubi
ński
Lubi
n0,
963,
444,
401,
405,
80
lwów
ecki
Lwów
ek Ś
ląsk
i0,
403,
453,
590,
634,
48
Mirs
k1,
301,
661,
084,
367,
32
mili
cki
Mili
cz0,
020,
460,
480,
020,
50
oleś
nick
iB
ieru
tów
0,15
0,55
0,38
0,21
0,91
Dob
rosz
yce
0,37
2,33
0,69
0,53
3,23
Ole
śnic
a0,
122,
231,
890,
182,
53
Syc
ów0,
000,
120,
120,
000,
13
ZNACZENIELOKALNEJPRODUKCJISUROWCÓWSKALNYCHDLAGOSPODARKIGMIN 139
Twar
dogó
ra0,
010,
160,
170,
010,
18
oław
ski
Jelc
zLa
skow
ice
0,14
0,47
0,34
0,20
0,81
Oła
wa
0,24
0,90
1,15
0,36
1,50
strz
eliń
ski
Bor
ów0,
030,
210,
240,
050,
29
Kon
drat
owic
e3,
781,
505,
2828
,26
33,5
4
Prz
ewor
no0,
100,
991,
091,
692,
78
Strz
elin
*1,
391,
460,
188,
0810
,93
śred
zki
Mal
czyc
e0,
050,
810,
860,
070,
93
Mię
kini
a0,
191,
000,
870,
301,
49
Śro
da Ś
ląsk
a0,
020,
280,
300,
040,
34
świd
nick
iD
obro
mie
rz*
2,10
6,29
3,79
15,7
124
,10
Jaw
orzy
na Ś
ląsk
a0,
100,
440,
580,
200,
74
Mar
cino
wic
e*1,
322,
320,
9512
,74
16,3
8
Strz
egom
*2,
4728
,06
0,82
17,0
847
,61
Św
idni
ca0,
040,
120,
160,
060,
22
Żaró
w2,
370,
540,
7217
,74
20,6
5
trzeb
nick
iO
born
iki Ś
ląsk
ie0,
160,
690,
160,
231,
08
Żmig
ród
0,05
0,27
0,32
0,08
0,40
wał
brzy
ski
Cza
rny
Bór
5,45
8,45
13,9
026
,37
40,2
7
Mie
rosz
ów3,
494,
778,
2716
,89
25,1
5
wro
cław
ski
Cze
rnic
a0,
070,
230,
300,
100,
40
Kąt
y W
rocł
awsk
ie*
0,31
0,39
0,40
0,52
1,22
Kob
ierz
yce
0,01
0,07
0,09
0,02
0,10
Mie
tków
3,91
41,6
736
,18
5,68
51,2
6
URSZULAKAŹMIERCZAK140
Pow
iat
Gm
ina
Udz
iał o
płat
ek
splo
atac
yjny
ch
w d
ocho
dach
bu
dżet
ów g
min
Udz
iał o
płat
za
gosp
. uży
tk. g
r. w
doc
hoda
ch
budż
etów
gm
in
Udz
iał o
płat
eks
pl.
oraz
pod
atkó
w o
d go
spod
arcz
ego
użyt
. gr
untu
w d
ocho
dach
gm
in
Udz
iał p
odat
ku
doch
odow
ego
wdo
chod
ach
budż
etów
gm
in
Udz
iał o
płat
eks
pl.,
poda
tków
od
gosp
odar
czeg
o uż
ytk.
