Zastosowanie badania tomografii komputerowej (TK) dla ... · medycyna sądowa wirtualna autopsj Additional key words: CT forensic medicine virtual autopsy Adres do korespondencji:

229Przegląd Lekarski 2013 / 70 / 5

Pierwszą informacją o odkryciu przez W. Roentgena nowego rodzaju promienio-wania był artykuł Ernsta Lecheta zamiesz-czony w wiedeńskim dzienniku Die Presse w dniu 5 stycznia 1896 Roku [23], napisany na podstawie komunikatu Roentgena - Uber eine neue Art von Strahlen -Vorlaufige Mitteilung (O nowym rodzaju promieni – tymczasowy komunikat) złożonego 28 grudnia 1895 roku w Towarzystwie Fizycz-no-Medycznym w Wurzburgu (Niemcy). Już w tym pierwszym doniesieniu, odkrywca przewidywał, że promienie X (nazwane później promieniami rentgenowskimi) będą użyteczne w znajdowaniu i lokalizacji kul w ciele pacjenta. Zasugerował tym samym użyteczność nowej metody dla potrzeb medycyny sądowej. Pod koniec stycznia 1896 to hipotetyczne zastosowanie zostało zrealizowane w praktyce [45]. Krakowski dziennik „Czas” z dnia 23 stycznia 1896, przekazał informacje z Wiednia według której – „Z Wiednia telegrafują nam: prof. Mosetig robił przy dwóch operacyach doświadczenia z promieniami Roentgena, które wydały doskonałe rezultaty. Obrazy fotograficzne okazują z największą dokład-nością i wyraźnie uszkodzenie lewej ręki spowodowane postrzałem z rewolweru i zupełnie wyraźnie wskazują miejsca w któ-rych kula utkwiła…” [9]. Dla potrzeb praktyki sądowej, po raz pierwszy badanie rtg wyko-nał 7 lutego 1896 John Cox, profesor fizyki

Uniwersytetu McGill w Montrealu (Ryc. 1). Na podstawie uzyskanego obrazu radiolo-gicznego zlokalizowano kulę w kończynie dolnej (kula została następnie usunięta chirurgicznie) i na tej podstawie skazano na 14 lat więzienia niejakiego Georga Holdera za usiłowanie zabójstwa [8]. Jednak po raz pierwszy taką procedurę – stwierdzenie obecności kuli w wyniku badania rtg i jej następowe usunięcie zastosował prof. Artur Wright, fizyk z uniwersytetu Yale. 27 stycznia 1896 wykonał (pierwszy raz w USA) serie badań rtg. Wśród badanych obiektów był martwy zając, którego uczony kupił na targu. W wyniku badania rtg Wright stwierdził obec-ność kuli w ciele „denata” (potwierdzoną w czasie autopsji) i na tej podstawie mógł ustalić przyczynę śmierci [12]. W ten sposób wyznaczył jedną z podstawowych procedur stosowanych do chwili obecnej w medycynie sądowej. We wrześniu 1896, nowojorskie wydawnictwo American Technical Book Co. wydało książkę „X-ray”, jeden z pierwszych podręczników radiologii autorstwa Williama Mortona [27]. Interesujący był krótki rozdział na temat wykrywania ciał obcych w ciele ludzkim i medyczno-prawnych aspektów w tym zakresie. Morton pozwolił sobie nawet na daleko idące spekulacje na temat śmierci prezydenta J.A. Garfielda postrzelonego w zamachu w 1881. Stwierdził, że gdyby wtedy było możliwe wykonanie zdjęcia rtg, udało by się zlokalizować i usunąć kulę co

PRACE ORYGINALNE

Zastosowanie badania tomografii komputerowej (TK) dla potrzeb medycyny sądowej

Application of computed tomography (CT) examination for forensic medicine

Katedra Radiologii Uniwersytet Jagielloński Collegium MedicumKierownik: Prof. dr hab. med. Andrzej Urbanik

Dodatkowe słowa kluczowe:TKmedycyna sądowawirtualna autopsj

Additional key words:CTforensic medicinevirtual autopsy

Adres do korespondencji:Katedra Radiologii UJ CM31-501 Kraków, ul. Kopernika 19Tel.: 124247761, Fax: 124247391email: [email protected]

Andrzej URBANIKRobert CHRZAN

Celem badania jest prezentacja wła-snych doświadczeń w zastosowaniu pośmiertnych badań TK dla potrzeb medycyny sądowej. Przy pomocy 16-rzędowego aparatu TK wykonano badania 181 zwłok. Uzyskane w czasie akwizycji dane obrazowe opracowy-wano przy pomocy dedykowanych programów. Analizowano obrazy z przekrojów poprzecznych, wielopłasz-czyznowych rekonstrukcji oraz rekon-strukcji trójwymiarowych. Uzyskane w ten sposób informacje pozwalały na łatwiejsze wykonywanie klasycznej autopsji czyniąc ją dokładniejszą. Obraz badania TK zapisany w postaci cyfrowej pozwala na ocenę zwłok w dowolnym momencie, niezależnie od następowego rozkładu czy też kre-macji. W miarę możliwości badanie TK powinno poprzedzać klasyczną autopsję.

The aim of the study is to present a own experiences in usage of post mortem CT examination for forensic medicine. With the help of 16-slice CT scanner 181 corpses were examined. Obtained during acquisition imaging data are later developed with dedicated programmes. Analyzed images were extracted from axial sections, multi-planar reconstructions as well as 3D reconstructions. Gained information helped greatly when classical autop-sy was performed by making it more accurate. A CT scan images recorded digitally enable to evaluate corpses at any time, despite processes of putre-faction or cremation. If possible CT examination should precede classical autopsy.

230 A. Urbanik i wsp.

cze a stało się to jeszcze bardziej ewidentne po wprowadzeniu w 1989 roku techniki spiralnej pozwalającej na tworzenie wia-rygodnych trójwymiarowych rekonstrukcji. Współczesne podstawy radiologii sądowej stworzyły liczne prace Rieperta publikowane od 1989 [31,32] a następnie, w latach 90., przez Steina i wsp. [37,38] a także Kargera [23]. W tym samym czasie Richard Dirnhofer z Instytutu Medycyny Sądowej Uniwersytetu w Bernie, nawiązał kontakt z Uniwersytec-kim Zakładem Radiologii kierowanym przez prof. Petera Vocka i miejską policją tego mia-sta. Ścisła współpraca pomiędzy medykami sądowymi i radiologami polegała na wyko-nywaniu badań TK zwłok, przeprowadzaniu sekcji a następnie konfrontowaniu wyników. Badania TK i autopsje były uzupełniane kompleksową dokumentacją fotograficzną. W dalszej kolejności włączono także wyko-nywanie badań MR. W 2003 roku omówiono uzyskane wyniki i na ich podstawie ogłoszo-no projekt, który początkowo nazywano w różny sposób: „skalpel free autopsy, „digital autopsy”, „Image guided minima invasive autopsy” aż wreszcie wprowadzono nazwę Virtopsy (nazwa jest chroniona patentem a została zarejestrowana przez R. Dirnhof-fera) na określenie wirtualnej autopsji [11]. Ważną postacią w zespole z Berna był prof. Michael Thali, który od roku 2010 jest dyrektorem Zakładu Medycyny Sądowej w Zurichu. Jest autorem bądź współautorem 169 artykułów oraz dwóch podręczników [40,41,42]. Podręcznik Brogdon’s Forensic Radiology (którego jest współautorem) jest podstawowym dziełem dla wszystkich zajmujących się radiologią sądową [4]. Ciekawą postacią w środowisku radiologii/medycyny sądowej jest profesor radiologii Hermann Vogel z Hamburga. Posiada wielką kolekcję obrazów z badań radiologicznych dotyczącą kryminalistyki, działań wojennych czy przemocy w relacjach społecznych bądź rodzinnych. Wielkim powodzeniem na całym świecie cieszą się jego wystawy. W roku 2007 taka wystawa, zorganizowana przez Katedrę Radiologii UJ CM, odbyła się w Krakowie. Jest współautorem atlasu “A Ra-diologic Atlas of Abuse, Torture, Terrorism, and Inflicted Trauma” podstawowego dzieła w tym zakresie [5].

