ZARYS ROZWOJU OSADNICTWA WIEJSKIEGO

CZ. I.

Teoria projektowania ruralistycznego

dr hab. inż. arch. Anna Górka

Katedra Projektowania Środowiskowego

Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej

1. Zróżnicowanie układów osadniczych

2. Typy układów przestrzennych wsi

Różnorodność układów osadniczych

Pas Nadmorski

Różnorodność układów osadniczych

Centralna i południowa Polska

Uwarunkowania rozwoju osadnictwa i kształtowania się krajobrazu rolniczego

Na rozwój osadnictwa rolniczego miały wpływ dwie zasadnicze grupyuwarunkowań:

• czynniki fizjograficzne (przyrodniczo - geograficzne)

• czynniki społeczno - gospodarcze, przy czym ich udział wkształtowaniu krajobrazu osadniczego był różny w różnych okresach.

Rozwój społeczno-gospodarczy dokonywał się w sposób niejednostajny,pewne wydarzenia polityczne zwiększały jego dynamikę, inne go na jakiś czashamowały (okresy dynamicznych przemian, stabilizacji i stagnacji).

Czynniki fizjograficzne, które w istotny sposób wpłynęły na rozwój i kształt wiejskiej sieci osadniczej:

• rzeźba terenu• wody• gleby

• pokrycie terenu (np.: zalesienie)• klimat

Czynniki kulturowe (antropogeniczne)/społeczno-gospodarcze kształtujące strukturę osadnictwa:

• procesy polityczne (zmiana stosunków władzy i własności)• wydarzenia historyczne

• systemy rolnicze i rozwój technikiuprawy ziemi

• przyrost naturalny

zróżnicowanie regionalne Polski

wpływ czynników naturalnych i społeczno-gospodarczych na rozwój układów osadniczych i typów wsi

położenie wsi w systemie osadniczym (lokalizacja w terenie,

rozmieszczenie i gęstość osiedli)

układ gruntów, układ komunikacyjny, granice wsi

rozplanowanie osiedla wiejskiego (rozmieszczenie i rozplanowanie zagród, stopień zwartości zabudowy oraz kształt ulic i placów)

cechy zabudowy (forma, funkcja, materiał)

... „Każde miejsce opowiada swoją historię…”

Historia rozwoju form osadnictwa wiejskiegona ziemiach polskich

Wieś wczesnofeudalna (od VI do XIII wieku)

Wieś średniowieczna (od XIII do XIV wieku)

Wieś okresu folwarku pańszczyźnianego (od XV do XVI wieku)

Późnofeudalne osadnictwo i regulacje wsi (od XVI do XVIII wieku)KOLONIZACJA „OLĘDERSKA” XVII – XVIII WIEK

KOLONIZACJA FRYDERYCJAŃSKA I JÓZEFIŃSKA – II poł. XVIII wieku

Wieś okresu kapitalizmu /pouwłaszczeniowa (od XIX do XX wieku)WIEŚ PO REFORMACH ROLNYCH W XIX WIEKU

OKRES MIĘDZYWOJENNY – „PONIATÓWKI”

Wieś okresu socjalizmu

Wieś współczesna

VIII w. p.n.e.

osada obronna

Okres wczesnofeudalny(VI w.-XIII w.)

od VI w. do X w. organizacja państw słowiańskich i państwa Piastów okres przechodzenia od wspólnoty rodowej (ziemia wspólną własnością rodu) dowspólnoty terytorialnej (własność indywidualna i opolna)

od X w. do XIII w.….

grody

X w.

- grunty rozproszone i pomieszane- uprawa wypaleniskowa, przerzutna- - uprawa stała, dwupolówka

Organizacja przestrzenna oparta o opola i osady

Formy rozplanowania wsi

różne kształty osad: • okolnice i okrągłe• wydłużone (ulicówki - wsie przydrożne - drogowe)• rozdrożne• bezkształtne (wielodrożne)

wieś mała nieregularna

Rekowo, pow. starogardzki, woj. zachodniopomorskie

Typy jednostek osadniczych okresu wczesnego średniowiecza

• grody

- podgrodzia

• osady

- targowe

- rolnicze

– jenieckie

– służebne

– puszczańskie i leśne (np. hutnicze, bartnicze)