gr
untu
i po
datk
u do
chod
oweg
o w
doc
hoda
ch
budż
etów
gm
in
[%]
[%]
[%]
[%]
[%]
Sob
ótka
*1,
773,
311,
0713
,08
18,1
6
ząbk
owic
kiC
iepł
owod
y*0,
571,
512,
071,
853,
93
Kam
ieni
ec Z
ąbko
wic
ki1,
8114
,83
4,35
9,25
25,8
9
Sto
szow
ice
0,01
0,30
0,31
0,02
0,33
Ząbk
owic
e Ś
ląsk
ie1,
431,
090,
9311
,45
13,9
7
zgor
zele
cki
Pie
ńsk
0,85
2,77
0,47
1,23
4,85
Sul
ików
3,46
2,93
6,39
11,3
717
,76
Węg
linie
c1,
563,
702,
821,
957,
21
Zgor
zele
c0,
431,
140,
181,
232,
80
Pie
lgrz
ymka
0,15
1,72
1,87
0,22
2,09
złot
oryj
ski
Św
ierz
awa
3,00
2,97
5,89
10,4
413
,44
Woj
cies
zów
0,99
3,09
3,84
22,3
326
,41
Zagr
odno
0,47
5,99
6,46
0,68
7,14
Złot
oryj
a*0,
951,
130,
763,
185,
25
* –
gmin
a po
siad
a zł
oże,
któ
re w
ystę
puje
na
tere
nie
dwóc
h gm
in.
Źród
ło: o
blic
zeni
a w
łasn
e.
Tab.
1 –
cd.
ZNACZENIELOKALNEJPRODUKCJISUROWCÓWSKALNYCHDLAGOSPODARKIGMIN 141
Udział górnictwa skalnego w lokalnym rynku pracy
W celu oszacowania wielkości zatrudnienia wykorzystano dane dotycząceliczby zatrudnionych, uzyskane od przedsiębiorstw eksploatujących surowceskalne,orazdanezawartewpublikacjiWyższegoUrzęduGórniczego(2014)orazpracyKaźmierczak (2002). Jednakżewarto zauważyć, że dokładne ewidencjezatrudnienianieistnieją,bowiemprzedsiębiorcy,zwłaszczapodejmującyeksplo-atacjęniewielkichzłóż,naogółnieujawniająrzeczywistegostanuzatrudnienia.Ponadto osobymające uprawnienia kierowników ruchu zakładów górniczychsązatrudnieninaumowęopracęgłówniewprzedsiębiorcachwydobywającychsurowcezwięzłeiilaste.Natomiastwprzypadkusurowcówokruchowych,kie-rownicyruchusąwprzeważającejwiększościzatrudnianinapodstawieumówcywilnoprawnych.Woparciuowyżejwymienionedaneprzyjętozałożenia,żejeden pracownik zatrudniony był,w poszczególnych grupach surowców, przywydobyciu:– surowcówokruchowych: 16763Mg;– surowcówilastych: 22358Mg;– surowcówzwięzłych: 16646Mg.Zprzeprowadzonychobliczeń,napodstawieprzyjętychdanych,wynika,że
przyeksploatacji165złóżkopalinskalnycheksploatowanychw2013r.zatrud-nienieznalazło2432osób(tabela2),costanowiprawie11%osóbpracującychwsekcji „Pozostałegórnictwo iwydobywanie”wgdanychGłównegoUrzęduStatystycznego(2014d).Najwyższezatrudnieniewystępujeprzyeksploatacjisu-rowcówzwięzłych–72%.Wgrupiesurowcówokruchowychpracowało27%,aprzywydobyciusurowcówilastychniecały1%ogółuzatrudnionych.Dalszaanalizadanychprzedstawionychwtabeli2wskazujenato,żew44%badanychgminzatrudnionychjestdo10pracowników.Najwyższezatrudnieniezanotowa-nonatomiastwgminieStrzegom(powiatświdnicki),gdziezatrudnionych jest275osób.Spowodowanejesttoliczbąispecyfikązłóżeksploatowanychnaob-szarzetejgminy.Naobszarach28%badanychgminwsektorzegórnictwaskal-negozatrudnionychjestod10do50osób,naobszarach17gminzatrudnionychjestod50do100osób,natomiastwdwóchgminachzatrudnienieznalazłood100do150osób(rycina1).Reasumując,możnastwierdzić,żewpływgórnictwaskalnegowlokalnymrynkupracyjestdośćzróżnicowanyizależyprzedewszyst-kimodrodzajukopaliny,gdyżwprzypadkugrupysurowcówzwięzłychjestonwyższyniżwprzypadku surowców ilastych iokruchowych. Jednakżegórnic-twoskalnewznaczącysposóbbierzedziałwtworzeniumiejscpracy,uruchamiabowiem18%miejscpracydlaosóbzatrudnionychwprzemyślewojewództwadolnośląskiego,wedługGłównegoUrzęduStatystycznego(2014a).Tymsamymprzynosigminomrealnekorzyścispołeczno-ekonomiczne.