Rycina 1Fotografia pierwszego badania rtg (7 lutego 1896) dla potrzeb medycyny sądowej.Photography of the first X ray examination for forensic medicine (7 February 1896).

Rycina 2Proces sądowy z powództwa cywilnego J. Smitha przeciwko dr W.W. Grantowi.J. Smith’s lawsuit filed against doctor W. W. Grant.

Rycina 3Badanie rtg zwłok ludzkich.X-ray examination of human corpses.

mogłoby uratować życie rannego (nieudaną próbę lokalizacji kuli podjął wtedy wynalazca telefonu, G. Bell stosując urządzenie wła-snej konstrukcji). Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, że w 1901, ranny w zama-chu, prezydent USA, W. McKinley odmówił (w porozumieniu z osobistym lekarzem) wykonania badania rtg (oferował to słynny wynalazca T.A. Edison). Tradycyjnymi me-todami nie znaleziono kuli i ofiara zamachu zmarła z powodu infekcji [12].

Wyniki badań radiologicznych zaczęto także używać jako materiału dowodowego w sprawach z powództwa cywilnego. Po raz pierwszy miało to miejsce w Denver (USA) w listopadzie 1896 (Ryc. 2). Na podstawie zdjęć rtg wykonanych niejakiemu J. Smithowi, udowodniono błąd w sztuce znanemu chirurgowi dr W. Grantowi (jeden z założycieli American College of Surgeon i wykonawca pierwszej w USA appendekto-mii) [29]. Stwierdzono, że nie rozpoznał on złamania kości udowej, nie podjął leczenia

a skutkiem tego było, po zrośnięciu nieza-opatrzonych odłamów, skrócenie kończyny dolnej chorego.

Prawie jednocześnie zaczęto także wy-konywać badania rtg zwłok ludzkich. (Ryc. 3). Z tego okresu najbardziej znaczące były zdjęcia rentgenowskie wykonane ofiarom pożaru jaki wydarzył się w wielkiej sali ta-necznej w Paryżu w roku 1897. Uzyskane w ten sposób radiogramy posłużyły, po raz pierwszy, do identyfikacji zwłok [4].

Kolejnymi istotnymi osiągnięciami było, w roku 1896, zastosowanie przez T. Angerera [13] radiograficznego obrazu nadgarstka do określenia wieku osobnika a także wewnątrzustnych zdjęć rtg dla potrzeb identyfikacyjnych przez E. Koeninga [10] (Ryc. 4). Warto także odnotować system do identyfikacji osobniczej, na podstawie antropologicznej oceny zdjęć rtg, którego autorem był B. Levinsohn w 1899 [26].

Ciekawe próby zastosowania promieni rtg w daktyloskopii podjęli D. Walsh w 1897 [53] i H. Beclere w 1918 [2]. Zaproponowali technikę polegającą na pokrywaniu opusz-ków palców odpowiednio azotanem bizmu-tu (Bi(No3)3) lub czterotlenkiem ołowiu (Pb3O4) i wykonywaniu zdjęć rtg (Ryc. 5).

Można stwierdzić, że na początku XX wieku radiologia znalazła trwałe miejsce przy identyfikacji zwłok, w daktyloskopii, ustalaniu przyczyn śmierci, dokumentowa-niu obrażeń (szczególnie układu kostnego) a także w ocenie postrzałów.

Przewrót, jakim stało się w radiologii wprowadzenie tomografii komputerowej w 1972 roku do praktyki diagnostycznej nie ominął także medycyny sądowej. Zanim jednak wykonano badanie TK zwłok ludz-kich, w roku 1976, w Kanadzie, przy pomocy tej techniki zbadano mumię egipską [17]. Pierwsze badanie TK dla potrzeb sądowych zostało wykonane w 1977 roku w celu oceny postrzału głowy [54]. Nowa metoda wykaza-ła swoją przydatność a w roku 1982 ukazały się dwa ciekawe artykuły omawiające zasto-sowanie badania TK w medycynie sądowej [3,34]. Jednym z pierwszych i szeroko ana-lizowanych zastosowań nowej techniki była ocena ran postrzałowych [7,35].

Można stwierdzić, że od wprowadzenia tomografii komputerowej w 1977 roku, radio-logia sądowa zmieniła całkowicie swoje obli-


Aktualnie, w ramach projektu Virtop-sy, dokumentacja zwłok odbywa się z zastosowaniem laserowego skanowania powierzchni zwłok, trójwymiarowej fotogra-metrii, badań TK i MR oraz angiografii TK [11]. Poszczególne techniki wykorzystywa-ne są w zależności od wskazań. Z badań obrazowych, najczęściej wykonywane jest badanie TK. Wobec takiego zapotrzebowa-nia, w wielu ośrodkach medycyny sądowej, tworzone są osobne pracownie tomografii komputerowej gdzie wykonuje się wyłącz-nie badania zwłok ludzkich przed właściwą autopsją.

W Polsce, pierwsze udokumentowane badanie dla potrzeb lokalizacji kuli w ciele pacjenta pochodzi z roku 1900 a wykonał je w Warszawie dr Władysław Szteyner. Przedstawił przypadek „16 letniego mło-dzieńca, który postrzelił się z rewolweru w

brzuch”. Na zaprezentowanym radiogra-mie uwidoczniono „cień kuli pomiędzy 11 i 12 żebrem”, którą następnie „wydobyto z przepony po wycięciu 12 żebra” [39]. W 1920, krakowski radiolog Henryk Wachtel opublikował ciekawy artykuł w którym omawiał użycie promieni rentgenowskich do usuwania pocisków z ciała ludzkiego - dotyczyło to praktyki wojskowej [52]. Po raz pierwszy w Polsce, całkowicie dedykowane medycynie sądowej badanie rtg wykonano w roku 1930, w Krakowie przy użyciu aparatu znajdującego się w Katedrze Anatomii UJ (Ryc. 6). Badanie wykonał doc. Tadeusz Rogalski na zlecenie Sądu Apelacyjnego w celu ustalenia sprawcy postrzału ze skutkiem śmiertelnym (w czasie autopsji nie znaleziono kuli). W tym celu dokonano ekshumacji zwłok w 1,5 roku po pochówku i wykonano serię zdjęć rtg szczątków znaj-dujących się w trumnie. Opisał to Stefan Ryglicki, asystent krakowskiego Zakładu Medycyny Sądowej: „…na ostatniem zdję-ciu, obejmującem okolice miednicy, stwier-dzono wśród części miękkich na wysokości lewego stawu biodrowego pocisk, kształtem odpowiadający pociskowi browningowemu, skierowany ku dołowi i na zewnątrz. Kulę powyższą wyjęto następnie bez trudu wobec dokładnego określenia miejsca jej położenia z zachowanych jeszcze częściowo lewych mięśni pośladkowych. Pocisk okazał się kulą z broni krótkiej automatycznej, kal. 7,35, o pancerzu stalowym a dokładnie widoczne ślady od gwintów lufy bez trudu pozwoliły na stanowcze określenie, z jakiej broni w danym przypadku i przez którego z napast-ników pocisk powyższy wystrzelono”. Autor dodał: „nie znam opisu podobnego przypad-ku w naszej literaturze choć odpowiedniego materjału znalazłoby się dosyć” [33].