Osady jenieckie i służebne wokół Gniezna

(wg K. Hładyłowicza)

Historia wsi w nazwach miejscowości

osady puszczańskie na Pomorzu

Gdańskim

(wg W. Łęgi)

Historia w nazwach miejscowości

Klukowa HutaBorzestowska HutaStarkowa Huta …

Połchowo k. Wejherowa, wg M. Kielczewskiej -Zaleskiej i stan obecny

kolonizacja na prawie polskim(XI-poł.XIII w.)

nieregularny układ gruntównieregularne rozplanowanie wsi

folwark rycerski z dworem we wsistopniowe wyrabianie pólbezterminowa dzierżawa

z prawem podziału

ekspansja terenowa, wolnizna (liczne Wole, Lgoty),ulicówki, owalnice- 10-15 osadników, osady jednodworcze

Okres wczesnofeudalny(od VI do połowy XIII w.)

podsumowanie

• gospodarka wypaleniskowa, potem system orny/sprzężajny

(jednopolówka, dwupolówka),

• rzadka sieć niewielkich osad, uzależniona od warunków naturalnych (lekkie gleby,bliskość wody, klimat)

• zasiedlanie bezleśnych polan lub karczowanie lasów,

• organizacja terytorialno-polityczna osadnictwa oparta o grody i opola; władzafeudała,

• nieregularny układ gruntów, pomieszanie granic wsi

• osady samorzutne lub zakładane planowo,

• różne kształty osad: okolnice i okrągłe, małe owalnice, wydłużone (wsieprzydrożne) oraz wielodrożne, rozproszone.

Wieś średniowieczna(od XIII do XIV wieku)

kolonizacja na prawie niemieckim (XIII-XIV w.)

regularny układ gruntówplanowy układ zagród

duże wsie

akt lokacyjnydziedziczenie bez prawa podziału

wsie chłopskie z sołtysem (brak folwarku pańskiego)wieś jako gromada – wyznaczenie granic wsi

trójpolówka i rozpowszechnienie pługa

układ pól (gruntów)tzw. rozłóg pól

łanowyniwowy

układ pól - niwowy

• tereny równinne, płaskie lub lekko pofałdowane• układ zbiorowy • wydzielano najpierw tzw. „niwę domową” (czyli obszar przeznaczony na

zagrody) oraz ogrody• inny teren przeznaczano na uprawy: pole pod oziminy, pole pod jare i

ugór• pola uprawne dzielono na niwy o jednakowej urodzajności ziemi• osadnikom przydzielano grunty w każdej niwie (każdy otrzymywał po

jednym łanie – sołtys min. 2 łany)

układ pól - niwowy

• układ niwowy wymuszał wspólne terminy wykonywania prac polowychna polach („przymus niwowy”)

• ugór oraz las były wspólne• stałe granice miały jedynie pola, niwy, tereny zabudowane i ich ogrody,

nie zaś obszary uprawiane przez poszczególnych osadników, które coroku rozmierzano na nowo

• zabudowa wsi w środku areału – okolnice (rzadkie), owalnice (wzagłębieniach terenu, w nieckach jeziornych), ulicówki o niewielkiejdługości (do 2 km),

• rozwój wsi - wsie wielodrożne (kupowe), zabudowa nawsia, podziałniw, rozszerzenie areału

układ pól (gruntów)niwowy

plany wsi związane z układem niwowym

• okolnica • owalnica • ulicówka

sylweta wsi czytelna w krajobrazie

układ pól - łanowy

• doliny wyżynne i górskie, otoczone lasem, wzdłuż potoków

• układ indywidualny - każdy otrzymywał wydzielony kawałek gruntu (łan) tylko dla

siebie

• wsie łanowe zakładano na „surowym korzeniu” - ten rodzaj wsi nie był znany

wcześniej

• pola oddzielone były od siebie drogami polnymi

• tworzyły się wsie bardzo długie i luźno zabudowane (na Podkarpaciu o długości do

kilkunastu kilometrów)

• układ niezwiązany z trójpolówką (stała uprawa i nawożenie gruntów bliższych i

położonych niżej, odleglejsze ugorowano co 2 lata)

