Grzegorz Bednarczyk

Malowane cerkwie Bukowiny

2

Wersja pdf strony internetowej dostępnej pod adresem:

http://www.jazon.krakow.pl/bukowina

(ostatnia aktualizacja: 16 listopada 2016 r.)

Na okładce: cerkiew monastyru Humor, fot. autora

Materiały umieszczone w tej publikacji są mojego autorstwa. Nie dotyczy to jedynie części ilustracji – i w każdym wypadku zostało to wyraźnie zaznaczone.

Materiały mojego autorstwa objęte są prawami autorskimi zgodnie z licencją Creative Commons: Attribution-Noncommercial-Share Alike. Oznacza to, że możecie je wykorzystywać w celach niekomercyjnych – wymagam jedynie, abyście wówczas zawsze wskazali źródło ich pochodzenia, oznaczając je moim imieniem i nazwiskiem oraz aktywnym linkiem – adresem niniejszej strony internetowej („Grzegorz Bednarczyk www.jazon.krakow.pl”). Będzie mi bardzo miło, jeśli także dacie mi o tym znać, to świetna motywacja do dalszej pracy :) Natomiast jeśli chcecie wykorzystać te materiały w celu komercyjnym, jest to możliwe wyłącznie za moją zgodą. Proszę w takim wypadku o kontakt drogą elektroniczną (adres e-mail podany w stopce strony).

Ilustracje nie będące mojego autorstwa pochodzą z publikacji wymienionych przy każdej takiej ilustracji i chronione są prawami autorskimi zgodnie z zasadami dotyczącymi tych właśnie publikacji.

2000–2016 Grzegorz Bednarczyk bednargr@poczta.onet.pl

3

Spis treści Wprowadzenie ............................................................................................................................................................. 4 Historia Bukowiny ....................................................................................................................................................... 5

Niektóre postaci związane z historią Bukowiny .................................................................................................. 6 Architektura cerkwi bukowińskich ............................................................................................................................ 9

Objaśnienie niektórych używanych wyżej terminów architektonicznych .................................................... 13 Malowidła cerkwi bukowińskich ............................................................................................................................. 15 Voroneţ ....................................................................................................................................................................... 21 Arbore ......................................................................................................................................................................... 23 Humor ......................................................................................................................................................................... 25 Probota ....................................................................................................................................................................... 27 Moldoviţa ................................................................................................................................................................... 28 Suceviţa ...................................................................................................................................................................... 29 Dragomirna ................................................................................................................................................................ 31 Putna ........................................................................................................................................................................... 33 Suczawa (Suceava) .................................................................................................................................................... 35

Cerkiew św. Jerzego „Mirăuţi” ............................................................................................................................ 35 Monastyr św. Jana Nowego ................................................................................................................................. 35 Cerkiew św. Demetriusza ..................................................................................................................................... 36 Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego ............................................................................................................. 36 Cerkiew św. Mikołaja ............................................................................................................................................ 36 Cerkiew Narodzin św. Jana Chrzciciela .............................................................................................................. 37 Monastyr ormiański „Zamca” .............................................................................................................................. 37 Cerkiew ormiańska św. Krzyża ............................................................................................................................ 38 Cerkiew ormiańska św. Szymona ....................................................................................................................... 38 Ruiny zamku .......................................................................................................................................................... 38

inne monastyry i cerkwie bukowińskie .................................................................................................................. 40 Bukowina rumuńska (południowa) .................................................................................................................... 40 Baia ......................................................................................................................................................................... 40 Bălineşti ................................................................................................................................................................. 40 Dolheştii Mari ........................................................................................................................................................ 41 Hagigadar .............................................................................................................................................................. 41 Mănăstioara ........................................................................................................................................................... 41 Pârhăuţi ................................................................................................................................................................. 41 Pătrăuţi .................................................................................................................................................................. 41 Radowce (Rădăuţi) ............................................................................................................................................... 42 Râşca ...................................................................................................................................................................... 43 Reuseni................................................................................................................................................................... 44 Seret (Siret) ............................................................................................................................................................ 44 Sfântu Ilie ............................................................................................................................................................... 45 Slatina .................................................................................................................................................................... 45 Solca ....................................................................................................................................................................... 46 Todireni .................................................................................................................................................................. 46 Volovăţ ................................................................................................................................................................... 46 Zăhăreşti ................................................................................................................................................................ 46 Bukowina ukraińska (północna) ......................................................................................................................... 47 Horecza .................................................................................................................................................................. 47 Toporowce ............................................................................................................................................................. 47

Polskie wsie Kaczyka, Pojana Mikuli, Plesza, Nowy Sołoniec (Cacica, Poiana Micului, Pleşa, Soloneţu Nou) 48 Kalendarium ............................................................................................................................................................... 49 Mapy ........................................................................................................................................................................... 52 Wskazówki bibliograficzne ....................................................................................................................................... 53 Inne cerkwie rumuńskie ........................................................................................................................................... 54

Cerkiew monastyru Neamţ .................................................................................................................................. 54 Cerkiew trzech hierarchów w Jassach ................................................................................................................ 54 Cerkiew książęca w Curtea de Argeş .................................................................................................................. 55 Cerkiew monastyru Cozia .................................................................................................................................... 56 Cerkiew metropolitarna w Curtea de Argeş ...................................................................................................... 57

4

Wprowadzenie Bukowina to przepiękny kawałek świata, położony w Karpatach na północno-wschodnich krańcach Rumunii, pośród niewysokich gór i bukowych lasów. Tematem tej strony jest najcenniejszy skarb tego regionu: szereg przepięknych cerkwi, jakie powstały tu między końcem XIV i początkiem XVII w., gdy Bukowina stanowiła centrum młodego państwa mołdawskiego. Tym co je szczególnie wyróżnia są zachowane do dzisiaj przepiękne freski, wypełniające nie tylko wnętrza świątyń, ale też – co niespotykane – zajmujące w monumentalnych przedstawieniach całe zewnętrzne ich elewacje. Tym freskom liczna grupa cerkwi bukowińskich zawdzięcza swoją obecność na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Pięknie pisał o tym fenomenie przed ponad stu laty polski badacz Władysław Podlacha: „Gdy podróżującemu po podgórzu bukowińskiem ukaże się skromna cerkiew mołdawska na tle ciemnej zieleni lasu i łagodnego błękitu nieba, zatrzymuje się oko z upodobaniem na jej spokojnej architekturze dostrajającej się harmonijnie i malowniczo do całości krajobrazu. Jaka niespodzianka czeka widza, kiedy w miarę zbliżania się do cerkwi spostrzeże na ścianach piętrzące się nad sobą szeregi świętych, z szerokimi nimbami u czoła, z twarzą o silnej charakterystyce, oddającej w sposób właściwy tylko Bizantyńcom trudy ascezy i surowość mniszego żywota, ojcowską powagę liturgistów i archierejów, świeżą piękność aniołów i młodzianków – a wszyscy w szatach, odpowiadających ich stanowisku w hierarchii kościelnej. Zapatrzony widz doznaje złudzenia, że o jakaś mistyczna scenerya, zaklęta w barwę i ulatująca powoli z pamięci wieków...”

Tworząc tę stronę nie miałem na celu pisania przewodnika. Mam po prostu nadzieję, że w taki sposób zachęcę do odwiedzania tego miejsca. A odwiedzić je warto, nie tylko ze względu na opisane tutaj cerkwie – perełki malarstwa i architektury – ale także dla piękna tamtejszej przyrody i serdeczności zamieszkujących ten region ludzi, w tym naszych rodaków w kilku wsiach zagubionych w górach. Jeśli ktoś chciałby zaczerpnąć dokładniejszych informacji na temat Bukowiny, porad praktycznych, na tej stronie ich nie znajdzie. Odsyłam w tym zakresie do przewodników (część wskazałem w bibliografii). Sam niestety ostatni raz w tamtych stronach byłem przed kilkunastu laty...

Zachęcam, aby przed zaglądnięciem do opisów poszczególnych cerkwi zapoznać się z wprowadzeniem do architektury i malarstwa cerkwi bukowińskich – wielu tematów tam szerzej omówionych nie poruszam już przy opisach poszczególnych obiektów (choćby kontekstu i pochodzenia poszczególnych wątków pojawiających się we freskach), znajduje się tam też wyjaśnienie wielu terminów używanych w opisach. Ponadto na stronie znajduje się krótka historia Bukowiny z krótkimi biogramami kilku postaci szczególnie związanych z tematem strony, mapa Bukowiny z zaznaczonymi omawianymi cerkwiami oraz kalendarium obejmujące daty związane z omawianymi obiektami na tle dat z historii politycznej Mołdawii. Opracowania, z których korzystałem, krótko opisałem w bibliografii.

Obok tekstów związanych z Bukowiną znajdują się tutaj także krótkie opisy kilku innych cerkwi rumuńskich znaczących dla rozwoju sztuki w Mołdawii i na Wołoszczyźnie.

Zapraszam zatem do lektury i zachęcam do kontaktu za pomocą poczty elektronicznej (adres w stopce).

5

Historia Bukowiny Bukowina to kraina historyczna położona pomiędzy Karpatami Wschodnimi a środkowym Dniestrem, w północnej części historycznej Mołdawii. Dzisiaj podzielona jest pomiędzy Ukrainę (część północna z Czerniowcami) i Rumunię (część południowa z Suczawą), przy czym w części rumuńskiej znajduje się dawna kolebka państwa mołdawskiego, zaś po drugiej stronie granicy dawne centrum austriackiego kraju koronnego Bukowina.

W późnej starożytności i wczesnym średniowieczu swoje ślady zostawili tutaj Dakowie, wędrowali tędy Celtowie, Goci, Awarowie, osiedlali się też Słowianie. Od X w. sięgały tutaj wpływy książąt ruskich (kijowskich, potem halickich), konkurujących ze zmiennym szczęściem z Połowcami, Pieczyngami, wreszcie Tatarami. W XIV w. miejsce Tatarów zajęli Węgrzy. W tym czasie zaczęła się na Bukowinie rodzić państwowość mołdawska – zaczął ją kształtować wojewoda Dragosz, którego osadził tutaj król węgierski po pokonaniu Tatarów, a za jej ostatecznego twórcę uważa się Bogdana I, wygnanego z położonego po drugiej stronie łańcucha Karpat Maramureszu wojewodę króla węgierskiego, zbuntowanego przeciw swojemu suwerenowi, który po kilku latach walk uzyskał niezależność na tym terenie i zapoczątkował dynastię hospodarską panującą tutaj przez kolejne stulecia.

Pierwsze siedziby władców mołdawskich zwanych hospodarami to miejscowości położone na Bukowinie: Baia (zwana wówczas Mołdawią), Radowce, Seret, wreszcie (od końca XIV w.) Suczawa. Z trudem uzyskana niezależność nie była możliwa do utrzymania na dłuższą metę ze względu na położenie geopolityczne młodego kraju – pomiędzy rywalizującymi potęgami Polski i Węgier. Słabości tego organizmu dopełniały walki wewnętrzne (które na dłuższe okresy byli zdolni przerwać jedynie najwybitniejsi władcy jak Aleksander Dobry czy Stefan Wielki), a także interwencje sąsiadów (przy czym Mołdawia nie pozostawała dłużna wielokrotnie angażując się w wewnętrzne sprawy Wołoszczyzny).

W końcu XIV w. Mołdawia znalazła się pod zwierzchnictwem polskim. Rozkwit państwa nastąpił w pierwszej połowie XV w., pod rządami Aleksandra Dobrego – uporządkował państwo politycznie i administracyjnie, nastąpił wzrost gospodarczy głównie dzięki tranzytowym szlakom handlowym biegnącym przez ten teren. Po śmierci Aleksandra w Mołdawii zapanował jednak chaos, jego synowie i wnukowie walczyli o tron. Wkrótce pojawił się także nowy, potężny uczestnik gry o wpływy w tym rejonie – Imperium Osmańskie. Gdy w 1457 r. wstąpił na tron mołdawski Stefan Wielki, najwybitniejszy z tutejszych hospodarów, musiał on lawirować między trzema potęgami – z niezłym zresztą, przez długi czas, skutkiem (liczne zwycięstwa nad Wołochami, Polakami, Węgrami, Turkami). Jednak już za jego panowania Mołdawia musiała uznać zwierzchnictwo tureckie – kilkakrotne próby jego zrzucenia (podejmowane m.in. przez hospodara Piotra Raresza w I połowie XVI w.) przynosiły co najwyżej krótkotrwałe efekty. W połowie XVI w. przeniesiono siedzibę hospodarską z Suczawy do położonych w dolnej części Mołdawii Jassów, co było wyrazem rosnącego uzależnienia Mołdawii od Stambułu, a zarazem oznaczało spadek znaczenia Bukowiny w ramach państwa mołdawskiego. W 1574 r. klęskę w jednym z ostatnich zrywów antytureckich poniósł hospodar Jan Srogi, a także próbujący walki z Turkami Aron Tyran został obalony w 1595 r. na skutek spisku.

Od tego momentu Mołdawia stała się już tylko niemal bezwolną marionetką sąsiednich mocarstw – w międzyczasie upadło królestwo węgierskie, ale swoje interesy próbowali teraz realizować tutaj Kozacy, a od początku XVIII w. w bezpośrednim sąsiedztwie pojawiły się potęgi Austrii i Rosji. Wpływy polskie zaznaczyły się na przełomie XVI i XVII w. w trakcie panowania przedstawicieli wspieranego przez magnackie rody Rzeczypospolitej rodu Mohyłów. Tereny Mołdawii (w tym Bukowiny) były często teatrem działań wojennych (m.in. wypraw Zamoyskiego i innych polskich magnatów na początku XVII w., wojny polsko-tureckiej 1620–1621, wypraw kozackich po powstaniu Chmielnickiego, wypraw Jana III Sobieskiego 1686–1691 czy wojny rosyjsko-tureckiej 1710–1711). Turcja słabła, w efekcie w 1775 r. zmuszona była odstąpić większą część Bukowiny Austriakom – ci wymusili to w zamian za zachowanie neutralności podczas wojny turecko-rosyjskiej. Niemal zapomniana nazwa „Bukowina” pojawiła się wówczas w podobnym kontekście jak Galicja – miała uwiarygodnić historycznie austriackie roszczenia do tego terenu. W 1812 r. z kolei Rosjanie po pokonaniu Turków przejęli obok Besarabii również Chocim, położony na północnych rubieżach Bukowiny. Bukowina pod rządami wiedeńskimi była jednym

6

z najbardziej zacofanych krajów monarchii habsburskiej (do 1849 stanowiła część Galicji, potem osobny kraj koronny, od 1861 posiadający własny sejm krajowy). Pod rządami Habsburgów (poczynając jeszcze od końca XVIII w.) pojawiło się tutaj także polskie osadnictwo.

Po pierwszej wojnie światowej w wyniku rozpadu Austro-Węgier Bukowina znalazła się w granicach Rumunii, ale pretensje do niej zgłaszała również Rosja radziecka. W 1940 r. Związek Radziecki zagarnął północną część Bukowiny. Jeszcze w latach 1941–1944 całość Bukowiny znalazła się na powrót w granicach Rumunii dzięki jej sojuszowi z hitlerowskimi Niemcami, jednak wynik wojny utrwalił granicę ustaloną w 1940 r. Dzieli ona ten region do dzisiaj, przy czym od rozpadu Związku Radzieckiego północna część Bukowiny stanowi część Ukrainy.

Efektem zmiennych losów Bukowiny i jej położenia geograficznego jest etniczna mozaika, jaką tam napotykamy. Poza dominującymi na południu Rumunami oraz na północy Ukraińcami, znaleźć tam można wcale licznych przedstawicieli innych narodowości – Niemców, Cyganów, Rusinów, Polaków, Węgrów, Żydów, przybywających tu w różnych czasach i z różnych powodów. Także i pod względem religijnym na tym terenie występuje wielka różnorodność. Obok cerkwi prawosławnych napotkać tu można kościoły katolickie i ormiańskie, zgromadzenia starowierców i protestantów, czy pozostałości synagog. Jednak ten tygiel narodowości i wyznań wbrew pozorom nie jest i w zasadzie nigdy nie był źródłem poważniejszych konfliktów. Wielokulturowość Bukowiny stanowiła niekiedy o tym, iż uznawano ją za model Europy Środkowej w pigułce.

Niektóre postaci związane z historią Bukowiny

św. Jan Nowy z Suczawy – uznawany jest za patrona Bukowiny i Mołdawii. Jego żywoty przetkane są wydarzeniami cudownymi, typowymi dla hagiografii. Miał zginąć śmiercią męczeńską w 1330 r. w miejscowości Cetatea Alba (Białogród, Akerman) wydany przez Wenecjanina, kapitana statku, którym Jan podróżował z rodzinnego Trapezuntu. Usłyszawszy o cudach, jakie miały być czynione wśród szukających wstawiennictwa męczennika, hospodar mołdawski Aleksander Dobry zadecydował o sprowadzeniu jego ciała z Akermanu do Suczawy, co nastąpiło w 1402 r. Szczątki początkowo złożono w cerkwi Mirăuţi, skąd w XVI w. przeniesiono do monastyru św. Jana Nowego. W końcu XVII w. relikwie wywiózł z Suczawy do Żółkwi Jan III Sobieski, ale wróciły na swoje miejsce niespełna sto lat później, gdy po rozbiorach Polski cesarz Józef II zadecydował o ich zwrocie. Do dzisiaj miejsce pochówku świętego jest celem pielgrzymek.

Bogdan I – uznawany jest za twórcę państwa mołdawskiego. Był namiestnikiem króla węgierskiego w Maramureszu (regionie położonym po drugiej stronie Karpat, na północ od Siedmiogrodu). Zbuntował się przeciwko swemu suzerenowi i został zmuszony do opuszczenia Maramureszu – ok. 1359 r. przez karpackie przełęcze przeszedł do Bukowiny. Tutaj jednak nadal realizował plany usamodzielnienia się walcząc z rezydującymi tutaj przedstawicielami króla rumuńskiego (następcami wojewody Dragosza, rezydujących w Baia). Ostatecznie zdołał ich pokonać i objął samodzielną władzę w Mołdawii. Ufundował w Radowcach cerkiew Bogdana. Jego następcą był jego syn Latcu.

Piotr Muşat – hospodar mołdawski, zapewne syn Małgorzaty Pięknej, od której przydomku (Muşata) pochodzi nazwa dynastii rządzącej Mołdawią przez następnych dwieście lat. Władzę w Mołdawii objął ok. 1375 r. W 1387 r. uznał zwierzchnictwo króla polskiego Władysława Jagiełły. Pogodził ze sobą tradycję Bogdana oraz Dragosza. Jego siedzibą początkowo było miasto Seret, ale przeniósł się do Suczawy. Prowadził szeroką akcję fundacyjną, przede wszystkim budując twierdze – w Suczawie, Schei, Serecie oraz Chocimiu. Był również fundatorem cerkwi koronacyjnej Mirăuţi w Suczawie. Zmarł w 1391 r., tron mołdawski odziedziczył wówczas jego brat Roman.

Aleksander Dobry – władał Mołdawią w latach 1400–1432, był synem hospodara Romana I. Po krótkotrwałej walce o tron objął rządy w Suczawie dzięki interwencji hospodara wołoskiego Mirczy Starego. Pod jego panowaniem Mołdawia uzyskała solidną polityczną organizację, dbał też o rozwój gospodarczy kraju. Zintensyfikował przede wszystkim wymianę handlową z miastami polskimi i siedmiogrodzkimi, co możliwe było dzięki zajęciu portu czarnomorskiego Kilia. Jako wasal Polski prawdopodobnie wspomagał króla Jagiełłę podczas wojen z Zakonem

7

Krzyżackim (choć pod koniec życia zwrócił się w stronę dążącej do usamodzielnienia się Litwy i Zakonu Krzyżackiego). Sprowadził do swojej stolicy ciało św. Jana Nowego i był fundatorem licznych cerkwi; za jego czasów powstała prawosławna metropolia mołdawska (1401, efekt kilkunastoletnich starań jego poprzedników), a także biskupstwo ormiańskie. Niezmiernie korzystny dla kraju okres skończył się wraz z jego śmiercią – Mołdawia pochłonięta została walkami o tron hospodarski pomiędzy jego licznymi synami i wnukami. Pochowany został w ufundowanym przez siebie w 1402 r. monastyrze w Bystrzycy.

Stefan Wielki – uznawany za najwybitniejszego władcę Mołdawii. Był synem hospodara Bogdana II, a wnukiem Aleksandra Dobrego. Po śmierci ojca w 1451 r. (zamordowanego przez stryja, Piotra Arona) opuścił Mołdawię i schronił się w Siedmiogrodzie, potem w Wołoszczyźnie. Dzięki pomocy hospodara wołoskiego Włada Palownika w 1457 r. pokonał zabójcę ojca i objął tron w Suczawie. W 1465 r. odzyskał utraconą wcześniej na rzecz Węgier Kilię, co spowodowało wyprawę odwetową króla węgierskiego Macieja Korwina (1467 r.) – Stefan pokonał go jednak w bitwie pod Baią. Angażował się także w konflikty polityczne Wołoszczyzny (wielokrotnie osadzał na tronie hospodarów o nastawieniu antytureckim) i Krymu (pokonał Tatarów pod Lipnikiem), co ostatecznie doprowadziło do wyprawy tureckiej na Mołdawię, którą Stefan powstrzymał zwycięstwem w bitwie pod Vaslui w 1475 r. Jednak nawet zawarte w obliczu narastającego zagrożenia osmańskiego przymierze z Węgrami nie uchroniło go od porażki w walkach z kolejną (rok późniejszą) ekspedycją turecką. Zdołał jednak uchronić się od konieczności uznania zwierzchnictwa sułtana, a nawet wznowił aktywną politykę na Wołoszczyźnie. Prawdziwą porażkę przyniósł mu rok 1484, kiedy Turcy odebrali Mołdawii ważne porty: Kilię i Białogród. Wobec tego faktu Stefan złożył hołd królowi polskiemu, nie doczekawszy się jednak realnej pomocy, na którą liczył, zawarł w 1486 r. pokój z Turcją, zgadzając się płacić haracz sułtanowi. Obrócił się wówczas przeciwko Polsce, zacieśniając stosunki z Moskwą i Krymem. Efektem tego była wyprawa Jana Olbrachta na Mołdawię w 1497 r., którą Stefan rozgromił. Stefan Wielki (zwany też Świętym, jako że lokalny kościół prawosławny uznał go za świętego) zmarł w 1504 r. Namacalne ślady jego władzy to niezmiernie liczne fundacje sakralne (można mówić o kilkudziesięciu fundacjach cerkwi, z których wiele przetrwało do naszych czasów) – przede wszystkim monastyr Putna, który planował jako nekropolię dynastii (sam został właśnie tu pochowany).