Również w Polsce, badania TK zwłok ludzkich zostały poprzedzone badaniami mumii egipskich – pierwszy raz w Krakowie w 1995 roku [16]. Z kolei, latach 1996-2000 w Katedrze Radiologii CM UJ zbadano kilkanaście mumii jako element unikalnego w skali światowej, kompleksowego, wielody-scyplinarnego badania mumii ludzi i zwierząt podjętego przez zespół egiptologów z kra-

kowskiego Muzeum Archeologii [46,47,48]. Użyto wtedy najnowszych technik TK tzn. rekonstrukcji 3D oraz wirtualnej endoskopii (Ryc. 7a i b).

W roku 2008, w ramach przeprowa-dzonego śledztwa w sprawie katastrofy w Gibraltarze (wydarzyła się 4 lipca 1943), od-dział katowicki Instytutu Pamięci Narodowej zlecił Katedrze Radiologii CM UJ wykonanie diagnostyki radiologicznej szczątków gene-rała Władysława Sikorskiego. Badania takie wykonano (cyfrowe zdjęcia radiograficzne i tomografia komputerowa) (Ryc. 8a i b). Ich wyniki [48] posłużyły medykom sądo-wym z Krakowskiego Zakładu Medycyny Sadowej w przeprowadzonej bezpośrednio po tym autopsji. Nawiązana w ten spo-sób współpraca pozwoliła wprowadzić w Krakowie badania TK wykonywane przez radiologów jako poprzedzające właściwą autopsję, przeprowadzaną przez medyków sądowych w wybranych przypadkach sądo-wych. Podsumowaniem pierwszego okresu wykonywania badań TK zwłok dla potrzeb medycyny sądowej był artykuł „Post-mortem CT examination – own experiences” z roku 2009, pierwsza tego typu publikacja radio-logiczna w Polsce [49].

Pozytywne doświadczenia z okresu 2009-2011 uzyskane w czasie wykony-wania badań TK w Katedrze Radiologii UJ CM, pozwoliły na uruchomienie w roku 2012 pierwszych w Polsce, wydzielonych pracowni tomografii komputerowych w In-stytucie Medycyny Sądowej w Bydgoszczy a następnie w Zakładzie Medycyny Sądowej w Krakowie.

Celem pracy jest przedstawienie wła-snych doświadczeń w badaniach TK zwłok, które przeprowadzono w latach 2009-2011.

Materiał i metodaNa zlecenie Zakładu Medycyny Sądowej

CMUJ, w Krakowie w latach 2009-2011 w Zakładzie Diagnostyki Obrazowej Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie (Katedra Radiologii CM UJ) wykonano 181 badań TK zwłok ludzkich. Czas pomiędzy śmiercią

Rycina 4Zdjęcie rtg wewnątrzustne (Koening) dla potrzeb identyfikacji zwłok.Intraoral X-ray (Koening) for identification of human corpses.

Rycina 5Badanie rtg palca dla potrzeb daktylografii.X-ray image of a finger for dactyloscopy.

Rycina 6Zdjęcie przeglądowe miednicy – pierwsze polskie badanie rtg wykonane dla potrzeb medycyny sądowej.Plain X-ray of the pelvis – the first Polish X-ray examination performed for forensic medicine.


a badaniem wynosił do 24 godzin. Zwłoki dostarczano umieszczone w dwóch (jeden w drugim) szczelnie zamkniętych workach. Aby sprawdzić bezpieczeństwo pod wzglę-dem epidemiologicznym, w trakcie przy-gotowań do projektu, ze zwłok pobierano materiał do badań mikrobiologicznych - nie uzyskano wyników wskazujących na jakie-kolwiek zagrożenie. Pośmiertne badania obrazowe przeprowadzano przy pomocy wielorzędowego aparatu TK Somatom 16 (Siemens) w następujących protokołach:

Badanie głowy:Akwizycja: 120 kV, 100mAs, 16 x 0,75

mm, skok 0,55Rekonstrukcje:- grubość warstwy i odstęp rekonstruk-

cji 3 mm, kernel H30s, okno mózgowe W 80j.H., C 35j.H.,

- grubość warstwy i odstęp rekonstrukcji 1,5 mm, kernel H30s, okno mózgowe W 80j.H., C 35j.H.,

- Grubość warstwy i odstęp rekonstruk-cji 0,7 mm, kernel H60s, okno kostne W 1500j.H., C 450 j.H.,

Badanie tułowia:Akwizycja: 120 kV, 140 mAs, 16 x 0,75

mm, skok 1,0Rekonstrukcje:- grubość warstwy i odstęp rekonstruk-

cji 5 mm, kernel B3lf, okno narządy jamy brzusznej W 300 j.H., C 40 j.H.,

- grubość warstwy i odstęp rekonstrukcji 1,5 mm, kernel B3lf, okno narządy jamy brzusznej W 300 j.H., C 40 j.H.,

- grubość warstwy i odstęp rekonstrukcji 1,5 mm, kernel B3lf, okno narządy jamy brzusznej W 1500 j.H., C 450 j.H.,

Rycina 7bBadanie TK (rekonstrukcja 3 D) głowy mumii egipskiej.CT examination (3D reconstruction) of the Egyptian Mummy’s head.

Rycina 8 aBadanie TK (rekonstrukcja 3D) klatki piersiowej gen. W. Sikorskiego.CT examination (3D reconstruction) of General W. Sikorski’s thorax.

Rycina 8 bBadania TK (rekonstrukcja 3D) okolicy udowej gen. W. Sikorskiego.CT examination (3D reconstruction) of General W. Sikorski corpse’s thigh area.

Rycina 7aBadanie TK (rekonstrukcja w płaszczyźnie strzałkowej) głowy mumii egipskiej.CT examination (sagittal plane reconstruction) of an Egyptian Mummy’s head.


Dane obrazowe były wtórnie opra-cowywane przy pomocy dedykowanego programu komputerowego. Analiza obrazów obejmowała ocenę skanów wykonanych w płaszczyźnie poprzecznej a także rekon-strukcje wielopłaszczyznowe (MPR) i trój-wymiarowe (3D). W zależności od wyboru tzw. granicy odcięcia (treshold) oceniano ciało ludzkie w różnym zakresie tkanek je budujących. W ten sposób możliwe było przedstawianie powierzchni ciała lub np. tylko układu kostnego. Bezpośrednio po badaniu radiologicznym wykonywano kla-syczne sekcje zwłok które były „pilotowane” obrazami z badania TK - obrazy TK oglą-

dano w czasie sekcji na ekranie monitora komputerowego. Następnie porównywano wyniki obu procedur przeprowadzanych na tych samych zwłokach.