URSZULAKAŹMIERCZAK142
Tab. 2. Liczba zatrudnionych w górnictwie skalnym w województwie dolnośląskim
Powiat Gmina Zatrudnienie Powiat Gmina Zatrudnienie
bolesławiecki Bolesławiec 61 strzeliński Borów 1
m. Bolesła-wiec
1 Kondratowice 59
Nowogro-dziec
18 Przeworno 1
Osiecznica 48 Strzelin* 134
Warta Bole-sławiecka
7 średzki Malczyce 1
dzierżoniowski Dzierżoniów 117 Miękinia 11
Piława Górna 34 Środa Śląska 1
Łagiewniki 1 świdnicki Dobromierz* 87
Niemcza 26 Jaworzyna Śląska
7
jaworski Bolków 3 Marcinowice* 53
Męcinka 75 Strzegom* 275
Mściwojów 7 Świdnica 3
Paszowice 1 Żarów 84
Wądroże Wielkie
6 trzebnicki Oborniki Śląskie
14
jeleniogórski Janowice Wielkie
1 Żmigród 5
kamiennogórski Kamienna Góra
37 wałbrzyski Czarny Bór 93
kłodzki Bystrzyca Kłodzka
4 Mieroszów 72
Kłodzko 48 wrocławski Czernica 5
Lądek Zdrój 3 Kąty Wro-cławskie*
20
Lewin Kłodzki 1 Kobierzyce 3
m. Nowa Ruda
64 Mietków 90
Międzylesie 1 Sobótka* 64
Radków 79 ząbkowicki Ciepłowody* 5
lubański Leśna 40 Kamieniec Ząbkowicki
51
m. Lubań 1 Stoszowice 1
Platerówka* 1 Ząbkowice Śląskie
67
lubiński Lubin 99 zgorzelecki Pieńsk 18
lwówecki Lwówek Śląski
42 Sulików 68
Mirsk 40 Węgliniec 9
ZNACZENIELOKALNEJPRODUKCJISUROWCÓWSKALNYCHDLAGOSPODARKIGMIN 143
Powiat Gmina Zatrudnienie Powiat Gmina Zatrudnienie
milicki Milicz 2 Zgorzelec 18
oleśnicki Bierutów 8 Pielgrzymka 6
Dobroszyce 17 złotoryjski Świerzawa 71
Oleśnica 8 Wojcieszów 30
Syców 1 Zagrodno 18
Twardogóra 1 Złotoryja* 44
oławski JelczLasko-wice
18 SUMA 2 432
Oława 22
* Gmina posiada złoże, które występuje na terenie dwóch gmin.
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań własnych, Wyższy Urząd Górniczy 2014 i Kaźmier-czak 2002.
32
20
17
2 0 1
0
5
10
15
20
25
30
35
1–10 10–50 50–100 100–150 150–250 >250
Licz
ba g
min
Zatrudnienie
Ryc. 1. Zatrudnienie w sektorze górnictwa skalnego w województwie dolnośląskim ze względu na liczbę zatrudnionych osób w badanych gminach
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań własnych, Wyższy Urząd Górniczy 2014 i Kaźmierczak 2002.