Luca Arbore – był jednym z najważniejszych współpracowników Stefana Wielkiego i znaczącą osobą na jego dworze w ostatnim okresie jego rządów, dowódcą twierdzy suczawskiej (m.in. w 1497 r. dowodził jej obroną przed wojskami Jana Olbrachta). Był także doradcą syna i następcy Stefana – Bogdana Ślepego. Po śmierci tego ostatniego (1517 r.) został oficjalnym opiekunem małoletniego syna Bogdana – Stefaniţy. Ten ostatni, po dojściu do pełnoletności, nakazał w 1523 r. ściąć możnego bojara wraz z jego dwoma synami pod zarzutem spisku (być może uzasadnionym). Dziedzictwem Luki Arbore jest cerkiew w Arbore, stanowiąca też jego mauzoleum.

Piotr Rareş – zwany w Polsce Petryłą, był nieślubnym synem Stefana Wielkiego. Objął tron mołdawski w 1527 r. Był zręcznym politykiem, jednak jego dążenie do usamodzielnienia Mołdawii, wyrwania jej spod wpływów sąsiadów, doprowadziło najpierw do klęski pod Obertynem w starciu z wojskami polskimi w 1531 r., a ostatecznie do wielkiej wyprawy tureckiej w 1538 r. i zrzucenia go z tronu. Po trzech latach tym razem to Piotr wykorzystał pomoc turecką i wrócił na stolec hospodarski. Nie ustawał w staraniach o zrzucenie osmańskiej zwierzchności, jednak bez skutku. Zmarł w 1546 r. Z czasów jego panowania pochodzą pierwsze wspaniałe malowidła zewnętrzne cerkwi bukowińskich. Najstarsze z zachowanych dzisiaj malowideł pokrywają cerkiew monastyru Probota, który Petryła sobie upodobał i gdzie został pochowany.

Grigore Roşca – duchowny prawosławny, bliski współpracownik Piotra Raresza. Za czasów panowania tego ostatniego, będąc najpierw igumenem monastyru Probota, a następnie metropolitą mołdawskim, przyczynił się do powstania malowideł zewnętrznych cerkwi bukowińskich. Uważany jest za twórcę ich koncepcji i programu ideologicznego.

Aleksander Lapuşneanu – był wnukiem Stefana Wielkiego, nieślubnym synem hospodara Bogdana III Ślepego. Panował w Mołdawii w latach 1552–1561 oraz 1564–1568. Był jednym z ostatnich hospodarów, którzy próbowali przywrócić Mołdawii samodzielną pozycję w stosunkach międzynarodowych. Początkowo próbował walczyć z Turkami, jednak nie

8

otrzymując znikąd pomocy, musiał ostatecznie podporządkować się sułtanowi. W 1561 r. opozycja bojarska zrzuciła go z tronu. Po powrocie nań rozprawił się z bojarami oraz przeniósł siedzibę hospodarską, już ostatecznie, do Jass. Mimo wielkich kłopotów starał się ożywić kulturalne tradycje epoki Stefana Wielkiego i Piotra Raresza. Pochowany został w ufundowanym przez siebie monastyrze Slatina. Jest także fundatorem cerkwi wołoskiej we Lwowie.

Mohyłowie – ród mołdawski, posiadający także polskie szlachectwo. W 1595 r. potężny kanclerz i hetman polski Jan Zamoyski osadził na tronie w Suczawie Jeremiego Mohyłę. Został on usunięty przez Michała Walecznego w 1599 r., ale rok później Zamoyski pokonał tego ostatniego – na tron mołdawski wrócił Jeremi Mohyła, a jego brat Szymon został hospodarem wołoskim. Po wygnaniu z Wołoszczyzny i śmierci Jeremiego, Szymon został jego następcą w Mołdawii, po nim zaś hospodarem mołdawskim został syn Jeremiego Konstantyn. Został on usunięty w 1612 r., jednak magnaci polscy jeszcze przez kilka lat starali się usadowić w Suczawie kolejnych przedstawicieli rodu w celu umocnienia swoich wpływów. Okres rządów Mohyłów odznaczał się silnymi wpływami polskimi w Mołdawii. Byli oni fundatorami monastyru Suceviţa – ostatniego z malowaną cerkwią. Obok hospodarów z rodu tego pochodziło dwóch znamienitych duchownych – metropolita mołdawski Jerzy oraz prawosławny metropolita kijowski Piotr Mohyła (syn Szymona).

Anastasie Crimca – syn kupca, mnich w monastyrze Putna, a potem metropolita mołdawski (na początku XVII w.). Był jedną z najbardziej wykształconych osób swego czasu w tym regionie. Był wspaniałym artystą, przede wszystkim kaligrafem i miniaturzystą. Pozostawił po sobie kilka pięknie iluminowanych ksiąg, które można podziwiać w muzeum ufundowanego przez niego monastyru Dragomirna, przy którym założył także szkołę dla miniaturzystów i kopistów.

9

Architektura cerkwi bukowińskich Cerkwie bukowińskie należą do kręgu prawosławnej architektury sakralnej. W odróżnieniu od kościołów Zachodu, cerkwie mają charakter kameralny, niewiele w nich światła, a także składają się z wyraźnie rozdzielonych segmentów o różnych funkcjach. Służy to potrzebom liturgii, która odbywa się poza widokiem wiernych, a ponadto wymaga podziału wiernych stosownie do płci. Współtworzy też szczególny mistyczny nastrój nabożeństwa.

Właściwie tylko najstarsza z murowanych świątyń tego regionu, powstała w drugiej połowie XIV w. cerkiew Bogdana w Radowcach naśladuje zachodni model bazylikowy (m.in. poprzez przewyższenie nawy głównej nad nawami bocznymi, które jednak tu nie spełnia swej funkcji doświetlającej, gdyż w całości jest ukryte w jednym dachu pokrywającym wszystkie części cerkwi – podczas gdy w zachodniej bazylice nawy boczne mają osobne dachy pulpitowe, co pozwala na oświetlenie wnętrza oknami w górnej części nawy głównej); ten ślad architektury romańskiej to świadectwo docierania tu kultury Zachodu za pośrednictwem Polski, Siedmiogrodu i Węgier.

Architektura pozostałych cerkwi bukowińskich wywodzi się jednak już wyraźnie z architektury bizantyńskiej (której wzorce docierały tu bezpośrednio czy też za pośrednictwem cerkwi serbskich, bułgarskich lub wołoskich). Twórcy z tego kręgu ściągali tutaj m.in. za rządów Stefana Wielkiego, przyciągnięci jego sławą pogromcy Turków wobec słabnącego oporu na ziemiach należących niegdyś do Bizancjum. Pierwszym tutejszym wzorem tej architektury jest niepozorna cerkiew Wszystkich Świętych z Seretu, wzniesiona w drugiej połowie XIV w. Zbudowana ona została na planie trójkonchowym – tj. wydłużonego prostokąta, od strony wschodniej zakończonego apsydą ołtarzową (główną), w sąsiedztwie której na północnym i południowym boku prostokąta znajdują się apsydy boczne. Dzięki temu plan świątyni nawiązuje do planu krzyża, a biorąc pod uwagę samo pomieszczenie nawy (naos) – do typowo bizantyńskiego schematu krzyża greckiego (równoramiennego). Źródła takich trójkonchowych, kopułowych naw szukać możemy w architekturze świątyń na greckiej górze Athos, bliższych zaś terytorialnie nawiązań – w Serbii, a potem na Wołoszczyźnie, w cerkwiach kopułowych na planie krzyża (serbski monastyr Ravanica, wołoska cerkiew książęca w Curtea de Argeş) i cerkwiach trójkonchowych (serbski monastyr Starčeva gorica, wołoski monastyr Cozia). Stanowiły one zredukowaną wersję bazyliki kopułowej, rozpowszechnionej na Wschodzie już w starożytności. Ten wzorzec stał się podstawą architektury mołdawskiej, powtarzany i rozwijany przez następne stulecia. Uzupełniony on został o niektóre zachodnie elementy widoczne w Radowcach, a powtarzane w późniejszych budowlach – gotyckie przypory, cokoły, kamieniarka obramowań okien i drzwi. Pojawiły się też elementy opracowane na miejscu – system podparcia wież czy dekoracje za pomocą rzędów płytkich nisz. Podobieństwa nie oznaczają stereotypowości – każda z cerkwi charakteryzuje się nowymi rozwiązaniami i własnymi osobliwościami (także architektonicznymi). Szczególnie wyróżnia się późna, XVII-wieczna cerkiew monastyru Dragomirna – innowacyjna, odchodząca od stylu mołdawskiego w kierunku wzorów armeńskich czy gruzińskich.

10

plan i przekrój cerkwi w Serecie: pierwsza cerkiew trójkonchowa w Mołdawii złożona z przednawia i nawy

(źródło: T. Barucki, Architektura Rumunii, Warszawa 1979, s. 34)

plan i przekrój cerkwi monastyru Neamţ: w pełni rozwinięty model cerkwi trójkonchowej w Mołdawii

złożonej z przedsionka, przednawia, komory grobowej i nawy

(źródło: V. Florea, Sztuka rumuńska, Warszawa 1989, s. 80)

Cerkwie mołdawskie są orientowane – czyli zbudowane wzdłuż osi wschód – zachód, częścią ołtarzową zwrócone ku wschodowi. Podłużne, o wymiarach kilkadziesiąt na kilkanaście metrów, składają się z kilku pomieszczeń, pomiędzy którymi przechodzi się niewielkimi drzwiami (w kilku wypadkach podziały te są tylko zasygnalizowane – bądź bardzo wczesnych jak Radowce, bądź późnych jak Dragomirna). Główne pomieszczenia, zawsze występujące, to nawa (naos, od strony wschodniej, na planie nawiązującym do krzyża greckiego) i przednawie (pronaos lub narthex, na zachód od nawy, na planie kwadratu lub prostokąta). Obyczaje cerkiewne przeznaczyły nawę na miejsce gromadzenia się mężczyzn, a przednawie – kobiet. W nawie wyodrębniona jest część ołtarzowa (sanktuarium, bema), obejmująca wschodnie ramię krzyża i przylegającą doń apsydę główną, oddzielona od reszty świątyni ikonostasem. W każdym wypadku cerkiew od strony wschodniej zamknięta jest apsydą. Od strony zachodniej natomiast normą jest zamknięcie proste (wyjątki to Dragomirna i Bălineşti). Poza apsydą ołtarzową nawa wzbogacona jest o dwie dodatkowe apsydy boczne – północną i południową – przez co cerkwie zyskują plan trójkonchowy (trójlistny, koniczyny), a sama nawa nawiązuje do planu centralnego (krzyża greckiego). W dość licznych wyjątkach mamy do czynienia z pseudo-apsydami, które są zaznaczone tylko od wewnątrz, zaś od zewnątrz ukryte w grubości muru (takie nisze spotyka się m.in. w Arbore czy innych cerkwiach z końca panowania Stefana Wielkiego), bądź – rzadziej – zamaskowane szerokimi, płaskimi występami murów (Slatina, „biała cerkiew” w Baia). Poza wspomnianymi apsydami bryła obiektu jest prostokątna (wszystkie pomieszczenia są tej samej szerokości).

Pomiędzy przednawiem i nawą może znajdować się komora grobowa (grobniţa) – oddzielne pomieszczenie służące jako miejsce pochówku najczęściej fundatora i jego rodziny (np. Suceviţa, Moldoviţa, Probota, Humor) – rozwiązanie to pierwszy raz pojawia się w monastyrze Neamţ w 1497 r., a na Bukowinie jest stosowane od początku XVI w. (wcześniej za miejsce pochówku takich osób służyło najczęściej przednawie). Komora grobowa bywa często niższa od pozostałych pomieszczeń – w uzyskanym w ten sposób miejscu ponad komorą umieszczany jest skarbiec (tainiţa). W niektórych wypadkach komora grobowa nie jest oddzielona od nawy ścianą, a podział ten jest tylko sygnalizowany arkadami (Neamţ, monastyr św. Jana Nowego w Suczawie).

Oprócz nawy, przednawia i komory grobowej, cerkwie często posiadają prostokątne przedsionki (exonarthex lub pridvor), zamykające świątynie od strony zachodniej. Aż do czasów Stefana Wielkiego cerkwie ograniczały się do dwóch pomieszczeń (np. Seret, „biała cerkiew” w Baia, Pătrăuţi) – przedsionki w cerkwiach z tych czasów pochodzą z późniejszych dobudów (np. Radowce, Voroneţ). Pierwszą innowacją w tym zakresie było przedłużenie ścian północnej i południowej w kierunku zachodnim i utworzenie w ten sposób specyficznej, głębokiej, otwartej niszy (Arbore i Reuseni, obie cerkwie zbudowano w latach 1503–1504). Większość późniejszych cerkwi posiada już natomiast przedsionki, choć w różnych formach. Mamy więc otwarte

11

przedsionki arkadowe (np. Humor, Moldoviţa, a także wyjątkowe dwukondygnacyjne rozwiązanie w Pârhăuţi), przedsionki zabudowane o dużych oknach (np. Putna, Slatina, Probota, Suceviţa) oraz przedsionki całkowicie zabudowane o niewielkich okienkach (np. dobudowane przedsionki w Voroneţ i Radowcach). Oprócz tego w niektórych świątyniach występują dodatkowe ganki, dodawane po jednym lub obu bokach świątyni (Suceviţa, Bălineşti, Râşca, monastyr św. Jana w Suczawie). Wejście do cerkwi zwykle nie znajduje się na ścianie zachodniej, ale na północnej i/lub południowej, przy zachodnich ich krańcach (wyjątek to np. Pătrăuţi).

plan i przekrój cerkwi w Arbore: po zachodniej stronie cerkwi widoczny daleki występ ścian okalających głęboką

niszę, zapowiedź przedsionka; ponadto apsydy boczne ukryte w grubości muru – układ pseudotrójkonchowy

(źródło: T. Barucki, Architektura Rumunii, Warszawa 1979, s. 36)

plan i przekrój cerkwi monastyru Humor: cerkiew z otwartym przedsionkiem arkadowym

(źródło: R. Brykowski, T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Rumunii, Wrocław 1979, s. 80)

plan cerkwi monastyru Voroneţ: cerkiew z przedsionkiem zamkniętym

(źródło: V. Florea, Sztuka rumuńska, Warszawa 1989, s. 77)

plan cerkwi monastyru Suceviţa: cerkiew z zamkniętym przedsionkiem oraz gankami po jego obu stronach

(źródło: V. Florea, Sztuka rumuńska, Warszawa 1989, s. 77)

cerkiew monastyru Probota: typowe założenie trójkonchowe

cerkiew w Arbore: widoczna zachodnia głęboka nisza

Oświetlenie naturalne świątyni jest niezmiernie skąpe – zapewniają je niewielkie i nieliczne okienka w ścianach oraz w ewentualnej wieży (wyjątki stanowią wspomniane wyżej spotykanie niekiedy przedsionki o większych oknach, dających światło jednak wyłącznie w tym pomieszczeniu). Mury cerkwi z racji ich funkcji obronnych oraz stosowanych technik budowlanych są bardzo grube, od zewnątrz często wzmocnione przyporami na wzór gotycki (nawiązanie do architektury zachodniej i cerkwi w Radowcach). Od zewnątrz ściany są

12

dekorowane rzędami nisz. W przypadku cerkwi niemalowanych z zewnątrz podłużne płytkie nisze mogą obejmować cały obwód świątyni (np. Sfântu Ilie, Putna). Częściej jednak spotkać można podłużne, wąskie, płytkie nisze tylko na powierzchni zewnętrznej absyd (również tych malowanych, np. Humor, Probota, Moldoviţa), przy jednoczesnym pozostawieniu na całym obwodzie świątyni rzędu czy dwóch niewielkich (krótkich i przez to proporcjonalnie szerszych), często głębszych nisz pod samym dachem. Mamy też do czynienia z przypadkami, gdy nisze występują tylko na apsydach (np. Seret, Pătrăuţi) lub tylko pod dachem na całym obwodzie (np. Baia, Dragomirna, Volovăţ). Są też cerkwie w ogóle pozbawione takich nisz (np. Arbore, Reuseni, Râşca). Innym sposobem dekoracji ścian zewnętrznych (stosowanym przed okresem malowania ścian zewnętrznych, czyli przed latami trzydziestymi XVI w.) była dekoracja ceramiczna – kolorowe, emaliowane płytki czy cegły, często pod dachem, także wokół okien (np. cerkiew Wszystkich Świętych w Serecie, cerkiew św. Demetriusza w Suczawie). Uwagę przyciąga też kamieniarka obmurowań okien i drzwi – nawiązująca do gotyckich, a potem i renesansowych wzorów zachodnich (wiązana m.in. z tzw. portalami „długoszowymi” wywodzącymi się z Polski).

nisze na ścianach cerkwi Narodzin św. Jana Chrzciciela w Suczawie

nisze pod dachem cerkwi św. Demetriusza w Suczawie

gotyckie okno i ceramiczna dekoracja wokół nisz na ścianach kaplicy monastyru „Zamca” w Suczawie

gotycka kamieniarka portalu cerkwi Bogdana w Radowcach

Sklepienia cerkwi mają charakter kolebkowy, nawa jednak niemal zawsze zwieńczona jest centralną kopułą (wyjątek to przede wszystkim Radowce), często także kopuły znajdują się w przednawiu (niekiedy dwie, jeśli przednawie jest wydłużone). Kopuły jednak są widoczne tylko od wewnątrz, od zewnątrz ukryte pod dachem. Część cerkwi zwieńczona jest wieżami wznoszącymi się centralnie ponad nawą (na skrzyżowaniu osi wschód – zachód oraz osi absyda północna – absyda południowa). Ich obecność wiązana jest często z osobą fundatora – zazwyczaj były stawiane w cerkwiach fundowanych przez panujących. Wieże wznoszą się na systemie pendentywów, opartym na trzech kwadratach obróconych względem siebie o 45 stopni; często posiadają gwieździste bazy – taki styl sklepień nazywamy stylem mołdawskim, wypracowano go bowiem tu na miejscu. Zapoczątkowany został w Pătrăuţi, tam jednak wieża posiada jeszcze bazę kwadratową. Dachy są zaokrąglane na końcach, wysokie i strome, daleko wystające poza ściany monastyru (rozwiązanie to uchroniło freski przez zniszczeniem). W miejscu, gdzie wznosi się wieża, dachy się urywają – dzięki temu wieża wydaje się być wyższa, widzimy ją bowiem odsłoniętą niemal od poziomu wierzchołka ścian, a w praktyce nad cerkwią wznosi się dzięki temu kilka osobnych dachów.

13

konstrukcja sklepienia w kaplicy św. Grzegorza w monastyrze „Zamca” w Suczawie

daleko wysunięte okapy dachu oraz wieża cerkwi monastyru Voroneţ

Założenie całych monastyrów odpowiada schematowi bizantyńskiemu (tak wyraźnemu szczególnie na górze Athos) – wolno stojąca świątynia otoczona jest czworobokiem murów, do których przylegają od wewnątrz pozostałe zabudowania klasztorne. Monastyry spełniały bowiem nie tylko funkcje religijne czy kulturalne, ale także polityczne. Stanowiły wyraz potęgi hospodarów je fundujących (swoją rolę odgrywały tu też malowidła – nie tylko poprzez wymowę ideologiczną ich treści, np. w fundacji monastyru Suceviţa sama ich obecność ma oznaczać powoływanie się przez Mohyłów na ich wielkich poprzedników). Oczywiście nie można pomijać tu bardzo praktycznych aspektów obronnych – zarówno wobec niebezpieczeństwa grabieży skarbów zgromadzonych w monastyrze, jak i jako sposób obejścia osmańskich ograniczeń w budowaniu zamków. Warto też pamiętać, że same monastyry mogły stanowić rezydencje książęce. Stąd też mury monastyrów, zazwyczaj wzmocnione narożnymi basztami były bardzo potężne.

monastyr Suceviţa monastyr Dragomirna

Objaśnienie niektórych używanych wyżej terminów architektonicznych

Apsyda – pomieszczenie dodawane do bryły cerkwi i otwarte do jej wnętrza, w kształcie półkolistym lub półelipsoidalnym, zamykające nawę od wschodu (apsyda ołtarzowa: sanktuarium oddzielone od nawy ikonostasem, gdzie odbywa się prawosławna liturgia, poza oczami wiernych) często zaś także dodawana po południowej i północnej stronie nawy (apsydy boczne); niekiedy apsydy boczne są tylko zaznaczone wewnątrz świątyni, z zewnątrz zaś są niewidoczne wskutek ukrycia całej apsydy w grubości ściany.

Arkada – szereg łuków opartych na filarach lub kolumnach.

Baza – podstawa filaru, kolumny lub innych elementów architektonicznych, jak na przykład wieży.

Cokół – najniższa nadziemna część budowli, zazwyczaj unosząca jej ciężar, niekiedy mająca również inne funkcje użytkowe czy ozdobne, np. rodzaj ławki wokół całej cerkwi.

14

Ganek – niewielka przybudówka do budynku, pokryta daszkiem, w której znajdują się schody wejściowe.

Koncha – sklepienie niszy w kształcie połowy kopuły.

Kopuła – sklepienie półkoliste, wznoszące się nad częściami cerkwi (zawsze – nad nawą), wspierane na bębnie oraz systemie pendentywów.

Nawa (naos) – główne pomieszczenie cerkwi, z którego za pomocą ikonostasu wyodrębnione jest sanktuarium, w którym odbywa się liturgia; zazwyczaj na planie centralnym (pochodna krzyża greckiego – kwadrat otoczony z trzech stron apsydami lub pseudoapsydami, z czwartej, zachodniej – wnęka z wejściem do przednawia).

Nisza – wnęka w ścianie.

Orientowanie – budowa cerkwi w taki sposób, aby świątynia znajdowała się na osi wschód – zachód z częścią ołtarzową skierowaną ku wschodowi (czyli grobowi Chrystusa w Jerozolimie).