Przyczynami śmierci były odpowiednio:Wypadki komunikacyjne - 62 (w tym 11

lotnicze)Rany kłute - 26Postrzały - 23 ( tym 7 w głowę)Wypadki w pracy - 21 (w tym 11 przy-

gniecenie i 10 upadki z wysokości)Urazy głowy (zabójstwa) - 11Zabójstwa (inne przyczyny niż rany kłute

i uraz głowy) - 11

Powieszenie - 6Śmierć w pożarze - 5Śmierć wskutek wybuchu (granat, mina,

bomba własnej konstrukcji) - 4Utonięcia - 3Śmierć w lawinie - 3Upadek z dużej wysokości (wypadki w

górach) - 3Inne przyczyny (zgon nagły, rany zadane

piłą elektryczną, wypadek w czasie uprawia-nia saneczkarstwa) - 3

WynikiW pierwszym etapie przetwarzania

danych obrazowych wykonywano rekon-

Rycina 9Badanie TK (rekonstrukcja 3D) miękkich tkanek głowy - spalone tkanki miękkie twarzy.CT examination (3D reconstruction) of head’s soft tissues – burned facial soft tissues.

Rycina 10Badanie TK (rekonstrukcja 3D) miękkich tkanek szyi – bruzda wisielcza.CT examination (3D reconstruction) of cervical soft tissues – a strangulation fissure.

Rycina 11 aBadanie TK (rekonstrukcja 3D) całego ciała; prezentacja w oknie tkanek miękkich.CT examination (3D reconstruction) of the whole body, the soft tissues window presentation.

Rycina 11 bBadanie TK (rekonstrukcja 3D) całego ciała; prezentacja w oknie kostnym. CT examination (3D reconstruction) of the whole body, the bone window presentation.


strukcje tak aby można było uwidocznić powierzchnie ciała i w ten sposób uzyskać obraz zwłok jak na stole sekcyjnym. Pozwala to na wstępną ocenę zmian powierzchni ciała. Możliwe jest przede wszystkim uwi-docznienie ran i wszelkiego rodzaju zmian na powierzchni ciała (Ryc.9, Ryc.10). Te wirtualne oględziny traktowano jako wstęp-ną i orientacyjną ocenę ciała (Ryc. 11a). W przypadku potrzeby uzyskiwano analogicz-ne rekonstrukcje z zastosowaniem okna kostnego (Ryc.11b). Jakość uzyskanych w ten sposób obrazów jest ściśle zależna od zastosowanych parametrów zarówno akwi-zycji jak i rekonstrukcji. Oczywiście obrazy w

opcji rekonstrukcji trójwymiarowej są jedynie elementem analizy w skład której wchodziły obrazy wyjściowe wykonane w przekrojach poprzecznych a także rekonstrukcje wielo-płaszczyznowe (Ryc. 11c, Ryc. 11d).

Wykorzystywana do tej pory, w me-dycynie sądowej, klasyczna radiografia służyła głównie do oceny układu kostnego. Tomografia komputerowa jest w tym zakre-sie znacznie dokładniejszym narzędziem. Pozwala na ocenę kości zarówno na prze-krojach poprzecznych (obrazy wyjściowe), ale także na rekonstrukcjach w dowolnych płaszczyznach i wzdłuż krzywizn oraz w formie przestrzennych prezentacji, również

dynamicznych. Jest to szczególnie uży-teczne w ocenie mechanizmu powstawania obrażeń. Dodatkowo, wykorzystywano moż-liwość zmiany tzw. okna rekonstrukcyjnego co umożliwiało bardziej precyzyjną ocenę struktury kostnej. W przypadku materiału własnego najczęściej wykorzystywano moż-liwości rekonstrukcyjne w analizie wypad-ków komunikacyjnych a także wypadków w pracy (Ryc. 12, Ryc. 13, Ryc. 14, Ryc. 16, Ryc. 17). Osobną grupą były urazy, głównie czaszki powstałe wskutek działań przestęp-czych (Ryc. 18). Również i w tym przypadku możliwości TK okazały się nieocenione. W jednym przypadku zastosowano technikę

Rycina 11 cBadanie TK (przekrój poprzeczny) – uwidocznienie rozległej rany okolicy pachy. CT examination (axial section) – visualization of a vast injury of an armpit area.

Rycina 11 dBadanie TK (rekonstrukcja w płaszczyźnie czołowej) – uwidocznienie rozległej rany okolicy pachy. CT examination (coronal reconstruction) - visualization of a vast injury of an armpit area.

Rycina 12Badanie TK (przekrój poprzeczny) – złamanie czaszki; obecność powietrza wewnątrzczaszkowo.CT examination (axial section) – fracture of the skull; presence of an intracranial air.

Rycina 13Badanie TK (rekonstrukcja 3D) – wieloodłamowe złamanie czaszki.CT examination (3D reconstruction) – comminuted fracture of the skull.


tzw. szybkiego modelowania (rapid prototy-ping). Polega ona na tworzeniu fizycznych modeli elementów ciała na podstawie danych obrazowych uzyskanych w czasie badania TK. Innymi słowy, dane obrazowe z aparatu TK sterują pracą odpowiedniego urządzenia, które wykonuje model z two-rzywa sztucznego. Najczęściej stosuje się technikę stereolitografii w którym urządzenie nanosi kolejne warstwy żywicy tworząc mo-del [51]. W omawianym przypadku model stereolitograficzny pozwolił na ustaleniu narzędzia przestępstwa (Ryc. 19).

Badanie TK układu kostnego pozwoliło na identyfikacje niewielkich urazów trudnych do uwidocznienia w czasie autopsji. Wy-konanie badania TK kręgosłupa szyjnego przed sekcją, w przypadku ofiar wypadków komunikacyjnych, pozwalało na łatwiejszą ocenę obrażeń w tym zakresie. Osobnym problemem jest ocena stanu wyrostków poprzecznych, szczególnie kręgów lędźwio-wych (Ryc. 20). W przypadku ofiar wypad-ków komunikacyjnych ulegają one często oderwaniu co w czasie autopsji jest trudne do identyfikacji i wymaga rozległego pre-

parowania tkanek miękkich. W badaniu TK określenie tego faktu jest stosunkowo łatwe a może być istotne przy określaniu momentu i mechanizmu śmierci. Stwierdzono jednak, że w przypadku oceny uszkodzeń żeber, stosunkowo często, interpretacja obrazów TK nie była łatwa i jednoznaczna i wymagała analizy wielu obrazów (Ryc. 21).

Klasyczna radiografia spowodowała przełom w wykrywaniu i ocenie ciał obcych w ciele ludzkim umożliwiając znaczący rozwój medycyny sądowej. Tomografia komputero-wa stanowi kolejny krok do przodu. Pozwala

Rycina 14Badanie TK (rekonstrukcja 3D) – wieloodłamowe złamania miednicy.CT examination – (3D reconstruction) - comminuted fracture of the pelvis.

Rycina 15Badanie TK (przekrój poprzeczny) – wieloodłamowe złamania miednicy; odma otrzewnowa i podskórna.CT examination (axial section) – comminuted fracture of the pelvis; peritonealand subcutaneous emphysema.

Rycina 16Badanie TK (rekonstrukcja 3D) – wieloodłamowe złamania w obrębie kończyn dolnych.CT examination (3D reconstruction) - comminuted fracture of the lower limbs.

Rycina 17Badanie TK (rekonstrukcja 3D) – wieloodłamowe złamania podudzia.CT examination (3D reconstruction) - comminuted fracture of the shin.


zidentyfikować bardzo małe ciała obce, również takie, które bardzo słabo osłabiają promienie rentgenowskie – na przykład odłamki szkła. Pozwala także ma precyzyjną ocenę przestrzenną ich położenia.