• rozwój wsi – podział pierwotnych łanów, zagęszczenie zabudowy, zajęcie nawsia,

wydłużenie linii zabudowy• Podobny wyraz przestrzenny miało osadnictwo na prawie wołoskim (XV-XVI wiek) ludności pasterskiej

układ pól (gruntów)

łanowyplany wsi związane z układem łanowym

•wieś łanów leśnych-łańcuchówka

Wieś średniowieczna(od XIII do XIV wieku)

podsumowanie

• dynamiczny rozwój osadnictwa wiejskiego, kolonizacja na prawie

niemieckim – zakrojona na szeroką skalę, długofalowa akcja osadnicza (poł. XIII – poł. XV w.),

• zakładanie nowych wsi „na surowym korzeniu”,

• reorganizacja przestrzenna wsi wcześniej istniejących lub zmiana zasad lokacji

• komasacja i nowy podział gruntów,• regularny układ pól – niwowy i łanowy, stałe granice wsi,

• nowy system upraw – trójpolówka,

• gospodarka czynszowa (renta pieniężna),

• regularne rozplanowanie osiedli wiejskich (owalnice,ulicówki, wsie placowe, łanów leśnych)

podstawowe typy rozplanowania wsi

• okolnica

• owalnica

• ulicówka

• łańcuchówka

• wieś łanów leśnych

• widlica

• wielodrożnica

• ulicowo-placowa

owalnica

owalnica

owalnica

Łabusz z XIV w., w 1763r. i współcześnie(dziś to częśd Koszalina)

ulicowo-placowa

ulicowo-placowa

ulicowo-placowa

ulicówka

ulicówka

wielodrożnica (wieś kupowa)

regularna wieś średniowiecznaXIII-XIV wiek

• okolnica, duża i regularna

• owalnica, duża i regularna

• ulicowo-placowa, duża i regularna

• ulicówka, duża i regularna

• łańcuchówka, duża i regularna

wieś – duża i regularna

rozplanowanie wsi – historyczne typy rozplanowania

Rodzaj

• wieś zwarta

• wieś skupiona

• wieś rozproszona

wieś folwarku pańszczyźnianego(XV-XVI wiek)

• rozwój folwarków rycerskich/szlacheckich• wzrost pańszczyzny i zróżnicowanie gospodarki wiejskiej (wsie wolnychkmieci, wsie czynszowe z niewielką pańszczyzną, wsie pracownikównajemnych, wsie chłopów pańszczyźnianych)• rozszerzenie zasięgu osadnictwa na nowe tereny, nowe wsie nakarczunkach i pustkach

• przemieszanie gruntów chłopskich i folwarcznych• nowe pomiary, przebudowa wsi i przenoszenie chłopów (np. tzw.„pomiara włóczna” w XVI wieku na Podlasiu w dobrach królewskich• rozwój osadnictwa puszczańskiego i osad przemysłowych

Efekty reformy włócznej z XVI wieku na Litwie

http://www.stankiewicze.com/obrazy/wies2.jpg

wieś folwarku pańszczyźnianego(XV-XVI wiek)

położenie folwarku

• wieś folwarczno-kmieca (ewolucyjna) – wzrost dawnego folwarku rycerskiego we wsiach na prawie polskim lub przejęcie gospodarstwa sołtysiego - folwark w dawnej wsi (grunty chłopskie i dworskie przemieszane)- zasiedlenie nawsia, wytworzenie przysiółków , przedłużenie i zagęszczenie trzonu zabudowy wsi

• nowy folwark na ugorach i karczunkach

• nowa wieś chłopów pańszczyźnianych z mniejszymi nadziałami ziemi i folwark (grunty chłopskie i dworskie rozdzielone)

- zabudowania folwarczne w środku wsi lub obok- folwark na uboczu, pośrodku pół folwarcznych

Folwark w średniowiecznej wsi niwowej

wieś folwarczno-kmieca (ewolucyjna)

wieś folwarczno-kmieca (ewolucyjna)

podstawowa literatura

• Józef Burszta, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej

• Maria Kiełczewska-Zaleska, O powstaniu i przeobrażaniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego

• Bogdan Zaborski, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu

• Jan Tkocz, Organizacja przestrzenna wsi w Polsce

• Halina Szulc, Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce

• Daniela Szymańska, Geografia osadnictwa