Rekultywacja i zagospodarowanie terenów poeksploatacyjnych a miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego
Na rozwój lokalny składa się szereg czynników i uwarunkowań, z którychszczególnieistotnąrolęodgrywapolitykaprzestrzenna(Nowak2012).Skutecznyrozwójspołeczno-gospodarczygminywymagaściśleokreślonegoprzekształce-niaprzestrzenigeograficznej.Wymuszatonawładzylokalnejkoniecznośćracjo-nalizacjizagospodarowaniaprzestrzennegopoprzezregulacjęrozwojuspołecz-no-gospodarczegoiochronęśrodowiska.Realizacja tegoprocesumożliwajestdziękitworzeniujednoznacznejwizjiplanistycznejgminywpostacimiejscowe-goplanuzagospodarowaniaprzestrzennego(MPZP; Feltynowski2009).MPZPjest ostatnim etapemwprowadzeniu polityki przestrzennej, a jego sporządze-
URSZULAKAŹMIERCZAK144
nieuwarunkowanejestprzygotowaniemwieluinnychopracowań(rycina2).TowłaśniewMPZPustalanejestprzeznaczenieterenuirozmieszczenieinwestycjicelupublicznegoorazokreślanesąsposobyzagospodarowaniaiwarunkówzabu-dowyterenu(Kaźmierczak2014).Planmiejscowyrozstrzygaorozmieszczeniuwprzestrzeniobiektówspełniającychróżnefunkcjeprzyrodniczeigospodarcze.Jestongwarantemładuprzestrzennego,któryuwzględniazarównowaloryeste-tyczne,funkcjonalność,logikę,czytelnośćijasnośćstrukturyprzestrzennej,jakizharmonizowanezprzyrodą,wysokąużytecznośćiefektywnośćwewszystkichskalach, od lokalnej do krajowej (Jewtuchowicz,Wiśniewska 1994;Ogrodnik2013).
Strategia rozwoju kraju
Programy zawierające zadania rządowe służącerealizacji ponadlokalnych
celów publicznych
Strategia rozwoju województwa
Plan zagospodarowaniaprzestrzennego województwa
Programy wojewódzkiesłużące realizacji ponadlokalnych
i regionalnych celów publicznych
Strategia rozwojugminy
Studium uwarunkowańi kierunków zagospodarowania
przestrzennego gminy
Miejscowy planzagospodarowania
przestrzennego gminy
Koncepcja polityki przestrzennej kraju
Kierunki polityki przestrzennej kraju
Ryc. 2. Schemat poczynań związanych z opracowywaniem dokumentów niezbędnych przy realizacji polityki przestrzennej
Źródło: opracowanie własne.
Przedsiębiorca górniczy jest prawnie zobowiązany do rekultywacji terenupoeksploatacjizłoża.Obszartenmusizostaćzrekultywowanyiprzygotowanydozagospodarowaniatak,abymógłpełnićfunkcjezgodnezzapisamiwmiej-scowymplaniezagospodarowaniaprzestrzennego(art.4Ustawyoplanowaniuprzestrzennym, Dz.U.2012.0.647zpóźn.zm.).Wtymmiejscuwartowyraźniepodkreślić,żegminymająmożliwośćwpływunawybórkierunkurekultywacji.
ZNACZENIELOKALNEJPRODUKCJISUROWCÓWSKALNYCHDLAGOSPODARKIGMIN 145
a co za tym idzie, sposobu zagospodarowania terenu,właśnie poprzez zapisywMPZP.Jest tobowiem,wedługbadańMarcinaFeltynowskiego (2009)orazPawłaMickiewiczaiMaciejaNowaka(2013),narzędziezzakresuplanowaniaprzestrzennego,któremuprzypisujesięnajwiększąskutecznośćwoddziaływa-niunarozwójwielofunkcyjnygmin.DlategowładzegminpoprzezMPZPmogąkierować zachowaniemużytkownikówprzestrzeni, prowadząc tym samymdoosiągnięciazałożonychcelów.Mająctakienarzędzie,gminymogązatemzpo-wodzeniemwpływaćnasposóbużytkowaniaterenupogórniczego,zgodniezpla-nowanymifunkcjamiprowadzącymidorozwojugminy.Oczywiście,musisiętoodbywaćwporozumieniuzprzedsiębiorcągórniczym,któryjestodpowiedzialnyza rekultywację. Jednymz takichpozytywnychprzykładówporozumieniapo-międzyprzedsiębiorcągórniczymagminąjestwspółpracaprzyrekultywacjite-renupokopalnibazaltu„WilczaGóra”.KopalniaznajdujesięnatereniegminyZłotoryja.Wbezpośrednimsąsiedztwiewyrobiskagórniczegokopalniznajdujesię rezerwatprzyrody„WilczaGóra”.GminaZłotoryjanieposiadaMPZP,alewinnymdokumencie,toznaczywStudiumuwarunkowańikierunkówzagospo-darowaniaprzestrzennegogminy,określa,żerekultywacjaterenówpoeksploata-cyjnychmazmierzaćkunadaniuimcharakteruwodnego,leśnegoiwodno-leśne-go.PonadtoStudiumstwierdza,żegminaZłotoryjaprowadzi lokalnąpolitykęsprzyjającą ochronie środowiska przyrodniczego, uwzględniającą zachowaniedziedzictwakulturowego,a także rozwój sektorausług (w tymsportu i rekre-acji),turystykipieszejirowerowej.Dlategoprzedsiębiorcaprzedstawiłkoncep-cjęstworzeniaterenuofunkcjachprzyrodniczo-rekreacyjno-dydaktycznychpodnazwą„ParkGeoróżnorodności”(rycina2).Jesttopropozycjadoskonalewpa-sowującasięwpolitykęrozwojugminy,przezcogminawstępniewyraziłaapro-
Ryc. 3. Wizualizacja zagospodarowania terenów kopalni „Wilcza Góra” jako Parku Georóżnorodności „Wilcza Góra” (Marek i in. 2014)
URSZULAKAŹMIERCZAK146
batęcodotakiegosposobuzagospodarowaniaterenówpogórniczych.Pomimożejesttopropozycjajaknajbardziejadekwatnadosformułowanychpostulatówrozwojugminy,atakżedopotencjałuterenupoeksploatacyjnego,tojednakniezostaławpisanadoMPZP,bogminanieposiadatakiegodokumentu.Jednakżeprzedstawionyprzykładmożnapotraktowaćjakodowód,żeodpowiedniezapro-jektowanierekultywacjiizagospodarowaniawMPZPmożeprzynieśćwymier-neefektywpostacirozwojugminydziękinp.wzmożeniuturystykipieszejczystworzeniuobszarówdydaktycznych, iwkonsekwencjiożywieniudanegoob-szaru.Proponowanarekultywacjaidocelowezagospodarowaniesązgodnezpo-litykąrozwojugminyzawartąwdokumentachplanistycznych(Strategia...2015,Studium... 2015).Wartojeszczezauważyć,żebadaniaMarcinaFeltynowskiego(2009)wykaza-
ły,żezaledwie9,3%gminwykazałozainteresowanieposiadaniemkomplekso-wegoispójnegomiejscowegoplanuzagospodarowaniaprzestrzennego,copo-kazuje,jakniedocenianymprzezgminynarzędziemrealizacjirozwojulokalnegojestMPZP.
Wnioski
Budżetgminzasilanyjestprzezprzedsiębiorstwagórniczenaróżnesposoby.Środkiwpływająwformieopłateksploatacyjnych,podatkuodgospodarczegoużytkowaniaterenóworazpodatkudochodowegoodosóbprawnychifizycznych.Przeprowadzonaanalizawykazała,żew33%badanychgminwpływyzgórnic-twaskalnegodobudżetówgminsąniewielkie(do1%),natomiastwprzypadku21%gminwpływytezawierająsięwgranicach1–5%.Wpływamipowyżej10%charakteryzujesięprawie46%gmin,zczegopodziesięćgminposiadawpływyodpowiedniowgranicach10–20%i20–40%,aprawie6%badanychgminposia-dawpływywiększeniż40%.Górnictwoskalnemożezatemwsposóbznaczącywpływaćnabudżetygmin.Funkcjonowaniekopalniwiąże się takżez zapotrzebowaniemnapracowni-
ków zamieszkujących okoliczne tereny, co powoduje tworzeniemiejsc pracy.Zprzeprowadzonychobliczeńwynika,żewgórnictwieskalnymw2013r.za-trudnienie znalazły ponad 2432 osoby. Liczba ta stanowi 11% zatrudnionychwsektorzepozostałegogórnictwawgGłównegoUrzęduStatystycznego(2014d).Wartotakżepamiętać,żepowstanieczyistnieniemiejscpracywdanymrejoniepowodujezapotrzebowanienawieleformusług,któredotychczasbyływnimniedostępne,wtymtakżeusługzwiązanychzzagospodarowaniemwolnegocza-su.Zgodniezestandardamiświatowyminajednonowemiejscepracywprze-myślewydobywczymtworzysięodtrzechdopięciumiejscpracywotoczeniukopalni.Innąbardzoważnąkorzyściązdziałalnościgórniczejjestrozwójgminypoprzezrekultywacjęizagospodarowanieterenupogórniczegowodpowiednimkierunkuiformie.Przedsiębiorcagórniczyjestbowiemprawniezobowiązanydorekultywacji terenupoeksploatacyjnego,aprzedmiotowyobszarmusibyćzre-kultywowany i zagospodarowany zgodnie z zapisamiMPZP, któremu z koleiprzypisywanajestnajwyższaskutecznośćwoddziaływaniunarozwójgmin.Jeśli
ZNACZENIELOKALNEJPRODUKCJISUROWCÓWSKALNYCHDLAGOSPODARKIGMIN 147
natomiastgminanieposiadaMPZP,kierunekrekultywacjiizagospodarowaniapowinienwynikaćnietylkozanalizyuwarunkowańtechnicznychterenupogór-niczego,aletakżezwizjirozwojugminy,którapowinnabyćzawartawobowią-zującychdokumentachplanistycznych.
Literatura
CzajaS.,FiedorB.,HałasaJ.M.,1997, „Górnictwoskalnealokalnestrategieekorozwo-junaprzykładzieDolnegoŚląska iOpolszczyzny”,Górnictwo Odkrywkowe, t. 39,nr4–5,s.158–171.
DylewskiM.,FilipiakB.,Borzałczyńska-Koczkodaj,2011,Analiza finansowa budżetów jednostek samorządu terytorialnego,Warszawa:MSKMunicypium.
Feltynowski M., 2009, „Planowanie przestrzenne a rozwój społeczno-gospodarczyw gminach wiejskich województwa łódzkiego”, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, nr268(54),s.35–44.
GreinertA.,2012,„BudżetgminBrodyiGubinnatlepolskichgminzwiązanychzwydo-byciemwęglabrunatnego”, Inżynieria Środowiska,nr28(148),s.5–14.
Główny Urząd Statystyczny, 2014a, Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r.,Warszawa.
Główny Urząd Statystyczny, 2014b, Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 r. – Activity of non-financial enterprises in 2013 r.,Warszawa.
GłównyUrządStatystyczny,2014c,Działalność gospodarcza przedsiębiorstw o liczbie pracujących do 9 osób w 2013 r.,Warszawa.
GłównyUrząd Statystyczny, 2014d,Pracujący w gospodarce narodowej w 2013 r. – Employment in national economy in 2013,Warszawa.
Jewtuchowicz,A.,Wiśniewska,W.,1994.„Ekologiczneiprzestrzenneproblemyrozwo-juterenówchronionych”, w:B.Krawiec(red),Modelowanie gospodarki w regionach szczególnie chronionych,Szczecin:InstytutBadańSystemowychPolskiejAkademiiNaukOddziałwSzczecinie,s.243–250.
KasztelewiczZ.,ZajączkowskiM.,2010,„Wpływdziałalnościgórnictwawęglabrunat-negonasektorpubliczny”,Górnictwo i Geoinżynieria,t.34,nr4,327–338.
Kaźmierczak U., 2015, „Wpływ górnictwa skalnego na dochody budżetów gmin”,Górnictwo Odkrywkowe,t.56,nr1,s.36–42.
KaźmierczakU.,2014,„Analysisof resultsof spatialdevelopmentplans formanage-mentofrockrawmaterialdeposits”,Gospodarka Surowcami Mineralnymi – Mineral Resources Management,t.30,nr3,s.43–54.
KaźmierczakU.,2002,Gospodarcze, przyrodnicze i przestrzenne funkcje górnictwa skal-nego okolic Wrocławia,rozprawadoktorska,niepubl.,Wrocław.
Łukomska-Szarek J., 2012, „Analiza wskaźnikowa w procesie zarządzania finansamisamorządów lokalnych”,Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae, t.16,nr2,s.71–285.
MarekP.,PatlaS.,RogoszK,2014,„ProjektowanierekultywacjinaprzykładziekopalniWilczaGóra”,Mining Science,t.21(1),Wrocławs.151–158.
Mickiewicz P., Nowak M.J., 2013, „Zarządzanie przestrzenią na szczeblu lokalnymwgminachatrakcyjnychturystycznieiprzyrodniczo”,Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego,t.27,s.403–414.
URSZULAKAŹMIERCZAK148
MinisterstwoFinansów,2014,Wskaźniki do oceny sytuacji finansowej jednostek samo-rządu terytorialnego w latach 2011–2013,Warszawa,s.1–12.
NiećM.,Pietrzyk-SokulskaE.,GądekR.,Lisner-SkórskaJ.,2008,„Górnictwowspoma-gająceochronęśrodowiskaijegokształtowanie–doświadczeniaKieleckichKopalńSurowcówMineralnych”,Gospodarka Surowcami Mineralnymi, t. 24, zeszyt 4/4,s.251–266.
NowakM.J.,2012,„Decyzjeowarunkachzabudowyizagospodarowaniaterenu–instru-mentczywyłączniebarierarozwoju”,Studia Regionalne i Lokalne,nr2(48),s.77–91.
Ogrodnik K., 2013, „Ochrona dziedzictwa kulturowego w miejscowym planie zago-spodarowaniaprzestrzennego”,Architecturae et Artibus,t.5,nr2(16),OficynaWyd.PolitechnikiBiałostockiej,s.13–24.
Strategia rozwoju gminy Złotoryja na lata 2015–2020,2015,Złotoryja.Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Gmina Złotoryja,
2015,Załączniknr1doUchwałynrX/103/2015RadyGminyZłotoryjazdnia16października2015r.,Złotoryja.
UbermanR.,NaworytaW., 2012, „Prognoza korzyści dla społeczności i gminGubinorazBrodyzzagospodarowaniaWęglaBrunatnegoGubin”,Inżynieria Środowiska, nr147(27),s.38–48.
Ustawazdnia12stycznia1991r. opodatkachiopłatachlokalnych(Dz.U.2014.0.849).Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych
(Dz.U.2012.0.361zpóźn.zm.).Ustawazdnia15lutego1992r.opodatkudochodowymodosóbprawnychorazozmia-
nieniektórychustawregulującychzasadyopodatkowania(Dz.U.1992.21.86zpóźn.zm.).
Ustawazdnia13lipca2003r.odochodachjednosteksamorząduterytorialnego(Dz.U.2015.0.513zpóźn.zm.).
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym(Dz.U.2012.0.647zpóźn.zm.).
Ustawazdnia3 lutego1995oochroniegruntówrolnych i leśnych (Dz.U.1995.16.78zpóźn.zm.).
WyższyUrządGórniczy,2014,Ocena stanu bezpieczeństwa pracy, ratownictwa górni-czego oraz bezpieczeństwa powszechnego w związku z działalnością górniczo-geolo-giczną w 2013 r. (na tle porównawczym od 2008 r.),Katowice.