W przypadku ciał obcych a szczególnie kul (Ryc. 22) czy też odłamków istotne jest określenie kanału przebiegu spowodowa-nego przez ciało obce. W wielu sytuacjach, w kryminalistyce, ma to podstawowe znaczenie w ustaleniu miejsca oddania strzału. Tomografia komputerowa pozwala na uwidocznienie kanałów przelotowych bez konieczności preparowania tkanek miękkich (Ryc. 23). Pozwala również na identyfikacje kanałów powstałych po użyciu broni białej kiedy dowodem jest jedynie kanał w tkan-

kach miękkich (Ryc. 24a i b).Największą przydatność wykazuje bada-

nie TK w ocenie narządów miąższowych i tkanek miękkich. Ich ocena nie jest możliwa przy pomocy klasycznej radiografii. Z kolei w czasie klasycznej biopsji konieczne jest rozpreparowanie struktur miękkich w celu identyfikacji w ich obrębie zmian.

W badanym materiale, w czasie badania TK stwierdzono następujące, przykłado-we, zmiany patologiczne w narządach i tkankach miękkich:

- krwiaki mózgowe, krew w komorach, rozerwanie tkanki mózgowej (Ryc. 25),

- odma opłucnowa, śródpiersiowa, pod-skórna (Ryc. 26),

- odma opłucnowa ze złamaniem żeber

(Ryc. 27),- stłuczenie płuca z obecnością powie-

trza w sercu (Ryc. 28),- rozerwanie serca (Ryc. 29),- pęknięcie aorty z obecnością krwi

w jamie opłucnej (Ryc. 30),- obecność powietrza w jamie

otrzewnej i zaotrzewnowo (Ryc. 31),- krwiak podtorebkowy nerki (Ryc. 32),- krwiak pomiędzy śledzioną i nerką,

pęknięta śledziona (Ryc. 33)- rozerwanie powłok ciała, pęknięcie jelit,

odma otrzewnowa (Ryc. 34).

Badanie TK okazało się także przydat-ne do oceny zwłok po utonięciu. Pozwoliło oceniać zarówno drogi oddechowe i tkankę

Rycina 18Badanie TK (rekonstrukcja 3D) – destrukcja czaszki po postrzale. CT examination (3D reconstruction) - destruction of the cranium (skull) after a shot.

Rycina 19Model czaszki wykonany techniką modelowania medycznego na podstawie badania TK.A model of the skull made with rapid prototyping technique based on CT examination.

Rycina 20Badanie TK (rekonstrukcja w płaszczyźnie czołowej) – złamane wyrostki poprzeczne kręgów lędźwiowych.CT examination (coronal reconstruction) - fracture of the lumbar transverse processes.

Rycina 21Badanie TK (rekonstrukcja 3D) - wielopoziomowe złamania żeber.CT examination (3D reconstruction) – multilevel fractures of the ribs.


Rycina 22Badanie TK (przekrój poprzeczny) - pocisk w obrębie mózgu.CT examination (axial section) – bullet in the brain area.

Rycina 23Badanie TK (przekrój poprzeczny) – kanał po postrzale; w jego obrębie fragmenty kostne.CT examination (axial section) – a bullet canal, with a bone fragments inside.

Rycina 24 aBadanie TK (przekrój poprzeczny) – kanał po ranie kłutej zadanej nożem w ścianie klatki piersiowej po stronie lewej.CT examination (axial section) – a canal of a stab wound inflicted by a knife in a rib cage wall from the left side.

Rycina 24 bBadanie TK (rekonstrukcja 3D) – kanał po ranie kłutej zadanej nożem w ścianie klatki piersiowej po stronie lewej.CT examination (3D reconstruction) - a canal of a stab wound inflicted by a knife in a rib cage wall from the left side.

płucną (Ryc. 35) a także określać czy uto-nięcie było przyczyną śmierci (obecność płynu w zatokach obocznych nosa) czy też „utopiono” osobę wcześniej pozbawioną życia (Ryc. 36).

W ocenianym materiale znalazła się także grupa osób, których ciała uległy, w różnym stopniu, spaleniu prezentując róż-norodne objawy jak destrukcje narządów i kości, utratę tłuszczu ze skóry i tkanki podskórnej czy też obecność krwiaków przymózgowych (Ryc. 40). Uszkodzenia wskutek działania wysokiej temperatury

dotyczyła ofiar pożarów a także osób biorą-cych udział w wypadkach komunikacyjnych (przede wszystkich lotniczych), w których doszło do zapalenia pojazdu.

Wszystkie rozpoznania radiologiczne zostały potwierdzone w czasie autopsji.

DyskusjaW przedstawionym artykule autorzy

używają określenia radiologia sądowa przez analogię do terminu medycyna sądowa. Należy jednak zwrócić uwagę, że funkcjo-nuje także pojęcie tanatologia (od greckiej

nazwy śmierci – thanatos) jako dyscyplina zajmująca się badaniem zagadnień doty-czących śmierci. W przypadku kiedy dzieje się to dla potrzeb wymiaru sprawiedliwości jest to tanatologia sądowa [30]. Z tego powodu, być może, dla technik radiologicz-nych wykorzystywanych do badania zwłok ludzkich byłaby właściwa nazwa radiologia tanatologiczna.

Sekcja zwłok jest podstawową proce-durą stosowana w medycynie sądowej. Pierwsze publiczne sekcje zaczął wyko-nywać od 1306 roku, w Bolonii, lekarz


Mondino de Luzzi (w czasie pierwszej sekcji wykorzystano ciało skazańca). Dopiero jednak w XVI wieku, sekcje zaczęto prze-prowadzać powszechnie. Całkiem późno bo w XIX wieku, Rudolf Virchow przedstawił koncepcję całościowej techniki sekcyjnej, którą określił jako „in tabula” [55]. Na prze-łomie XIX i XX wieku poszczególni patolo-dzy zaprezentowali swoje własne techniki: Rokitansky –„ in situ” [6], Zenker – „en bloc” [18], Letulle – „en masse” [25]. Mimo upływu czasu, techniki te dalej są stosowane w praktyce. Zmianie nie uległ także zasad-niczy schemat postępowania, w wyniku

którego podstawowym źródłem informacji o zwłokach jest protokół sekcyjny.

W przypadku ogólnej oceny zwłok, podstawową metodą są konwencjonalne oględziny połączone z wykonaniem do-kumentacji fotograficznej. Wśród nowych możliwości pozwalających na odwzorowanie powierzchni ciała, stosowane są fotometria 3D oraz laserowe skanowanie powierzch-niowe. [41,44] Tomografia komputerowa daje również możliwość prezentacji po-wierzchni ciała ludzkiego ale dokładność zależy od rozdzielczości skanowania i może nie być wystarczająca. Jednak w niektórych

przypadkach, na przykład bardzo małych ran kłutych, można uwidocznić zmianę na powierzchni posługując się techniką TK ale ocena obrazów rekonstrukcyjnych wspomagana jest analizą skanów poprzecz-nych, która w takim przypadku ujawni kanał kłuty.