Pendentyw (żagielek) – element konstrukcji sklepienia, na którym wspiera się kopuła – umożliwia przejście od planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła.

Plan trójkonchowy – plan cerkwi opierający się na prostokącie, w którego wschodniej części umieszczone są trzy apsydy – ołtarzowa (wschodnia) oraz dwie boczne (południowa i północna), przez co wschodni fragment świątyni przypomina swoim planem trójlistną koniczynę. Plan ten łączy w sobie nawiązania do planu krzyża łacińskiego (wydłużony prostokąt stanowi trzon krzyża, apsydy boczne – jego ramiona) oraz krzyża greckiego (równoramiennego – pomieszczenie nawy ma plan centralny i jest otoczone z trzech stron apsydami).

Portal – ozdobne kamienne obramienie otworu drzwiowego.

Przednawie (pronaos, narthex) – wyodrębnione pomieszczenie w cerkwi poprzedzające od zachodu nawę, często służące jako miejsce pochówku oraz babiniec.

Przedsionek (exonarthex, pridvor) – wyodrębnione pomieszczenie w cerkwi poprzedzające od zachodu przednawie, występujące w różnych formach (zamknięte pomieszczenie lub szeroko otwarte z trzech stron arkadami).

Przypora (szkarpa) – fragment muru wystający prostopadle ze ściany na dużej części jej wysokości, poszerzający się ku dołowi, pełniący funkcję konstrukcyjną – podtrzymujący ściany i przenoszący z nich ciężar sklepienia.

Sklepienie – element konstrukcyjny cerkwi służący do jej przykrycia; na Bukowinie najczęściej sklepienie kolebkowe (w kształcie połowy rynny, otwartej do wnętrza świątyni) oraz sklepienie mołdawskie (określenie używane w stosunku do specyficznego systemu pendentywów wspierających kopułę).

15

Malowidła cerkwi bukowińskich Tym, co w istocie decyduje o wyjątkowości cerkwi bukowińskich jest ich dekoracja malarska. Ozdabianie wnętrz budowli sakralnych malowidłami jest często spotykane także poza Bukowiną (choć i pod tym względem cerkwie tego rejonu mają swój specyficzny charakter), ale malowidła zewnętrzne czynią z tych świątyń ewenement na skalę jeśli światową. Władysław Podlacha zwrócił uwagę, że cerkwie bukowińskie twórczo rozwijają tu modele z półwyspu Athos – wyprowadzając na ściany zewnętrzne cerkwi niektóre wątki tam obecne w przednawiach czy przedsionkach.

Charakter malowideł cerkwi bukowińskich nasuwa skojarzenia z miniaturami z ksiąg – pojawienie się malowideł ściennych było bezpośrednio poprzedzone przez działalność wybitnego miniaturzysty Gawriły Urica z Neamţ, którego Ewangeliarz znajduje się w Bodleian Library w Oxfordzie, i wielu innych. Stąd zatem styl fresków. Nie jest to jednak bezpośrednia kalka miniatur z ksiąg, zmienia się bowiem ich rozmiar oraz kompozycja. Malowidła nie służą tu dekoracji tekstu, a wypełniają – jedno obok drugiego – całe płaszczyzny, same zastępują tekst. Jednocześnie są one organicznie związane z architekturą cerkwi – wkomponowane w dekoracyjne nisze, podzielone zgodnie z podziałami konstrukcyjnymi elewacji. Ich względne podobieństwo do siebie w różnych cerkwiach wynika z faktu, iż wywodziły się one z tego samego kanonu, choć zmienianego w czasie, w zależności od możliwości, potrzeb ideologicznych, charakteru i woli twórcy/fundatora, nawet kolorystyki. Zmienianego, ale – jak wskazał Władysław Podlacha – logicznego i systematycznego. Już w cerkwiach budowanych za Stefana Wielkiego kanon ten, jeśli chodzi o malowidła wewnętrzne, był całkowicie dojrzały (np. Sfântu Ilie, Pătrăuţi czy Voroneţ), przy czym warto wspomnieć o hipotezach, zgodnie z którymi zaczął się on rozwijać jeszcze za Aleksandra Dobrego. Malowidła zewnętrzne pochodzą z okresu późniejszego – zaczęły one powstawać w latach trzydziestych XVI stulecia, za panowania Piotra Raresza (choć niektórzy badacze przypuszczają, że mogły być stosowane już za czasów Stefana Wielkiego). Najprawdopodobniej twórcą ich programu, głównych motywów, przynajmniej na tle ideologicznym i teologicznym, był ówczesny metropolita mołdawski i bliski współpracownik Raresza, uczony teolog Grigore Roşca. Oczywiście nawiązywał on do wcześniejszych osiągnięć i charakter tych malowideł nie odbiegał od tego, czym ozdabiano już wcześniej wnętrza cerkwi. Ściany zewnętrzne dawały jednak twórcom daleko większe możliwości w postaci otwartych płaszczyzn o rozmiarach, o jakich nie mogli marzyć ich poprzednicy, możliwym do oglądania z większej odległości, co pozwoliło zaplanować na nich kompozycje o niebywałym rozmachu. Ewa Kocój wskazuje w ślad za Sorinem Dumitrescu, że pierwotnym źródłem programu mogły być Lamenty Iwana Pierieswietowa, który traktował upadek Konstantynopola jako symbol kary za grzechy, oraz Widzenie straszliwego sądu przypisywane św. Nifonowi – jednak dzieła te nie wyczerpują wszystkich wątków pojawiających się we freskach. W okresie późniejszym rozwój malarstwa ściennego na Bukowinie zatrzymał się, a twórcy zaczęli popadać w schematyzm (zresztą, nie dotyczyło to tylko tej sfery kultury i wiązało się z upadkiem politycznym kraju). Za wyjątki w tej tendencji należy uznać późniejsze, pochodzące z przełomu XVI i XVII w. monastyry Suceviţa (z ostatnim zespołem malowideł zewnętrznych) i Dragomirna, oba związane z wybitnymi postaciami swej epoki.

Źródłem programu malowideł wewnętrznych jest liturgia. Główna część cerkwi, czyli wnętrze apsydy ołtarzowej w nawie (zasłoniętej zresztą przed wzrokiem wiernych przez ikonostas), poświęcona była w każdym wypadku tematowi najistotniejszemu w świątyni – męce Chrystusa. Pojawia się tutaj cykl obrazów przedstawiających wydarzenia Wielkiego Czwartku, przede wszystkim komunii apostołów z oddzielnymi przedstawieniami rozdawnictwa chleba i wina – jako motywu najbardziej związanego z funkcją miejsca, w którym te malowidła umieszczano. W otoczeniu tych obrazów znaleźć można przedstawienie Matki Boskiej tronującej z Dzieciątkiem (często w sklepieniu wschodniej apsydy), niekiedy cuda Chrystusa, a wszystko to otoczone jest przez aniołów czy ojców Kościoła – jako świadków liturgii odprawianej przez kapłana (w szeregu postaci szczególne znaczenie mają twórcy liturgii – Jan Złotousty, Bazyli Wielki i Grzegorz Teolog). Poza tym odnaleźć można i inne sceny z życia Chrystusa. W pozostałej części nawy szczególne znaczenie posiada umieszczany zazwyczaj na jej zachodniej ścianie obraz wotywny (fundacyjny). Przedstawia on fundatora cerkwi, często wraz z rodziną, wręczającego świątynię (jej model) Chrystusowi – na malowidle często znajduje się też patron cerkwi, pośredniczący czy

16

orędujący za fundatorem. Niezwykłe znaczenie tych malowideł wynika z faktu, że przedstawiają one ludzi takich, jakimi ich widzieli twórcy, a zatem mamy do dyspozycji najprawdopodobniej dość wierne portrety fundatorów cerkwi. Poza tym ściany nawy ozdabia „kalendarz”, obejmujący przedstawienia wydarzeń związanych z kolejnymi świętami kościelnymi – jednak wyłącznie dotyczących Marii i Chrystusa. Z tych ostatnich szczególnie ważny jest cykl pasyjny pojawiający się często na północnej ściany nawy (ze zmartwychwstaniem w sklepieniu północnej apsydy) oraz cykl obejmujący wydarzenia związane z narodzinami Chrystusa na południowej ścianie nawy (z główną sceną w sklepieniu apsydy południowej). Z kolei w górnej części ściany zachodniej pojawia się zwykle zaśnięcie Matki Boskiej (niekiedy razem z wniebowzięciem). W centralnej kopule (lub w sklepieniu wieży, jeśli ta jest) mamy natomiast charakterystyczne dla malarstwa z kręgu bizantyńskiego przedstawienie Chrystusa Pantokratora, poniżej którego – w bębnie kopuły – są przedstawieni kolejno, zgodnie z hierarchią, serafini, aniołowie, prorocy i apostołowie, a na pendentywach – czterej ewangeliści (jak stwierdza Vasile Florea, o zauważalnym podobieństwie do tych z Ewangeliarza Urica). Pomiędzy pendentywami umieszczano cztery oblicza Chrystusa.

Malowidła znajdujące się w pozostałych pomieszczeniach świątyni również podporządkowane są określonym regułom. Przedstawione są tam często sceny z życia patrona świątyni (czy związane z jej wezwaniem). Regułą jest umieszczanie tam „kalendarza” związanego z kolejnymi świętami kościelnymi – tym razem głównie scen z życia męczenników, ułożonych chronologicznie, wedle ich świąt i wspomnień w roku liturgicznym (menologion). W przednawiu, pełniącym także rolę babińca, znajdują się przede wszystkim sceny z życia Matki Boskiej (jej przedstawienie z Dzieciątkiem umieszczane jest w kopule, inne znajduje się nad drzwiami prowadzącymi w głąb świątyni). W późniejszych cerkwiach ten wątek już nie jest dominujący – malarze, otrzymawszy do ozdobienia jedno pomieszczenie więcej, te akcenty rozkładali między przednawie i przedsionek. W sklepieniu pojawiają się też często aniołowie i prorocy (m.in. Mojżesz z krzewem gorejącym, Jakub z drabiną, Dawid z Arką Przymierza). W pendentywach często spotkać można świętych twórców pieśni – Jana z Damaszku, Józefa Hymnografa, Teofanesa Wyznawcę, Kosmę z Maiumy czy Romana Melodiusza. W wielu cerkwiach znaleźć można też przedstawienia synodów powszechnych.

Malowidła wewnętrzne często są zniszczone w mniejszym lub większym stopniu od dymu świec, palonych tu przez stulecia (oświetlenie naturalne jest niezwykle ubogie). Na zniszczenie narażone były również malowidła zewnętrzne, choć dla nich zagrożeniem były czynniki atmosferyczne – wiatr, deszcz, śnieg, wilgotność, powszechne w tym górskim regionie, przed którymi tylko częściowo chroniły szerokie dachy. Dlatego prawie nigdzie freski zewnętrzne nie ocalały na ścianie północnej, najbardziej narażonej na niekorzystne warunki (wyjątek: Suceviţa). Bywa, że i inne z malowideł są nieczytelne – wszystko zależy od losów klasztoru czy użytych mieszanek farb (często wskazuje się, że te użyte w pierwszych malowanych monastyrach dość szybko zastąpiono nieco doskonalszymi).

Freski na ścianach zewnętrznych, podobnie jak i malowidła wewnątrz świątyń, miały swój porządek – jest jednak sporo wyjątków od niego, a należy pamiętać też o tym, że malowidła o tej samej tematyce często różnią się między sobą znacząco – choćby z uwagi na fakt, iż nie wykonywał ich jeden artysta (znamy imiona niektórych z nich).

Na zewnętrznych ścianach absyd, czyli na wschodniej części świątyni, przedstawiana jest „hierarchia niebiańska”. Jest to rzesza postaci umieszczonych w kilku szeregach, wśród których odnajdywać można chóry anielskie, proroków, świętych, ojców Kościoła, męczenników, ułożonych wedle rangi oraz chronologii. Szczególne znaczenie ma centralna oś pionowa tego przedstawienia, znajdująca się na najbardziej wysuniętej na wschód płaszczyźnie apsydy ołtarzowej. Tutaj zwykle pojawia się Bóg Ojciec pod postacią Starca Dni, Matka Boska z Dzieciątkiem oraz Chrystus przedstawiony w scenie Deesis (czyli wraz z Matką Boską i Janem Chrzcicielem), często też pojawia się Chrystus jako Baranek Boży. Warto zwrócić uwagę na harmonijne połączenie z architekturą poprzez umiejętne wykorzystanie przez artystów specyficznej powierzchni, na której pracowali: postacie hierarchii przedstawione są w rzędach poziomych, ale jednocześnie wkomponowane one są w płytkie, wydłużone, pionowe nisze, które zwykle wypełniają ściany apsyd.

17

wschodnia część cerkwi monastyru Voroneţ, z hierarchią niebiańską na apsydach

fragment hierarchii niebiańskiej na ścianach cerkwi monastyru Humor

Ściana zachodnia cerkwi zarezerwowana jest dla sceny Sądu Ostatecznego (wyjątek: Arbore). Czasami znajduje się on również wewnątrz cerkwi, na wschodniej ścianie przedsionka – czasem dlatego, że zachodnia elewacja nie nadaje się pod takie malowidło (jest przebita dużymi oknami, lub w ogóle przedsionek jest otwarty i od zachodniej strony znajdują się arkady, jak w Humor), a czasem na skutek dobudowy nowego przedsionka do już istniejącej budowli. Wybór strony zachodniej dla tego tematu wynika z postrzegania zachodu jako przeciwieństwa wschodu, wiązania go ze śmiercią (zresztą i bardziej dosłownie, jako że nawiązywano tu do tradycji cmentarnych funkcji atrium pierwszych bazylik chrześcijańskich, m.in. grobu św. Pawła; w przedsionkach cerkwi odbywały się też nabożeństwa za umarłych). Podobnie zresztą jest i na Zachodzie, w sztuce romańskiej, gdzie tympanony ze sceną Sądu Ostatecznego są przedstawiane w zachodnich portalach kościołów. Scena Sądu Ostatecznego na cerkwiach bukowińskich jest bardzo rozbudowana, zajmuje w praktyce całą ścianę, ułożona jest zaś w kilka poziomów. Najlepszy przykład stanowi słynne przedstawienie z zachodniej elewacji cerkwi w Voroneţ. Na najwyższym poziomie znajduje się zwijane przez aniołów niebo (ze znakami zodiaku), w którego centrum umieszczony jest Bóg Ojciec pod postacią Starca Dni. Poniżej w centrum znajduje się Jezus Chrystus jako sędzia w scenie Deesis (z Matką Boską i Janem Chrzcicielem), a po ich bokach znajdują się święci i apostołowie. Od stóp Chrystusa wypływa tutaj piekielna rzeka ognia biegnąca dalej w dół ściany poprzez wszystkie niższe poziomy, poszerzająca się stopniowo ku dołowi i pochłaniająca grzeszników, których prowadzi do piekła – przedstawianego jako paszcza Lewiatana. W centrum kolejnego, trzeciego poziomu znajduje się Hetimasia – pusty tron przygotowany na powtórne przyjście Chrystusa, przy którym klęczą Adam i Ewa. Na lewo od tronu, a zatem po prawicy Chrystusa, przedstawieni są zbawieni (wśród nich prorocy, męczennicy, a zamyka ich pochód św. Paweł), zaś na prawo potępieni poprzedzani przez postać Mojżesza. Wśród potępionych znaleźć można tych, których uważano za wrogów chrześcijaństwa i zarazem wrogów państwa mołdawskiego – Żydów, Turków, Tatarów, łacinników, Arabów. Efektem polityki Piotra Raresza, walczącego z Polską, było umieszczanie w tym miejscu w niektórych cerkwiach także Polaków. Znaleźć tam można też konkretne postaci (np. Mahometa, Judasza, Heroda). Na poziomie czwartym znajduje się scena ważenia dusz (uwagę przyciągają diabły próbujące przechylić szalę na swoją korzyść czy znoszące wyglądające jak bochenki chleba spisy grzechów do rzucenia na wagę). Tutaj też znajduje się archanioł Michał walczący z Szatanem. Po prawej stronie tego poziomu i następnego (ostatniego) przedstawiona jest scena wzywania zmarłych na sąd przez aniołów – z ziemi i morza. Pomiędzy powstającymi z grobów ludźmi widać także zwierzęta. Z kolei po lewej stronie dwóch ostatnich poziomów znajduje się raj oraz wchodzący do niego zbawieni. W raju, przedstawionym na białym tle, czeka na zbawionych Matka Boska w otoczeniu proroków, a na czele oczekujących na wejście do raju znajduje się św. Piotr z kluczem w ręku, za nim widać m.in. cesarza Konstantyna Wielkiego oraz jego matkę Helenę. W centrum najniższego poziomu, obok Lewiatana, znajduje się scena śmierci sprawiedliwego oraz niesprawiedliwego, tam też przedstawiony jest grający król Dawid. Ciekawe bywa przedstawienie górnych scen Sądu Ostatecznego w „trzecim wymiarze”, tj. na elementach sklepienia przedsionka (jeśli scena jest wewnątrz przedsionka przedstawiona), dzięki czemu Bóg Ojciec na niebie dosłownie króluje nad oglądającym (np. Probota).

18

fragment Sądu Ostatecznego z zachodniej elewacji cerkwi monastyru Voroneţ: biblijny Lewiatan

fragment Sądu Ostatecznego z zachodniej elewacji cerkwi monastyru Voroneţ: walka archanioła Michała

z szatanem

Wśród innych najczęściej pojawiających się tematów fresków kilka zasługuje na omówienie. Akatyst, pojawiający się często na elewacjach cerkwi (zwykle południowych) to ilustracja pieśni poświęconej cudom sprawionym przez Matkę Boską, przypisywanej patriarsze Focjuszowi, który miał ją napisać w podzięce za cudowne ocalenie Konstantynopola przed Persami w 626 r. Mamy więc serię przedstawień przedstawiających cuda Matki Boskiej odpowiadających poszczególnym strofom (12 strof historycznych ze scenami z życia Maryi i Jezusa i 12 strof mistycznych), a ostatnia i najważniejsza spośród nich jest scena oblężenia Konstantynopola (najciekawsza w Moldoviţa). Przedstawia ona pozornie oblężenie miasta przez Persów, jednak gdy przyjrzeć się freskowi okazuje się, że oblegający mają ubiory tureckie, a obrońcy mają armaty – nawiązuje więc wprost do oblężenia Konstantynopola przez Turków w 1453 r. i wskazuje na znaczenie walki z Turkami (wymiar ideologiczny) i w tym aspekcie odbiega od pierwowzorów bizantyńskich, obecnych w malarstwie od XI w. Można też odczytywać akatyst jako modlitwę o cud do Matki Boskiej w obronie zagrożonej Mołdawii. Po upadku Piotra Raresza, a więc i ostatecznym uzależnieniu od Turcji, malowidło to nie było już więcej malowane, zapewne z powodów politycznych. Podobny wyraz ideologiczny posiadają umieszczane często w sąsiedztwie akatystu postacie świętych wojowników pokonujących siły zła (śś. Jerzego, Demetriusza czy Merkuriusza).

Południowe elewacje cerkwi wypełniało także często monumentalne drzewo Jessego, na pierwszy rzut oka robiące wrażenie roślinnego ornamentu. To zobrazowanie rodowodu (drzewa genealogicznego) Jezusa, które prorok Izajasz wyprowadził od Jessego (Iz 11,1: „I wyrośnie różdżka z pnia Jessego, wypuści się odrośl z jego korzeni”). Sam Chrystus przedstawiany jest, siedzący na tronie, na szczycie drzewa. Jego podstawę stanowi leżący Jesse, któremu z lędźwi wyrasta pień, tuż nad nim znajduje się jego syn, król Dawid. Na bokach drzewa lub obok Jessego są przedstawiani prorocy, ale znaleźć tam można też i starożytnych filozofów (z Platonem i Arystotelesem na czele) jako poprzedników nauki Chrystusa.

19

oblężenie Konstantynopola z południowej elewacji cerkwi monastyru Moldoviţa

fragment Drzewa Jessego z południowej elewacji cerkwi monastyru Voroneţ: leżący Jesse, z jego lędźwi wyrasta

pień drzewa, wyżej syn Jessego, król Dawid

Na ścianach cerkwi często pojawiają się żywoty świętych. Najczęściej spotykane są żywoty św. Jerzego, św. Mikołaja oraz św. Jana Nowego. Ten ostatni to temat czysto mołdawski – św. Jan Nowy uznany jest za patrona Mołdawii. W cyklach tych warto zwracać uwagę na sceny cudów św. Mikołaja, walkę ze smokiem św. Jerzego czy przedstawienie translacji relikwii św. Jana Nowego do Suczawy za sprawą hospodara Aleksandra Dobrego.

Należy jeszcze wspomnieć o drabinie cnót (znanej też Drabiną do Raju czy Drabiną św. Jana), rzadko występującej – najładniejsza na ścianie północnej w Suceviţa, też na ścianie południowej w Râşca. Przedstawia ona symbolicznie drogę do zbawienia: do Chrystusa prowadzi z ziemi drabina, której szczeble oznaczają kolejne cnoty konieczne do zbawienia. Anieli i święci pomagają idącym, ale każde potknięcie (na szczeblu oznaczającym cnotę, której się uchybia) oznacza upadek i ściągnięcie na dół przez diabły. Ostatnie z trzydziestu szczebli to stany mistyczne, aż do zjednoczenia z Bogiem. To symboliczne przedstawienie, popularne w prawosławiu, stanowi ilustrację do traktatu Drabina św. Jana Klimaka z klasztoru św. Katarzyny na Synaju z VII w.

smok ze sceny walki ze św. Jerzym z cerkwi monastyru Voroneţ

fragment Drabiny Cnót na północnej elewacji cerkwi monastyru Suceviţa: ostatnie szczeble drabiny z wejściem

do nieba

Ponadto odnaleźć można sceny z Księgi Rodzaju (Genesis) – zwykle prezentowane na najbardziej zniszczonych dzisiaj ścianach północnych – i inne.

Co szczególnie interesujące, wszystkie te przedstawienia, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne, stanowiące być może swego rodzaju biblię pauperum, a z drugiej strony manifest ideologiczny czy religijny ich inicjatorów i fundatorów, również i dla nas dzisiaj mają znaczenie wyjątkowe z historycznego punktu widzenia. Ich twórcy w tle przedstawianych scen przedstawiali świat ich otaczający – podkład malowideł stanowią bukowińskie krajobrazy, a odnaleźć tam można i elementy bardziej szczegółowe, m.in. ludzi w ubiorach ludowych wykonujących codzienne czynności, narzędzia pracy, instrumenty muzyczne itp. Warto zresztą zaznaczyć, że taki sposób osadzenia tych malowideł w bukowińskich realiach jeszcze bardziej wzmacniał podstawową ideologiczną wymowę fresków, jeszcze wyraźniej przemawiały one do oglądających je ówczesnych Mołdawian.

20

Warto zwrócić uwagę, że w malowidłach poszczególnych cerkwi dostrzec można dominujące kolory, które czynią poszczególne kompleksy fresków odmiennymi: np. w Humorze czerwień, a w Voroneţ błękit.

Istnieje wiele hipotez, których autorzy próbują tłumaczyć pochodzenie samej idei pokrywania malowidłami całych elewacji zewnętrznych. Wskazywane są wpływy obce, zarówno wschodnie (próby malarstwa zewnętrznego pojawiały się na Bałkanach – ściany zewnętrzne przedsionków miały być malowane w Serbii, jeden z kościołów konstantynopolitańskich miał mieć malowaną fasadę), jak i zachodnie (malarstwo ścienne na ścianach zewnętrznych niektórych kościołów w Tyrolu, ale także i w znacznie bliższym Siedmiogrodzie). Nie ulega jednak wątpliwości, że to właśnie tutaj (choć być może z pomocą obcych malarzy) sama idea rozkwitła i pozwoliła stworzyć niepowtarzalne arcydzieła.

21

Voroneţ Monastyr Voroneţ powstał w roku 1488 – ufundował go hospodar Stefan Wielki dzięki zabiegom pustelnika Daniły (według tablicy erekcyjnej budowa miała trwać niespełna cztery miesiące, wcześniej pustelnik miał opuścić swoje schronienie w Putna i postawić tu drewnianą kaplicę). Pierwotną formę cerkwi św. Jerzego, która obejmowała wzniesione na planie trójkonchowym nawę zwieńczoną wieżą oraz przednawie, można rozpoznać na obrazie wotywnym. Jej rozbudowa nastąpiła w 1547 r. z inicjatywy metropolity Grigore Roşca, uznawanego za drugiego fundatora świątyni – dodano wtedy jej część zachodnią (przedsionek). Cerkiew, podobnie jak wiele innych, łączy w sobie elementy bizantyńskie (plan trójkonchowy, wieża ponad nawą), gotyckie (dążenie wzwyż, ostrołukowe obramowania drzwi i okien, przypory) i miejscowe (wieża na czterech łukach i gwieździście uformowanej bazie, nisze pod gzymsem, ślepe arkady na apsydzie).

Zachowały się w cerkwi pierwotne malowidła wewnętrzne – w nawie i apsydach pochodzące z czasów Stefana Wielkiego, a w pomieszczeniach zachodnich młodsze, a więc i nieco odmienne i nowocześniejsze. Wśród tych pierwszych szczególnie cenny jest wspaniały obraz fundacyjny, zawierający postaci Stefana Wielkiego z rodziną, patrona cerkwi św. Jerzego (jako pośrednika wstawiającego się za fundatorem do Jezusa) oraz Chrystusa. Dość wyjątkowe jest także przedstawienie w nawie błogosławieństwa Jessego (o tematyce podobnej do drzewa Jessego). W przednawiu szczególnie ciekawe jest kilkadziesiąt scen z życia św. Jerzego. Obok malowideł warto zwrócić uwagę wewnątrz na elementy wyposażenia (krzesło tronowe i część stalli pochodzą z XVI w.), nagrobki Daniły (w przednawiu) i Grigore Roşca (w przedsionku) oraz tablicę erekcyjną (nad wejściem do przednawia).

Malowidła zewnętrzne zawdzięczamy wspomnianemu Grigore Roşca, który czuwał nad pracą malarzy. Pojawia się na nich niewiele wątków, za to w monumentalnym opracowaniu. Najniezwyklejszym i najcenniejszym spośród nich, kto wie czy nie najwspanialszym malowidłem z monastyrów bukowińskich, jest scena Sądu Ostatecznego, dzięki której cerkiew tą porównuje się często z Kaplicą Sykstyńską w Rzymie, a uważa za przewyższającą inne kompozycje włoskie i greckie. Ta ogromna, wielowątkowa, pięciopoziomowa kompozycja, zajmuje całą, niezakłóconą żadnymi otworami ścianę zachodnią (wraz z bokami dwóch narożnych przypór). Oryginalności dodają jej (podobnie jak i reszcie malowideł z Voroneţ) odważnie wprowadzone elementy typowo regionalne – mołdawskie instrumenty muzyczne, tutejsze krajobrazy, stroje ludowe – wszystko na błękitnym podkładzie, charakterystycznym dla tej cerkwi. Zwraca też uwagę sprawność malarza w oddaniu półcieni. Na ścianie południowej znajduje się drzewo Jessego (na wzór orientalnego kobierca) zawierające przedstawienia starożytnych filozofów. Nad wejściem, obok grupy Deesis, przedstawieni są pustelnik Daniło (jako założyciela wspólnoty mnichów) i Grigore Roşca; w pobliżu znaleźć można też scenę walki św. Jerzego ze smokiem, żywoty św. Mikołaja i św. Jana Nowego. Na apsydach, zgodnie z bukowińskim zwyczajem, przedstawiona jest hierarchia niebieska – pod oknem przedstawiono tutaj św. Jerzego na tronie jako patrona cerkwi. Ściana północna niestety została w dużym stopniu zniszczona, dopatrzeć się jednak można scen z Księgi Rodzaju, a pomiędzy nimi przedstawienia tzw. paktu Adama z diabłem – elementu miejscowych legend.

Zachowały się nieliczne zabudowania klasztorne oraz brama pełniąca funkcję dzwonnicy – znajdują się tam dwa dzwony ufundowane jeszcze przez Stefana Wielkiego. W pobliżu znajdują się także relikty pierwotnego założenia, istniejącego tutaj przed 1488 r.

22

cerkiew św. Jerzego piekło ze sceny Sądu Ostatecznego

archanioł Michał ze sceny Sądu Ostatecznego Jesse z drzewa Jessego

smok z przedstawienia św. Jerzego plan cerkwi św. Jerzego (źródło: V. Florea, Sztuka rumuńska, Warszawa 1989,

s. 77)

23

Arbore Cerkiew św. Jana Chrzciciela w Arbore została wybudowana w roku 1503 z fundacji możnowładcy imieniem Luca Arbore, dygnitarza z przełomu XV i XVI w. (kasztelana Suczawy, bliskiego współpracownika Stefana Wielkiego w ostatnich latach jego rządów oraz jego syna i następcy Bogdana Ślepego). Cerkiew jako fundacja bojarska jest pozbawiona wieży. Zbudowana jest na planie pozornie trójkonchowym – rolę apsyd bocznych pełnią nisze, bardzo zagłębione w murze, od zewnątrz w żaden sposób nie zaznaczone (ściany boczne są proste). Składa się z przednawia, nawy i części ołtarzowej. Ciekawym elementem architektonicznym (stanowiącym poniekąd zapowiedź rozbudowywanych z późniejszych fundacjach mołdawskich przedsionków) jest przedłużenie południowej oraz północnej ściany w kierunku zachodnim (przedłużenia te pełnią też funkcje przypór) i ich połączenie w górze arkadą, dzięki czemu utworzyła się z tej strony bardzo duża otwarta wnęka – jest to pierwsze tego typu rozwiązanie na terenie Mołdawii, zapowiedź dodawanych w późniejszych cerkwiach przedsionków. We wnętrzu wnęki znajduje się stół służący jako miejsce składania pokarmu dla zmarłych. Innym rozwiązaniem wyjątkowym jest sposób redukcji przestrzeni pomieszczeń pod kopułami (za pomocą łuków i uskoków, inaczej niż w większości cerkwi bukowińskich).

Malowidła cerkwi zostały częściowo zniszczone – przede wszystkim w XVII–XVIII w., kiedy świątynia straciła dach. Wewnątrz zwracają uwagę dwa obrazy wotywne, w których bardzo „świecko” sportretowano fundatora i jego rodzinę. Ciekawe też są pozłacane aureole świętych w przednawiu, dające dowód z jednej strony zamożności fundatorów, a z drugiej strony wagi, jaką przywiązywano do przedstawień jako antyosmańskiej propagandy (sceny związane są ze zwycięstwem Krzyża Świętego nad siłami pogańskimi).

Autorem malowideł zewnętrznych był Dragoş z Jass, który wykonał je w 1541 r. Ten genialny artysta, który objechał wcześniej wiele krajów, wspaniale połączył motywy bizantyńskie z elementami tradycji lokalnej, wprowadzając także nowinki zachodnie. Na południowej ścianie (na lewo od wejścia) znajduje się akatyst przedstawiony w sposób klasyczny, ale już oblężenie Konstantynopola jest bardziej realistyczne niż podobne sceny ze ścian innych cerkwi bukowińskich. Na dominującym zielonkawym podkładzie nieco odmienny niż wszędzie indziej charakter mają sceny podróży mędrców ze Wschodu, Sądu Ostatecznego (przedstawionego tutaj wyjątkowo nie od zachodu, a właśnie od południa). Scena ta stanowi też jedyne zachowane monumentalne przedstawienie, pozostałe natomiast są kwaterowe (inaczej niż w pozostałych cerkwiach, gdzie monumentalnych przedstawień jest zwykle więcej). Nad wejściem od południa znajduje się przedstawienie Jezusa jako Emanuela. Pośród zastępów świętych (hierarchii niebieskiej) po stronie wschodniej znajduje się święty Krzysztof z dzieciątkiem Jezus – wyraźny wpływ katolickich wyobrażeń z Zachodu.

Ogromnie interesujące są malowidła ściany zachodniej, najlepiej zachowane, stanowiące – tutaj wyjątkowo – niepowtarzalny zespół miniatur (począwszy od scen z Księgi Rodzaju po sceny triumfów świętych i ich męczeńskich śmierci, przede wszystkim św. Nikity, włącznie z Kawalkadą Krzyża Świętego z wyeksponowanym w niej św. Jerzym). Znawcy dopatrują się tutaj wspaniałego połączenia motywów włoskich z pogranicza gotyku i renesansu z motywami orientalnymi (nawet dywanów). Z Giotta zaczerpnięty jest sposób malowania krajobrazów. Świeżymi rozwiązaniami, zaczerpniętymi z Zachodu, są na przykład przedstawienie postaci odwróconych na malowidle plecami do oglądającego czy wykorzystanie jednej postaci smoka w dwóch scenach (jego głowy w jednej, ogona w sąsiedniej). Także bardziej naturalny sposób przedstawienia postaci jest w owym czasie nowatorski.

Warte uwagi wewnątrz cerkwi są nagrobki jej fundatora i jego synów, ściętych w 1523 r. z rozkazu wnuka Stefana Wielkiego. W portrecie rodzinnym przedstawiona jest także żona Arbore w stroju polskim, na której twarzy wyraźnie zaznacza się smutek z powodu tragicznej śmierci rodziny. Baldachim nagrobka fundatora (z herbem rodziny Arbore) jest wzorowany na wykonanym przez Wita Stwosza nagrobku Kazimierza Jagiellończyka z Wawelu.

Obok cerkwi znaleźć można dwa bloki skalne, w których zagłębieniach przygotowywane były farby do malowania świątyni. Z XIX w. pochodzi dzwonnica, służąca też jako brama na teren cerkwi.

24

cerkiew Ścięcia św. Jana Chrzciciela plan i przekrój cerkwi (źródło: T. Barucki, Architektura Rumunii, Warszawa 1979,

s. 36)

25

Humor Monastyr Humor został zbudowany w 1530 r. z fundacji kanclerza Teodora Bubuioga, wspieranego przez hospodara Piotra Raresza (i z jego inicjatywy). Już wcześniej zresztą istniał tu monastyr, zbudowany na początku XV w. (za panowania hospodara Aleksandra Dobrego) – był on ważnym centrum kulturalnym, jednym z osiągnięć tutejszych miniaturzystów jest Ewangeliarz z 1453 r. obecnie znajdujący się w muzeum klasztornym w Putna.

Istniejąca cerkiew pod wezwaniem Zaśnięcia Bogurodzicy została zbudowana na planie trójkonchowym, bez wieży. Obok tradycyjnych dla wcześniejszej architektury bukowińskiej elementów świątyni – części ołtarzowej, nawy, komory grobowej i przednawia – charakterystycznym elementem tej cerkwi jest otwarty przedsionek z arkadami od strony zachodniej, stanowiący już widoczny wpływ renesansu (element loggii); pierwsze takie rozwiązanie na Bukowinie. Ciekawe jest też tajemne pomieszczenie służące w razie zagrożenia jako schowek na najcenniejsze przedmioty (skarbiec ponad komorą grobową). Zewnętrzne ściany absyd ozdobione są arkadowymi blendami, w ścianach cerkwi znajdują się okienka o gotyckich obramowaniach.

Wśród malowideł wewnętrznych, wykonanych przynajmniej w części przez mistrza Tomę z Suczawy, wyróżniają się Ostatnia Wieczerza w apsydzie ołtarzowej oraz uczta Abrahama. W przednawiu znajduje się ciekawa niewielka scena zaśnięcia Matki Boskiej – związana z wezwaniem świątyni. W pendentywach kopuły przednawia otaczają Matkę Boską święci Jan Damasceński, Kosma, Józef i Teofanes. Warte uwagi są także nagrobki fundatorów w komorze grobowej. W cerkwi są dwa obrazy wotywne – z kanclerzem Teodorem Bubuiogiem w komorze grobowej (jego żona Anastazja nosi kapelusz o typowo polskim kroju) i z hospodarem Piotrem Rareszem w nawie. Cenne są także pochodzące z XVI w. ikonostas i stalle.

Malowidła zewnętrzne również są w większości również dziełem mistrza Tomy (jego imię znamy z podpisu pod jednym z nich, przedstawiającym jeźdźca walczącego z Turkami – być może to autoportret autora). Są one najstarszymi tak dobrze zachowanymi freskami na wolnym powietrzu w Bukowinie – pochodzą z 1535 r. Dominuje w nich odcień brudnej czerwieni, różu. Jedyny w swoim rodzaju jest obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem w szczytowym polu portalu. Również w otwartym przedsionku można zobaczyć Sąd Ostateczny, który dzięki oparciu o sklepienie (górne sceny znajdują się nie przed, a nad oglądającym) zyskuje waloru trójwymiarowości. Filary arkad przedsionka pokrywają wizerunki mnichów. Niestety północna ściana cerkwi w dużym stopniu została zatarta (odnaleźć można ślady drzewa Jessego i żywota św. Jerzego). Możemy natomiast podziwiać wspaniałą elewację południową. Znajduje się tu akatyst, sceny z życia Mojżesza i św. Mikołaja, przypowieść o synu marnotrawnym. Podobnie jak na innych cerkwiach elementem akatystu jest scena oblężenia Konstantynopola, element propagandy antyosmańskiej. Niezmiernie ciekawe są przedstawienia świętych wojowników: św. Jerzego pokonującego smoka, św. Demetriusza walczącego z cesarzem Maksymianem oraz św. Merkuriusza zwyciężającego cesarza Juliana Apostatę. Zewnętrzne ściany apsyd wypełniają wizerunki świętych (hierarchia niebieska, w której centrum znajduje się Chrystus w scenie błogosławieństwa, Maryja z dzieciątkiem oraz scena Deesis).

Z obwarowań zachowała się ciekawa wieża obronna (z hurdycjami pod dachem) zbudowana w 1641 r. (hospodar Bazyli Lupu). Z dawnych zabudowań klasztornych po okresie opuszczenia monastyru (skasowanego przez reformy józefińskie w XVIII w.; mniszki wróciły tu w 1990 r.) pozostały zaledwie resztki.

26

cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy fragment hierarchii niebiańskiej

widok na cerkiew z wieży obronnej plan i przekrój cerkwi (źródło: R. Brykowski, T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka

Rumunii, Wrocław 1979, s. 80)

27

Probota Monastyr ten, oddalony od wszystkich pozostałych świątyń bukowińskich, był pierwszą i najważniejszą fundacją hospodara Piotra Raresza, który uczynił go swoją nekropolią. Pochodzi z roku 1530. Pierwszy monastyr z drewnianą cerkwią na tym miejscu wzniesiono już na przełomie XIV i XV w., a w 1440 r. zbudowano kamienną cerkiew – ten monastyr odnawiał jeszcze Stefan Wielki, który planował uczynić zeń nekropolię swoich rodziców. Planu tego nie zrealizował, a sam kompleks popadł w ruinę. Do zamiaru uczynienia z tego miejsca nekropolii rodowej powrócił Piotr Raresz i to udane zamierzenie kontynuowali jego synowie, których staraniem w 1550 r. wzniesiono mury obronne z trzema wieżami od wschodu oraz budynek mieszkalny – rezydencję hospodarską. W 1633 r. schronili się tu mołdawscy bojarzy obawiający się gniewu dowódcy tureckiego w czasie wojny z Polską. Klasztor funkcjonował tu bez przerw do 1959 r., ponownie spełnia tę funkcję od 1990 r.

Cerkiew św. Mikołaja zwieńczona wieżą jest monumentalna i harmonijna. Architektonicznie stanowi bezpośrednie nawiązanie do zbudowanej przez Stefana Wielkiego cerkwi monastyru Neamţ; jest zbudowana na planie trójkonchowym, składa się z części ołtarzowej, nawy, komory grobowej, przednawia oraz przedsionka. W stosunku do wspomnianego wzoru wyróżnia ją wspaniała ozdoba w postaci czterech dużych, gotyckich okien przedsionka od strony zachodniej, o pięknie wykończonych obramowaniach i maswerkach. Także wyjątkowe jest kolebkowe sklepienie przedsionka. Podobnie jak i w innych cerkwiach apsydy są ozdobione od zewnątrz ślepymi arkadami i niszami (w porównaniu z wcześniejszymi świątyniami redukcji uległa ilość rzędów niewysokich nisz pod dachem – tu znajduje się tylko jeden), a otaczający świątynię cokół jest jednocześnie ławeczką.

Pierwotne malowidła wewnętrzne pochodzące z 1532 r. zachowały się tylko w niewielkiej ilości. Spośród nich wyróżnia się scena Sądu Ostatecznego w przedsionku cerkwi, będąca pierwszą tego typu w Mołdawii, obejmująca także sklepienie (dzięki zastosowaniu sklepienia kolebkowego), gdzie przedstawiono Boga Ojca oraz symbole znaków zodiaku na niebie – przenosząc dzięki temu przedstawienie także w trzeci wymiar. Niestety, malowidła w pozostałych częściach świątyni, jak na przykład obraz wotywny z Piotrem Rareszem i księżną Heleną oraz przedstawienie św. Mikołaja zostały przemalowane w XIX w.

Malowidła zewnętrzne cerkwi są najstarsze spośród wszystkich do dzisiaj zachowanych (również pochodzą z 1532 r., starsze miały być tylko niezachowane freski z Hârlau). Są one w sporym stopniu zatarte, co wynika prawdopodobnie z faktu, że techniki mieszania farb były dopiero w trakcie udoskonalania – problem ten rozwiązano już w trzy lata później w monastyrze Humor. Dziś podziwiać możemy jedynie ślady akatystu z oblężeniem Konstantynopola, drzewa Jessego (oba przedstawienia na ścianie południowej) i hierarchii niebiańskiej (na ścianach apsyd). Dekoracje malarskie w tym monastyrze i inspirację dla podobnych dzieł na ścianach zewnętrznych innych cerkwi bukowińskich zawdzięczamy Grigore Roşca, ówczesnemu igumenowi monastyru i przyszłemu metropolicie mołdawskiemu, bliskiemu współpracownikowi hospodara.

Wewnątrz cerkwi (w komorze grobowej) znajdują się groby hospodara Piotra Raresza i jego małżonki Heleny wykonane z białego marmuru i bogato zdobione motywami geometrycznymi oraz kwiatowymi.

cerkiew św. Mikołaja nisze pod dachem cerkwi

28

Moldoviţa Dzisiejszy monastyr pochodzi z roku 1532, ufundowany został przez hospodara Piotra Raresza. Powstał on na miejscu wcześniejszej cerkwi, zniszczonej wskutek obsunięcia się ziemi, a pochodzącej z początku XV w. (fundacja hospodara Aleksandra Dobrego). Jeszcze wcześniej najprawdopodobniej istniała tutaj drewniana cerkiewka.

Cerkiew pod wezwaniem Zwiastowania Bogurodzicy została wzniesiona w pobliżu ruiny dawnej, zniszczonej świątyni. Zbudowano ją na typowym planie trójkonchowym, składa się z części ołtarzowej, nawy, komory grobowej (i skarbca ponad nią) oraz przednawia. Do tego ostatniego przylega jeszcze otwarty przedsionek (jeden z nielicznych przypadków takiego rozwiązania na Bukowinie, charakterystyczne arkady). Gotyckimi elementami są ostrołukowe okna z rozetami, czy przypory w części wschodniej (przy apsydach). Silnie uwydatniony jest cokół biegnący przy ziemi wokół murów świątyni, pełniący także funkcję ławeczki. Ciekawym rozwiązaniem jest sklepienie przednawia, oparte nie na czterech, jak to było w zwyczaju, ale na ośmiu łukach. Nad nawą wznosi się spora wieża.

Malowidła wewnętrzne nie odbiegają od schematu typowego dla cerkwi bukowińskich. Scena ukrzyżowania Chrystusa w nawie jest uważana za najwartościowsze przedstawienie tego tematu w cerkwiach Bukowiny. Ciekawy jest obraz fundacyjny – przedstawiony tu Piotr Raresz wygląda tu wiele młodziej niż w zbudowanym kilka lat później monastyrze Humor. Z XVI w. pochodzi ikonostas.

Malowidła zewnętrzne pochodzą z roku 1537 i są ogromnie podobne do malowideł z Humor (ich autorem był również Toma z Suczawy). W przedsionku znajduje się Sąd Ostateczny (również – jak w Humor – oparty o sklepienie, przez co zdający się być trójwymiarowym). Malowidła zachowały się najlepiej na ścianie południowej, gdzie znajduje się akatyst zawierający najpiękniejszą na Bukowinie, świetnie zachowaną i pełną szczegółów scenę oblężenia Konstantynopola (choć przedstawia formalnie perskie oblężenie z VII w., oblegający używają armat i mają tureckie ubiory). Podobne znaczenie dla propagandy antyosmańskiej mają pobliskie przedstawienia świętych wojowników (św. Jerzego, św. Demetriusza, św. Merkuriusza – na południowej ścianie południowego słupa przedsionka). Na ścianie południowej znajduje się też imponujące drzewo Jessego. Na słupach przedsionka znajdziemy przedstawienia z Księgi Rodzaju, żywot św. Mikołaja, przedstawienie św. Nestora walczącego z olbrzymem. Ściany apsyd wypełnione są hierarchią niebieską (najlepiej zachowaną spośród cerkwi bukowińskich; w jej centrum pod przedstawieniem Chrystusa Błogosławiącego oraz Maryi z Dzieciątkiem znajduje się rzadkie przedstawienie Baranka Bożego). Od północy znaleźć można sceny z życia rodziców Maryi – Joachima i Anny – oraz przedstawienia apostołów.

W monastyrze znajduje się muzeum, zawierające m.in. XV-wieczne rękopisy. Z XVI w. pochodzi tron książęcy, z XV w. zaś hafty ufundowane przez Stefana Wielkiego. Budowla mieszcząca muzeum powstała na początku XVII w., służyła jako zakrystia, mieszkanie, szkoła i skarbiec. Mur obwodowy (pochodzący z okresu fundacji monastyru) posiada blanki ponad gankiem, a arkady ganku zostały w XVII w. ozdobione rozetami i motywami kwiatowymi, zachowały się też dwie oryginalne wieże narożne i wieża bramna.

scena oblężenia Konstantynopola z akatystu cerkiew Zwiastowania

29

Suceviţa W dokumentach znaleźć można wzmianki o drewnianej cerkwi oraz pustelni znajdujących się w tym miejscu na początku XVI w. Monastyr poświadczony jest w roku 1586 jako fundacja Jeremiego i Jerzego Mohyłów; w rzeczywistości jest wspólną fundacją wielu członków tej rodziny – bojarów, uczonych, a wkrótce potem – na przełomie XVI i XVII w. – także metropolitów i hospodarów mołdawskich. Wzniesiona dużo później niż inne wielkie fundacje Bukowiny pochodzące z czasów Stefana Wielkiego i Piotra Raresza zachowuje wypracowane wcześniej wzory – zarówno architektoniczne, jak i malarskie – i stanowi wspaniałe ich zwieńczenie; przez niektórych jest nazywana „testamentem starej sztuki mołdawskiej” (późniejsza cerkiew monastyru Dragomirna znacznie już odbiega od utartych wcześniej schematów, doskonale tutaj widocznych, nie ma też malowideł zewnętrznych).

Stanowiąca centrum monastyru cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego jest wzniesiona na klasycznym dla Bukowiny planie trójkonchowym. Składa się z nawy, komory grobowej (nad którą znajduje się skarbiec), przednawia i przedsionka. Szczególnym elementem są dobudowane później otwarte, kwadratowe ganki po północnej oraz południowej stronie cerkwi stanowiące wyraźne echo architektury wołoskiej. Przy okazji tej dobudowy zamieniono również pierwotny otwarty przedsionek arkadowy w przedsionek zabudowany. Wieża o gotyckich elementach wznosi się na gwieździście uformowanej bazie.

Malowidła wewnątrz cerkwi wyróżniają się na tle pozostałych cerkwi obecnością motywów charakterystycznych dla cerkwi wołoskich. W wielu przedstawieniach rzuca się w oczy pięknie oddany miejscowy krajobraz (sceny z Księgi Rodzaju, Matka Boża na sklepieniu). Bardzo rozbudowany jest obraz wotywny w nawie przedstawiający liczną rodzinę Mohyłów. Tam też znajdziemy ilustrację przypowieści Chrystusowych. Wśród miniatur z komory grobowej znaleźć można życie Mojżesza. W przednawiu przedstawiony jest jeden z synodów powszechnych z cesarzem Teodozjuszem Wielkim. W przedsionku, niegdyś otwartym, znajduje się scena Sądu Ostatecznego – na ścianie stanowiącej niegdyś zachodnie zamknięcie cerkwi. Brak tu jest jednak sklepienia kolebkowego na którym można by umieścić górne partie przedstawienia – centralne miejsce w kopule, na tle nieba ze znakami zodiaku, zajmuje Maria z Dzieciątkiem. Można też tu znaleźć przedstawienia licznych świętych wojowników walczących ze smokami (ze św. Jerzym na czele). Poza tym dominują sceny klasyczne – życie św. Jerzego, św. Mikołaja, św. Jana Nowego, w nawie zaś związane z życiem Chrystusa.

Malowidła zewnętrzne są ostatnie, najmłodsze na Bukowinie – pochodzą z 1596 r. (powstały już po uzyskaniu tronu hospodarskiego przez Jeremiego Mohyłę) i dobrze zachowały się do naszych czasów. Pośród dominującej zielonej tonacji znajdują się tutaj, podobnie jak na innych malowanych cerkwiach, od południa akatyst i drzewo Jessego (obok nich zaś sceny objawienia Maryi cesarzowi Leonowi oraz wyjątkowa scena koronacji Maryi, a także sceny z życia Mojżesza), na apsydach siedmiopoziomowa hierarchia niebieska. Na ścianie północnej, tutaj – co wyjątkowe – świetnie zachowanej, znajduje się najbardziej charakterystyczna scena – imponująca drabina cnót, pełne dynamizmu przedstawienie losu człowieka po śmierci, ukazujące w wyjątkowo obrazowy sposób warunki, jakie należy spełnić by dostąpić zbawienia (z pomocą anielską; tych, którzy nie przejdą któregoś ze szczebli drabiny ściągają w otchłań diabły). Obok drabiny cnót na ścianie północnej znaleźć można łatwo rozpoznawalne sceny z Księgi Rodzaju. Otwarte ganki udekorowane są malowidłami przedstawiającymi naturę. Ściana zachodnia według legendy nie została pomalowana, ponieważ malarz wcześniej poniósł śmierć spadając z rusztowania, co uznano za zły znak i malowideł nie ukończono.

Obok cerkwi uwagę przyciągają potężne fortyfikacje monastyru, najlepiej zachowane na całej Bukowinie. Zbudowane są na planie czworoboku o rozmiarach 100 x 104 m, wysokie na 6 m, a grube na 3 m, zaopatrzone w blanki, ganek oraz przypory. W narożach murów znajdują się potężne baszty – piąta strzeże bramy. W muzeum klasztornym przechowywane są m.in. kapy pogrzebowe dwóch najbardziej znanych hospodarów z rodziny Mohyłów: Jeremiego i jego brata Szymona.

30

obwarowania monastyru fragment Drabiny Cnót

monastyr Suceviţa cerkiew

plan cerkwi (źródło: V. Florea, Sztuka rumuńska, Warszawa 1989,

s. 77)

31

Dragomirna W 1602 r. Anastasie Crimca postawił w swej posiadłości niedaleko Suczawy małą cerkiew, obecnie pełniącą funkcję kaplicy cmentarnej. Parę lat później, gdy został metropolitą mołdawskim, ufundował tu (z pomocą bojarów z rodu Stroici) na brzegu jeziora monastyr wraz z nową cerkwią (1609 r.). Była to ostatnia z wielkich fundacji monastycznych na Bukowinie.

Cerkiew pod wezwaniem Zesłania Ducha Świętego, szeroka na niecałe 10 m, a wysoka na ok. 42 m zdecydowanie wyróżnia się pośród wszystkich innych cerkwi bukowińskich. Zawdzięcza to przede wszystkim wyjątkowej strzelistością swej sylwetki, przez co naturalnie przywodzi na myśl porównanie z okrętem. Wzniesiona na planie bardzo wydłużonego prostokąta – nie jest trójkonchowa, nie posiada apsyd bocznych. Co ciekawe, cerkiew jest zamknięta apsydą nie tylko od wschodu, ale też ma półkoliste zamknięcie zachodnie. Z zewnątrz cała cerkiew mniej więcej w połowie jej wysokości jest opasana trzykrotnie splecionym sznurem, później często używanym w architekturze sakralnej ziem rumuńskich, symbolem jedności ludu i wiary (w czasach bardziej nam współczesnych ten popularny motyw potraktowano jako symbol jedności Mołdawii, Wołoszczyzny i Siedmiogrodu). Wspaniale ozdobiona jest smukła wieża monastyru wznosząca się nad cerkwią, spoczywająca na gwieździstej bazie, której dekoracje inspirowane są wzorami nie tutejszymi, ale kaukaskimi (motywy kwiatowe i geometryczne). Ten motyw dekoracyjny został potem podjęty w cerkwi trzech hierarchów w Jassach, gdzie polichromię bukowińskich cerkwi zastąpiła niezwykle bogata dekoracja kamieniarska o właśnie wschodnim charakterze, tam jednak wypełniająca nie tylko wieżę, ale i całe elewacje świątyni.

Monumentalne wrażenie cerkiew wywiera też wewnątrz – gwieździste żebra sklepień (niespotykane gdzie indziej), rozety, heraldyczne tarcze, posadzka nieprzerwanie wznosząca się w stronę ołtarza (w siedmiu stopniach). Ten efekt świątynia zawdzięcza między innymi bardziej symbolicznemu oddzieleniu od siebie poszczególnych części cerkwi, niż w tradycyjnym budownictwie bukowińskim. Zwykle poszczególne pomieszczenia połączone były małymi, niskimi drzwiami – tutaj przednawie praktycznie połączone jest z przedsionkiem (symbolicznie tylko zaznaczonym), a między nawą i przednawiem znajduje się duży, potrójny arkadowy prześwit. Wzrok niemal bez przeszkód biegnie od wejścia do świątyni aż do pozłacanego ikonostasu, przeniesionego tu z monastyru Solca (pochodzącego z 1613 r.), który oddziela od reszty cerkwi apsydę ołtarzową.

Malowidła znajdują się tylko wewnątrz cerkwi (nigdy nie była ozdobiona nimi z zewnątrz) – w nawie i apsydzie ołtarzowej. Ich czterej autorzy, znani nam tylko z imion, skoncentrowali się na stworzeniu jednolitego układu przedstawień obejmującego całą nawę, szczególnie jej sklepienie wraz z apsydą, wspaniale wykorzystującego światło słoneczne wpadające przez okienka wieży. W jej sklepieniu znajduje się piękne przedstawienie Chrystusa Pantokratora. Freski w pewnym stopniu odchodzą od wypracowanych wcześniej schematów – nie w doborze tematów, lecz w niektórych aspektach sposobu ich przedstawienia. Czerpią też z pewnością z dorobku sztuki tutejszych miniaturzystów (brak właściwie większych, monumentalnych przedstawień). Zdaniem Władysława Podlachy tutejsze freski mają już jednak niższy poziom niż w epoce rozkwitu mołdawskiego malarstwa. Dostrzega też w nich zastosowanie ornamentów orientalnych.

Potężne mury obronne otaczające monastyr, ułożone – jak wszędzie w Bukowinie – w czworobok, postawiono w latach 1627–1635 (z fundacji hospodara Mirona Barnovschi), mają 11 m wysokości. Zaopatrzone są w cztery wieże narożne, blanki, silne przypory oraz dzwonnicę nad bramą wjazdową, ozdobioną pięknym herbem Mołdawii. W zabudowaniach klasztornych ciekawy jest też refektarz, którego sklepienie wspiera się na jednym ośmiokątnym filarze. Znajduje się tu też kaplica św. Mikołaja z 1635 r.

Małe muzeum klasztorne znajdujące się we wspomnianym refektarzu obejmuje przede wszystkim wspaniałe osiągnięcia miejscowej szkoły dla kaligrafów i miniaturzystów, założonej przez fundatora. On sam posiadał wielkie umiejętności w tym względzie, czego dowodem są rękopisy, które wyszły spod jego ręki. Poza tym w muzeum znajdują się m.in. krzyż z drzewa hebanowego (1542 r.), XVI-wieczny ewangeliarz z okuciami, złote i srebrne hafty i wiele innych zabytków. Na przycmentarnym monastyrze znajduje się pierwsza cerkiew ufundowana przez Anastasie Crimca, pod wezwaniem śś. Enocha, Eliasza i Jana Teologa. W jej wnętrzu ma się

32

znajdować skromny grób fundatora (choć może też się znajdować pod płytą nagrobną w przednawiu cerkwi monastyru).

Historia monastyru obfitowała w dramatyczne momenty. W 1653 r. zdobyły go wojska kozackie Tymoszki Chmielnickiego, został wówczas obrabowany. W 1691 r. monastyr zajęły wojska polskie Jana III Sobieskiego. W 1758 r. z kolei splądrowali go Tatarzy. Stacjonowały tu wojska austriackie, które częściowo zniekształciły zabudowania monastyru.

cerkiew Zesłania Ducha Świętego monastyr Dragomirna

zdobiona wieżyczka cerkwi

33

Putna Monastyr w Putnej powstał w latach 1466–1469. Była to pierwsza tego typu fundacja Stefana Wielkiego i zarazem miejsce jego wiecznego spoczynku. Jak mówi legenda, miejsce na budowę klasztoru wyznaczyła strzała wypuszczona z łuku władcy. Monastyr ten w zamierzeniu fundatora miał być nekropolią jego rodu, najwspanialszą świątynią kraju (wedle jednej z kronik miał posiadać dekoracje zewnętrzne wykonane ze złota). I rzeczywiście, pochowano tutaj Stefana Wielkiego wraz z rodziną, ale losy monastyru potoczyły się nieco inaczej niż pragnął tego fundator. Jeszcze za życia Stefana, w 1484 r., monastyr zniszczył wielki pożar. Odbudowany został szybko, jeszcze do końca XV w. Stał się jednym z najważniejszych centrów kulturalnych Mołdawii, słynął z ze swych szkół i bogactwa. To ostatnie jednak sprawiło, że w 1653 r. został zniszczony przez Kozaków Tymoszki Chmielnickiego. Odbudowę przeprowadził hospodar Jerzy Stefan w latach 1654–1662; z tego też powodu dzisiaj oglądane budynki w niewielkim stopniu pochodzą z pierwotnej fundacji wielkiego hospodara. Z kolei w 1730 r. monastyr dotknęło trzęsienie ziemi. Mimo przeciwności losu monastyr pozostał ważnym centrum kulturalnym, w drugiej połowie XVIII w. istniała tutaj znana szkoła teologiczna. Był symbolem narodowym, odwiedzanym przez najwybitniejszych Rumunów swoich epok. Ani reformy józefińskie, ani władze komunistyczne nie spowodowały – w przeciwieństwie do innych monastyrów bukowińskich – przerwy w pełnieniu przezeń funkcji sakralnych. Monastyr przyciąga nie tylko swoją wartością historyczną, ale także grobem hospodara Stefana Wielkiego, szczególnie od czasu uznania władcy za świętego przez miejscową Cerkiew (jego święto, ściągające tu wielu pielgrzymów, przypada na 2 lipca).

Stanowiąca centrum monastyru cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej nie jest malowana z zewnątrz. Początkowo miała być pokryta wewnątrz złoconymi freskami, lecz szereg wspomnianych wyżej zniszczeń i przebudów doprowadził do tego, że w obecny kształt zawdzięcza ona pracom w XVII w. Postawiona na planie trójkonchowym, charakteryzuje się dekoracją z nisz na całych ścianach zewnętrznych oraz wyjątkowo strzelistą wieżą ozdobioną krętymi kolumienkami (stanowiącymi element dowodzący silnych już wpływów wołoskich, charakterystyczne są bowiem dla tego terenu). Cerkiew składa się z nawy, komory grobowej (gdzie pochowano Stefana Wielkiego i dwie jego żony), przednawia (gdzie z kolei znajdują się groby dwóch następców Stefana: syna Bogdana III Ślepego i wnuka Stefaniţy oraz innych osób z rodu książęcego i metropolitów mołdawskich) oraz przedsionka (zamkniętego, z dużymi, gotyckimi oknami od zachodu). Zewnętrzne ściany cerkwi są podzielone w połowie wysokości kamiennym sznurem pochodzącym z XVII w. Cenne są barokowe dekoracje cerkwi, a także bogato rzeźbiony grobowiec Stefana Wielkiego (wznosi się nad nim baldachim z białego marmuru ozdobiony motywem dębowych liści).

Monastyr otaczają potężne kamienne mury (w nie do końca regularnym czworoboku) – wieża obronna od północnego wschodu z potężną skarpą pochodzi jeszcze z roku 1481. Natomiast wieża wznosząca się nad bramą nosi nazwę „wieży Eminescu”, od nazwiska wielkiego poety rumuńskiego, uczestniczącego tutaj w święcie czterechsetlecia klasztoru. Wewnątrz murów monastyru znajduje się także druga, mniejsza cerkiew św. Piotra i św. Pawła (z XVIII w.) oraz muzeum klasztorne – najciekawsze i najbogatsze na Bukowinie. Jego zbiory stanowią wyraz statusu centrum kultury i sztuki, jakim był monastyr przed wiekami. Znajdują się w nim wspaniałe hafty, nakrycia grobowe (m.in. Marii z Mangop, żony Stefana Wielkiego), średniowieczne drzwi ołtarzowe, wspaniałe manuskrypty (m.in. pięknie iluminowany ewangeliarz z Humor z 1473 r., należący niegdyś do Stefana Wielkiego), srebrne okucia ksiąg z XV w., relikwiarze, kielichy i wiele innych wspaniałych przykładów artyzmu miejscowych mistrzów. Budowle monastyru wzniesione w XIX w. powstały na miejscu m.in. domu książęcego Stefana Wielkiego.

W pobliżu monastyru znajduje się niewielka, drewniana cerkiewka. Przypuszcza się, że jest to najstarszy drewniany zabytek sztuki religijnej Mołdawii. Ma to być cerkiew pierwotnie stojąca w Volovăţ, fundacja i miejsce spoczynku wojewody Dragosza (z połowy XIV w.), przeniesiona tutaj przez Stefana Wielkiego (według legendy – rozebrana w jedną noc wobec zbliżających się wojsk tureckich; później na jej miejscu Stefan ufundował nową, murowaną cerkiew). Istnieje też przypuszczenie, że cerkiewka może być nieco późniejsza, z połowy XV w. Jej przedsionek został dobudowany w XVIII w. Z kolei znajdująca się także w Putna pustelnia (wykuta w skale) miała należeć do znanego z Voroneţ mnicha-eremity Daniły.

34

baszta obronna monastyru cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy

35

Suczawa (Suceava) Suczawa, największe miasto rumuńskiej części Bukowiny, przez długi czas stulecia (od końca XIV do XVI w.) stanowiła siedzibę mołdawskich hospodarów i główne miasto Mołdawii. Przebiegały przezeń szlaki handlowe, rezydował tutaj metropolita mołdawski. Z tego powodu nagromadził się tutaj szereg zabytków pamiętających czasy świetności miasta, w tym dwie malowane cerkwie.

Cerkiew św. Jerzego „Mirăuţi”

Była to cerkiew koronacyjna hospodarów mołdawskich (od tej funkcji pochodzi zresztą nazwa świątyni, oznaczająca w języku polskim namaszczenie). Wzniesiona została staraniem hospodara Piotra Muşata (panował w latach 1375–1391). Gdy w 1403 r. Aleksander Dobry doprowadził do powstania mołdawskiej metropolii prawosławnej, właśnie ta cerkiew stała się siedzibą metropolity. Wskutek jej zniszczenia na początku XVI w. metropolia jednak została przeniesiona do monastyru św. Jana. Odbudowy cerkwi dokonano dopiero na przełomie XIX i XX w. zmieniając niestety znacznie pierwotne założenie. Co prawda podczas odnawiania znaleziono resztki pierwotnych malowideł, jednak wszystkie freski pochodzą z okresu odnowy cerkwi. Znajdują się tutaj groby fundatora oraz pierwszej żony Stefana Wielkiego, Eudoksji. Od południa przylega do cerkwi duża dzwonnica, przez której arkadę prowadzi wejście do świątyni.

Suczawa, cerkiew Mirăuţi (fot. Joanna Stremecka-Bednarczyk)

Monastyr św. Jana Nowego

Choć monastyr nosi wezwanie św. Jana Nowego, patrona Bukowiny (którego relikwie właśnie tutaj spoczywają), cerkiew klasztorna nosi wezwanie św. Jerzego. Jest to najważniejsza świątynia suczawska, siedziba tutejszego metropolity. Zbudowana została przez następców Stefana Wielkiego – Bogdana III Ślepego i Stefaniţę w latach 1514–1522 jako cerkiew metropolitarna (po zniszczeniu cerkwi Mirăuţi) – pełniła tę funkcję krótko, do momentu przeniesienia siedziby hospodarów oraz metropolitów do Jass kilkadziesiąt lat później. Ponownie siedzibą metropolity monastyr stał się dopiero w 1991 r.

Pierwotnie cerkiew składała się z nawy, komory grobowej i przednawia. Komora grobowa zniknęła wskutek późniejszej przebudowy – jej kosztem poszerzono nawę. W 1579 r. metropolita Teofan dobudował przedsionek, z kolei otwarty ganek pochodzi z XIX w. Cerkiew wieńczy wieża, ozdobiona niszami i – po raz ostatni w Mołdawii – dekoracją ceramiczną (emaliowanymi dyskami w różnych kolorach). Wewnątrz cerkwi szczególne znaczenie dla tutejszych wiernych posiadają relikwie św. Jana Nowego, patrona monastyru i Mołdawii, umieszczone tutaj w nawie – baldachim nad relikwiarzem pokrywa żywot świętego w srebrze. Malowidła wewnętrzne szczególnie cenne są w nawie i przednawiu – pochodzą z lat 1532–1534, choć częściowo były potem przemalowywane. Można znaleźć tutaj scenę chrztu Chrystusa (kopuła przednawia),

36

żywot św. Jana Nowego (ściany przednawia). W scenie ukrzyżowania (w nawie) zwracają uwagę symboliczne przedstawienie rozejścia się chrześcijaństwa (postać zbierająca krew Chrystusa) i judaizmu (postać odganiana przez anioły). Ciekawe jest przedstawienie członków rodu hospodarów mołdawskich otaczających grób św. Jana Nowego. Na zewnątrz zachowały się wyblakłe resztki dekoracji malarskiej – nieźle zachowało się drzewo Jessego, poza tym częściowo akatyst, hierarchia niebiańska, żywot św. Jana Nowego oraz Sąd Ostateczny.

Obok cerkwi św. Jerzego w monastyrze zwraca uwagę kaplica pochodząca z 1629 r. (fundacji metropolity Anastasie Crimca), ozdobiona od zewnątrz malowidłem przedstawiającym żywot św. Jana Nowego. Z kolei z 1589 r. pochodzi wieża bramna, przez którą prowadzi wejście do monastyru (fundacji hospodara Piotra Schiopula).

Cerkiew św. Demetriusza

Kolejna bukowińska fundacja hospodara Piotra Raresza. Cerkiew wzniesiona została w latach 1534–1535. Wyjątkowo duża, zbudowana na planie trójkonchowym, posiada bardzo ciekawą, dużą wieżę, posiadającą dekorację ceramiczną (rzadko już spotykaną w tym czasie). Obok wejścia znajduje się tablica erekcyjna, na której przedstawiono herb Mołdawii w bardzo oryginalnej, włoskiej formie (wzorowanej na oprawie herbu papieża Sykstusa IV w Kaplicy Sykstyńskiej).

Z malowideł zewnętrznych (powstałych w latach 1537–1538) zachowały się tylko resztki – głównie z Drzewa Jessego, także dekoracja malarska w niszach pod dachem. Wewnątrz w przedsionku (posiadającym duże gotyckie okna) nie zachowały się żadne freski, zaś te z przednawia są mocno poczerniałe wskutek pożaru. Jedynie w nawie malowidła znajdują się w dobrym stanie, zwraca na siebie uwagę przede wszystkim obraz wotywny (zachowała się część przedstawiająca hospodara i jego rodzinę) oraz Chrystus Pantokrator w sklepieniu wieży.

Obok cerkwi znajduje się XVI-wieczna dzwonnica, fundacja hospodara Aleksandra Lapuşneanu (jej ostatnią kondygnację dobudowano w XIX w.). Na placu obok niej znaleźć można pozostałości pałacu hospodarów, zbudowanego w XV w., zniszczonego w XVII w.

Suczawa, herb Mołdawii z tablicy erekcyjnej cerkwi św. Demetriusza

Suczawa, dekoracyjne nisze pod okapem dachu cerkwi św. Demetriusza

Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego

Zbudowana w 1551 r. z fundacji Eleny, żony Piotra Raresza. W 1780 r. przeszła w ręce katolików (odprawiano tu też nabożeństwa unickie i ormiańskie), wówczas też przebudowano wnętrze świątyni – dla utworzenia większej jego jednolitości poszerzono przejścia pomiędzy poszczególnymi częściami. W ręce prawosławnych cerkiew wróciła w okresie międzywojennym, z tego też okresu pochodzi dekoracja malarska. Zwracają uwagę elementy gotyckiej kamieniarki obramowań drzwi i okien oraz płyta erekcyjna nad wejściem ozdobiona mozaiką przedstawiającą scenę Wniebowstąpienia.

Cerkiew św. Mikołaja

Zbudowana została w latach 1546–1551, a na początku XVII w. znacząco przebudowana. Dekoracja malarska pochodzi z końca XIX w. Co ciekawe, świątynia posiada wieżę nie nad nawą,

37

ale przedsionkiem (dodano ją podczas przebudowy w XVII w.), a także cerkiew nie posiada żadnych apsyd. Nad wejściem znajduje się malowidło przedstawiające patrona.

Cerkiew Narodzin św. Jana Chrzciciela

Ufundowana została przez hospodara Bazylego Lupu w latach 1642–1643. Pozornie trójkonchowa, jednak z zewnątrz apsydy boczne (malutkie zresztą) nie są zaznaczone. Ściany pokryte są przez regularny układ nisz (ich wykorzystanie do udekorowania dolnych partii ścian było wówczas innowacją). Najbardziej charakterystycznym i ciekawym elementem świątyni jest połączenie wspólnym dachem cerkwi ze stojącą od północy dzwonnicą. Wewnętrzne freski pochodzą z końca XIX w.

Suczawa, cerkiew Narodzin św. Jana Chrzciciela

Monastyr ormiański „Zamca”

Monastyr ten zbudowany został na początku XV w. jako siedziba biskupstwa ormiańskiego powstałego w 1401 r. Z tego okresu pochodzi cerkiew św. Auksentego, ozdobiona malowidłami wewnętrznymi, pochodzącymi jednak z XVIII w. Na początku XVII w. powstały obecne zabudowania monastyru, wśród nich budynek mieszkalny pełniący dziś funkcję bramy. Na jego piętrze znajduje się malutka kaplica św. Grzegorza.

Monastyr w latach 1690–1691 służył jako baza polskim wojskom (pod dowództwem hetmana Stanisława Jabłonowskiego) podczas wypraw mołdawskich Jana III Sobieskiego. Przypominają o tym pozostałości założonych wtedy fortyfikacji ziemnych, a także popularna nazwa monastyru.

Suczawa, monastyr ormiański „Zamca”, sklepienie kaplicy św. Grzegorza

Suczawa, monastyr ormiański „Zamca”, budynek wieży bramnej

38

Suczawa, monastyr ormiański „Zamca”, cerkiew św. Auksentego

Suczawa, monastyr ormiański „Zamca”, gotyckie okno i ceramiczna dekoracja wokół nisz na ścianach kaplicy

św. Grzegorza

Cerkiew ormiańska św. Krzyża

Zbudowana w XVI w., znacząco przebudowana na początku XX stulecia. Ciekawa jest przylegająca do cerkwi kaplica o smukłej kopule. Obok znajduje się również dzwonnica. W ściany budowli wmurowane są płyty nagrobne.

Cerkiew ormiańska św. Szymona

Tzw. „bazylika czerwonej wieży” zbudowana została w 1551 r., dzisiaj jest zniszczona (od półwiecza nieczynna). Wewnątrz znajduje się nagrobek fundatora, Agarsa Vastau. Wyróżnia ją ciekawa wieża nad nawą z hełmem w kształcie dzwonu. Obok znajduje się spora dzwonnica oraz zabytkowy cmentarz ormiański.

Ruiny zamku

Początki górującej nad miastem twierdzy sięgają okresu panowania hospodara Piotra Muşata, który przeniósł tutaj swoją siedzibę z Seretu w końcu XIV stulecia. Znaczną rozbudowę, wzorowaną na zamku Neamţ, przeprowadził hospodar Stefan Wielki w drugiej połowie XV w. Powstała w ten sposób potężna forteca, która za życia hospodara Stefana oparła się dwukrotnie Turkom, a w 1497 r. nie zdołały jej zdobyć wojska Jana Olbrachta. Skomplikowany system murów, potężny system bramny, wreszcie górujące nad miastem położenie, czyniły z twierdzy miejsce bardzo obronne. Dopiero w 1538 r. Turcy zdobyli twierdzę. Kilkanaście lat później została spalona podczas walk wewnętrznych przez hospodara Aleksandra Lapuşneanu i stopniowo podupadała. Odbudowana przez hospodara Bazylego Lupu w pierwszej połowie XVII w. już wkrótce została ponownie zniszczona (najpierw podczas oblężenia w 1653 r., potem wskutek wybuchu prochu w 1675 r.).

Dzisiaj dostępna ruina została częściowo odbudowana – widoczne białe linie na murach znaczą poziom, do którego zachowały się oryginalne fragmenty murów. Wśród ruin znaleźć można pozostałości kaplicy (wyraźnie rozpoznawalna jest jej apsyda), niegdyś malowanej. Charakterystycznym elementem jest czworoboczna wieża bramna, przez którą wkracza się na teren twierdzy. W pobliżu zamku znajduje się niewielki skansen.

39

Suczawa, ruiny twierdzy tronowej

40

inne monastyry i cerkwie bukowińskie

Bukowina rumuńska (południowa)

Baia

Baia, pierwotnie nosząca nazwę Mołdawia, stanowiła pierwszy ośrodek władzy tego regionu – w tym znacznym wówczas mieście rezydował z nadania węgierskiego w drugiej połowie XIV w. wojewoda Dragosz. W 1467 r. właśnie tutaj Stefan Wielki odniósł zwycięstwo nad wojskami węgierskimi króla Macieja Korwina (przy tej okazji miasto zostało spalone). Tzw. „biała cerkiew” nosząca wezwanie św. Jerzego ufundowana została zaraz potem (być może już rok później) przez Stefana Wielkiego właśnie dla upamiętnienia jego zwycięstwa nad Węgrami. Jest wzniesiona na planie trójkonchowym, ale apsydy stanowią jedynie zagłębienia od wewnątrz w szerokich murach cerkwi, które od zewnątrz zamaskowane są znajdującymi się w tym miejscu płaskimi, szerokimi występami muru. Zachowały się ślady malowideł zewnętrznych.

W Baia znajduje się również kolejna cerkiew – Zwiastowania. Zbudowana została w 1532 r. staraniem Piotra Raresza. Architektura świątyni zbliżona jest do cerkwi Pârhăuţi – przedsionek jest dwupoziomowy, górny poziom, z arkadami, pełni funkcję wieży. Cerkiew była malowana, z zewnątrz zachowały się jedynie ślady malowideł (można rozpoznać scenę oblężenia Konstantynopola).

Ruiny katedry katolickiej pod wezwaniem śś. Piotra i Pawła świadczą o wpływach katolickich jeszcze dość silnych w II połowie XIV i na początku XV w. Baia stanowiła silny ośrodek katolicyzmu, istniał tu klasztor franciszkański (nic po nim nie pozostało), a katedra, której ruiny możemy dziś oglądać, powstała, gdy w 1414 r. za zgodą Aleksandra Dobrego utworzono tutaj biskupstwo katolickie. Była to świątynia gotycka, halowa (jednonawowa), z wieżą od strony zachodniej. W ruinę popadła w XVII w.

Baia, ruiny katedry katolickiej Baia, biała cerkiew

Bălineşti

Cerkiew św. Mikołaja na brzegu Seretu ufundował ok. 1493 r. kanclerz Stefana Wielkiego Ion Tăutu. Budowla ma kilka ciekawych rozwiązań architektonicznych. Apsyda ołtarzowa, od wewnątrz półkolista, od zewnątrz zamknięta jest wielobocznie (plan ośmiokąta) – również wielobocznie (a nie prosto) zamknięta jest świątynia od zachodu (w pewnym stopniu planem nawiązano tutaj do sakralnego budownictwa drewnianego). Od południa do świątyni przylega wieża (dzwonnica), której najniższy poziom pełni funkcję otwartego ganku o bogato rzeźbionej balustradzie. Apsydy boczne są tylko zasymulowane od wewnątrz. Odnaleźć można tutaj wiele elementów gotyckich (sklepienie gwieździste ganku, cokół obiegający cerkiew, żebra w sklepieniach i in.). Malowidła wewnętrzne pochodzą jeszcze z końca XV w., wśród nich wyróżnia się portret fundatora w obrazie wotywnym (przedstawiona tutaj jego córka pojawia się później na obrazie wotywnym w Humorze jako żona kanclerza Bubuioga), sceny z życia św. Mikołaja; w apsydzie ołtarzowej dominować ma przedstawienie Maryi z Dzieciątkiem na tle gwieździstego nieba. W części fresków widoczne są wpływy renesansowe (Jezus przed sądem, droga krzyżowa, złożenie do grobu, św. Barbara). W niektórych malowidłach zastosowano 4–5 odcieni jednego koloru, co nadaje im szczególnej subtelności. W XVI w. wykonano także

41

malowidła zewnętrzne, z których jednak do dnia dzisiejszego zachowały się małe fragmenty (Sąd Ostateczny). Ponadto z zewnątrz można znaleźć dekorację ceramiczną z motywami heraldycznymi. Częściowo zniszczona świątynia w XIX w. była używana przez Austriaków jako magazyn.

Dolheştii Mari

Prawdopodobnie tutaj w 1457 r. Stefan Wielki pokonał z pomocą hospodara wołoskiego Włada Palownika zabójcę swego ojca Piotra Arona, dzięki czemu mógł objąć tron hospodarski. W roku 1481 ufundowana została tutaj przez jednego z jego dostojników Şendreę cerkiew św. Paraskewy. Wnętrze, co wyjątkowe, nakryte jest sklepieniem kolebkowym, zachowały się oryginalne malowidła. Otwarty przedsionek dobudowano w XIX w.

Hagigadar

Cerkiew ormiańską Zaśnięcia Matki Boskiej zbudował w latach 1512–1513 Asduadzadur Donavachian. Opiekowali się nią zakonnicy z klasztoru w Suczawie, od początku funkcjonowała ona jako miejsce pielgrzymkowe – do dziś święto w dniu 15 sierpnia ściąga do sanktuarium ogromne rzesze wiernych z całego świata. Zbudowana na planie prostokąta, a apsydą wschodnią i smukłą wieżą. W XIX w. dostawiono przedsionek.

Mănăstioara

W tej wiosce pod Seretem znajduje się skit (rodzaj małego monastyru) św. Onufrego. Zbudowany na początku XVII w.

Pârhăuţi

Cerkiew pod wezwaniem Wszystkich Świętych ufundował w 1522 r. kanclerz Gavril Trotuşanu (który w 1538 r. zdradził Piotra Raresza i doprowadził do jego obalenia, a stracił głowę po jego powrocie w 1541 r.). Ma ona wyjątkową strukturę architektoniczną. Postawiona jest na planie prostokąta, z apsydami zaznaczonymi tylko od wewnątrz; po stronie zachodniej umieszczono dzwony w górnej części dwukondygnacyjnego otwartego przedsionka, gdzie znajdują się w murze cztery szerokie arkady (po dwie na kondygnację, górna kondygnacja posiada też po jednej dużej otwartej arkadzie w ścianach północnej i południowej) – nie ma natomiast wieży. Ozdobiona jest malowidłami wewnętrznymi z lat 1539–1540, utrzymanymi w tonacjach żółci, wśród których uwagę zwraca cykl zwiastowania. Brak fresków tylko w części apsydy ołtarzowej, gdzie zostały zniszczone.

Pătrăuţi

Urocza cerkiewka w Pătrăuţi pod wezwaniem Podniesienia Krzyża Świętego ufundowana została przez hospodara Stefana Wielkiego w roku 1487. W założeniu fundatora miała stanowić centrum żeńskiego monastyru (dziś wiele spośród monastyrów jest żeńskich, jednak wszystkie fundacje Stefana początkowo przeznaczone były dla mnichów). Miała długo pozostawać opuszczona, a odrestaurowano ją na początku XVIII w. Budowla wznosi się na planie trójkonchowym, nad nawą wznosi się wieża (jednak na bazie kwadratowej, nie gwieździstej) – sposób jej podparcia to pierwowzór sklepienia mołdawskiego. Ma gotyckie obramowania okien i portale, na ścianach apsyd zaś arkadowe nisze oraz dekorację ceramiczną z płytek w odcieniach fioletu i zieleni (taka dekoracja znajduje się także wokół wieży).

Malowidła wewnętrzne pochodzą z końca XV w., szczególnie warte uwagi jest wyjątkowe przedstawienie Kawalkady Krzyża Świętego w przednawiu – wyraz uczuć antyosmańskich (być może też ślad planowanej krucjaty antytureckiej). Scena ta przedstawia cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego, z krzyżem w ręku na czele wojsk przeganiającego pogańskich wrogów

42

z pola bitwy. W nawie szczególnie interesujący jest obraz wotywny, przedstawiający Stefana Wielkiego ofiarowującego model cerkwi (tu – nieotynkowanej) Chrystusowi. Znaleźć można tutaj także ponownie Konstantyna Wielkiego, a ponadto w nawie znajdują się duże przedstawienia świętych Jerzego i Demetriusza. Z kolei malowidła na zewnątrz ograniczają się do przedstawionego na ścianie zachodniej, zachowanego częściowo Sądu Ostatecznego (pochodzącego z ok. 1550 r.), długo zakrytego tynkiem.

Wewnątrz cerkwi znajduje się kamienna płyta nazwana „stołem Stefana”, obok zaś – drewniana dzwonnica.

Pătrăuţi, cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego

Radowce (Rădăuţi)

Cerkiew św. Mikołaja zwana powszechnie cerkwią Bogdana jest najstarszym murowanym zabytkiem zachowanym na Bukowinie. Powstała zapewne ok. roku 1360 na miejscu wcześniejszego drewnianego kościółka, prawdopodobnie ufundowana przez Bogdana I, pierwszego niezależnego hospodara Mołdawii (Radowce stanowiły jego siedzibę). W 1471 r. świątynia stała się siedzibą biskupstwa. W końcu XX zorganizowano tutaj monastyr.

Cerkiew zbudowano na planie bazylikowym, ulegając wpływom romańskim, zachodnim (polskim i węgierskim) – jest to jedyny taki wypadek na Bukowinie. Nie posiada wieży. Jest tu swego rodzaju prezbiterium; w nawie i przednawiu mamy podział na nawę główną i nawy boczne, które mają w górnej części pozorne empory. Taki układ jednak, z uwagi na zewnętrzne rozwiązanie konstrukcji (duży dach, małe okienka) w przeciwieństwie do kościołów zachodnich nie daje wnętrzu światła. Sklepienia są kolebkowe. Odmienny charakter ma dobudowany potem zamknięty przedsionek, noszący już wyraźne znamię stylu miejscowego (fundacja hospodara Aleksandra Lăpuşneanu z 1559 r., wówczas także wymieniono kamienne obramowania okien – w stylu gotyckim). Na zewnątrz ściany wzmocnione są przez przypory (w ilości również niespotykanej w Mołdawii), a w górnej części ozdobione fryzem arkadowym. Wolno stojąca dzwonnica pochodzi z roku 1781. Malowidła wewnątrz cerkwi (od zewnątrz jej nie ozdabiano w ten sposób) zachowały się do naszych czasów dzięki dwóm restauracjom, które przeprowadzono za czasów Aleksandra Lăpuşneanu oraz w XIX w.

Cerkiew Bogdana jest nekropolią hospodarów mołdawskich – spoczęli tutaj Bogdan I, jego syn Laţcu, Roman I, Stefan I i Bogdan II (ojciec Stefana Wielkiego). Stefan Wielki, z czasów którego pochodzi większość malowideł (jego postać znajdziemy na obrazie wotywnym), ufundował płyty nagrobne ozdobione płaskorzeźbami, które łączą tradycję bizantyńsko-orientalną (stylizowane liście palmowe) z elementami miejscowymi (z kolei liście buków, grabów i wiązów).

43

Radowce, portal cerkwi św. Mikołaja

Râşca

Zgodnie z tradycją, istniała w tym miejscu wcześniej drewniana cerkiewka – fundacji jeszcze Bogdana I, przeniesiona tutaj z Bogdăneşti. Dzisiejsza budowla składa się z dwóch części. Niewielką cerkiew św. Mikołaja wzniósł tutaj hospodar Piotr Raresz w roku 1542. Z kolei w latach 1611–1617 namiestnik Costea Băcioc dodał do niej od zachodu duży przedsionek z otwartym gankiem od południa. Podział ten zresztą jest do dzisiaj widoczny – pierwotna cerkiew jest malowana od zewnątrz, dodana część jest dziś otynkowana na biało, ponadto przedsionek ma nieco większą szerokość, co widać szczególnie od północy. Postawiona na planie trójkonchowym, cerkiew początkowo miała jedną wieżę nad nawą, po rozbudowie otrzymała również drugą wieżę po stronie zachodniej (nad nowo zbudowanym przedsionkiem), co stanowi rzadkość wśród cerkwi bukowińskich. Monastyr otoczony jest murami obronnymi pochodzącymi z XVII–XVIII w., budynki klasztorne pochodzą z XIX w.

Malowidła cerkwi wykonane zostały w 1552 r., ich autorem był Grek – Stamatello Cotronas. Malowidła wewnętrzne zostały niestety przemalowane w XIX w. Zwrócić uwagę można na postać patrona świątyni oraz obraz wotywny przedstawiający panującego wraz z rodziną (co ciekawe, mamy na nim trzy wieże – dwie zatem domalowano po rozbudowie cerkwi w XVII w., obok bowiem istniejącej murowanej, miał też Băcioc zbudować trzecią – drewnianą). Malowidła zewnętrzne nieźle się zachowały na ścianie południowej, której kompozycja jest dość nietypowa jak na cerkwie bukowińskie – znajdują się tutaj drabina cnót (rzadko spotykana) oraz Sąd Ostateczny (zwykle przedstawiany na ścianie zachodniej). Na części wschodniej podziwiać można sceny z życia św. Antoniego.

Pochowani tutaj zostali m.in. biskup Macarie, autor znanej kroniki (tutaj zresztą spisanej, monastyr stanowił prężne centrum kulturalne) oraz Anastazja, matka Aleksandra Lăpuşneanu.

44

Râşca, piekło ze sceny Sądu Ostatecznego w przedsionku cerkwi św. Mikołaja

Reuseni

Budowa cerkwi św. Jana Chrzciciela została rozpoczęta przez Stefana Wielkiego w 1503 r. i ukończona przez jego syna Bogdana Ślepego w 1504 r. Jest niemal identyczna w swej formie jak cerkiew Arbore, również posiada obszerną niszę po zachodniej stronie, w przeciwieństwie do Arbore posiada jednak wieżyczkę. Budowa cerkwi miała upamiętnić ojca Stefana Wielkiego, zabitego w tej miejscowości w 1453 r. przez stryja Stefana – Piotra Arona.

Seret (Siret)

Cerkiew Trójcy Świętej jest jednym z najstarszych kamiennych zabytków sakralnych Mołdawii, pochodzi z drugiej połowy XIV w. Niektórzy badacze twierdzą nawet, że była częścią dworu wojewody Sasa, który administrował Bukowiną w latach 50-tych XIV w., bezpieczniej jednak jest datować ją na czasy hospodara Piotra Muşata (1375–1391), który z Seretu uczynił swoją stolicę. Świątynia ta, adaptująca wzory bizantyńskie, stanowi pod względem architektonicznym prototyp wszystkich późniejszych, omawianych tutaj świątyń. Zbudowana została na planie trójkonchowym, składa się z części ołtarzowej, przedłużonej nawy i przednawia, a nawę sklepia kopuła ukryta w dachu (w przednawiu – sklepienie kolebkowe). Wyróżnia ją od innych cerkwi z pewnością znaczne odsunięcie apsyd bocznych od apsydy ołtarzowej. Od zewnątrz dekorowana jest kolorową ceramiką (glazurowymi tarczami) – pierwowzór dla późniejszych takich rozwiązań na Bukowinie (stosowanych szczególnie w czasach Stefana Wielkiego). Nie posiada żadnych malowideł wewnętrznych.

Cerkiew św. Jana Chrzciciela ufundował w latach 1672–1674 hospodar Stefan Petryczejko. Postawiono ją na miejscu zrujnowanej już wcześniejszej świątyni, która miała powstać jeszcze w końcu XIV w., staraniem Małgorzaty Muszaty, protoplastki dynastii Muszatowiczów. Cerkiew zbudowana w tradycyjnym stylu jest jednak dość ociężała. Przedsionek i dzwonnicę dobudowano na przełomie XVIII i XIX w.

Ponadto w Serecie można odszukać ślady zamku z XIV w. Nie zachowały się żadne ślady katedry katolickiej (biskupstwo istniało tutaj w latach 1371–1435).

45

Seret, plan i przekrój cerkwi Trójcy Świętej (źródło: T. Barucki, Architektura Rumunii, Warszawa 1979,

s. 34)

Sfântu Ilie

Cerkiew św. Eliasza zbudowana została w 1488 r. staraniem Stefana Wielkiego, pierwotnie jako część monastyru. Posiada plan trójkonchowy i wieżę-latarnię, składa się z nawy i przednawia. Ściany wsparte są z zewnątrz przyporami, zaś w płaszczyźnie elewacji, wokół całego obwodu cerkwi, znajduje się szereg nisz. Pod niszami znajduje się dekoracja z emaliowanych na zielono i żółto cegieł. Cerkiew odnowiona została w XVII w., wtedy również przemalowano freski pochodzące pierwotnie zapewne z przełomu XVI i XVII w., dzisiaj źle zachowane. Na zewnątrz dostrzec można jedynie od południa zarysy drabiny cnót. Z ciekawszych malowideł wewnętrznych należy wymienić obraz wotywny (w nawie), sceny z życia św. Eliasza (w przednawiu) oraz przeobrażenie na górze Tabor (na jednym z pendentywów wieży).

Slatina

Monastyr ufundowany został w 1561 r. przez hospodara Aleksandra Lapuşneanu, który zaplanował go na nekropolię swojej rodziny (został tu pochowany wraz z żoną i córką). Założenie składa się z dużych rozmiarów cerkwi pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, domu książęcego (jeden z niewielu przykładów architektury świeckiej tej epoki) oraz innych zabudowań zamkniętych czworobokiem potężnych murów obronnych z narożnymi wieżami i wieżą bramną. Zarówno na murach, refektarzu, jak i na domu książęcym znajdujemy już pierwsze ślady renesansu, co zawdzięczamy prawdopodobnie rzemieślnikom rodem z Siedmiogrodu. Cerkiew zbudowano na planie trójkonchowym, choć na zewnątrz apsydy nie mają półkolistego charakteru – ukryte są w płaskich, szerokich występach murów. Ma też wieżę i zamknięty przedsionek. Przypory cerkwi (a więc element wywodzący się z gotyku) są o wiele delikatniejsze niż we wcześniejszych fundacjach. Malowidła wewnętrzne z XVI w. zostały przemalowane w XIX w., choć potem odkryto niektóre oryginalne przedstawienia – m.in. obraz fundacyjny.

46

Slatina, piekło ze sceny Sądu Ostatecznego w przedsionku cerkwi

Solca

Monastyr zbudował tutaj w latach 1612–1622 hospodar Stefan Tomşa II. Jego forma w pewnym stopniu uległa zmianom podczas restauracji w roku 1902. Cerkiew św. Piotra i św. Pawła jest bardzo masywna – cztery pary przypór wpierają dwumetrowej grubości mury. Dach wspiera się na szeregu kroksztyn, które stanowią też element dekoracyjny, zastępujący powszechnie wcześniej występujące nisze pod dachem. Świątynia jest trójapsydowa, apsydy boczne zaznaczone są tylko od wewnątrz w bardzo grubym murze – na zewnątrz w tym miejscu mamy podwójnej szerokości przypory. Pomieszczenie grobowe nie było używane – fundator zmarł z dala od kraju. Zachowały się też fortyfikacje monastyru z wieżą bramną z 1623 r.

Todireni

Monastyr ten znajduje się dziś w suczawskiej dzielnicy Burdujeni. Jest fundacją Teodora Mohyły z końca XVI w. Sama cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego straciła pierwotne kształty po przebudowie w końcu XVIII w. (m.in. wyburzono mur dzielący nawę i przednawie, dzięki czemu nawa jest nietypowo długa). Ciekawa jest kamieniarka obramowań okiennych oraz obraz wotywny pochodzący z XVIII w. Wewnątrz znajdują się dwa obrazy fundacyjne, oba jednak późne – z XVIII i XIX w. Mury oraz dzwonnica pochodzą z 1597 r.

Volovăţ

Cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego jest fundacją Stefana Wielkiego z lat 1500–1502. Zastąpiła istniejącą tu drewnianą cerkiew wiązaną z wojewodą Dragoszem (tutaj właśnie miał być pochowany), którą miano przenieść do Putnej. Pozbawiona malowideł, bardzo prosta – na planie prostokąta, z zaznaczonymi tylko od wewnątrz apsydami, posiada archaiczne sklepienie kolebkowe. Nie posiada żadnych malowideł, dekorację stanowią gotyckie obramowania drzwi i okien oraz od zewnątrz dwa rzędy nisz pod dachem.

Zăhăreşti

Cerkiew została ufundowana przez Nicolae Hira, dowódcę twierdzy chocimskiej, w 1542 r. Zbudowana jest na planie prostokąta z wieżą ponad nawą. Bardzo ciekawa jest bogata kamieniarka zachodniego portalu, dowodząca wpływów renesansowych.

47

Bukowina ukraińska (północna)

Bukowina ukraińska pod względem zabytków architektury jest nieco uboższa względem Bukowiny rumuńskiej. Zdecydowaną większość jej dziedzictwa stanowią liczne drewniane cerkiewki (niekiedy niezmiernie wiekowe), poza tym warta oglądnięcia jest secesyjna zabudowa stolicy – Czerniowiec oraz imponujący zamek w Chocimiu. Poniżej natomiast krótkie wzmianki o dwóch zabytkach murowanej architektury sakralnej, wpisującej się w tradycje bukowińskie.

Horecza

Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy w Horeczy (obecnie dzielnica Czerniowiec) zbudowana została na miejscu starszej, drewnianej budowli w 1767 r. Została wzniesiona na planie trójkonchowym, z zaznaczonymi z zewnątrz ryzalitami, ma charakter obronny. Barokowa, zamiast tradycyjnego mołdawskiego dachu jest zwieńczona na wzór rosyjski siedmioma różnej wielkości kopułami. Malowidła wewnętrzne pochodzą z XVIII w.

Toporowce

Cerkiew św. Eliasza powstała w 1650 r. Stało się tak dzięki oddaniu przez hospodara mołdawskiego Mirona Barnovschi (który mieszkał tutaj) tej miejscowości monastyrowi Zaśnięcia Matki Bożej w Jassach. Cerkiew składa się z nawy, przednawia i przedsionka, postawiona jest na planie trójkonchowym, ale apsydy od zewnątrz zaznaczone są tylko przez szerokie, płaskie występy muru. Wejście do świątyni prowadzi przez gotycki portal. Nawa, przednawie, ale i apsyda ołtarzowa nakryte są kopułami zatopionymi na wzór mołdawski w klasycznym dla bukowińskich cerkwi dachu. Cerkiew nie posiada wieży, a w pobliżu znajduje się dzwonnica.

48

Polskie wsie Kaczyka, Pojana Mikuli, Plesza, Nowy Sołoniec (Cacica, Poiana Micului, Pleşa, Soloneţu Nou) Spośród kilkutysięcznej grupy Polaków w Rumunii najliczniejsza grupa mieszka na Bukowinie. Polskie osadnictwo w tym regionie pojawiło się po I rozbiorze Polski (1772) oraz po przejęciu przez Austriaków tureckiej dotąd Bukowiny (1775). W ramach zagospodarowywania nowo pozyskanego, a słabo rozwiniętego regionu Austriacy sięgnęli po polską siłę roboczą. W 1792 r. przybyli tutaj pierwsi osadnicy z Galicji – górnicy z Bochni i Kałusza, potem też Wieliczki, których sprowadzono tutaj dla eksploatacji złóż soli kamiennej. Osiedli oni we wsi Kaczyka i rozpoczęli pracę (kopalnia soli istnieje do dzisiaj).

Wkrótce potem, od początku XIX w., na Bukowinie zaczęły się pojawiać nowe grupy osadników polskich o innym charakterze. Często byli to zbiegli galicyjscy chłopi pańszczyźniani. Pierwsze osady tych tzw. górali czadeckich (trzon osadników pochodził z terenów górskich, jedynie nieliczni rekrutowali się spoza nich, ale i oni przejmowali góralskie obyczaje) znajdowały się przede wszystkim na terenie dzisiejszej Bukowiny ukraińskiej – Kaliszanka, Tereblecze, Hiboka, Stara Huta. W latach trzydziestych XIX w. ekspansja polskich osadników pchnęła ich na południe. W 1834 r. założony został w pobliżu Kaczyki Nowy Sołoniec, w 1836 r. sąsiednia Plesza, a w 1842 r. Pojana Mikuli. W 1869 r. powstało polskie Towarzystwo Pomocy Bratniej, prowadzące działalność kulturalno-oświatową. W 1907 r. powstał pierwszy Dom Polski w Suczawie, w którym prowadzona była aktywna działalność kulturalna.

Zmiany nastąpiły po zakończeniu II wojny światowej, gdy rządy w Rumunii objęli komuniści. Działalność polskich organizacji zaczęła zamierać, co było spowodowane polityką nowych władz rumuńskich wobec wszystkich mniejszości narodowych. Dom Polski w Suczawie znacjonalizowano. Pewna część bukowińskich Polaków wyjechała do Polski w ramach akcji repatriacyjnej, wielu jednak pozostało i przetrwało do czasów, gdy na powrót można pielęgnować polskie tradycje i język. W 1990 r. pod nazwą „Dom Polski” powstało Towarzystwo Polaków w Rumunii, którego siedziba od 1991 r. znajduje się w Suczawie. Tu też zdołano odzyskać budynek Domu Polskiego (w 1996 r.) i wznowić jego działalność. Domy Polskie powstały też w kilku miejscowościach na Bukowinie (m.in. w 1995 r. Nowym Sołońcu).

Spośród miejscowości zamieszkanych przez Polaków najbardziej znaną jest Kaczyka. Tutaj jednym z pierwszych przedsięwzięć rozrastającej się osady była (obok budowy kopalni soli) budowa kościoła, wyświęconego w 1810 r. Sprowadzono tutaj ze Stanisławowa kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, która szybko otoczona została tutaj kultem – trwającym do dziś, czego dowodem są szczególnie licznie odwiedzane tutejsze odpusty, obchodzone 15 sierpnia. Kościół zbudowany na początku XIX w. został w pierwszych latach XX stulecia zastąpiony nową neogotycką świątynią, poświęconą w roku 1904. Wówczas również poświęcono kaplicę św. Barbary znajdującą się w kopalni soli, wzorowaną na kaplicy w kopalni w Wieliczce.

Wspominając o polskich wsiach warto pamiętać o licznych innych polskich epizodach w historii Bukowiny. I tak na przykład pierwszymi katolickimi biskupami Mołdawii byli zakonnicy z Krakowa (w Serecie, w drugiej połowie XIV w.). Tutaj po upadku powstania kościuszkowskiego i trzecim rozbiorze Polski brygadier Joachim Denisko zorganizował ok. dwustuosobowy oddział polski, który podjął walkę z Austriakami (został rozbity 30 czerwca 1797 r. pod Dobronowcami). Tu także trafił (do otrzymanego od władz gospodarstwa w okolicy miasteczka Solca) najgłośniejszy przywódca rabacji galicyjskiej z 1846 r., Jakub Szela.

49

Kalendarium Poniższe kalendarium zawiera najważniejsze daty związane z historią cerkwi i monastyrów Bukowiny na tle podstawowych dat z historii politycznej Mołdawii.

ok. 1342 – osadzenie wojewody Dragosza w Baia ok. 1359 – przybycie Bogdana z Cuhea na Bukowinę po 1359 – budowa cerkwi Bogdana w Radowcach (Bogdan I) 1365 (1368?) – śmierć Bogdana I 1371 – założenie biskupstwa katolickiego w Serecie (hospodar Latcu) 1375–1391 – rządy hospodara Piotra Muşata (budowa cerkwi „Mirăuţi” w Suczawie i pierwszego zamku w Suczawie) przed 1384 – budowa cerkwi Jana Chrzciciela w Serecie (Małgorzata Piękna) 1387 – hołd lenny Piotra Muşata wobec Polski 1388 – przeniesienie stolicy hospodarskiej do Suczawy 1392 – opanowanie późniejszej Besarabii 1395 – obłożenie Mołdawii klątwą przez patriarchę Konstantynopola (wskutek prób samowolnego ustanowienia metropolii) 1399 – śmierć hospodara Stefana I prawdopodobnie w bitwie nad Worsklą 1400 – wstąpienie na tron Aleksandra Dobrego 1401 – założenie biskupstwa ormiańskiego w Suczawie ok. 1401 – fundacja monastyru ormiańskiego „Zamca” w Suczawie 1402 – sprowadzenie ciała św. Jana Nowego do Suczawy (hospodar Aleksander Dobry) 1402 – fundacja monastyru w Bystrzycy (hospodar Aleksander Dobry) 1402–1410 – budowa pierwszego, niezachowanego monastyru Moldoviţa (hospodar Aleksander Dobry) 1408 – „wielki przywilej” dla kupców lwowskich ok. 1410 – budowa katolickiej katedry w Baia 1410 – budowa dworu książęcego w Suczawie (hospodar Aleksander Dobry) 1414 – powstanie biskupstwa katolickiego w Baia 1420 – pierwszy najazd turecki na Mołdawię 1431 – sojusz z Litwą (ochłodzenie stosunków z Polską) 1432 – śmierć hospodara Aleksandra Dobrego 1440 – budowa pierwszej murowanej cerkwi w Probota 1456 – uznanie zwierzchnictwa osmańskiego i zapłacenie daniny przez hospodara Piotra Arona 1457 – objęcie władzy przez Stefana Wielkiego 1466–1469 – fundacja monastyru Putna (hospodar Stefan Wielki) 1467 – zwycięstwo Stefana Wielkiego nad królem węgierskim Maciejem Korwinem pod Baia 1468 – powstanie „białej cerkwi” w Baia (hospodar Stefan Wielki) 1471 – założenie biskupstwa prawosławnego w Radowcach 1475 – zwycięstwo Stefana Wielkiego nad Turkami pod Vaslui 1476 – porażka Stefana Wielkiego w walce z kolejną wyprawą turecką 1481 – budowa cerkwi w Dolheştii Mari 1481 – budowa fortyfikacji monastyru Putna (hospodar Stefan Wielki) 1484 – utrata na rzecz Turków portów czarnomorskich – Kilii i Białogrodu 1487 – fundacja cerkwi w Pătrăuţi (hospodar Stefan Wielki) 1488 – fundacja monastyru Voroneţ (hospodar Stefan Wielki) 1488 – fundacja cerkwi Sfăntu Ilie (hospodar Stefan Wielki) 1492 – uznanie przez Stefana Wielkiego zwierzchnictwa tureckiego przed 1493 – fundacja cerkwi w Bălineşti (kanclerz Ion Tutu) 1497 – zwycięstwo Stefana Wielkiego nad wyprawą króla polskiego Jana Olbrachta 1498 – odbudowa monastyru Putna po wielkim pożarze roku 1484 (hospodar Stefan Wielki) 1500–1502 – fundacja cerkwi w Volovăţ (hospodar Stefan Wielki) 1503 – fundacja cerkwi w Arbore (Luca Arbore) 1503–1504 – fundacja cerkwi w Reuseni (hospodarowie Stefan Wielki i Bogdan III Ślepy) 1504 – śmierć hospodara Stefana Wielkiego (pochowany w monastyrze Putna) ok. 1513 – zniszczenie cerkwi „Mirăuţi” w Suczawie

50

1514–1522 – budowa monastyru św. Jana Nowego w Suczawie (hospodarowie Bogdan III Ślepy i Stefaniţa) 1521 – budowa cerkwi ormiańskiej św. Krzyża w Suczawie 1522 – fundacja cerkwi w Pârhăuţi (kanclerz Gavril Trotuşanu) 1527 – objęcie władzy przez Piotra Raresza 1530 – fundacja monastyru Probota (hospodar Piotr Raresz) 1530 – fundacja monastyru Humor na miejscu starszego, z przełomu XIV i XV w. (kanclerz Teodor Bubuiog) 1530 – prawdopodobnie pierwszy zespół malowideł zewnętrznych na cerkwi w Hârlău 1531 – porażka Piotra Raresza w starciu z Polakami (hetman Jan Tarnowski) pod Obertynem 1532 – fundacja monastyru Moldoviţa na miejscu starszego (hospodar Piotr Raresz) 1532 – malowidła cerkwi monastyru Probota (metropolita Grigorie Roşca) 1532–1537 – budowa fortyfikacji monastyru Moldoviţa 1534–1535 – fundacja cerkwi św. Demetriusza w Suczawie (hospodar Piotr Raresz) 1535 – malowidła cerkwi monastyru Humor 1537 – malowidła cerkwi monastyru Moldoviţa 1537–1538 – malowidła cerkwi św. Demetriusza w Suczawie 1538–1541 – Piotr Raresz na wygnaniu 1541 – malowidła cerkwi w Arbore 1542 – fundacja monastyru Râşca (hospodar Piotr Raresz) (na miejscu drewnianej cerkwi z czasów Bogdana I) 1542 – fundacja cerkwi Zăhăreşti (Nicolae Hira) 1546 – śmierć hospodara Piotra Raresza (pochowany w monastyrze Probota) 1546–1551 – fundacja cerkwi św. Mikołaja w Suczawie 1547 – malowidła cerkwi monastyru Voroneţ, dobudowa przedsionka do niej 1550 – budowa murów monastyru Probota (synowie hospodara Piotra Raresza) ok. 1550 – malowidła zewnętrzne cerkwi w Pătrăuţi 1551 – fundacja cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego w Suczawie (Elena, żona Piotra Raresza) 1551 – budowa cerkwi ormiańskiej św. Szymona w Suczawie 1551–1552 – malowidła cerkwi monastyru Râşca 1552–1561 – rządy hospodara Aleksandra Lapuşneanu 1554–1558 – fundacja monastyru Slatina (hospodar Aleksander Lapuşneanu) 1559 – dobudowa przedsionka do cerkwi Bogdana w Radowcach (hospodar Aleksander Lapuşneanu) 1560 – malowidła cerkwi monastyru Slatina 1560–1561 – budowa dzwonnicy cerkwi św. Demetriusza w Suczawie (hospodar Aleksander Lapuşneanu) 1561 – budowa obwarowań monastyru Slatina 1564–1568 – ponowne rządy hospodara Aleksandra Lapuşneanu 1564 – przeniesienie siedziby hospodarskiej do Jassów 1579 – dobudowa przedsionka cerkwi w monastyrze św. Jana Nowego w Suczawie 1581–1584 – fundacja monastyru Suceviţa (biskup Jerzy Mohyła i jego brat Jeremi, późniejszy hospodar) 1595 – objęcie tronu przez Jeremiego Mohyłę 1595–1596 – malowidła cerkwi monastyru Suceviţa przed 1597 – fundacja monastyru Todireşti (rodzina Mohyłów) 1600 – rządy w Mołdawii Michała Walecznego 1602 – budowa małej cerkwi w Dragomirna (Anastasie Crimca) 1606 – budowa obwarowań, wieży i budynku mieszkalnego monastyru ormiańskiego „Zamca” w Suczawie 1607–1609 – fundacja monastyru Dragomirna (metropolita Anastasie Crimca) 1610–1611 – wzniesienie zabudowań klasztornych, odbudowa fortyfikacji monastyru Moldoviţa (metropolita Efrem) 1611–1617 – dobudowa zachodniej części cerkwi monastyru Râşca 1612–1622 – fundacja monastyru w Solca (hospodar Stefan II Tomşa) 1626–1629 – budowa kaplicy w monastyrze św. Jana Nowego w Suczawie (metropolita Anastasie Crimca)

51

1627–1635 – budowa obwarowań monastyru Dragomirna (hospodar Miron Barnovschi) 1641 – budowa wieży obronnej w monastyrze Humor (hospodar Wasyl Lupu) 1642–1643 – budowa cerkwi Narodzin św. Jana w Suczawie (hospodar Wasyl Lupu) 1653 – zniszczenie monastyru Putna i obrabowanie monastyru Dragomirna przez Kozaków Tymoszki Chmielnickiego 1654–1662 – odbudowa monastyru Putna (hospodar Jerzy Stefan) 1686, 1691 – wyprawy Jana III Sobieskiego na Mołdawię, m.in. ziemne obwałowania monastyru ormiańskiego „Zamca” (hetman Jabłonowski, 1690) 1757–1760 – renowacja monastyru Putna po trzęsieniu ziemi 1775 – aneksja Bukowiny przez Austrię 1792 – polscy osadnicy w Kaczyce 1834 – powstanie polskiej wsi Nowy Sołoniec 1898–1903 – odbudowa cerkwi „Mirăuţi” w Suczawie 1918 – upadek Austro-Węgier, przyłączenie Bukowiny do Rumunii 1940 – zagarnięcie północnej części Bukowiny przez ZSRR 1993 – wpisanie na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO siedmiu malowanych cerkwi: Arbore, Humor, Moldoviţa, Pătrăuţi, Probota, Suczawa (monastyr św. Jana Nowego) i Voroneţ 2010 – dopisanie na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO cerkwi monastyru Suceviţa

52

Mapy Poniższa mapa przedstawia lokalizację (zwykle bardzo dokładną, choć jest kilka wyjątków w przypadku mniejszych cerkiewek, gdzie byłem w stanie podać tylko lokalizację miejscowości) cerkwi i innych zabytków czy wsi położonych na Bukowinie, których opisy znajdują się na niniejszej stronie.

Poszczególne kolory oznaczają:

czerwony – najbardziej znaczące cerkwie Bukowiny, którym poświęcone są osobne podstrony: Voronet, Arbore, Humor, Probota, Moldoviţa, Suceviţa, Dragomirna, Putna,

żółty – zabytki Suczawy,

niebieski – pozostałe cerkwie i monastyry Bukowiny omówione tutaj,

zielony – zamieszkałe przez Polaków wsie na Bukowinie.

Ta zaś mapa przedstawia całą Rumunię z umiejscowieniem na niej opisywanej tutaj Bukowiny (nieco pokraczny żółty obszar), a także cerkwi niebukowińskich, opisanych tutaj (niebieskie znaczki).

53

Wskazówki bibliograficzne Przy opracowywaniu niniejszej strony korzystałem z licznych opracowań książkowych i internetowych. Początek stanowił przywieziony z pierwszego wypadu w tamte strony przewodnik/folder Die BUKOWINA ... ein "Klosterarchipel" (Bukareszt 1995) oraz rozmaite anglojęzyczne strony internetowe wymienione w dziale linki (należy jednak czasem podchodzić z dystansem do informacji na nich umieszczonych, nie są bowiem wolne od błędów). Później sięgnąłem do różnych publikacji poświęconych sztuce rumuńskiej (R. Brykowski, T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Rumunii, Ossolineum, Wrocław 1979; V. Florea, Sztuka rumuńska, wydana w serii „Artystyczne Regiony Świata”, Warszawa 1989; T. Barucki, Architektura Rumunii, wydana w serii „Mała Encyklopedia Architektury”, Arkady, Wrocław 1979). Zaglądałem też (szczególnie pisząc część ogólną oraz opisy zabytków Suczawy) do przewodnika Bukowina. Kraina łagodności (Bezdroża 2001) napisanego przez Michała Jureckiego oraz do wydawnictwa Lexikon des Mittelalters. Niezmiernie cenne było wreszcie niemal stuletnie dzieło Władysława Podlachy Malowidła ścienne w cerkwiach Bukowiny, zawierające na kilkuset stronach bardzo szczegółowe opisy fresków. Wiele informacji zawiera książka Ewy Kocój Świątynie – postacie – ikony: Malowane cerkwie i monastyry Bukowiny Południowej w wyobrażeniach rumuńskich. Pisząc tekst poświęcony polskim wsiom posiłkowałem się także informacjami zawartymi na stronie konsulatu Rumunii w Bielsku-Białej oraz Związku Polaków w Rumunii. Kilka informacji o mniej znanych cerkwiach zaczerpnąłem z płyty CD Made by man, created by God. Monasteries and churches of Northern Bukovina, której autorami są Ionuţ Şandru i Mihai Viţega (polecam bogaty materiał ilustracyjny tamże). Oczywiście zaglądałem też do Historii Rumunii Juliusza Demela.

Ponadto o zabytkach Bukowiny ukraińskiej (północnej), którymi tutaj niemal się nie zajmuję, oprócz Michała Jureckiego pisał też Jacek Tokarski w Ilustrowanym przewodniku po zabytkach kultury na Ukrainie, t. 1, Burchard Edition 2000. Warto polecić także inne przewodniki (obok wymienionego wyżej Jureckiego): Rumunia. Mozaika w żywych kolorach Łukasza Galuska, Alexandru Dumitru i Michała Jureckiego oraz Rumunia Witka Korsaka i Jacka Tokarskiego.

Zarówno osobom znającym Bukowinę jak i tym, którzy są Rumunii po prostu ciekawi serdecznie polecam na poły albumową pozycję Michała Jureckiego i Łukasza Galuska Rumunia. Przestrzeń, sztuka, kultura. Piękne zdjęcia uzupełnione są tutaj ciekawymi refleksjami dotyczącymi najważniejszych elementów sztuki rumuńskiej i jej historii.

Jeśli znacie jakieś pozycje, które zawierają informacje na temat cerkwi bukowińskich, inne niż wymienione powyżej, czy wartościowe strony internetowe, niewymienione w linkach, bardzo proszę o informację o nich za pomocą poczty elektronicznej (adres w stopce).

54

Inne cerkwie rumuńskie Cerkwie Mołdawii

Cerkiew monastyru Neamţ

Monastyr Neamţ znajduje się w rejonie Neamţ, na południe od Bukowiny. Wzniesiony został pierwotnie w pierwszej połowie XV w. lub końcu XIV w. (za panowania Aleksandra Dobrego lub jego poprzedników), jednak dzisiejszy kształt zawdzięcza hospodarowi Stefanowi Wielkiemu, którego fundacja została ukończona w 1497 r. (ze starszej cerkwi pozostały jedynie resztki fundamentów widoczne na placu obok obecnej świątyni). Monastyr przez stulecia był niezmiernie istotnym centrum kulturalnym i artystycznym. Tutaj w XV stuleciu pracował najwybitniejszy z mołdawskich miniaturzystów, Gavril Uric. Znani są działający tutaj mołdawscy kronikarze – Macarie, który spisywał wydarzenia z czasów Piotra Raresza, oraz Eftimie, kronikarz Aleksandra Lapuşneanu. Stąd pochodzi wiele wspaniałych ksiąg znajdujących się dzisiaj w wielu rumuńskich monastyrach. Po okresie upadku w XVIII w., monastyr stał się jednym z ośrodków odrodzenia kulturalnego w XIX w. – tutaj powstała jedna z najważniejszych rumuńskich drukarni.

Cerkiew pokazuje dojrzałość mołdawskiego stylu architektonicznego epoki Stefana Wielkiego, łączy w sobie większość najistotniejszych rozwiązań wypracowanych w przeszło stuletnim okresie krystalizowania się stylu mołdawskiego i stanowi wzór dla następców Stefana Wielkiego wznoszących kolejne świątynie. Tutaj też po raz pierwszy wprowadzono do budowli dodatkowe pomieszczenie – komorę grobową, ustalając na pewien czas klasyczny model podziału wewnętrznego cerkwi (przedsionek, przednawie, komora grobowa, nawa z dwiema apsydami bocznymi, apsyda ołtarzowa). Dekorację ścian zewnętrznych stanowią typowe dla tego czasu ceramiczne płytki (zielone, żółte, brązowe) oraz gotycka kamieniarka obramowań okien i drzwi. We wnętrzu cerkwi znajdują się freski pochodzące z ostatnich lat rządów Stefana Wielkiego oraz z okresu panowania jego syna Bogdana III i Piotra Raresza (przemalowane jednak w XIX w.).

W komorze grobowej w cerkwi znajduje się grób hospodara Stefana II, syna Aleksandra Dobrego i stryja Stefana Wielkiego. Fragmenty wieży, przez którą prowadzi wejście do monastyru, pochodzą jeszcze z czasów Aleksandra Dobrego (także freski w przejściu przez bramę). W muzeum monastyru znajduje się m.in. pierwsza prasa tutejszej drukarni, oglądać tu można też słynną ikonę Nicolae Grigorescu Ucieczka do Egiptu. Istnieje też tutaj niezmiernie cenna biblioteka.

Cerkiew trzech hierarchów w Jassach

Cerkiew ta jest najcenniejszą spośród licznych świątyń miasta Jassy, począwszy od XVI stulecia stolicy Mołdawii. Wzniesiona została w latach 1635–1639, jej fundatorem był hospodar mołdawski Bazyli Lupu (wielki dobrodziej prawosławnego Kościoła, wspierający nie tylko lokalne świątynie, ale też patriarchat w Konstantynopolu, monastyry z góry Athos, a nawet kościoły Ziemi Świętej). Wezwanie cerkwi odnosi się do trzech jej patronów – ojców Kościoła: Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Złotoustego. Założono tu też monastyr, w którym działała szkoła oraz pierwsza w Mołdawii drukarnia. Świątynia wielokroć była niszczona – w 1650 r. przez Tatarów (odbudował ją jeszcze Bazyli Lupu), w 1686 r. przez Polaków, kilkakrotnie uszkodziły ją trzęsienia ziemi. Cerkiew jednak każdorazowo odbudowano, ostatnią odbudowę prowadził w XIX w. francuski architekt Lecomte de Nuoy.

Cerkiew zbudowano na planie trójkonchowym, składa się z przedsionka, przednawia i nawy (wprost nawiązano do architektury monastyru Galata w Jassach). Przednawie i nawa, nad którymi oboma wznoszą się wieże z kopułami, oddzielone są od siebie nie ścianą, a dwoma filarami. Szczególnie interesująca jest dekoracja zewnętrzna cerkwi – geometryczne i roślinne wzory pokrywające całą powierzchnię ścian robią niesamowite wrażenie. Nawiązują one do wpływów wschodnich, ormiańskich i gruzińskich, perskich i rosyjskich, a w Mołdawii inspirację stanowi w pewnym stopniu wieża cerkwi w kilkadziesiąt lat wcześniejszym bukowińskim monastyrze Dragomirna. W dekoracji wewnętrznej niewiele się zachowało elementów oryginalnych, istniejące obecnie freski są w zdecydowanej większości XIX-wieczne.

55

W cerkwi pochowano m.in. hospodarów Bazylego Lupu oraz Dymitra Cantemira, a także pierwszego księcia zjednoczonej Rumunii Aleksandra Jana Cuzę. Obok cerkwi zachowała się z kompleksu monastyru gotycka sala, niegdyś pełniąca funkcję refektarza. Znajduje się w niej muzeum, gdzie znaleźć można fragmenty starych fresków ze świątyni.

Jassy, cerkiew trzech hierarchów Jassy, fragment elewacji cerkwi trzech hierarchów

Cerkwie Wołoszczyzny

Cerkiew książęca w Curtea de Argeş

Curtea de Argeş to jedna z najważniejszych miejscowości w historii Wołoszczyzny, była ona rezydencją hospodarów wołoskich w XIV i XV w., a także siedzibą metropolitów (do XVI w.). Znajdują się tutaj dwie niezwykle cenne świątynie. Starsza z nich, cerkiew „książęca” pod wezwaniem św. Mikołaja stanowiła pierwotnie element zabudowań dworu hospodarskiego. Pierwsza cerkiew na tym miejscu powstała zapewne jeszcze na początku XIV w. (z fundacji uznawanego za założyciela państwa hospodara Basaraba I lub jeszcze wcześniej). Ta świątynia w typie krzyżowo-kopułowym uległa jednak zniszczeniu w 1330 r., gdy rezydencję hospodarską wraz z cerkwią spaliły wojska króla węgierskiego Karola Roberta. Po tym fakcie na tym miejscu wzniesiono obecną świątynię – jej budowę rozpoczął Basarab I, a skończył jego syn Mikołaj Aleksander lub wnuk Vlaicu (Władysław). Dotrwała ona do dziś w kształcie nieznacznie tylko zmienionym wskutek modernizacji w XVIII w. (część zmian wówczas wprowadzonych – m.in. drugą kopułę – usunięto w pierwszej połowie XX w.); w czasie przebudowy wykonano także freski wewnątrz świątyni (zachowało się jednak kilka przedstawień jeszcze z XIV w.).

Cerkiew zbudowana jest na planie prostokąta, przy czym sama część nawowa stanowi krzyż grecki wpisany w kwadrat (uzupełnieniem jest prostokątne przednawie). Bardzo widoczne jest to z zewnątrz – część w formie krzyża greckiego jest znacząco wyższa od pozostałych elementów budowli, wyraźnie widać zatem proste, półkoliście zwieńczone zamknięcia ramion krzyża greckiego – ramiona północne i południowe sięgają krawędzi budowli, ramię zachodnie jest nieco cofnięte w stosunku do wejścia, natomiast ramię wschodnie zakończone jest apsydą (obok znajdują się dwie apsydy boczne). W centralnym punkcie krzyża greckiego wznosi się wysoka wieża z kopułą na kwadratowym tamburze. Takie rozwiązanie stanowi twórczo przetworzone nawiązanie do tzw. świątyń krzyżowo-kopułowych epoki Paleologów – zapewne nie bezpośrednie, a za pośrednictwem świątyń serbskich czy bułgarskich (rozwiązanie to jednak nie rozpowszechniło się specjalnie na ziemiach rumuńskich, do wyjątków należy cerkiew w Snagov).

Wewnątrz świątynia jest podzielona na przednawie, nawę oraz część ołtarzową. Centralna kopuła nawy (w wieży) wsparta jest na czterech filarach. Ramiona krzyża greckiego sklepione są kolebkowo. Od wschodu nawa zakończona jest trzema absydami (wewnątrz półkolistymi, zewnątrz zamkniętymi trójbocznie) – nie jest to nawiązanie do planu trójkonchowego, gdzie dwie boczne apsydy zwrócone były w kierunkach południowym i północnym, tu wszystkie są zwrócone ku wschodowi, a środkowa z nich stanowi przedłużenie wschodnie ramię krzyża greckiego. Część ołtarzowa oddzielona jest od nawy murowanym ikonostasem. Budowla

56

wykonana jest z kamienia oraz cegły, ułożonych w poziome pasy, co z czasem stało się charakterystycznym elementem wielu cerkwi wołoskich. Dekoracja zewnętrzna ogranicza się oprócz tego do arkad w wieży oraz wykonanych dopiero w XVIII w. obramowań okien z ornamentem roślinnym.

Pod apsydą cerkwi odkryto zwłoki hospodara wołoskiego z XIV w., jednak nie ma pewności co do dokładnej jego identyfikacji (w grę wchodzą Vlaicu, Radu I albo Basarab I).

W pobliżu cerkwi św. Mikołaja znajdują się ruiny cerkwi Sân Nicoară. Prawdopodobnie wzniesiona została na początku XIV w. (lub nieco wcześniej), a zniszczona – podobnie jak poprzedniczka cerkwi św. Mikołaja – przez Węgrów w 1330 r. Zbudowana została na planie prostokąta z absydą od wschodu, przy czym po bokach absydy znajdowały się w ścianach nisze stanowiące zapowiedź rozwiązania trójkonchowego. Ściany cerkwi wykonano z poziomych pasów wykonanych z różnych materiałów

Cerkiew monastyru Cozia

Cerkiew monastyru Cozia, położonego niezmiernie malowniczo w przełomie Aluty w Karpatach, prezentuje rozwiązanie trójkonchowe – stanowi jeden z najstarszych i najlepszy jego przykład na Wołoszczyźnie. Jej budowę rozpoczął w latach 80. XIV w. być może hospodar Radu I, a ukończył jego następca, najwybitniejszy średniowieczny władca Wołoszczyzny, hospodar Mircza Stary (panował w latach 1386–1418). Rozbudów dokonywali później hospodarowie Neagoe Basarab (zabudowania monastyru, 1517 r.) i Konstantyn Brâncoveanu (dodany przedsionek cerkwi i rozbudowa monastyru, początek XVIII w.). Monastyr umiejscowiono na ważnym szlaku prowadzącym przez Karpaty – z tego też powodu wielokrotnie był oblegany, poważnych zniszczeń dokonano m.in. w 1821 r. (gdy schronili się tutaj uczestnicy greckiej Heterii po nieudanym powstaniu antytureckim) i podczas I wojny światowej.

Budowla składa się z przednawia, nawy i części ołtarzowej zakończonej apsydą. Obok apsydy ołtarzowej (wschodniej) znajdują się tu też dwie apsydy boczne w nawie – od północy i południa. W ten sposób świątynia przyjmuje plan krzyża, ale o wyraźnie skróconych ramionach bocznych (apsydy boczne). Wszystkie apsydy od wewnątrz są półokrągłe, natomiast od zewnątrz nadano im kształt wielokątny. Sklepienie jest kolebkowe, jedynie nad nawą wznosi się na pendentywach wieża (bęben) zwieńczona kopułą. Dodatkowy element stanowi dobudowany w 1707 r. przez Konstantyna Brâncoveanu od zachodu otwarty przedsionek, opierający się na sześciu filarach o odmiennym już charakterze, z dekoracją malarską. Zwrócić uwagę trzeba na dach cerkwi, odmienny od tych stosowanych na Bukowinie: dach nad główną częścią świątyni ma kształt kolebki (nie jest dwuspadowy), nie wystaje właściwie poza zarys murów, dzięki czemu fasada zachodnia nie jest zamknięta u góry prosto, ale łukiem (nieco zasłoniętym przez dobudowany później, niższy przedsionek). Układ przestrzenny budowli stanowi nawiązanie do cerkwi monastyru Hilandar na górze Athos oraz cerkwi serbskich przełomu XIII i XIV w.

Obok rozwiązania architektonicznego, tak charakterystycznego potem dla ziem rumuńskich, inspirującego też budowniczych na Bukowinie, ciekawa jest dekoracja zewnętrzna. Podobnie jak w cerkwi książęcej w Curtea de Argeş, ściany wykonano z naprzemiennych poziomych pasów kamienia (tu otynkowanego) i cegły, co nadaje budowli malowniczości. Dodatkowo elewacja podzielona jest na trzy poziome pasy dwoma gzymsami z cegły układanej w kant. Dwa niższe pola podzielone są pionowo półkolumienkami i pilastrami, tworzącymi wnęki, zwieńczone w górnym pasie kamiennymi łukami i archiwoltami dekorowanymi płytkami ceramicznymi. Jednocześnie okna w dwóch niższych polach są podłużne (prostokątne, lub zamknięte łukiem od góry), a w górnym polu – wewnątrz łuków – okrągłe.

Wewnątrz cerkwi podziwiać można dekorację malarską, częściowo (w przedsionku i przednawiu) pochodzącą jeszcze z XIV w. – szczególnie ciekawy jest portret hospodara Mirczy Starego w obrazie wotywnym, ale podziwiać też można przedstawienia Ojców Kościoła, siedem synodów ekumenicznych, akatyst – w przednawiu cerkwi.

Obok cerkwi w zabudowaniach monastyru znajdują się dwie kaplice (oratorium hospodara Mihnei II z 1573 r. oraz kaplica Konstantyna Brâncoveanu z 1710 r.). W pobliżu wznosi się też mniejsza cerkiew szpitalna, pochodząca z 1542–1543 r. zbudowana z inicjatywy hospodara Radu

57

Paisie – miała służyć starym i chorym członkom wspólnoty, wewnątrz mają się znajdować piękne malowidła z XVI w. Do poziomych pasów tynkowanych i nietynkowanych cegieł wprowadzono tu dodatkowy element, który stanowią pionowe pasy nietynkowanych cegieł przecinające te poziome.

cerkiew monastyru Cozia cerkiew szpitalna w Cozia

Cerkiew metropolitarna w Curtea de Argeş

Młodszą, ale bardziej znaną świątynią Curtea de Argeş jest cerkiew metropolitarna, ufundowana w latach 1512–1517 przez hospodara Neagoe Basaraba jako swego rodzaju zadośćuczynienie za przeniesienie stąd siedziby metropolity wołoskiego (do Târgovişte). W 1611 zniszczyły ją wojska Gabriela Batorego, odbudowę zaś zainicjował w 1640 r. Matei Basarab (prace ukończono w 1682 r. za panowania hospodara Šerbana Cantacuzino). Od 1753 r. stała się siedzibą metropolity. Cerkiew padła też ofiarą kilku katastrof (pożary, trzęsienia ziemi), ostatecznie została odnowiona w końcu XIX w. pod kierownictwem francuskiego architekta Lecomte de Nouy.

Cerkiew zbudowano z niespotykanym w swoich czasach rozmachem i na nowatorskim planie, stanowiącym przekształcenie planu trójkonchowego. Świątynia składa się z przednawia, nawy i apsydy ołtarzowej, do kwadratowej nawy przylegają dwie apsydy boczne od południa i północy. Do tego klasycznego rozwiązania wprowadzono jednak dość zasadnicze nowinki. Szczególnie przekształcone zostało przednawie. Zazwyczaj mające szerokość identyczną jak nawa, tutaj jest znacząco poszerzone (sięga dalej niż wyjątkowo obszerne – równe apsydzie wschodniej – boczne apsydy nawy) i podzielone (trójdzielne i dwuprzęsłowe). W przednawiu również znajduje się wieża z kopułą, niemal równie wielka jak ta zwieńczająca nawą, nie wznosząca się na pendentywach, ale na dwunastu wolno stojących kolumnach. Obok niej nad przednawiem wznoszą się jeszcze dwie mniejsze wieżyczki z kolumienkami, w narożnikach południowo-zachodnim i północno-wschodnim (łącznie zatem cerkiew ma cztery wieże).

Cerkiew jest niezwykle bogato zdobiona z zewnątrz, elewację dodatkowo dzieli na dwie części poziomy pas ze skręconych lin. Obie powstałe w ten sposób płaszczyzny są dzielone pionowo: górna zbliżonymi do półkolistych arkadami, dolna prostokątnymi ramami, w których znajdują się ciekawie obramowane okna. Niezwykle ciekawe są cztery wieże, również bogato dekorowane, ze smukłymi oknami, z których dwie mniejsze, zachodnie, są skręcone w rodzaj helisy (ornamenty i okienka ułożono na nich skośnie) – co stanowiło wzór dla wielu późniejszych tego typu rozwiązań na ziemiach rumuńskich.

W przednawiu znajduje się wiele nagrobków (m.in. fundatora oraz królów rumuńskich z okresu nowożytnego – Karola I oraz Ferdynanda I). Malowidła wewnętrzne cerkwi niestety w większości nie są oryginalne (te wykonano w 1526 r.), przemalowywano je podczas odbudowy w XVII w., a następnie w XIX w.

Z powstaniem świątyni związana jest legenda o jej budowniczym. Mianowicie wobec niepowodzeń podczas budowy miano poświęcić pierwszą osobę spoza budowniczych, która ją ujrzy – okazała się nią żona mistrza Manolo, którą żywcem zamurowano w murach budowanej cerkwi, dzięki czemu jednak budowę ukończono. Z kolei sam mistrz Manolo został uwięziony przez swego mocodawcę, który pragnął, by nie zbudowano drugiej tak pięknej budowli, i zginął podczas próby ucieczki próbując odlecieć z dachu cerkwi na skrzydłach wykonanych na wzór Dedalowych.

58

cerkiew metropolitarna w Curtea de Argeş