Ocena układu kostnego dla potrzeb me-dycyny sądowej to oprócz identyfikacji ciał obcych, najstarsze zastosowanie promieni rentgenowskich. Badania rtg zwłok wyko-nywane są obecnie rutynowo we wszyst-kich zakładach medycyny sadowej, które posiadają do swojej dyspozycji aparaty do

Rycina 25Badanie TK (przekrój poprzeczny) – rozerwanie tkanki mózgowej, krwawienie wewnątrzczaszkowe, krew w komorach mózgu.CT examination (axial section) – torn brain tissue, intracranial bleeding, blood in the ventricles.

Rycina 26Badanie TK (przekrój poprzeczny) – odma opłucnowa, śródpiersiowa, podskórna.CT examination (axial section) - pneumothorax, mediastinal emphysema, subcutaneous emphysema.

Rycina 27Badanie TK (przekrój poprzeczny) – odma opłucnowa, złamania żeber.CT examination (axial section) - pneumothorax, fractures of the ribs.

Rycina 28Badanie TK (przekrój poprzeczny) – stłuczenie płuca, powietrze w sercu.CT examination (axial section) – lung contusion, air in the heart.


Rycina 29Badanie TK (przekrój poprzeczny) – rozerwanie serca.CT examination (axial section) – torn heart muscle.

Rycina 30Badanie TK (przekrój poprzeczny) – pęknięta aorta, krew w jamie opłucnej.CT examination (axial section) – ruptured descending aorta, blood in the pleural cavity.

Rycina 31Badanie TK (przekrój poprzeczny) – powietrze w jamie otrzewnej i zaotrzewnowo.CT examination (axial section) - air in the peritoneal cavity and retroperitoneal.

Rycina 32Badanie TK (przekrój poprzeczny) – krwiak podtorebkowy prawej nerki.CT examination (axial section) – subcapsular hematoma of the right kidney.

radiografii. W niektórych z nich dodatkowo są na wyposażeniu aparaty z ramieniem C do fluoroskopii. Zabezpiecza to podstawowe potrzeby w ocenie układu kostnego. Jednak zastosowanie TK pozwala w zdecydowany sposób poprawić możliwości diagnostyczne. Przede wszystkim możliwe jest przetwarza-nie danych obrazowych (postprocesing) co pozwala na dowolną prezentacje badanych elementów, tworzenie rekonstrukcji oraz stosowanie okien filtrujących pozwalających na ocenianie surowych danych w wybranym aspekcie. W wielu przypadkach dopiero w badaniu TK można uwidocznić niewielkie uszkodzenia struktur kostnych, które mogły-

by być przeoczone w czasie sekcji. W przypadku rozległych uszkodzeń –

rozfragmentowanie kości – dedykowane programy komputerowe pozwalają odtwo-rzyć stan przed urazem [44].

Spostrzeżenia własne pokrywają się z rezultatami prac pochodzącymi z wiodą-cych ośrodków [11,14,40]. W wybranych przypadkach, kiedy analizuje się wybrane elementy kostne, przydatna jest technika mikroTK [43].

Przedstawiając wyniki stwierdzono wy-soką przydatność w wykrywaniu ciał obcych w obrębie zwłok. W większości przypadków, znalezienie ciał obcych w czasie klasycznej

autopsji jest bardzo trudne, ponieważ ko-nieczne jest rozległe preparowanie tkanek miękkich. Jest to wykonywane „na wyczucie” i nawet pomoc w postaci fluoroskopii nie gwarantuje sukcesu. Badanie TK pozwala na wyznaczenie punktów orientacyjnych dzięki, którym takie poszukiwanie jest znacznie łatwiejsze. Ocena tkanek z tkwią-cymi w nich ciałami obcymi, bez konieczno-ści preparowania pozwala na lepszą ocenę skutków działania ciał obcych a przez to mechanizmu śmierci. Próba takiej oceny po wypreparowaniu tkanek staje się bardzo trudna lub wręcz niemożliwa. Precyzyjne określenie położenia ciała obcego może


mieć jeszcze inny, istotny aspekt – czyni autopsje bardziej bezpieczną ograniczając narażenie medyka sądowego na niespo-dziewany uraz na przykład „w spotkaniu” z ostrym odłamkiem. Badanie TK pozwala łatwo uwidocznić ciała obce o wysokim stopniu osłabienia promieniowania rentge-nowskiego (elementy metalowe) ale także o znacznie niższym jak dla przykładu odłamki szkła. Z kolei identyfikacja różnego rodzaju implantów medycznych umieszczonych w procesie leczenia, pozwala na identyfikacje ale także może stanowić dowód w przypad-

ku nieprawidłowo wykonanej procedury.Tomografia komputerowa pozwala

na uwidocznienie kanałów przelotowych bez konieczności preparowania tkanek miękkich. Pozwala również na identyfika-cje kanałów powstałych po użyciu broni białej kiedy dowodem jest jedynie kanał w tkankach miękkich. Stosunkowo wysoka rozdzielczość kontrastowa badania TK pozwala w trudnych przypadkach na iden-tyfikacje kanału i określeniu jego przebiegu. Spostrzeżenia te pokrywają się z rezultatami prac z tego zakresu [28,42]

Jak wcześniej stwierdzono, w badaniu TK wyraźnie widoczne są obiekty nie tylko o wysokim stopniu osłabienia promienio-wania rentgenowskiego ale także o bardzo niskim jak obszary wypełnione powietrzem. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku odmy o różnej lokalizacji, rozedmy, embolii tętnic płucnych czy innych patologicznych przestrzeni powietrznych. Tą przydatność badania TK w wykrywaniu przestrzeni po-wietrznych podkreślają autorzy wielu prac [1,21].

Należy zwrócić uwagę, że przy pomocy

Rycina 33Badanie TK (przekrój poprzeczny) – krwiak pomiędzy śledzioną i nerką, pęknięta śledziona.CT examination (axial section) – haematoma between the spleen and the kidney, ruptured spleen.

Rycina 34Badanie TK (przekrój poprzeczny) – rozerwanie powłok ciała, pęknięcie jelit, odma otrzewnowa.CT examination (axial section) – common integuments burst, ruptured intestines, pneumoperitoneum.

Rycina 35Badanie TK (przekrój poprzeczny) – płyn w pęcherzykach płucnych po utonięciu.CT examination (axial section) – fluid in the alveoli after drowning.

Rycina 36Badanie TK (przekrój poprzeczny) – płyn w zatokach szczękowych po utonięciu.CT examination (axial section) – Fluid within maxillary sinuses (Sinus maxillaries) after drowning.


techniki TK można również wykonywać obrazowanie naczyń krwionośnych zwłok. Wymaga to jednak zastosowania odpowied-niej procedury a także odpowiednio przygo-towanych środków kontrastowych [15]

Wspomniana wysoka rozdzielczość kontrastowa a przez to tkankowa pozwoliła przy zastosowaniu TK obrazować narzą-dy miąższowe i tkanki miękkie co dało całkiem nową jakość w radiologii sądowej [11,14,22,37,40,41]. Wykonując badanie TK można otrzymać kompleksowy obraz całego ciała a posiadane dane obrazowe (tzw. row data) umożliwiają dowolne przekształcenia postprocesingowe pozwalające na dowolną prezentację zarówno przestrzenną jak i tkankową badanych zwłok. Aktualnie stoso-wane aparaty TK dają możliwość wykonania

Rycina 37Badanie TK (przekrój poprzeczny) – spalone powłoki klatki piersiowej i kończyny górnej.CT examination (axial section) – burned shell of the chest and upper limb.

Rycina 38Badanie TK (przekrój poprzeczny) – spalona kość ramienna, powietrze w jamie szpikowej.CT examination (axial section) – burned humerus, air in the marrow cavity.

Rycina 39Badanie TK (przekrój poprzeczny) - ofiara pożaru (krwiak przymózgowy).CT examination (axial section) - the victim of fire (cerebral haematoma).

badania całego obszaru zwłok w krótkim czasie. W ten sposób, następująca po etapie diagnostycznym, klasyczna autopsja może być „sterowana” danymi uzyskanymi ze ska-nowania. Znaczy to, że otrzymuje się w ba-daniu TK obraz całych zwłok co eliminuje lub w bardzo dużej mierze ogranicza, możliwość przeoczenia zmian. W ten sposób, przed klasyczną autopsją medyk sądowy ma pełny obraz zwłok. Wyłania się jedynie problem oceny zmian. Medycy sądowi nie posiadają odpowiedniej wiedzy do interpretacji obra-zów TK. Zresztą, w świetle obowiązującego w Polsce prawa nie mają uprawnień do opisywania badań TK. Takie uprawnienia posiada lekarz, specjalista radiolog. O ile opis zwłok w krótkim czasie po śmierci nie sprawia problemów to ocena zwłok w sta-nie rozkładu może stanowić trudność dla radiologa. Trzeba także zwrócić uwagę na fakt występowania specyficznych objawów w przypadku zdarzeń, które nie dotyczą pacjentów - np. spalenie ciała. W takich przypadkach niezbędna jest dodatkowa wie-dza. Dlatego, jedynym rozsądnym wyjściem jest tworzenie zespołów składających się ze specjalistów radiologii i medyków sądowych. Biorąc pod uwagę własne doświadczenia należy stwierdzić, że wirtualna autopsja TK powinna być stosowana w jak najszer-szym zakresie przed klasyczną sekcją. Pozwala bowiem zaplanować optymalnie pracę medyka sądowego a minimalizując niebezpieczeństwo przeoczenia zwiększyć jej jakość. W roku 2012 czołowi eksperci medycyny sądowej w Wielkiej Brytanii (ze-spół pod kierownictwem prof. Guy Rutty z Uniwersytetu w Leicester) zaproponowali aby wirtualna autopsja została uznana ofi-cjalnie za rutynową procedurę pomocniczą dla klasycznej autopsji a w szczególnych przypadkach ją zastępowała. W opubli-kowanym raporcie stwierdzono potrzebę funkcjonowania 30 regionalnych centrów

w których byłaby możliwość wykonywania badań TK i w których pracowaliby radiolodzy i patolodzy. Zalecono także opracowanie zasad finansowania przez UK National He-alth System [19]. Na coraz bardziej istotną rolę tomografii komputerowej w medycynie sądowej zwracano już wcześniej uwagę – ciekawy jest artykuł z roku 2006 pt „Does imaging technology overcome problems of conventional postmortem examination? A trial of computed tomography imaging for postmortem examination” [19].

Bardzo istotną zaletą wirtualnej autop-sji TK jest brak uszkodzenia zwłok co jest następstwem klasycznej procedury. Obraz zwłok jest zapisany i przechowywany w postaci cyfrowej stąd istnieje możliwość do-wolnej liczby odtworzeń a także weryfikacji i konsultacji przez wielu specjalistów. Umożli-wia to ocenę ciała w przypadku braku zgody rodziny a także w sytuacjach kiedy sekcja nie może być wykonana wobec zastrzeżeń natury religijnej.

Chociaż radiologia pełni ważną role w medycynie sądowej, nie zawsze jest wy-starczająco zauważana i wykorzystywana w praktyce. Ilustracją tego może być artykuł przeglądowy „Dziś i jutro tatanologii sądo-wo-lekarskiej” z roku 2007 [30]. Omówiono w nim zarówno rolę techniki sekcyjnej jak i toksykologii, serohematologii oraz genetyki sądowo-lekarskiej. Nie wspomniano jednak o stosowanych metodach radiologicznych. Ale już w artykule z roku 2010, „Ewolucja techniki sekcyjnej – od Virchowa do Virtop-sy” [36] poświęcono cały rozdział technice wirtualnej autopsji co pozwala mieć nadzie-ję, że radiologia, w tym tomografia kompu-terowa, będzie szerzej wykorzystywana w Polsce dla potrzeb medycyny sądowej.

WnioskiBadanie TK pozwala na otrzymanie

wielu rodzajów obrazów (wyjściowe w


przekrojach poprzecznych, rekonstrukcje wielopłaszczyznowe, rekonstrukcje trójwy-miarowe) całego ciała co ułatwia analizę jego struktury.

Badanie TK pozwala w najlepszy sposób identyfikować i lokalizować ciała obce a w przypadku postrzałów określać przebieg kanałów postrzałowych.

Wykonanie badania TK przed klasyczną autopsją, czyni ją znacznie łatwiejszą oraz dokładniejszą.

Obraz badania TK zapisany w postaci cyfrowej pozwala na ocenę zwłok w dowol-nym momencie, niezależnie od następowe-go rozkładu czy też kremacji

W miarę możliwości badanie TK powin-no poprzedzać klasyczną autopsję.

W wybranych, trudnych, przypadkach (szczególnie kryminalnych), pośmiertne badanie TK może być złotym standardem.

PodziękowanieAutorzy dziękują zespołowi Zakładu

Medycyny Sądowej w Krakowie a szczegól-nie prof. Małgorzacie Kłys, dr Krzysztofowi Woźniakowi oraz dr Arturowi Moskale, za współpracę przy realizacji programu po-śmiertnych badań TK.

Piśmiennictwo1. Aghayev E., Yen K., Sonnenschein M. et al.: Pneu-

momediastinum and soft tissue emphysema of the neck in postmortem CT and MRI: a new vital sign in hanging? Forensic Sci. Int. 2005, 153, 181.

2. Beclere H.: La radiographe antropometric du pouce (superpositione des empreites digitales, du sequelet-te et de l’ongle). C. R. Acad. Sci. 1918, 167, 499.

3. Bratzke H., Scheneider V., Dietz W.: Radiographic investigation during medico-legal autopsies. Rofo. Fortschr. Geb. Roentgenstr. Nuklearmed. 1982, 136, 463.

4. Brogdon G., Thali M., Viner M.: Brogdon’s Forensic Radiology. CRC Press, Boca Raton 2010.

5. Brogdon B.G., Vogel H., McDowell J.: A radiologic atlas of abuse, torture, terrorism, and inflicted trauma. CRC Press, Boca Raton 2009.

6. Chiari H.: Pathologisch-anatomische Sektiontechnik. Berlin 1907.

7. Clasen R.A., Torack R.M.: Computerized tomography and neuropatologists: two viewpoints. J. Neuropathol. Exp. Neurol. 1982, 41, 387.

8. Cox J., Kirkpatrick R.C.: The new photography with report of case in which a bullet was photographed in the leg. Montreal Med. J. 1896, 24, 661.

9. Czas, 23 stycznia 1896.10. Dewing S.B.: Modern radiology in historical perspec-

tives. Thomas CC, Springfield 1962.11. Dirnhoffer R., Jackowski C., Vock P. et al.: Virtopsy:

minimally invasive, imaging-guided virtual autopsy. Radiographic 2006, 26, 1305.

12. Eckert W.C.: The history of the forensic applications in radiology. Am. J. Forensic Med. Pathol. 1984, 5, 53.

13. Goodman P.C.: The new light: discovery and introduction of the X-ray. Am. J. Roentgenol. 1995, 165, 104.

14. Grabherr S., Stephan B.A., Buck U. et al.: Virtopsy – radiology in forensic medicine. Imaging Decisions 2007, 1, 2.

15. Grabherr S., Doenz F., Steger B., et al.: Multi-phase post-mortem CT angiography: development of a stan-dardized protocol. Int. J. Legal Med. 2011,125, 791.

16. Gregorczyk A., Hydzik A., Moczulska K. i wsp.: Obraz TK mumii egipskiej z okresu XXI dynastii. Prz. Lek. 1994, 51, 51.

17. Harwood-Nash D.C.: Computed tomography of ancient Egyptian mummies. JCAT 1978, 3, 768.

18. Hauser G.: Die Zenkersche Sektionstechnik. Jena 1919.

19. Hayakawa M., Yamamoto S., Motani H. et al.: Does imaging technology overcome problems of conven-tional postmortem examination? A trial of computed tomography imaging for postmortem examination. Int. J. Legal Med. 2006, 120, 24.

20. http://tinyurl.com/Univ-Leicester-report. 21. Jackowski C., Thali M., Sonnenschein M. et al.:

Visualization and quantification of air embolism structure by processing postmortem MSCT data. J. Forensic Sci. 2004, 49, 1339.

22. Jackowski C., Schweitzer W., Thali M. et al.: Virtopsy: postmortem imaging of the human heart in situ using MSCT and MRI. Forensic Sci. Int. 2005, 149, 11.

23. Karger B.: Morphological findings in the brain after experimental gunshots using radiology, pathology and histology. Int. J. Legal Med. 1998, 111, 314.

24. Lechet E.: Uber eine neue Art von Strahlen -Vorlaufi-ge Mitteilung. Die Presse, 5 stycznia 1896.

25. Letulle M.: La pratique des autopsies. Paris 1903.26. Levinsohn B.: Beitraz zur feststellung der identitaet.

Arch. Krim. Antropo. 1899, 2, 211.27. Morton W.: X-ray. American Technical Book Co,

Nowy Jork 1896.28. Oehmichen M., Gehl H., Meissner C. et al.: Forensic

pathological aspects of postmortem imaging of gun-shot injury to the head: documentation and biometric data. Acta Neuropathol. 2003, 105, 570.

29. Pear B.L.: 1896 – the first year of X-rays in Colorado. Am. J. Roentgenol. 1995, 165, 1075.

30. Raszeja S.: Dziś i jutro tanatologii sądowo-lekarskiej. Arch. Med. Sąd. Krym. 2007, 57, 420.

31. Riepert T., Rittnert C.: Roentgen identification of unknown cadavers with advanced postmortem changes. Z. Rechtsmed. 1989, 102, 207.

32. Riepert T., Schultes A., Grass H. et al.: Autopsie und postmortale Computertomographie – ein prospectiver Vergleich. Rechtsmedizin 2001, 11, 160.

33. Ryglicki S.: Przyczynek do zastosowania promieni Roentgena w medycynie sądowej. Czas. Sąd. Lek. 1930, 4, 244.

34. Schmidt G., Kallieris D.: Use of radiographs in the forensic autopsy. Forensic Sci. Int. 1982, 19, 263.

35. Schunacher M., Oechmichen M., Konig H.G. et al.: Intravital and postmortal CT examinations in cerebral gunshot injuries. Rofo. Fortschr. Geb. Roentgenstr. Nuklearmed. 1983, 139, 58.

36. Skowronek R., Chowaniec Cz.: Ewolucja techniki sekcyjnej – od Virchowa do Virtopsy. Arch. Med. Sąd. Krym. 2010, 60, 48.

37. Stein K.: Computed tomography in forensic patholo-gy, what is normal findings in cadaver. Forensic Sci. Int. 2003, 136, 270.

38. Stein K., Bahner L., Merkel J. et al.: Detection of gunshot residues in routine CTs. Int. J. Legal Med. 2000, 114, 15.

39. Szteyner W.: Kula wyjęta z przepony i rentgenogram, na którym widać cień tej kuli. Pam. Tow. Lek. Warsz. 1900, 96, 152.

40. Thali M., Yen K., Schweitzer W. et al.: Virtopsy, a new imaging horizon in forensic pathology: virtual autopsy by postmortem multislice computed tomo-graphy (MSCT) and magnetic resonance imaging (MRI) – a feasibility study. J. Forensic Sci. 2003, 48, 386.

41. Thali M., Dirnhofer R., Vock P.: The Virtopsy approach: 3D optical and radiological scanning and reconstruction in forensic medicine. CRC Press, Boca Raton 2009.

42. Thali M., Yen K., Vock P. et al.: Image-guided virtual autopsy findings of gunshot victims performed with multi-slice computed tomography and magnetic resonance imaging and subsequent correlation between radiology and autopsy findings. Forensic Sci. Int. 2003, 138, 8.

43. Thali M., Taubenreuther U., Karolczak M. et al.: Fo-rensic microradiology: micro-computed tomography (micro-CT) and analysis of patterned injuries inside of bone. J. Forensic Sci. 2003, 48, 1336.

44. Thali M., Braun M., Buck U. et al.: Virtopsy: scien-tific documentation, reconstruction and animation in forensic: individual and real 3D data based geometric approach including optical body/object surface and radiological CT/MRI scanning. J. Forensic Sci. 2005, 50, 428.

45. The New Photographic Discovery (report from Vienna: film of rewolver shot in hand of man), Lancet 1896, 147, 246.

46. Urbanik A., Chrzan R., Wojciechowski W. i wsp.: Badanie radiologiczne mumii egipskich - doświadcze-nia własne. Pol. Prz. Radiol. 2001, 66, 79.

47. Urbanik A.: Comprehensive radiological examination of the mummy. Results of interdisciplinary exami-nation of the Egyptian mummy of Aset-iri-khet-es from the Archeological Musem in Cracow. Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2001.

48. Urbanik A.: Kompleksowa opinia opracowana zgod-nie z postanowieniem Instytutu pamięci Narodowej - Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach. Aneks: Badania radiologiczne. Instytut Ekspertyz Sądowych im. Prof. Jana Sehna, Kraków 2008.

49. Urbanik A., Chrzan R., Woźniak K. i wsp.: Post-mortem CT examination – own experiences. Pol. J. Rad. 2009, 74, 55.

50. Urbanik A., Chrzan R., Wojciechowski W. et al.: CT investigation of mummies` heads. Riv. di Neuroradiol. 2001, 14, 611.

51. Urbanik A., Miechowicz M., Chrzan R.: Zasto-sowanie stereolitografii do wytwarzania modeli medycznych. Pol. J. Rad. 2005, 70, 42.

52. Wachtel H.: Operowanie pocisków uwięźniętych przy pomocy prześwietlania promieniami Roentgena. Lek. Wojsk. 1920, 20, 3.

53. Walsch D.: Skin pictures with X-rays. Br. Med. J. 1897, 27, 787.

54. Wullenweber R., Schneider V., Grumme T.: Computertomographische Untersuchungen bei Schaedel-Schuss-Verletzungen. Z. Rechtsmed 1977, 80, 227.

55. Virchow R.: Die Sektions-Technik im Leichenhause des Charite-Krankenhauses. Berlin 1893.

Documents

Zastosowanie badania tomografii komputerowej (TK) dla ... · medycyna sądowa wirtualna autopsj Additional key words: CT forensic medicine virtual autopsy Adres do korespondencji: