zbornik-21

Specijalno izdanje, Decembar 2009.

Z B O R N I K izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko - turskom kulturološkom i

ukupno civilizacijskom prožimanju (Podgorica, 16. maja 2009. godine)

B Ü L T E N İKaradağ – Türkiye Külturel ve Medeniyet Toplam Geçirgenliği Üzerinde

Yuvarlak Masanın Sunumları (Podgorica, 16 Mayıs 2009 yılında)

Glasilo o duhovnom, kulturološkom, nacionalnom identitetu i položaju Bošnjaka/Muslimanau Crnoj Gori

Januar, 2012. godine broj 21 www.forumbosnjaka.com ISSN 1800-7724

Specijalno izdanje

Uloga i značaj Dinastije Crnojević (1451-1530) u istorijskom i kulturološkom sučeljavanju i prožimanju naroda Crne Gore i Turske

Karadağ ve Türk halklarının tarihi ve kültürel yüzleştirmesinde ve geçirgenliğinde Crnoyeviç Hanedanın (1451-1530) rolü ve önemi

Zastava Dinastije Crnojevića

Predsjedavajući stol sa lijeva na desno - Hatice Oruc, Reis Rifat Ef. Fejzić, Husein Tuzovic, predsjednik Sav-jeta Foruma, Cemal Senel, predsjednik udruženja Federacije Bošnjaka u Turskoj, Gokcen Kalkan, koordinator Tika-e u Crnoj Gori, Nj.E. Emina Birgen Kešoglu, ambasadorka Turske u Crnoj Gori, Rifat Rastoder, potpred-sjednik Skupštine CG i predsjednik Društva crnogorsko-turskog prijateljstva, Mirsad Bibović, sekretar Minis-tarstva vanjskih poslova CG, Zeljko Stamatović, pomoćnik MInistra vanjskih poslova, Branimir Jukić, Ambasa-dor BiH, Rafet Husović, ministar u Vladi Crne Gore, prof. Dr Šerbo Rastoder, Dr Miodrag Vuković

Učesnici Drugih crnogorsko-turskih susreta prijateljstva

Drugi susreti crnogorsko-turskog prijateljstvaUloga i značaj Dinastije Crnojević (1451-1530) u istorijskom i

kulturološkom sučeljavanju i prožimanju naroda Crne Gore i Turske Podgorica, 18 – 20. juna 2010.godine

İkinci Karadağ – Türkiye Dostluk DerneğiKaradağ ve Türk halklarının tarihi ve kültürel yüzleştirmesinde ve geçirgenliğinde Crnoyeviç Hanedanın (1451-1530) rolü ve önemi

Podgoritsa, 18-20 Haziran, 2010

R E V I J A F O R U M

Podgorica, Januar 2012. godinePodgorica, Ocak 2012. yılında

IZDAVAČForum Bošnjaka/Muslimana Crne Gore

Adresa: Podgorica, Ul. Avnoja-32;[email protected]@t-com.me

www.forumbosnjaka.com

* * *

Predsjednik Savjeta:Husein - Ceno Tuzović

Predsjednik Upravnog odbora:Mirsad Rastoder

Prevod na Turski jezik:Melita Rastoder

Ajdin Rakić

* * *

* * *

Grafička pripremaEmil Šabotić - www.formatcg.com

Štampa: 3M Makarije, Podgorica

Izdavanje revije Forum sufinansira Fond za zaštitu i očuvanje manjinskih prava

Drugi susreti crnogorsko-turskog prijateljstvaİkinci Karadağ – Türkiye Dostluk Derneği Forum

3

SADRŽAJ

Motiv i cilj susreta.................................................................................................................. 5Toplantının Sebebi ve Amacı

PROTOKOLARNI POZDRAVI............................................................................................... 7Rifat Rastoder, potpredsjednik Skupštine Crne Gore i predsjednik Društva crnogorsko – turskog prijateljstva

Tradicija međusobnog poštovanja.................................................................................9Emine Birgen Kešolu, ambasadorka Republike Turske u Crnoj Gori

Daleke i bliske veze............................................................................................................. 11Mirsad Rastoder,, predsjednik UO Foruma Bošnjaka Crne Gore

Razbijanje velike predrasude........................................................................................ 12Rajko Cerović, publicista, politički analitičar i književni kritičar

Dinastija Crnojevići u arhivima Turske.................................................................... 15Dr. Hatidže Oruč, Ankara Univerzitet

DVA DEFTERA IZ VREMENA SKENDER-BEGA CRNOJEVIĆA....................................................................................... 17 Dr.sc. Mile Bakić

CRNOJEVIĆI U ISTORIJAMA CRNE GORE DO KRAJA XIX VIJEKA......................................................................................................... 27 Marijan Miljić

DINASTIJA CRNOJEVIĆ U ISTORIJI MITROPOLITA VASILIJA PETROVIĆA............................................................................. 31 Sait Š. ŠABOTIĆ

OSMANLIJSKI NOVAC U CRNOJ GORI U DOBA CRNOJEVIĆA........................................................................................................... 37Sait Š. ŠABOTIĆ

CRNA GORA OD PATRIOTSKOG USHIĆENJA DO SVEOPŠTE DEGRADACIJE................................................................ 43 Čedomir Drašković

Suset sa tri velike nepoznanice...................................................................................... 49 Predrag Malbaša, diplomirani arheolog i konzervator

KRATAK OSVRT NA PROCES ISLAMIZACIJE U CRNOJ GORI.......................................................................................... 51 PROF. DR ŠERBO RASTODER

ODRAZI PROCESA ISLAMIZACIJE U ANTROPONIMIJSKOM FONDU CRNE GORE......................................................... 53 Dr Dragana Kujović, viši nauč. saradnik (Istorijski institute Crne Gore

VAZALSKI POLOŽAJ CRNE GORE PREMA TURCIMA 1471. I 1482..................................................................................... 57Husein-Ceno Tuzović

Izgradnja tvrđave Podgorica u odnosima Crnojevića i Osmanlija......................................................................................................... 59 Mr. Adnan Pepić, Istorijski institut Crne Gore

Pečat slavnog vremena....................................................................................................... 66Otkriven grb na zgradi bivšeg Turskog poslanstva na Cetinju

I TI CRNOGORCI....................................................................................................................... 67 Ibrahim HADŽIĆ

U toku rasprave za Okruglim stolom Članovi Društva crnogorsko-turskog prijateljstva Jusuf Kalamperović i Ervin Spahić

Razgovor u toku pauze - Rifat Rastoder, Šerbo Rastoder, Zef Bato Dedivanović, Husein Tuzović

Dr Asim Dizdarevic, Dr Miodrag Vukovic, za okruglom stolom

Nebojša Burzanović i Predrag Malbaša bili su učesnici II crnogorsko-turskih susreta

Reis IZ u Crnoj Gori Rifat Fejzić u razgovoru sa predsjed-nikom Savjeta Foruma Heseinom Tuzovićem


5

Društvo crnogorsko - turskog prijateljstva, Forum Bošnjaka Crne Gore i Turska agen-cija za međunarodnu saradnju i razvoj (TIKA) su maja 2009. godine, prvim susretima pri-jateljstva državnih i predstavnika nevladinih udruženja, na veoma respektabilan način započeli novu stranicu, inače sasvim primjernih međudržavnih odnosa Crne Gore i Republike Turske. Vizija organizatora je nastavljena dru-gim crnogorsko – turskim susretima prijateljst-va, koji su održani U Podgorici od 18. do 20. jula, 2010. godine. Na ovim susretima je, pored posjete znamenitostima Crne Gore, u fokusu bila rasprava o ulozi i značaju crnogorske Di-nastije Crnojevići (1451-1530) u istorijskom i kulturološkom sučeljavanju i prožimanju naro-da Crne Gore i Turske.

Više je razloga koji upućuju na potre-bu temeljitijeg osvjetljavanja uloge Dinastije Crnojević i u kontekstu naznačene teme.

Kao prvo, upravo u periodu vladavine Di-nastija CRNOJEVIĆ na ovim prostorima se desio vojni i kulturološki susret dvije velike civilizaci-je – islamske i hrišćanske.

Sa druge strane, neki potezi čelnika ove Dinastije još su predmet različitih tumačenja i doživljaja. U tom kontekstu, centralno mjes-to svakako zauzima potez ondašnjeg vladara i gospodara Crne Gore, Ivana Crnojevića, koji je, očigledno, nakon što je spoznao realnost moći turskog, odnosno Osmanlijskog carstva, ne samo priznao vrhovnu osmanlijsku vlast, nego je i najmlađeg sina Stanišu sa još jednim bro-jem odabranih mladića poslao na školovanje u Carigrad.

Treća istorijska činjenica, koja je još uvi-jek predmet naglašenog interesovanja je to što je Staniša Crnojević, tokom školovanja u Carigradu (1485) primio islam i kasnije, pod imenom Skenderbeg Crnojević, bio vojskovođa i sandžakbeg u osmanlijskoj vojsci. Pored toga, i

Mayis, 2009 yılında Karadağ-Türkiye Dostluk Derneği, Karadağ Boşnakları Forumu ve Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) tarafından organize edilen devlet ve sivil toplumu örgütlerinin temsilcileri birinci dostluk toplantısı ile şimdiye kadarki epeyce iyi Karadağ-Türkiye ilişkilerinde hatırı sayılır bir şekilde yeni bir sayfa açılmıştır. 18-20 Haziran 2010 tarihleri arasında düzenlenen İkinci Karadağ-Türkiye Dostluk Toplantısı ile organizatörlerin uzgörüşü devam edilmiştir. Bu toplantıda Karadağ kültürel ve tarihi yerlere ziyaret edilmesinin yanı sıra Karadağ ve Türk halklarının tarihi ve kültürel yüzleştirmesinde ve geçirgenliğinde Karadağ Crnoyeviç Hane-dani (1451-1530) rolü ve önemi bu toplantının odağı olmuştur.

Belirtilen konu bağlamında Crnoyeviç Hanedani rolünü daha derin incelenmesi gerektiğine işaret eden birçok sebep vardır.

İlk olarak, bu topraklarda iki büyük medeniyet olan İslam ve Hristiyanlık'ın askeri ve kültürel karşılaşması tam olarak Crnoyeviç hanedani döneminde olmuştur.

Diğer taraftan, bu hanedanın hükümdarlarının bazı hareketleri hala bir yo-rumlar ve anlamların çeşitliliğinin konusu olmaktadır. Bu bağlamda, en çok dikkati çeken hareket o zamandaki Karadağ hükümdarı, İvan Crnoyeviç'in hareketidir. Ayrıca, İvan Crnoyeviç Türk, yani Osmanlı İmperatorluğu'nun ger-çek gücünü anlayıp Osmanlı hükümdarlığını tanımış ve seçilmiş bir genç grubu ile birlikte en küçük oğlu Stanişa'yı eğitim için İstanbul'a göndermiştir.

Üçüncü olarak, İstanbul'da eğitimi görürken Stanişa Crnoyeviç'in İslam dinine geçmesi (1485) ve sonradan Skender-bey Crnoyeviç adı altında Osmanlı ordu komutanı ve sancakbeyi olması önemli seviyede devamlı ilgi çeken bir tarihi gerçektir. Ayrıca, ilk veli-

Toplantının Sebebi ve Amacı

Motiv i cilj susreta

6

Drugi susreti crnogorsko-turskog prijateljstvaİkinci Karadağ – Türkiye Dostluk DerneğiForum

prvi prestolonasljednik - stariji Ivanov sin Đurađ se, nakon abdikacije 1496. godine u korist sred-njeg brata Stefana, takođe nešto kasnije našao u Turskoj gdje mu, prema nekim istraživanjima, i dalje žive potomci.

Konačno, takođe je činjenica da je Crna Gora tokom čitavog perioda vladavine Dinastije CRNOJEVIĆ, za razliku od svih ostalih okolnih država i naroda i uprkos izrazitoj disproporciji svih mogućih uporednih parametara sa ne-prikosnovenom osmanlijskom silom, ipak ute-meljila i sačuvala i današnje ime i sasvim zavi-dan nivo državne autonomije.

Da li su i u kojoj mjeri pomenuti i drugi slični potezi čelnika i članova Dinastije CRNOJEVIĆ bili izraz objektivne nemoći ili, možda i prije, izraz državničke mudrosti i želje da se sačuva državotvorna nit? Konačno, u kojoj mjeri je sve to imalo uticaja na kasniji proces neizbježnog kulturološkog sučeljavanja i prožimanja? Ovo su pitanja koja zavređuju objektivan odgovor.

Rasprava o tome, koja je održana 19. juna 2010. godine u Podgorici, u Hotelu “Crna Gora”, sigurni smo, sadrži bar dio od-govora na apostrofirana i druga pitanja koja se tiču više nego neophodnog suočavanja sa stvarnom istinom kako o daljoj, tako i našoj bližoj prošlosti.

aht – İvan'ın büyük oğlu Curac, 1496 yılında orta kardeşi Stefan'ın lehine tahttan çekilmiş ve daha sonra Türkiye'ye gitmiştir. Bazı araştırmalara göre Curac Crnoyeviç'in zürriy-etleri Türkiye'de hala yaşamaktadır.

En sonunda, diğer çerçevedeki ülkelere ve halklara karşıt olarak ve dokunulmaz Osmanlı gücü ile her türlü karşılaştırmalı parametrel-erin büyük ölçüsüzlüğüne rağmen Karadağ, Crnoyeviç Hanedani dönemi boyunca, bugünkü adını ve devlet otonominin önemli derecesini saptamış ve korumuştur.

Crnoyeviç Hanedanı hükümdarlarının ve üyelerinin bahsedilen ve diğer benzeyen hareketleri objektif güçsüzlük ifadesi olarak ya da ilk önce devlet temelini korumak için lid-erlik akıllığının ifadesi ve isteği midir? Bunun yanında, daha sonraki kültürel yüzleştirmesi ve geçirgenliği sürecini hangi derecede bu olaylar etkiledi? Bu sorular üzerinde objektif cevaplar düşünmeye değerdir.

İnaniyoruz ki, 19 Haziran 2010 yılında, Karadağ Oteli, Podgoritsa'da bu konuda düzen-lenen disküsyon vurgulanan sorulara ve aynı zamanda uzak ve daha yakın geçmişimizin esas gerçeği ile gerek yüzleştirmesine yönelik diğer sorulara en azından bir cevabın kısmını kapsamaktadır.


7

Dame i gospodo, Izuzetna mi je čast što sam u prilici da

Vas u svoje i u ime organizatora ovog skupa – Društva crnogorsko-turskog prijateljstva, Foruma Bošnjaka/Muslimana Crne Gore i Turske agencije za razvoj i međunarodnu saradnju, prvi sve poz-dravim i zahvalim Vam što ste se odazvali našem pozivu za učešće na Drugim susretima crnogorsko-turskog prijateljstva.

Dozvolite mi i da posebno pozdravim: Nj.Ex. Emine Birgen KEŠOLU, ambasadorku

Turske u Crnoj Gori; Nj.Ex. Branimaira JUKIĆA, ambasadora BiH u

Crnoj Gori;Gospodu: Mirsada Bibovića, sekretara i

Željka Stamatovića, direktora Odjeljenja za kon-zularne poslove Ministarstva inostranih poslova Crne Gore;

Delegaciju Federacije udruženja iseljenika sa ovih prostora u Tursku, na čelu sa gospodinom Džemalom Šenelom, predsjednikom Federacije... ;

Pozdravljam i zahvaljujem se, što su danas sa nama i gospoda:

Dražen Miličković, šef kabineta Predsjednika Crne Gore, gospodina Filipa Vujanovića;

Gospođa Svetlana Vicković, predsjednica Skupštine istorijske Prijestolnica - Cetinja;

Rifat Rastoderpotpredsjednik Skupštine Crne Gore i

predsjednik Društva crnogorsko – turskog prijateljstva

Rifat RastoderRifat Rastoder, Karadağ Parlamentosu Başkan

Yardımcısı ve Karadağ-Türkiye Dostluk Grubu Başkanı

Protokolarni pozdravi

Açılış konuşması

Bayanlar ve Baylar,

Şahsı adıma, Organizatör Karadağ-Türkiye Dostluk Derneği, Müslüman-Boşnak Forumu ve TİKA adına sizi selamlıyor, İkinci Karadağ-Türkiye Dostluk Grubu Toplantısına katılmanızdan dolayı teşekkür ediyorum.

Özellikle selamlamak istediğim değerli misafirler:

-Emine Birgen Keşoğlu, Türkiye’nin Karadağ Büyükelçisi

-Branimir Jukic, Bosna-Hersek’in Karadağ Büyükelçisi

-Mirsad Bibovic, Karadağ Dışişleri Bakanlığı Sekreteri

-Zeljko Sturanovic, Karadağ Dışişleri Bakanlığı Konsolosluk Şubesi Müdürü

-Cemal Şenel, Heyet başında bulunan Fed-erasyon Başkanı

Bizimle bugün burada Drazen Milickov-ic- Karadağ Cumhurbaşkanı Filip Vujanoviç’in Kabine Başkanı,

Svetlana Vickovic-Cetinje (eski başkenti) Meclis Başkanı, Karadağ Türkiye Parlamentolararası

8


Članovi Grupe prijateljstva Skupštine Crne Gore sa parlamentom Republike Turske, gospoda poslanice i poslanici: dr Miodrag Vuković, Ljerka Dragićević, Hidajeta Bajramspahić, Ervin Spahić, Amer Halilović, Vasilije Lalošević;

Pozdravljam Jusufa Kalamperovića, doaje-na u vladinoj politici uspostavljanja i uzdizanja saradnje sa Republikom Turskom, kao i Rafeta Husovića, ministar bez portfelja u Vladi Crne Gore, te Osmana Subašića, pomoćnika Ministra Unutrašnjih poslova i državne uprave;

Pozdravaljam, takođe, i posebno se zahvalju-jem na prisustvu gospodi:

Rifatu Fejziću, reisu Islamske zajednice u Crnoj Gori, kao i Branku Banjeviću, predsjedniku Matice crnogorske;

Konačno, posebno poštovanje i zahvalnost na odzivu učesnicima rasprave na temu: Uloga i značaj crnogorske Dinastije CRNOJEVIĆ u istori-jskom i kulturološkom sučeljavanju i prožimanju naroda Crne Gore i Turske. Za sada imamo pri-jave gospode:

- Dr. Hatidže Oruć - Centar sa Ankara Univerziteta;

- Dr. Čedomir Drašković;- Prof. Dr. Šerbo Rastoder- Prof.Dr. Novak Kilibarda- Predrag Malbaša; - Dr.Mile Bakić - Dr. Dragana Kujović- Dr. Mark Camaj- Dr. Božidar Nikolić- Mašo Miljić, - Mr. Sait Šabotić i - Dr. Hilmi Ibar -Trakijski Univerzitet - Edirne

Gospoda Rajko Cerović i Mirsad Rastoder će nam prezentirati zbornik radova sa prethod-nih susreta crnogorsko – turskog prijateljstva, održanih 16. maja, prošle godine u istoj ovoj sali.

Nego, da ne bih dalje nabrajao, još jednom srdačno pozdravljam i zahvaljujem svima koji na bilo koji način participiraju u organizaciji ovih susreta, uključujući i predstavnike medija, kao i ove divne promotere tradicionalnih nošnji naroda Crne Gore iz velemajstorske radionice TURUSKOVIĆ iz Tuzi kod Podgorice.

Dostluk Grubu üyeleri: Dr Miodrag Vukovic, Ljerka Dragicevic, Hidayeta Bayramspahic, Er-vin Spahic, Amer Halilovic ve Vasiliye Lalosevic de bulunmaktadır. Onlara da ayrıca teşekkür ediyorum.

Türkiye Cumhüriyeti ile Karadağ Hükü-meti arasında iyi ilişkilerine vesile olan Jusuf Kalamperovic’i, Karadağ Bakanı Rafet Husovic’i ve Karadağ İçişleri Bakan Yardımcısı Osman Subasic’i de selamlıyorum.

Karadağ İslam Birliği Başkanı Rifat Feyziç’i ve Crnogorska Matica Başkanı Branko Banjevic’i selamlıyor, geldikleri için çok teşekkür ediyorum.

‘Karadağ ve Türk Milletler Arasında Tari-hsel ve Kültürel Karşılaşma ve Keşişmeler’de Crnoyeviç Hanedanı’nın (1451-1530) Rölü ve Öne-mi’ adlı yuvarlak masasına katılanlara saygılarımı ve teşekkürlerimi sunuyorum.

Konuşmacı olarak başvuranlar:

- Dr. Hatice Oruç, Ankara Üniversitesi

- Dr. Cedomir Draskovic, - Prof.Dr. Serbo Rastoder, - Prof.Dr. Novak Kilibarda, - Predrag Malbasa, - Dr. Mile Bakic, - Dr. Dragana Kuıjovic, - Dr. Mark Camaj, - Dr. Bozidar Nikolic - Maso Miljic - Mr. Sait Sabotic - Dr. Hilmi İbar, Trakya Üniversitesi

Sayın Rajko Cerovic , Mirsad Ras-toder i le bir l ikte geçen senede aynı sa-londa yapı lan yuvarlak masasının bültenini sunacak.

Fazla saymaya gerek yok, medyalara, Tuzi -Podgorica’daki Turuskovic atölyesine ait bu güzel mil l i kıyafetlerini giyenlere ve emeği geçen herkese bir daha teşekkür ediyorum.


9

Dame i gospodo, Polazeći od uvjerenja da je dobro

međusobno poznavanje ljudi, kao i naroda i država, pretpostavka za uspostavljanje i njihovih dobrih ukupnih odnosa, mi smo, 16. maja prošle godine, započeli i, evo, kao što smo i obećali, nas-tavljamo posredovanje u što je moguće boljem međusobnom upoznavanju i zbližavanju naroda Crne Gore i Turske. I to činimo ni malo slučajno.

Naime, kao što je poznato, sticaj istori-jskih okolnosti je učinio da se upravo na ovim, balkanskim prostorima, gdje i Crna Gora baštini svoje milenijumske temelje državotvornosti, sučele i ostave neizbrisive tragove gotovo sve ve-like civilizacije. Države Crna Gora i Turska su - po mnogo čemu - ilustrativan primjer.

Kako istorijske procese i događaje, koje po prirodi stvari čine i loša i dobra iskustva, nije moguće izmijeniti, valja ih se naravno sjećati onakvih kakvi jesu, ali i, zarad savremenih zajedničkih stremljenja i budućnosti, iz njih crpiti i afirmisati ono što jeste podsticaj pozitivnim civ-ilizacijskim tokovima. Pri snažnom smo uvjerenju da viševjekovna istorijska upućenost Crne Gore i Turske, uprkos još vitalnom nasljeđu i drugačije svijesti, obiluje upravo i takvim primjerima.

Cijenili smo i cijenimo da bi u tom smislu, po mnogo čemu, mogla biti veoma ilustrativna i crnogorska Dinastija Crnojević iz perioda: 1451 – 1530. godina.

Zašto baš Dinastija CRNOJEVIĆ? Više je razloga koji upućuju na potrebu

temeljitijeg osvjetljavanja uloge ove Dinastije, up-ravo i u kontekstu naznačene teme.

Kao prvo, riječ je o Dinastiji u čijem periodu je utemeljeno i današnje ime Crne Gore.

Nadalje, radi se upravo o Dinastiji u čijem se periodu vladavine, i na ovom prostoru, desio prvi vojni i kulturološki susret dvije velike civili-zacije – islamske i hrišćanske.

S druge strane, neki potezi s tim u vezi čelnika ove Dinastije još su predmet različitih tumačenja i doživljaja. Između ostalih, svakako je i onaj da je ondašnji vladar i gospodar Crne Gore Ivan Crnojević, nakon što je spoznao realnost da se ne može suprostaviti kud i kamo snažnijoj vo-jsci ondašnjeg turskog, odnosno Osmanlijskog carstva, ne samo priznao vrhovnu osmanlijsku vlast, nego i najmlađeg sina Stanišu sa još jed-

Bayanlar ve Baylar,

Halk ve ülkeler gibi insanları da tanımanın önemli olduğunu düşünerek, aralarında iyi ilişkileri kurmak, Türk ile Karadağ halkının birbirl-erini daha iyi tanıma fırsatı ve yakınlaşmasında gayretlerimiz geçen sene 16 Mayısta başlatmış olduğumuz bu toplantılar çerçevesinde devam ediyor. Bunu tesadüfen yapmıyoruz.

Bilindiği gibi, tarihsel koşullardan kaynak-lanan, binyıllık bir devlet temeline sahip olan Karadağ’ın da içinde bulunduğu Balkan coğrafyasında hemen hemen dünyanın en büyük medeniyetler buluşmuş ve silinmez izleri-ni bırakmışlardır. Karadağ ve Türkiye birçok bakımdan örnektir.

Doğal olarak, iyi ve ya kötü tecrübelerine sa-hip olan tarih olaylarını ve süreçlerini değiştirmek mümkün olmadığı gibi, onları hatırlamak ve il-erdeki ortak bir geleceği ve değerleri için on-lardan medeniyet açısından olumlu olan her şey almak gerekir. Türkiye ve Karadağ arasında mevcut olan asırlarca ortak tarihi ve hala ayakta olan mirasla ve değişik bilinçle aslında bunun bir örneğidir.

Bu konuda Crnoyeviç hanedanın (1451-1530) büyük bir önemi olabileceği düşüncesini paylaşıyoruz.

Neden Crnoyeviç hanedanı?Konu bağlamında belirtilen birçok neden-

lerden dolayı bu hanedanın rolü yeniden aydınlatılması gerektiğini düşünüyoruz.

İlk olarak, bu hanedanın döneminde, bugünkü Karadağ’ın adı ortaya çıkmıştır.

Devamda, bu hanedanın yönetim dönemi-nde, bu topraklarda, kültürel ve ordusal olarak ilk defa İslam ve Hıristiyan gibi iki büyük medeniyet çarpmıştır.

Diğer tarafta, hanedan tarafından alınan bazı önlemler farklı yaşanıyor ve yorumlanıyor.

10


nim brojem odabranih mladića otpremio na Vo-jne škole upravo u Carigradu, kao i činjenica da je Staniša Crnojević, tokom školovanja u Carigradu (1485) primio islam i kasnije, pod imenom Sk-enderbeg Crnojević, bio vojskovođa i sandžakbeg u osmanlijskoj vojsci. Na stranu što je i prvi pre-stolonasljednik - stariji Ivanov sin Đurađ, na-kon abdikacije u korist srednjeg brata Stefana, takođe skončao u Turskoj gdje mu, prema nekim informacijama, i danas žive potomci.

Da li su i u kojoj mjeri pomenuti i drugi slični potezi čelnika i članova Dinastije CRNOJEVIĆ bili patriotski grijeh ili, pak, izraz državničke mudrosti i želje da se sačuva državotvorna nit? Konačno, u kojoj mjeri je sve to imalo uticaja na kasniji proces neizbježnog kulturološkog sučeljavanja i prožimanja naroda – pitanja su koja zavređuju objektivan odgovor. Tim prije što upravo i dan - današnji odnos prema ovoj veoma značajnoj crno-gorskoj Dinastiji upućuje na još veoma vitalnu mitološku svijest kojoj su još u svježijem sjećanju čak i neke marginalne bitke iz tog perioda nego ova Dinastija i sve njene zasluge u temeljenju održanju imena i države Crne Gore.

No, da ne bih dužio, zbog toga smo i pozvali da čujemo riječ onih kojima su činjenice mjera is-tine i koji znaju i hoće da kažu ono što činjenice govore.

Ali, prije nego i započnemo raspravu o tome, pozivam nj. ex. gospođu Emine Birgen Kešolu, ambasadorku Turske u Crnoj Gori, sekretara MIP-a CG, da uzme riječ:

Bunların arasında, o zamanki hükümdarı İvan Crnojeviç’in büyük ve daha güçlü Osmanlı or-dusuna karşı savaşamayacağını anladığında, Osmanlı hükümetini tanımakla kalmayıp kendi oğlunu Stanisa’yı birkaç arkadaşıyla birlikte İstanbul’daki askeri okula göndermiştir. Stan-isa Crnojeviç, okul sırasında (1485) Müslüman oluyor ve daha sonra İskender bey Crnojeviç olarak Osmanlı komutanlığını yapmıştır. İvan’ın büyük oğlu Prens Djuradj babasından sonra yerine kardeşi Stefan’ın geçmesini istemiş ve Türkiye’ye yerleşmiştir. Bazı bilgilere göre Türkiye’de hala onun soyundan gelenler yaşıyor.

Crnojeviç hanedanın yaptığı bu ve buna benzer hareketler bir milli günah mıdır yâda devletin korunması için kullanılan bir akıllılığın ifadesi midir? Nihayet kaçınılmaz kültürel etkileşimde ve halkların arasındaki ilişkilerde ne kadar büyük etkisi olmuştur bir objektif cev-ap istenmektedir.

Fazla uzatmak istemiyorum, bu yüzden gerçeklere önem veren ve gerçekler üzerinde konuşmaya davet edilenleri dinleyeceğiz.

Bugünkü tartışma başlamadan Büyükelçi Sayın Emine Birgen Keşoğlu’yu konuşmaya da-vet ediyorum.


11

Tradicija međusobnog poštovanja

Karşılıklı saygı geleneği

Korijeni odnosa između Turske i Crne Gore utemeljeni su u istoriji. Oba naroda su kao dio is-tog carstva stotinama godina živjela zajedno i time, konačno, dijelila istu kulturu i iste vrijednosti.

Bez sumnje, tokom istorije ovi odnosi su imali svojih uspona i padova usljed raznih ratova. Međutim, između Osmanlijskog Carstva i Crne Gore uvijek je postojalo određeno poštovanje. Obije države su odavale poštovanje vrijednostima druge države.

Naime, nakon nezavisnosti između Kraljevine Crne Gore i Osmanlijskog Carstva uspostavljeni su prijateljski odnosi dvije ravno-pravne suverene države, koji su dostigli vrhunac za vrijeme sultana Abdulhamida II.

Danas je, međutim, odnos i saradnja između Turske i Crne Gore na odličnom nivou. Turska je među prvim državama priznala nezavisnost Crne Gore 2006. godine. I danas Turska podržava na-pore Crne Gore u njenom usmjeravanju ka evro-atlanskim integracijama čime se ostvaruje sarad-nja na međunarodnim platformama.

Zajednička istorija i zajednička kultura koju dijelimo još više nas približavaju jedni drugima.

Crnogorci koji su se doseljavali u Tur-sku u različitim periodima tokom istorije čine najsnažniji most između ove dvije zemlje.

Najznačajniji zadatak svima nama je da od-nose sa ovako snažnom strukturom produbimo i učinimo raznovrsnijim.

Nesumnjivo je da će posebno proučavanje i razmjenjivanje mišljenja o zajedničkim istorijs-kim i kulturnim vrijednostima još više zbližiti ove dvije zemlje.

Türkiye ile Karadağ arasındaki ilişkiler kökleri tarihe dayanan ilişkilerdir. Her iki halk aynı imparatorluğun birer parçası olarak yüzyıllar boyu birlikte yaşamışlar ve sonuçta aynı kültürü aynı değerleri paylaşmışlardır.

Hiç şüphesiz, tarih boyunca bu ilişkiler inişli çıkışlı olmuş, savaşlar yaşanmıştır. Bunun-la birlikte Osmanlı İmparatorluğu ile Karadağ arasında her zaman bir saygı olmuştur. Her iki dev-let de bir diğerinin meziyetlerine saygı duymuştur.

Nitekim bağımsızlıktan sonra Karadağ Krallığı ile Osmanlı İmparatorluğu arasında 2 eşit egemen devlet olarak dostluk ilişkileri kurulmuş, özellikle II Abdülhamit dönemi bu iyi ilişkilerin zirvesini teşkil etmiştir.

Bugün ise Türkiye ile Karadağ arasındaki münasebetler mükemmel düzeydedir. Türkiye 2006 yılında Karadağ’ı bağımsız ülke olarak ilk tanıyan devletler arasında yer almıştır. Bugün de Türkiye Karadağ’ın Avrupa Atlantik yapılanmalarına entegrasyon çabalarını destekl-emekte, bu amaçla uluslararası platformlarda işbirliği yapmaktadır.

Ortak bir tarih ve ortak bir kültürü paylaşıyor olmamız bizleri birbirimize daha da yaklaştırmaktadır.

Muhtelif tarihlerde Türkiye’ye göç eden Karadağlılar ise iki ülke arasında en sağlam köprüyü oluşturmaktadır.

Böylesine sağlam bir altyapıya sahip ilişkilerimizi derinleştirmek ve çeşitlendirmek hepimize düşen önemli bir görevdir.

Özellikle ortak tarih ve kültürel değerlerimizin araştırılması, tartışılması her iki ül-

Emine Birgen Keşoğlu Karadağ Türkiye Cumhuriyeti Büyükelçisi

Emine Birgen Kešolu ambasadorka Republike Turske u Crnoj Gori

12


Upravo iz tog razloga napore Udruženja tursko-crnogorskog prijateljstva pozdravljam. Posebno, doprinos Foruma Bošnjaka našim odnosima izuzetno cijenim. Uvjerenja sam da će saznanja do kojeg dolazi Forum istovremeno i poboljšati već postojeće prijateljstvo između dvije države.

Sa ovim osjećanjem i ovom mišlju vas pozdrvaljam, i želim vam uspješan rad.

Svima onima koji su doprinijeli ost-varivanju ovog sastanka, naravno, prije svega Udruženju tursko-crnogorskog prijateljstva, TI-KA-i, svim učesnicima i ostalima beskrajno se zahvaljujem.

keyi birbirine şüphesiz daha da yakınlaştıracaktır. İşte bu nedenle ITK Dostluk Derneğinin

çabalarını büyük bir takdirde karşılıyorum. Özel-likle de, ikincisi yapılmakta olan Boşnak Fo-rumunun ilişkilerimize yapacağı katkıyı çok önemsiyorum. Bu forumun sağlayacağı bilgilerin yanı sıra iki ülke arasında mevcut dostluğu da pekiştireceğine inancım tamdır.

Bu duygu ve düşüncelerle hepinizi selamlıyor, çalışmalarınızda başarılar diliyorum.

Bu toplantının gerçekleşmesinde katkısı olan, elbette başta TK DD olmak üzere TİKA’ya, tüm katılımcılara ve diğer herkese sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.

Ostali protokolarni pozdravi Diğer protokol selamlamaları

U ime Ministarstva vanjskih poslova u Vladi Crne Gore skup je pozdravio Mirsad Bibović, sekretar Ministarstva. U protkolarnom dijelu skupu se obratio i gospodin Džemal Senel, pred-sjednik Federacije udruženja isljenika sa ovih prostora. Profesor Hilmi Ibar je prenio pozdrave i prezentirao mogućnosti saradnje sa Trakijs-kim univerzitetom u Edirneu (RT), dok je gos-podin Gokćen KALKAN, koordinator Programa Turske agencije za razvoj i međunarodnu sarad-nju u Crnoj Gori, inače čovjek koji sa rijetkom posvećenošću možda i najviše i najkonkretnije čini na zbližavanju dviju država i naroda, u svoje i ime TIKA-e kao suorganizatora poželio da susre-ti postanu tradicija. TIKA je glavni sponzor i ovog, kao i prošlogodišnjih susreta prijateljstva.

Na samom kraju protokolarnog dijela, učesnike skupa su pozdravili i tom prilikom prezen-tirali Zbornik izlaganja sa Prvih susreta crnogorsko-turskog prijateljstva: Mirsad Rastoder, predsjed-nik UO Foruma Bošnjaka Crne Gore i prof. Rajko Cerović, analitičar, književni kritičar i publicista.

Karadağ Dışişleri Bakanlığı adına Karadağ Dışişleri Bakanlığı Genel Sekreteri Mirsad Biboviç,

Bosna Sancak Dernekleri Federasyon Başkanı Cemal Şenel,

Trakya Üniversitesinde Profesör Hilmi İbar, (işbirliği imkânları sunmuştur)

TİKA Podgorica Koordinatörü Gökçen Kalkan, TİKA aynı zamanda geçen sene gibi bu sende sponsorluk yaptı. İki ülke arasında ilişkilerin daha yakın olması için Gökçen Kalkan en çok gayret etmiştir. Sayın Kalkan bu toplantıları geleneksel haline gelmesini dilemiştir.

Toplantı sonunda Boşnak Forumu Yöne-tim Kurulu Başkanı Mirsad Rastoder ve gazeteci, edebiyatçı, analist Rajko Ceroviç katılanlarla selamlaşarak ilk toplantının bül-tenini sundular.


13

Mirsad Rastoder,predsjednik UO Foruma Bošnjaka Crne Gore

Daleke i bliske veze

Dame i gospodo, Vase ekselencije, Uvaženi prijatelji;

Čast mi je da vas pozdravim u ime brojnih članova i saradnika Foruma, udruženja koje od av-gusta 2002. godine nastoji da objektivno sagleda i artikuliše demokratske potrebe, interese i perspe-ktive Bošnjaka/Muslimana u kontekstu evropskih stremljenja Crne Gore. Forum, kako se i na ovom skupu vidi, uspijeva da okupi istaknute stvaraoce i predstavnike političkog i državnog života, da kroz temeljito promišljanje i dijalog zajedno tražimo savremene, jasne odgovore na sve dileme koje opterećuju razvoj ukupne demokratske svijesti i razvoj demokratskog društva koje je osnov za kvalitetniju identifikaciju i pozicioniranje Bošnjaka/Muslimana i drugih naroda i nacionalnih zajed-nica u Crnoj Gori. Baveći se istorijskim temama, suočavanjem s prošlošću, zaštitom kulturne baštine ili ustavnopravnim utemeljenjem manjinskih prava, stalno ističemo važnost stvaranja političke i uku-pne društvene klime za multietničko razumijevan-je i primjenu evropskih standarda iz ove oblasti. Članovi i prijatelji Foruma, različitih nacionalnosti, nesebično podstiču kreiranje društvenog ambijenta u kome će se svaki dobronamjeran čovjek osjećati slobodno i moći da svojim identitetom osnaži uku-pnu vrijednost života u Crnoj Gori. Vjerujemo da je za to i očuvanje svakog pa i bošnjačkog nacionalnog i kulturnog identiteta izuzetno važno međuetničko upoznavanje, razumijevanje i zbližavanje na prin-cipima punog uvažavanja činjenice da zajedno konstituišemo biće naše države.

Na jednom od okruglih stolova o Misiji multi-kulturalnosti, nedavno smo podsjetili da je identitet,

kolektivno osjećanje pripadnosti nekom narodu, koje se zasniva i na samospoznaji zajedničkih vri-jednosti sa drugima, kao integrišućeg faktora. Da svako ima pravo da afirmiše te osnove, njeguje, prezentira svoje nasljeđe i bude ravnopravan sub-jekat u institucijama kulture i na crnogorskoj kul-turnoj sceni. I to sve u cilju živućeg razvoja in-terkulturalizma za savremeni identitet Crne Gore, koja u ruži vjetrova Mediterana i zaledja, na razmedji istoka i zapada, na periferiji ili pod utica-jem velikih carstava i država baštini razne slojeve civilizacija. Mi ne gajimo iluzije o samoniklosti,već spoznajno cijenimo sve uticaje koji su utkani u kulturološko biće bošnjaka, a bogami i drugih. Daleke i bliske rodbinske veze nijesu smo stvar emocija već i zlatna nit za prijateljstvo i saradnju . Cejinimo da je to dobar osnov za jačanje zdravih odnosa u svim oblastima.

U tom kontekstu s ponosom ističemo da je Forum, zdušno podržao inicijativu za osnivanje Udruženja crnogorsko - turskog prijateljstva, i što će u našim izdanjima Revije FORUM i ovaj susret i raspra-va, kao i prethodna, nastaviti svoju misiju objektivnog rasvjetljavanja prošlosti koja je dugo ogrtana mitologi-om i epskim pamćenjem. Siguran sam da i zbornik izl-aganja sa prošlih susreta nudi zrna znanja i saznanja koja nam otkrivaju riznice iz kojih se jasnije vidi blis-kost naših naroda i država. Na nama je da te vrijed-nosti iskoristimo za obostrano i zajedničko dobro u svim planovima i činjenju za evropsku budućnost. U to ime, Forum će i dalje dijalogom različitosti otvarati puteve za stvaranje prijateljstva na sve četiri strane svijeta, a sada riječ prepuštam uvaženom publicisti i analitičaru Rajku Ceroviću.

14


Rajko Cerović publicista, politički analitičar i književni kritičar

RAZBIJANJE VELIKE PREDRASUDE

Odmah da kažem da mi je izuzetno zado-voljstvo da mogu, pored ostalih sudionika ovog događaja, učestvovati u promociji speci-jalnog izdanja FORUMA, glasila o duhovnom, kulturološkom, nacionalnom identitetu i položaju Bošnjaka/ Muslimana u Crnoj Gori. Tim prije što ovo specijalno izdanje pomenutog časopisa don-osi zanimljiva izlaganja sa Okruglog stola o crno-gorsko-turskom kulturološkom i ukupnom civili-zacijskom prožimanju. Tema, svakako dovoljno zanimljiva, kako za Bošnjake tako i druge, i ne manje za pravoslavne stanovnike Crne Gore. Ra-zumije se i za građane Srbije, Makedonije, Koso-va i Bosne i Hercegovine. Moram, takođe, uputiti komplimente organizatoru pomenutog skupa Fo-rumu Bošnjaka /Muslimana

U Crnoj Gori, kako za uspješno organizovan-je već pomenutog Okruglog stola, održanog 16. maja tekuće godine, tako i za objavljivanje svih izlaganja u ovom izdanju FORUMA, a posebno za preciziranu temu koja se odnosi na crnogorsko-tursko civilizacijsko prožimanje. Pomenuti skup je, očigledno, uz učešće odabranih izlagača iz republike Turske, dobio nesumnjivi i ozbiljni međunarodni karakter.

Šta me je posebno privuklo temi Skupa, na kojem je, po mom uvjerenju, višestruko potvrđeno moje ranije razmišljanje i povremeno doticanje sličnog sadržaja u publicističkim ali i drugim tekstovima koje sam u toku dvije posljed-nje decenije objavljivao. Riječ je o jednoj velikoj predrasudi Crnogoraca, Srba, Makedonaca, pa nerijetko i Muslimana /Bošnjaka na pomenutim

prostorima. Pod ideološkim novovremenim uti-cajima, školskim programima i ukupnoj intelek-tualnoj klimi na području četiri današnje države, računajući još i Kosovo, odavno se cementiralo uvjerenje da skoro pet vjekova opstajanja Os-manskog carstva na Balkanu nije ostavilo ni-kakve tragove kulture i kreativnosti, nikakav kulturni ili prosvjetni sadržaj, pa ni elementarne pojmove kulture i pismenosti. Za taj viševjekovni period, posebno u školskim udžbenicima, ustalio se kliše po kome je riječ samo o ropstvu naših naroda pod Turcima, uz brojna pretjerivanja i falsifikate o surovosti osmanske vladavine na Baklanu. Kao da je skoro pet vjekova namjerno i nasilno brisano iz narodnog pamćenja, pa do-brim dijelom i iz domorodačke istorije kulture i civilizacije.

Raduje me što ovo specijalno izdanje FORU-MA uspijeva, bar donekle, da razbije odomaćeni stereotip o turskoj vladavini kao samo svojevrs-nom varvarstvu. Da ne govorimo o tome da se ozbiljna istorija naroda na pomenutom prostoru ne može zamisliti bez osmanlijskih, ili uže turskih izvora, da se njihova građa ne odnosi samo na is-toriju, nego i kulturu, antropologiju, mentalitet, istoriju školstva, pa ne malim dijelom i na kara-kterne osobine i navike naših ljudi pet vjekova izloženih gravitaciji prije svega, orijentalnog kul-turnog kruga Zanimljivo je, i svakako netačno, da se pojmovi kulture, kulturne baštine, čak civilizacije u najširem smislu, u svijesti domaćeg stanovništva uvijek vezuju samo za Zapad. Kul-


15

turni domet jednog naroda tako se mjeri samo dostignutim stepenom u odnosu na Zapad, a zaboravlja činjenica da smo često od tog Zapada bili beskrajno daleko da bi na nas bili prenošeni njegovi neposredni kulturni uticaji. Crna Gora je u tom smislu predstavljala svojevrstan izuzetak na Balkanu. Njen je jedan dio stoljećima živio u zapadnom kulturnom ozračju i državnoj cjelini, drugi u podlovćenskom arealu bivao najčešće bukvalno slobodan, a veliki dio današnje crnogo-rske teritorije, od početka šesnaestog vijeka pa sve do 1912. godine, bio u sastavu osmanske im-perije. Zbog toga Crna Gora može, možda jedina na Balkanu, da punih ustiju tvrdi da njena kul-tura predstavlja sintezu dva velika kulturna kru-ga: Zapada i Orijenta. Doduše, to se često kaže kao fraza, i ako pravoslavni Crnogorci, najčešće inducirani spolja, nijesu u stanju da ni katoličko nasljeđe u svome primorju prime kao vlastitu kulturnu baštinu. Još manje kulturne i druge vrijednosti osmanskog svijeta koje su ne malo doticale i slobodni dio Crne Gore. Čak i Njegoš, najveći ideološki protivnik Islama i islamizacije kad govori o Stambolu upotrebljava mnoštvo orijentalnih pojmova da bi izrazio njegovu lj-epotu. Kad god se kralj Nikola dohvati u svom djelu ljubavno-erotskog sadržaja, ne može da ne upotrebljava izraze i sintagme orijentalnog pori-jekla. Ne zaboravimo da je sevdalinka, orijental-nog izvorišta i karaktera, a na domaćem jeziku, dugo vremena predstavljala jedinu crnogorsku gradsku pjesmu. Dakle, koliko god se nadimali pravoslavnim ili opštecrnogorskim patriotizmom, folklornim kvaziepskim nasljeđem i sopstvenom uljepšanom slikom, ne možemo, baš ni u kakvom slučaju, prosto negirati u sebi kulturne i civili-zacijske slojeve Orijenta koji su nam došli, trajali i ostali osmanskom viševjekovnom vladavinom.

U sili uprošćavanja i predrasuda, tako prisutnim i u crnogorskoj javnosti, kulturni i drugi uticaji Osmanlijskog carstva vezuju se samo za etničke Turke i ako je bila riječ o imperiji na tri kontinenta koja je u sebe usisavala čitave narode, dozvoljavajući pojedincima, da, prema pokaza-nim sposobnostima, dostižu i najveće državne i

vojne položaje. To je važilo i za naš islamizirani živalj. Primjer Mehmed-paše Sokolovića rječit je ne samo u smislu njegovog hijerarhijskog uspo-na, nego i u pomaganju nekih neimarskih poduh-vata u zavičaju. Tako su islamizirani Sloveni u ruždijama i medresama izučavali ne samo tur-ski jezik, nego i persijsku i arapsku gramatiku, čime su dolazili u dodir sa drevnim istočnjačkim mudrostima i civilizacijskim vrijednostima. Gim-nazija u Pljevljima osnovana 1901. godine, dakle kako se to kaže, za turskoga vakta, bez obzira što je radila po turskom državnom programu, imala je, pored časova turskog, njemačkog i fran-cuskog jezika i nastavu maternjeg zastupljenu četiri časa nedjeljno.

Jedna, opet, velika zabluda, decenijama njegovana u domaćoj javnosti, izuzimajući ri-jetke istoričare koji su imali dodira sa turskim, odnosno osmanlijskim izvorima, odnosi se na navodni primitivni i slabo organizovani kara-kter osmanlijske vlasti, i to ne samo na Balka-nu. Ni govora. Ako se samo pažljivo pročita rad Nahija „Limski Nikšići“, gošće iz Turske Hatice Oruc, stiče se nedvosmislen utisak o efikasnoj organizaciji osmanske vlasti na našim prosto-rima. Kakva pedanterija, kako precizno admin-istrativno uređeno carstvo. Riječ je o popisima stanovništva i domaćinstava, pored ostalog, još iz 1516. godine, dakle s početka šesnaestog vi-jeka kada je osmanlijska vlast tek započinjala svoj vjekovni boravak na Balkanu. I danas, kad se kod nas pominju zemljišne knjige, turske tapi-je predstavljaju neoboriv i do kraja nesporni po-datak o zemljišnom vlasništvu. Zanimljivo je da su u 90% sela u pomenutoj nahiji svoje nazive održala i danas. Kako, zaista, izučavati istoriju ovih krajeva, migracije stanovništva, nastanak orijentalnih gradova i naselja, bez takozvanih turskih izvora? Uzalud su u nekim djelovima Balkana, poslije odlaska Turaka, spaljivane džamije i razoravana islamska groblja, paljene knjige i administrativni materijal koji se odno-sio na domaće stanovništvo. Time je uništavana i sopstvena istorija, pa nije čudo što se pome-nuti petovjekovni period doživljava u domaćoj ja-

16


vnosti kao „tabula raza“. Ni jedan narod u Evropi nema, bar u školskim udžbenicima, petovjekovnu pauzu u vlastitom razvoju, kao što je to karakter-istika nekoliko balkanskih entiteta i današnjih država.

Crna Gora, zaista, nema razloga za sličnu inferiornost prema periodu turske vladavine na Balkanu. Tim prije, što je sa Turcima vjekovima ratovala, bar onaj slobodni dio države, što se zna-la viteški ponijeti poslije dobijene bitke, prema islamiziranoj nejači koju je oružanom pratnjom uvijek odvodila do turske teritorije. Ni govora o silovanju ili sličnim zločinima, jer je kult viteštva njegovan, ali i nesebično priznavano i nepri-jateljsko tursko viteštvo.

Neki genocidni događaji, tipa zločina u Šahovićima, odigrali su se poslije nestanka crno-gorske države 1918. godine. Šahovićki grijeh, ili

njegovo odobravanje i skrivanje od javnosti, pri-pada samo ujedinjenoj SHS kraljevini.

Najveći dio tekstova objavljenih kao Zbornik u ovom broju FORUM-a čitaju se sa izuzetnom pažnjom. Kad je riječ o kulturi i prosvjeti u os-manlijskom vremenu, moram posebno istaći rad domaćeg arabiste dr Dragane Kujović koja, i drugim svojim radovima, nastoji ispuniti gotovo neobjašnjivu prazninu u domaćoj nauci.

Još jednom moje srdačne čestitke redakciji FORUM-a i za organizaciju majskog skupa i obja-vljivanje sadržaja tada održanog Okruglog stola. Još jednom čestitke za bar solidan pokušaj raz-bijanja naših fatalnih zabluda u vezi sa osman-lijskom petovjekovnom vladavinom i na velikim dijelom prostora današnje Crne Gore.


17

Dr. Hatidže OručAnkara Univerzitet

Dinastija Crnojevići u arhivima Turske

(Fonoskript izlaganja)

RASPRAVA: Uloga i značaj Dinastije Crnojević (1451-1530) u istorijskom i kulturološkom sučeljavanju i prožimanju naroda Crne Gore i Turske

S obzirom da na vrijeme nijesam bila obviještena o održavanju ovog skupa imala sam vrlo malo vremena da se adekvatno pripremim. Razmišljajući o temi koju bih mogla pripremiti o dinastiji Crnojević morala sam, prije svega, pogle-dati arhivu iz osmanlijskog perioda i vidjeti koja dokumenta postoje o dinastiji Crnojevića, s kraja 15. i početka 16. vijeka. Na žalost, u katalozima o Crnoj Gori, za navedeni period, pronašla sam samo dva deftera. Na ovim defterima je još 1953. godine doktorirao Branislav Đurđev i objavio ih u Sarajevu 1968., odnosno 1973. godine. I pored toga što su ovi defteri obajavljeni još uvjek se u Turskoj o nji-ma ne zna mnogo.

U pripremi izlaganja za ovaj skup pretražila sam i drugu literaturu koja se dotiče ovog perioda i dinastije Crnojevića. Ni tamo nijesam uspjela pronaći mnogo pisanih tragova. Ipak, pronašla sam, između ostalog, jedan esej iz 1860. godine na francuskom jeziku u kome ima nešto podataka ve-zano za dinastiju Crnojević. U tom eseju se između ostalog kaže da osmanlijska dinastija Bušatlija iz 18. vijeka, odnosno njeni veziri Mehmet Kara-paša i Mahmut-paša, vode porijeklo od Skenderbega. Pored ovog eseja pronašla sam i knjigu na osman-skom jeziku autora Mehmeda Subhija „Crna Gora i njena vojska“, koja je objavljena 1900. godine. Iz ove knjige se vidi da odnosi Porte sa dinistijom Crnojevići datiraju još iz perioda Yildirim Bajezita (1389-1402). U ovoj knjizi se, između ostalog, gov-ori i o odnosima dinastije Crnojević i Mlečana gdje

se kaže da su Crnojevići u vrijeme opasnosti od Turaka potraživali zaštitu i pomoć Mlečana.

Na osnovu raspoloživih podataka teško je sa sigurnošću govoriti o ulozi dinastije Crnojević u dešavanjima toga vremena, kao i njihovoj mogućoj vezi sa kasnijim Bušatlijama (Mahmut Paša i dru-gi). Pogotovu je u ovom trenutku teško išta više reći od onoga što je već ranije zapisao Branislav Đurđev.

Branislav Đurđev, između ostalog, navodi da je 1496. godine nasljednik Ivana Crnojevića Đurađ napustio Crnu Goru. Navodi se, takođe, da Đurađ nije sam napustio Crnu Goru već da je sa njim otišlo puno ljudi. Zatim se navodi problem preuzimanja vlasti nakon odlaska Đurađa, odnosno dilema da li njegov brat Stefan treba da preuzme vlast ili ne. Ostaje nejasno da li je on nakratko i preuzeo vlast. No bez obzira na ove nedoumice zna se da je ubrzo nakon odlaska Đurađa iz Crne Gore izvršeno njeno uređenje od strane Osmanlija.

Ovdje se ukratko treba osvrnuti i na osvajačku politiku Osmanlija. Osmanska osvajanje se mogu podijeliti na dva dijela. Prvi dio, ili korak, je vazalno vezivanje države za Osmanlije, dok drugi korak je direktno pripajanje, tj. osvajanje. Ako se tačno ne zna za ova dva procesa može se doći do pogrešnih zaključaka. Kada je riječ o vazalnom odnosu država zadržava sopstveno uređenje, međutim, kada je riječ o direktnom osvajanju izvršava se amdinistrativno uređenje od strane Osmanlija. Ovu tvrdnju potrvrđuje veliki broj deftera. Ako se

18


dođe do direktnog osvajanja i izvršenja administra-tivne podjele onda se ne može govoriti o lokalnoj samoupravi.

Ako je administrativno uređenje Crne Gore izvršeno 1497. godine, a u zakoniku se govori o Đurađevom odlasku 1496. godine, onda se može reći da je Crna Gora 1497. godine postala sastavini dio osmanlijske države i njenog timarskog sistema. Nešto kasnije će za sandžak-bega Crne Gore doći Skenderbeg Crnojević, najmalađi islamizirani sin Ivana Crnojevića.

U jednom od deftera iz ovog perioda se gov-ori o porezima koje su podanici plaćali osmanskoj državi. U istom defteru se govori i o nasilju Skend-erbeg nad narodom i o njihovim žalbama upućenim Sultanu. O kakvom je nasilju Skenderbega bilo riječi? Ako se ima u vidu činjenica da je jedna po-rodica osmanlijskoj državi plaćala porez u iznosu od 55 akča, a da je Skenderbeg, s druge strane, naplaćivao porez i na prazne baštine koje su bile upisane na nečije ime, iako nisu bile obrađivane, jer u jednoj žalbi stoji da je Skenderbeg čak na ime mrtvih upisivao baštine-imanja, sav teret plaćanja dodatnog poreza padao je na narod. „Mi plaćamo porez za baštine naših umrlih“, ističe se, pored os-talog, u ovim žalbama.

Država je na prispjele žalbe vrlo brzo reago-vala na način da je izvršila određene promjene za-kona, a ubrzo zatim uradila i novi zakon. U novom zakonu (kanunu) je stajalo da se ne smije uzimati porez na baštine koje nisu obrađivane, a ako neko želi obrađivati baštinu i plaćati porez, onda se na njega upisuje baština. Prema istom zakonu stoji da se narodu ne smije naplaćivati dodatni porez od za-konom utvrđenog.

Podaci pomenutog deftera su dragocjeni i zbog toga što nam pružaju uvid u sela koja su bila pod upravom dinastije Crnojević, kao i o njihovom ranijem imetku.

U jednom od gore pomenuta dva deftera iz perioda Skenderbega Crnojevića se govori i o tome da su ljudi koji su radili na imanjima Crnojevića uzi-mali pola prihoda, a drugu polovinu su davali Sul-tanu, dok je ostala imovina, kao što su mlinovi, i dalje pripadala Crnojevićima.

Pored ovih deftera postoje još dva deftera iz istog perioda koja nisu pronađena. Ako se oni pronađu moći će se jasnije sagledati odnosi Os-manlija i Crnojevića. Mislim da bi oni mogli biti pohranjeni u nekom od arhiva izvan Turske, možda u arhivu u Sofiji, i ja ću ih pokušati pronaći.

Na kraju bismo ukratko još nešto kazali o dva deft-era iz 1521. i 1523. godine. Prvi defter je džizje defter, a drugi je iz vremena Kanunija (Sultana Sulejmana). Deft-eri su pisani specifičnom vrstom osmanlijskog pisma gdje nema nijedne tačke zbog čega je vrlo teško razliko-vati slova, naprimjer, slovo S od slova Š, ili T od S, P i J. Pošto nema upotrebe tačaka sva ova slova su napisana isto, kao jedno slovo, što u čitanju i njihovom razlikovan-ju predstavlja ogroman problem za čitaoca i sve ostaje na njegovoj sposobnosti dobrog čitanja.

U prvom, džizje defteru, pominje se crnogorski sandžak. Drugi defter je, mislim, mnogo važniji, jer u tom defteru se nalazi kanunnama o crnogorskom sandžaku. Na početku kanunname je upisano ime emina i pisara, kao i razlog zbog čega se ona piše. Ova kanunnama je za nas važna i zbog toga što u njoj stoji kada je teritorija kojom je vladala dinas-tija Crnojević ušla u sastav osmanlijske države.

Pomenuta kanunnama nije bila prva, već je prepravljena verzija prve kanunname, što se saznaje iz teksta same kanunname. Vrlo je važno istaći da se Crna Gora kao Sandžak prvi put pomin-je u ovoj kanunnami. Crna Gora je bila mala da bi bila Sandžak. Ipak, Crna Gora je bila Sandžak, doduše samo za vrijeme Skenderbega Crnojevića, što je, zaista, specifično. Poslije Skenderbega Crna Gora će biti Kadiluk u sastavu Skadrskog sandžaka.


19

Dr.sc. Mile Bakić

DVA DEFTERA IZ VREMENA SKENDER-BEGA CRNOJEVIĆA

I. Crnojevići su četvrta dinastija što je vladala Crnom Gorom oko 80 godina. Za vrijeme Balšića bili su vlastelinska porodica sa manjim posje-dom te zahvaljujući trgovini postali su ekonomski moćna, a ubrzo glavna, odnosno vodeća politička snaga i faktor u Gornjoj Zeti, potom Crnoj Gori. Isto-rija nema pouzdanih podataka o porijeklu ove poro-dice. Ima o tome više različitih mišljenja, mislim da su sva ona naučno nepouzdana i da je ovo pitan-je velika istorijska nepoznanica. Računa se da je rodonačelnik porodice Crnojević, Crnoje Đurašević, dakle vodi porijeklo od porodice Đurašević, za koju smatraju neki istoričari da je albanskog etnosa.

Prvi poznatiji vladar ove dinastije je Stefan Crnojević (1451-1465). Vodio je mudru politiku la-viranja između Venecije, Stefana Vukšića i Kosače i Đurđa Brankovića, kako bi sačuvao samostalnost države. Bio je oženjen sa sestrom Đerđa Kastriota Skenderbega. Vodi neprekidnu borbu protiv Đurđa Brankovića i uspijeva osloboditi Crnu Goru od srp-ske dominacije. Venecija ima teritorijalne preten-zije i zauzima Primorje, a Turska istočne djelove zemlje, te u nemogućnosti da sačuva Crnu Goru od turske dominacije i osvajanja, na Vranjini 1455. godine sklapa Ugovor sa Venecijom, kojim dovodi Crnu Goru u vazalni odnos i priznaje njenu vrhovnu vlast. Zadržao je samostalnost u unutrašnjim dražavnim poslovima, Crnogorska mitropolija je os-tala nezavisna, a stoji obaveza savezništva i rato-vanja na strani Venecije.

Na crnogorski prijesto sljedeći vladar iz ove di-nastije Ivan Crnojević (1465-1490), je nastavio sa politikom svog oca Stefana savezništva sa Veneci-jom. Kao podanik, odnosno visoki državnik ove zem-

lje, titulisan je vojvodom i ima platu od 600 dukata. Nakon pada dotadašnje prijestolnice – Žabljaka Crnojevića premješta prijestonicu iz Žabljaka na Cetinje, gdje je sagradio dvor 1482. i manastir 1484. godine. Država je izložena stalnim turskim napadima, te da bi sačuvala samostalnost stupa u vazalni odnos, odnosno postaje vazalom Turske, uz obavezu plaćanja danka od 700 dukata. Da pods-jetimo, i druge zemlje u okruženju su imale sličan vazalni status: Vlaška, jedno vrijeme Austrija, Du-brovnik je plaćao danak od 12.500 dukata i dr. No, država je opstala i bila samostalna, crkva autonom-na, ali je ostala i stalna prijetnja moćnih država da Crnu Goru osvoje i prisajedine svojim državama. Treba imati u vidu da je Crnojevića država u vrijeme gospodara Ivana, odnosno njegovog preseljenja na Cetinje bila svedena, na podlovćensku Crnu Goru, koju je trebalo grčevito i po svaku cijenu vojnički braniti i politički sačuvati. U cilju očuvanja Crne Gore, male, siromašne, planinske države, gospodar Ivan Crnojević pristupa političkom pragmatizmu i vuče dva snažna dalekovida i plodotvorna politička poteza u maniru mudrih i velikih državnika. Prvi na Sultanov dvor šalje najmlađeg sina Stanišu (1485), koji je primio islam i uzeo ime Skenderbeg po imenu ujaka Đerđa Skenderbega Kastriotija, a koji kasnije postaje upravitelj, odnosno sandžakbeg Crne Gore.

Drugog, najstarijeg sina Đurđa Ivan ženi Eliz-abetom, kćerkom mletačkog plemića i diplomate Antonija Erika. Ovim je stekao blagonaklonost ovih zemalja, i donekle ublažio njihove teritorijalne as-piracije prema Crnoj Gori. Metafizički gledano, čini se, proputio je i ishodišta i puteve izgnanstva i skončavanja života kasnijih vladara dinastije

20


Crnojevića i nekih vladara kasnijih crnogorskih dinastija u inostranstvu, ako se može tako reći, pored nesloge i siromaštva najviše i najteže isto-rijske zle kobi Crne Gore, iseljavanja crnogorskog stanovništva, koje počinje od početka 16. vijeka i traje manje više do savremenog doba. Ono se os-tvaruje kroz „dvije iseljeničke zmije“, koje idu up-ravo navedenim istorijskim teritorijalnim transver-zalama: jedna preko toplih mora, tj. u zemlje bivše Mletačke Republike, a druga na sjever i istok u zemlje bivšeg Otomanskog carstva. Da podsjetimo, Ivan Crnojević je bio izgnanik, potom njegovi sino-vi vladari. Zbog podrške i vojne pomoći Mletačkoj Republici, prilikom turskog osvajanja Skadra, i što je Crna Gora bila privremeno osvojena od Turske, 1479. godine iseljava se iz Crne Gore u Mletačku Republiku i vraća se u Crnu Goru 1481. godine, kada organizuje otpor i borbu stanovništva i pono-vo obnavlja raniju crnogorsku državnost. Gospodar Ivan Crnojević je najizrasliji državnik i najmarkant-nija politička ličnost dinastije Crnojevića. Za vri-jeme njegove vladavine nastao je Zakonik Ivana Crnojevića, odnosno Sud carski i patrijarški (zakon-ski tekst od sedam članova), kojim je razgraničena i zaštićena imovina Mitropolije i Cetinjskog ma-nastira i utvrđena eksteritorijalnost crkve Crne Gore.1

Đurđe Crnojević (1490-1496) je vladar, odnos-no crnogorski gospodar, s kojim se završava vazal-stvo Crne Gore prema Turskoj, prekida i nestaje njena samostalnost i sloboda i Crna Gora potpada pod vlast Turske. Za njega se može reći, takođe, da je u datim nepovoljnim istorijskim okolnostima bio vrlo mudar i sposoban vladar. Državnom politikom, koliko je mogao odupirao se turskoj vojnoj sili, da bi na kraju svoje vladavine njoj i poklekao i 1496. godine emigrirao privremeno u Veneciju.

Vodio je računa o ranijim društvenim odnosima i narodnoj samoupravi. Pružao je podršku očuvanju ranijeg stečenog društvenog statusa crkve i po-magao je imovinom. Bio je vrhovni sudija u pitanju kada su najvažnije sudske odluke, određivao je i

1 ČedoBogićević,Pravnoistorijskirječnik,Podgorica,2010,683.

najviši sud „Sud od 24 vlastele“ 2„Uloga lokalnog zbora je postojala sve značajnija. Društvo se kre-talo ka izgradnji plemenskih organizacija“3

Sa Mletačkom Republikom nastojao je imati, koliko je to bilo moguće, povoljnije odnose vidjevši u njoj oslonac i saveznika u oslobađanju Crne Gore od Turske. Đurđe u tom smislu vuče hrabar, pre-sudan potez u njegoševskom značenju riječi „Neka bude što biti ne može“, koji se krajnje nepovoljno odrazio na dalju političku sudbinu i život Crne Gore, i njegovu ličnu, to što se priklanja planu francusk-og kralja Filipa VIII, o pokretanju u Albaniji ustanka protiv Turske. Njegova namjera biva otkrivena, te po nalogu Turske 1496. godine napušta Crnu Goru i iseljava se u Veneciju.

Njegovim velikim uspjehom i otvaranjem prve ćirilske štamparije na slovenskom jugu, koja je počela sa radom 1493. godine. „Radila je do 1496. godine i u njoj je štampano pet knjiga: Oktoih prvo-glasnik, Oktoih petoglasnik, Psaltir (s) posljedo-vanjem, Trebnik, Molitvenik i Četvorojevanđelje. To su najstarije crnogorske inkunabule. Crkvene su sadržine. Glavni štampar je bio jeromonah Ma-karije. Crnojevića štamparija je prva ćirilska na Balkanu i prva državna na svijetu (sve ranije su bile privatne)“.4

Stefan Crnojević (1496-1499), bio je turskim upraviteljem u Crnoj Gori do 1499. godine, kada po zahtjevu turskih vlasti napušta Crnu Goru.

Staniša, odnosno Skenderbeg Crnojević je bio sandžak-beg Crnogorskog sandžakata od 1513. do 1530. godine. Vladao je Crnom Gorom dosta neuspješno sa velikim otporom mjesnog stanovništva, što je rezultiralo sa njihovom pobu-nom 1519. godine, koja je ugušena vojskom okol-nih sandžakata.

2 CrnaGoraicrnogorci.SeparatizdrugeitrećeknjigedrugogizdanjaEnciklopedijeJugoslavije,CrnaGora(SRCrnaGora),Podgorica,1999,159.3 CrnaGoraicrnogorci.SeparatizdrugeitrećeknjigedrugogizdanjaEnciklopedijeJugoslavije,CrnaGora(SRCrnaGora),Podgorica,1999,159.4 NikolaRacković,Prilozizaleksikoncrnogorskekulture,Cetinje,1987,43.


21

Za doba njegove vladavine Crnom Gorom pravni položaj stanovništva Crne Gore u odno-su na okolne sandžakate bio je mnogo bolji, ukinut je timarski ištem i ostali klasični porezi. Međutim, ekonomski, odnosno društveni položaj Crnogoraca bio je težak i teško podnošljiv. Zulum vlasti, i nepodnošljivo eko-nomsko tlačenje i izrabljivanje primoravali su stanovništvo dijelom da se iseljava najčešće u krajeve oko Trebinja, Mostara, Čapljine, Du-brovnika, odnosno istočne i centralne Bosne. Sa njegovom smrću u teritorijalno adminis-trativnom smislu Crna Gora kao samostalan sandžakat je prestala postojati i pripojena je Skadarskom sandžakatu.

II. Šta su bitne značajke vladavine Crnom Gorom dinastije Crnojevića, koje bi morale u istoriji Crne Gore, imati svoje utemeljenje i biti priznate:

1. Ranija država Duklja, Zeta mijenja svoj naziv Crna Gora. Zbog čega i iz kojih razloga, mišljenja sam, istorijska je nepoznanica.

2. Crna Gora u doba Crnojevića nastav-lja istorijski i državni kontinuitet Duklje i Zete, koji će biti privremeno prekinut vladavinom Otomanske carevine, ali sa visokom državnom autonomijom, i biti kasnije obnovljen i dalje istorijski nastavljen i razvijan sa dolaskom na vlast dinastije Petrovića.

3. Crna Gora ima svoju teritoriju, koja se poklapa sa ranijom teritorijom Crne Gore. Ima-la je svoje državne simbole: pečat, te grb i za-stavu sa bijelim orlom heraldičkim znakom na crvenoj podlozi.

4. Za sve vr i jeme vladavine Crnojevića vođena je val jana i uhodana državna ad-ministraci ja. Državna administraci ja, odnosno prepiska se vodi la unutar zemlje i prema državama iz okruženja, a naročito sa: Turskom, Veneci jom, Bosnom, Du-brovnikom, Albani jom, i dr. J ir iček navodi na Ivanovu dvoru postojanje „Logofeta kao kancelara“, kao nasl jeđe rani je crno-gorske državne nit i i tradici je. O samoj državnoj kancelari j i i pisarima ima malo

Akcenti

» Defter glavarine skupljene od Crne Gore iz 1521. godine, je prvi defter o Crnoj Gori iz doba Skender – bega Crnojevića, nalazi se u Carigradskom arhivu, zaveden je pod bro-jem 106 u zbirci popisnih deftera, (greška njima ne pripada nego haračkim defterima); ima 40 listova 30 x 9 cm; pisan je pismom koje predstavlja prelazni tip ka čistom pis-mu sijakat; brojevi su označeni sijakatskom šifrom, takozvani divanski brojevi, pismo je bez dijakritičkih tačaka i jako nečitljivo...

» Na prvoj strani deftera iz 1521. godine je naslov: „Defter od glavarine (džizje) zem-lje (vilajeta) Crne Gore, koja je skupljena sa znanjem najpoznatijeg čovjeka Skendera, bega spomenutog sandžaka i carskog sluge Mahmuda, u godini devesto dvadeset šestoj“. Na zadnjoj strani stoji datum kada je defter sačinjen „Pisano 7 dana mjeseca džumada II godine 927 (15. maja 1521), u prestonici Carigradu“, kao i potpisani: „Mehmed koji je nadzirao pisanje, odnosno obračun, Kasim koji je pisao defter i na kraju Skenderbeg po čijem naređenju (znanju) je pisan defter. Defter je ovjeren od carskog deferdara time što je stavljena sultanova tugra. Prema deft-eru u upravno administrativnom pogledu Crna Gora je zemlja, odnosno vilajet u sklopu Turskog carstva, podijeljena na nahije, a one na sela i mahale. Crna Gora je podijeljena na šest nahija. Prva nahija nije označena, (to je današnja Lješanska nahija), ima 15 sela i 18 mahala. Nahija Župa obuhvata 13 sela, na-hija Malonšići 3 sela i 11 mahala. Potom sli-jede: nahija Plešivci(Plješivci) sa 15 sela, 74 mahale i jednim manastirom, nahija Rijeka ima 33 sela, 5 mahala i dva manastira, te na-hija Cernica(Crmnica) sa 12 sela, 13 mahala i jednim manastirom...

22


sačuvanih podataka, međutim, spominju se Nikola Popović – Kosi jer i Božidar Grk, logo-fet na dvoru Crnojevića, za koga bi se moglo pretpostavit i da se radi o Božidaru Vukoviću Podgoričaninu, kasni jem štamparu u Veneciji.5

Od sačuvane građe iz doba Crnojevića najpretežnije su povelje, od kojih su neke sačuvane, a o nekima ima samo pomena, to su: Povelja u kojoj Radič i Stefan Crnojević obećavaju Dubrovčanima prijateljstvo i slobodu trgovine, iz 1395. godine, Ivanova povelja o razgraničenju imanja iz 1482. godine, Povelja Ivana Crnojevića o osnivanju Manastira Svete Bogorodice na Cetinju iz 1485. godine, Ivanova povelja o granicama sela Bajice, Bjeloša i Očinića iz 1489. godine, Povelja Đurđa i Stefana Crnojevića iz 1492. godine, Povel-ja kojom Đurđe Crnojević utvrđuje međe između Kčeva, Pješivaca, Brežina i Stanisaljića od 4. no-vembra 1492. godine, Povelja kojom Đurđe daje ranije imanje Golubovcima od 14. decembra 1492. godine, Povelja kojom Đurđe Crnojević poklanja baštinu Šćepanu Malonšiću iz 1492. godine, Povel-ja kojom Đurđe Crnojević utvrđuje međe imanja datog Šćepanu Malonšiću 29. decembra 1494. go-dine, Povelja kojom Đurđe Crnojević utvrđuje gran-ice sela Građani od 26. novembra 1494. godine, Povelja u kojoj Đurađ i Stafan Crnojević utvrđuju granice cetinjskog manastira, od 1495. godine.6

Dokumenata o Crnoj Gori iz doba Crnojevića je malo kod nas sačuvano, tako da je vrlo teško pisati istoriju iz tog perioda. Zastupam stanovište da ih ima u inostranim arhivama: turskim, itali-janskim, grčkim, austrijskim, albanskim, ruskim i drugim arhivama, i da bi u njima trebalo sprovesti dugoročan i profesionalno osmišljen i od države podržan poduhvat istraživanja arhivske građe.

Dinasija Crnojevića, a posebno gospodar Ivan, odnosno Ivan-beg su od svih crnogorskih dinastija i vladara ponajviše ušli u mit, legendu, tradiciju Crne Gore. Opšte prihvaćeni narodni vođe, gospo-

5 VojislavNikčević,Crnogorskipravoslavniskriptorijumi,Arhivskizapisi,br.1-2,Cetinje,1995,17.6 BožidarŠekularac,Dukljansko-zetskepovelje,Titograd,1987,189-140.

dari, vojskovođe, slobodari. Istorija je pretapana u legendu. Njih je, u

vremenima koja su nastupala, krasio oreol po-sljednjih slobodnih vladara Crne Gore. Legenda o ovoj dinastiji, posebno o Ivanu Crnojeviću postala je pokretačka i državotvorna snaga crnogorskog naroda u borbi za nezavisnost. Narodna tradicija o Crnojevićima odigrala je značajnu ulogu u isto-riji Crne Gore kao vodeća nit jedinstva crnogor-skog naroda7. A protivnici, bolje reći neprijatelji po opstanak države, njene slobode i integriteta su bile svjetski moćne i prestižne zemlje: Turska i Mletačka Republika.

7. Vladari Crnojevića su saobrazno svojoj is-torijskoj ulozi i odgovornosti prema sopstvenom narodu provodili mudru i djelotvornu državnu poli-tiku i preduzimali vrlo mudre i dalekovide političke i diplomatske poteze, sve u interesu očuvanja svog naroda i opstanka države. Politički pregma-tizam koji nameće ugroženost od moćnih susjeda je jedna od bitnih odlika njihove državne politike te 1485. godine Ivan Crnojević šalje na dvor svog najmlađeg sina Stanišu koji prima islam i dobija ime Skenderbeg, i da starijeg sina Đurđa ženi sa Izabelom iz mletačke plemićke porodice Eriko, 1490. godine8.

8. Veličinom je ove dinastije da u uslovima stalne ugroženosti po državni opstanak i stalnih sukoba sa moćnim neprijateljima, čini uzvišene i za svako poštovanje gotovo nevjerovatne na-pore da nabavljaju i organizuju rad prve ćirilske štamparije na slovenskom jugu i prve državne štamparije na svijetu. Đurđe Crnojević ovim je po-kazao veličinu i državnu mudrost da pokaže svijetu da su u svom vremenu sa zavidnim kulturnim re-nomeom, prosvjećeni i obrazovani vladari koji su na dvoru njegovali renesansnu kulturu i umjetnost da Crna Gora je ista takvom i da kulturnim uzdi-zanjem i prosvećenošću svog naroda, može na-jbolje odoljeti neprijatelju i sačuvati narod i državu.

7 CrnaGoraiCrnogorci,Separatizdrugeitrećeknjige...,1608 CrnaGora,Biografskizapisiitragomistorijskihmijena.Priredio:NikoMartinović,1,Cetinje,2005,95.


23

Štampanjem crkvenijeh knjiga podupirana je Crkva i njena nezamjenjiva misija u čuvanju bića, integrisanju naroda i glavnog predvod-nika naroda pod okriljem „časnog krsta i slo-bode zlatne“, u vođenju stalne borbe i ratova protiv neprijatelja.

9. Dinastija Crnojevića permanentno uređuje i razvija državnu vlast, onu najvišu, ali i lokalnu, samoupravnu. Ivan i njegov sin Đurđe čine ponajviše na tom, te se stari, tradi-cionalni obrasci vršenja narodne vlasti go-tovo nijesu mijenjali, a naslijeđeno običajno pravo iz perioda vladavine ranijih dinastija nije potirano, nego je čuvano i afirmisano. Crkva je glavnim državnim stožerom uzdignu-tim na nivo najviših državnih i nacionalnih in-teresa u institucionalnom smislu je u središtu državne politike, te joj se stoga daje eksteri-torijalnost, garancija postojećih, ali u interesu ekonomskog snaženja pridodaju i novi posjedi i imovina. Važnim državnim aktima što nas-taju su Ivanov zakonik, ali i povelje, koje se odnose na državna pitanja uspostavljanja pri-jateljstva i slobode trgovine sa Dubrovnikom, razgraničenja imanja između pojedinih sela, dodjeli imanja, odnosno baštine pojedinim dužiosnicima, utvrđivanju imanja Cetinjskog manastira i dr. Ovim konceptom mnogo se postiglo u očuvanju i još višem povezivanju unutrašnjeg narodnog, odnosna.

III. Generalno gledano arhivska građa koja se čuva u arhivima, muzejima, biblioteka-ma, naučnim ustanovama, crkvama, privatnim zbirkama predstavlja arhivsku baštinu Crne Gore, koja kao cjelina je nezamjenjiv, sas-tavni dio kulturne baštine Crne Gore. Ona je nezamjenjiv i više nego dragocjen dokumen-taciono-informacioni izvor o istorijskom raz-vitku Crne Gore, a dijelom i za istoriju drugih južnoslovenskih naroda i istraživanje mediter-anske, balkanske, srednjeevropske, pa i šire evropske istorijske problematike. Arhivska građa na tlu Crne Gore u prošlosti koncentri-sala se u njenim administrativno-političkim

Akcenti

» Drugi defter Crne Gore iz doba Skender-be-ga Crnojevića je Popisni defter za Crnogorski sandžak iz 1523. godine. U Carigradskom arhivu upisan je popis Tapi-Tehrir Defterheri i zaveden pod broj 122; obima je 68 listova veličine 30 x 9 cm; uvod i kanun-nama su pisani pismom tevki, a defterski dio pismom stariji sijakat, a na istom pismu dati su uglavnom i brojevi u defteru...

» Na početku deftera dat je uvod sa invokacijom „U ime boga opšteg dobročinitelja i milostivog. Hvala bogu koji je prosvetlio naša srca svijetlom iskrenosti i dao obskrbu svim živim stvorovima: i siromahu i velikanu i koji je povod uspostavljanja reda učinio specijalnošću pera...

» Potom se kaže da je defter pisan po zapovijedi Sultana Sulejmana, da je defter – emin (pisar) bio Jakub Ibn Ali bim Džaim i da je pisar bio Hazir bin Jusuf i da je defter pohranjen u carsku riznicu mjeseca šabana 929. godine (juni/juli) 1523. godine. Ovaj defter nije harački, nego popisni, opširni katastarski defter za Crnu Goru i pripada vrsti vanrednih popisa. Učinjen je sa ciljem da is-prave učinjene pogreške i nanovo utvrdi stvarno katastarsko stanje u Crnoj Gori...

» U kanun-nami datoj na početku deftera o svemu ovome ima govora, odnosno je nesporno arhivsko i istoriografsko uporište da je crnogorska raja po-slala na Portu ljude da se žale na Skenderbega da je uveo nesnosne poreske namete, odnosno mrtve duše u defter, i oporezovao baštine za čije oporezivanje nije imao pravnog osnova, i da od Porte zatraže zaštitu. Kao odgovor na Skender-begove zulume Porta je poslala dva visoka svoja dužnosnika da po sultanovoj zapovijesti isprave njegove nepravde i nezakonitosti prema crnogor-skom stanovništvu i da sačine novi defter, ovaj iz 1523. godine...

» Ovaj defter pokazuje da je Crna Gora na početku treće decenije šesnaestog vijeka podijeljena na 8 nahija: prva nema imena, vjerovatno Lješanska, Župa, Malonšići, Pješivci, Cetinje, Rijeka, Crmni-ca, Grbalj, koja je pridodata Crnoj Gori.

24


centrima, istina ranije i više u Crnogorskom primor-ju, nego u kontinentalnom dijelu Crne Gore. Arhivs-ka građa iz doba Duklje i Zete pod upravom dinas-tija Vojislavljevića, Nemanjića, Balšića i Crnojevića je malobrojna i slabo sačuvana.

U arhivskoj građi najviših vlasti u Crnoj Gori, kao onoj crkvene provenijencije, brojna su do-kumenta na inostranim jezicima: italijanskom, njemačkom, turskom, francuskom, ruskom i dru-gim jezicima koji su bili u službenoj upotrebi u Crnoj Gori iz doba stranih uprava i sa kojima je Crna Gora održavala diplomatske odnose.

Višejezičnost dijela arhivske građe u ok-viru ukupnog arhivskog fundusa Crne Gore, kao i različitost pisama na kojima su nastala ova brojna službena i neslužbena dokumenta dodatno utiču podizanju i obogaćivanju kvaliteta i nivoa crnogo-rske kulturne baštine. Druge zemlje, arhivistički mnogo jače, nemaju ovu dimenziju svog arhivskog nasljeđa, što govori o tome da ovom pitanju mora-mo posvetiti posebnu pažnju i raditi na njenom prevođenju, sređivanju, obradi i objavljivanju.

Ovaj kvalitet arhivske građe dovodi do zaključka da je Crna Gora u svom istorijskom bi-tisanju bila na sredokraći i raskršću različitih kul-tura i civilizacija, da su se u njoj prožimale i stapale različite kulture i živjeli različiti narodi koji su os-tavili „dio sebe“ u kulturnom i istorijskom razvoju i konstituisanju Crne Gore. Crna Gora je uvijek bila mozaik različitih kultura i naroda Istoka i Zapada, i odlikovala je velika religijska i nacionalna toleran-cija i kosmopolitizam, visoka etička snaga i suživot kao način življenja njenih žitelja. Arhivska građa je dijelom i svjedočanstvo grčevite i teške borbe Crne Gore za očuvanje svoje slobode i nezavisnosti, kada su u određenim istorijskim periodima njena teritorija ili pak njeni djelovi bili pod dominacijom i upravom drugih zemalja.

Poseban kvalitet arhivske građe u Crnoj Gori, kao dijela njenih kulturnih vrijednosti i nasljeđa, je njena raznovrsnost i različitost sa diplomatičkog, odnosno arhivskog stanovišta. Zavisno od hronoloških granica, od provenijencije, konkretne administracije i sl., zastupljene su najrazličitije diplomatičke kategorije arhivske građe, kao što su:

crkvene rukopisne knjige, ljetopisi, anali, krmčije, hrisovulje, sintelije, dukale, defteri, fermani, kanuni, berati, sidžili, name, i dr.

Defteri su izuzetno važni dokumenti u arhivs-kom nasljeđu, odnosno baštini Crne Gore. To su zapisne knjige najviših turskih vlasti, ili bolje reći popisne knjige, što ih je za državne potrebe vodi-la turska administracija. Branislav Đurđev defter definiše da je „sveska, popis, registar u osmans-koj administraciji i da su se tim terminom nazivale knjige različitog karaktera“. 9 Isti autor ističe njih-ovu važnost, naročito katastarskih i haračkih deft-era za istoriju zemalja i naroda pod turskom vlašću, ukazuje na postojanje starih deftera, koji su služili osnovom za sastavljanje novih deftera i novih deft-era, koji samo konstatuju nastale promjene i novo stanje, te se popisni defteri zvanično dijele na opširne deftere, proimenični defteri u kojima su uvedeni posjedi po imenima vlasnika (domaćina), i sumarne deftere, koji se vode po naseljima, bez navođenja konkretnih podataka po pojedincima.10

Ema Miljković smatra da je riječ defter grčkog porijekla, „da u turskom jeziku ima više značenja, te da riječnik Redhouse, koji spada u najbolje rječnike sa tog govornog područja beleži sledeća značenja: sveska, beležnica, račun, popis, registar“.11

Prema općoj enciklopediji defter ili tefter (tur-ski) je „spisak, popis, registar, u osmanliskoj Tur-skoj, državni upravni registar, koji je sadržavao različite podatke (o ljudima, naseljima, zemljištima, imovnom stanju pojedinaca i porodica i dr.). Caski defter ili defterhane, vođen je za cijelu državu, a u nj su neprekidno unošeni novi podaci fiskalnog i demografskog značaja za cijelu feudalnu Tursku, kao i za novoosvojena područja. Defterdar je visoki

9 BranislavĐurđev,LamijaHadžiosmanović,DvatefteraCrneGoreizvremenaSkenderbegaCrnojevića,IISarajevo1973,17310 BranislavĐurđev,DvadefteraCrneGoreizvremenaSkenderbegaCrnojevićaI,Sarajevo1968,5611 EmaMiljković,Osmanskepopisneknjigedeftrikaoizvorizaistorijskudemografiju:mogućnostiistraživanja,tačnostpokazateljaimetodološkenedoumice,TM,XXXIV/1,Niš,januar-mart2010,365.


2525

državni činovnik koji se brine o defteru. Stoljećima je deferdar bio jedan od najviših državnih činovničkih položaja u feudalnoj Turskoj, odgovo-ran za državnu blagajnu. Početkom XIX st. Glavni državni deferdar nazvan je ministrom finansija“.

Inače defteri se u savremenu jugoslovensku nauku uvode tek preko istraživanja i radova: Bra-nislava Đurđeva, Hazima Šabanovića, Nedima Filipovića, Milana Vasića, Dušanke Bojanić, Olge Zirojević12. Razlozi su brojni: turski arhivi su bili dosta nesređeni i nedovoljno otvoreni, defteri su pisani na teško čitljivom pismu sijakatu, a posto-jao je i dosta slab državni i naučni interes za tur-skom građom i istraživanjem turskih arhiva; prva naučna komisija otposlata od države: S.Stanojević, G.Elezović, F.Bajraktarević, istraživala je Arhiv Predsjedništva Vlade, 1936. godine. 13

U istoriografskoj nauci, posebno onoj koja izučava demografska kretanja socijalnu i ekonom-sku istoriju defteri su našli svoje mjesto i značaj, a kasnije i za izučavanje prošlosti južnoslovenskih zemalja pod vlašću Turske. Kasnije interes drugih nauka prema njima se širi: diplomatika, herabdi-ka, svragistika, geneologija, onomastika, te pravo, ekonomija, lingvistika, geografija, i dr.

IV. Defter glavarine skupljene od Crne Gore iz 1521. godine, je prvi crnogorski defter iz doba Sk-ender – bega Crnojevića, nalazi se u Carigradskom arhivu, zaveden je pod brojem 106 u zbirci popisnih deftera, (greška njima ne pripada nego haračkim defterima); ima 40 listova 30 x 9 cm; pisan je pis-mom koje predstavlja prelazni tip ka čistom pismu sijakat; brojevi su označeni sijakatskom šifrom, ta-kozvani divanski brojevi, pismo je bez dijakritičkih tačaka i jako nečitljivo.14

Na prvoj strani je naslov deftera: „Defter od glavarine (džizje) zemlje (vilajeta) Crne Gore, koja je skupljena sa znanjem najpoznatijeg čovjeka Skendera, bega spomenutog sandžaka i carsk-

12 OpćaEnciklopedijaIIC-Fob,Zagreb,197713 EmaMiljković,nov.Dj.36414 BranislavĐurđev,DvadefteraCrneGoreizvremenaSkender-begaCrnojevića,I,Sarajevo,1968,

og sluge Mahmuda, u godini devesto dvadeset šestoj“.15 Na zadnjoj strani stoji datum kada je defter sačinjen „Pisano 7 dana mjeseca džumada II godine 927 (15. maja 1521), u prestonici Cari-gradu“, kao i potpisani: „Mehmed koji je nadzirao pisanje, odnosno obračun, Kasim koji je pisao deft-er i na kraju Skenderbeg po čijem naređenju (znan-ju) je pisan defter.16 Defter je ovjeren od carskog deferdara time što je stavljena sultanova tugra. Prema defteru u upravno administrativnom pogle-du Crna Gora je zemlja, odnosno vilajet u sklopu Turskog carstva, podijeljena na nahije, a one na sela i mahale. Crna Gora je podijeljena na šest nahija. Prva nahija nije označena, (to je današnja Lješanska nahija), ima 15 sela i 18 mahala. Nahija Župa obuhvata 13 sela, nahija Malonšići 3 sela i 11 mahala. Potom slijede: nahija Plešivci (Plješivci) sa 15 sela, 74 mahale i jednim manastirom, nahija Rijeka ima 33 sela, 5 mahala i dva manastira, te nahija Cernica (Crmnica) sa 12 sela, 13 mahala i jednim manastirom.

Defter pokazuje da je porez ubiran od crno-gorskog stanovništva 1520. godine, dakle godinu dana prije nego što je defter pisan. Istoriografija pouzdano je zabilježila da je odmah po turskom os-vajanju Crne Gore uveden timarski sistem i klasične rajinske baštine: ušur, harač, ispendže, i dr. Zbog otpora i pobuna stanovništva i siromaštva zemlje uvodi se filurijski sistem, odnosno plaćanje filuri-je (zlatnika) za svaku kuću i baštinu „po vlaškom običaju“. Dakle, Vlasi stočari što je bilo većinsko stanovništvo plaćali su u vrijeme Skender – bega filuriju koja je iznosila 55 akči, koja se dijelila na „... ekvivalent za harač što je pripadalo Sultanu (33 akče), i na ekvivalenat za ušur i ispendžu, što je pripadalo Skender-begu (20 akči), dok je 2 akče ostajalo skupljačima filurije, odnosno carskim haračarima“. Prema tome stanovništvo je bilo slo-bodno, za razliku u ostalim turskim sandžakatima. Ta sloboda bila je dijelom ograničena: obav-ezom plaćanja 33 akče Sultanu (harač), 20 akči Skender-begu što je novčani ekvivalent za ušur

15 BranislavĐurđev,nav.dj.4616 BranislavĐurđev,nav.dj.47

26


u ispendžu. Dalje se posve jasno vidi da je porez ispendžije plaćalo stanovništvo iz Crne Gore odb-jeglo u Zetu i pripadalo Skadarskom sandžakatu, zatim četiri manastira (na Cetinju, u Rijeci, Vranjini, Komski manastir) su plaćali porez odsjekom (mu-kat). Porodična dobra Crnojevića, mlinovi, te dobra, odnosno imanja Đurđa Crnojevića i sa njim odbjeg-lim vlastelinama (bjegunci), postali su hasa, bila su vlasništvo Stevana, potom Skender-bega.

Prema ovom defteru porez se vodi za svaku kuću i baštinu, izuzimajući museleme (53) koji su bili oslobođeni plaćanja ovih obaveza. Kuće, odnos-no baštine su upisane na ime domaćina, vlasnika, nema prezimena nego je dato ime oca, a dobar broj njih je upisan na ime ranijeg vlasnika. Porez u ovaj defter upisan je u iznosu od 53 akče, dakle 2 akče nijesu upisane muselemima, kneževima koji su od naroda prikupljali porez. Takođe, analizom teksta deftera da se vidjeti da je iznos glavarine (džizje) Sultanu od 33 akče, nije prikupljen za sva sela u Crnoj Gori, nego otprilike do polovine, tačnije do sela Pobori, Mahala, Ostojići u Crmničkoj na-hiji. O ovome Branislav Đurđev učinio je statistički proračun u kojem stoji da defter kazuje da u Crnoj Gori ima 4.582 kuće i baštine, a da je iznos glava-rine uveden za samo 2.277 kuća i baština, i prihod Sultanu bi bio oko 120.000 akči.17 Pored uvođanja plaćanja poreza na „mrtve duše“, njegovim veli-kim grijehom je i to da je od novih vlasnika tražio da plate poreze za sebe i stare vlasnike, te da za baštine podijeljene na nekoliko vlasnika, zahti-jevao je za svakog od njih plaćanje dažbine.18 Zbog ovih i drugih silnih zuluma raja „gore spomenute live“ poslala je čovjeka da se žali Sultanu da traži njegovu zaštitu i otklone učinjene nepravilnosti u defteru.

Ovaj defter da bi se pravilno i cjelovito naučno razumio, kao što tvrdi Branislav Đurđev, mora da se poveže sa defterom iz 1523. godine. Oni su jedna u naučnom pogledu cjelina, koji se uzajamno do-punjuju i povezuju, i ne mogu se jedan bez drugog

17 BranislavĐurđev,LamijaHadžiosmanović,nov.dj.17418 BranislavĐurđev,nav.dj.,48

valjano razumjeti. Pravna, odnosno administrativ-na praksa turskih vlasti je bila da raniji defter (tah-rir defteri) posluži osnovom za sastavljanje novog deftera (defteri cedid), to jest defteri koji se radi u vrijeme popisa, i u kojem se unose novonastale promjene. Kasniji defter iz 1523. godine sadrži za podlogu stari defter iz 1521. godine, kao i dvije kanun name, koje su dragocjen izvor za izučavanje ekonomskih, agro-pravnih i poreskih odnosa nasta-lih u Crnoj Gori nakon njenog podpadanja pod Tur-sku i koji su dati u prvom turskom defteru. U novoj kanun-nami Vilajeta Crne Gore prema uzvišenoj za-povijesti, na samom početku se kaže da je odmah po osvajanju u livi Crnoj Gori uveden ušur, harač i ispendže, kako Crna Gora kao krševita i siromašna zemlja nije mogla plaćati na mjesto njih uveden je porez filurija „po vlaškom običaju na svaku kuću i baštinu“, on je iznosio 55 akči, od toga 33 akče su za Sultana (carsku blagajnu) na ime harača, 20 za sandžakbega na ime ušura i ispendže, a 2 akče za prikupljanje poreza, odnosno kneževe, museleme (carske sluge koji dolaze da skupljaju glavarinu“.19

V. Drugi defter Crne Gore iz doba Skender-bega Crnojevića je Popisni defter za Crnogorski sandžak iz 1523. godine. U Carigradskom arhivu upisan je popis Tapi-Tehrir Defterheri i zaveden pod broj 122; obima je 68 listova veličine 30 x 9 cm; uvod i kanun-nama su pisani pismom tevki, a deft-erski dio pismom stariji sijakat, a na istom pismu dati su uglavnom i brojevi u defteru20.

Na početku deftera dat je uvod sa invokaci-jom „U ime boga opšteg dobročinitelja i milostivog. Hvala bogu koji je prosvetlio naša srca svijetlom iskrenosti i dao obskrbu svim živim stvorovima: i si-romahu i velikanu i koji je povod uspostavljanja reda učinio specijalnošću pera. Bože blagoslovi našeg poslanika Muhameda za čiji zagovor molimo radi iz-bavljenja i spasenja od paklene vatre. Blagoslovi njegov rod i njegove časne drugove, kojima je na nji-hovom jeziku prokomentarisao tanani smisao božje objave. Neka bog sa svima njima bude zadovoljan.

19 Isto8520 BranislavĐurđev,DvadefteraCrneGoreizvremenaSkenderbegaCrnojevića,I,Sarajevo,1968,54.


27

Na osnovu carske naredbe časnog sultana, presvijet-log cara, vladara Arapa i nearapa, onoga koji šalje pok-rove grobu božijeg poslanika i ko bi onoga koji obasipa pravdom i dobročinstvom naroda, onog kome je data vlast od boga, najvećeg vladara sultana, Sulejmana-ha-na, sina Selimovog, bog mu se smilovao i oprostio mu (grehe), produžio mu svevišnji bog vlast i moć i učvrstio njegovu sreću sve dok sunce sija među zvijezdama, pa do smaka svijeta po sudnjemu danu...“21 Potom se kaže da je defter pisan po zapovijedi Sultana Sulejmana, da je defter – emin (pisar) bio Jakub Ibn Ali bim Džaim i da je pisar bio Hazir bin Jusuf i da je defter pohranjen u carsku riznicu mjeseca šabana 929. godine (juni/juli) 1523. godine. Ovaj defter nije harački, nego pop-isni, opširni katastarski defter za Crnu Goru i pripada vrsti vanrednih popisa. Učinjen je sa ciljem da isprave učinjene pogreške i nanovo utvrdi stvarno katastarsko stanje u Crnoj Gori. Za vrijeme Skender-bega Crnojevića pravni položaj stanovništva se poboljšao. Ono je imalo svoje zemljište, odnosno baštine, a zemljišne posjede su imali i Sultan, Skender-beg i crkva, a poreze su ubi-rali sultan, Skenderbeg i neznatno muselemi (kneževi). Društveni položaj stanovništva pod Skender-begovom upravom i pored datih državnih povlastica i autonomije od strane Turske bio je težak i nepodnošljiv, što je re-zultiralo čestim pobunama lokalnog stanovništva, od kojih je posebno većih razmjera bila ona 1519. godine koja je ugušena 1520. godine oružanom intervencijom četri okobna sandžakbega sa 15.000 vojnika, kojom je Skenderbeg održan na vlasti.22 Dio stanovništva se i iseljava zbog zuluma Skenderbega i njegovih glavara i zavedene nesnošljive ekonomske eksploatacije, a manji dio zbog ovih razloga i razloga da su dobijali povoljniji materijalni i društveni status je prelazio u islam.

U kanun-nami datoj na početku deftera o sve-mu ovome ima govora, odnosno je nesporno arhivs-ko i istoriografsko uporište da je crnogorska raja poslala na Portu ljude da se žale na Skenderbega da je uveo nesnosne poreske namete, odnosno mrtve duše u defter, i oporezovao baštine za čije

21 BranislavĐurđev,LamijaHadžiosmanović,nav.dj.7322 CrnaGoraiCrnogorci,SeparatizdrugeitrećeknjigedrugogizdanjaEnciklopedijeJugoslavije...160

oporezivanje nije imao pravnog osnova, i da od Porte zatraže zaštitu. Kao odgovor na Skenderbegove zu-lume Porta je poslala dva visoka svoja dužnosnika da po sultanovoj zapovijesti isprave njegove nepravde i nezakonitosti prema crnogorskom stanovništvu i da sačine novi defter, ovaj iz 1523. godine. Osnovna stvar koja se uočava njegovom analizom je da je novi defter velikim dijelom naslonjen na stari defter iz 1521.go-dine, i da je u njemu učinio ispravke, a kanun-nama, iz njega je dijelom ispravljena i inovirana, tako da je nastala nova kanun-nama. „Nova kanun-nama vilaje-ta Crne Gore sastavljena prema uzvišenoj zapovijesti“ bez koje druga kanun nama „Kanun nama vilajeta Crne Gore sastavljena prema starom defteru“ ne bi se mogla naučno razumjeti, ni oba deftera, a koje ulaze u sastav novog turskog katastarskog deftera.

Naime, ako se pogleda sadržinski struktura ovog deftera vidi se da on ima više cjelina, odnosno sastoji se od više različitih dokumenata: na početku je dat popis sultanovnih hasova (list 4), sandžak be-govih hasova (list 5), slijedi Nova kanun-nama vilajeta Crne Gore sastavljena prema uzvišenoj zapovijesti (list 6-8), Kanun nama vilajeta Crne Gore sastavljena prema starom defteru (list 9-10); od lista 11 do lista 58 je dat defterski popis koji je uglavnom istovjetan sa popisom iz starog deftera, spisak iseljenika iz Crne Gore, naseljenih u 6 donjozetskih sela u Skadarskom sandžakatu, a pripadaju crnogorskoj raji (list 59), sli-jedi popis nahija Grbalj i Donji Grbalj koje su sultanov has od lista 60 do lista 67, a na poslednjem listu deft-era data je granica crnogorskog sandžakata prema Kotoru, Budvi i oblasti iza Bara.23

Prema ovom defteru se vidi popis sultanovih hasova (posjeda) i Sultanov prihod po osnovu filurije u Crnoj Gori za 3.151 baštinu u kuću i Grblja (prihod od filurije, solane Crnojevića, mukata, carina i dr.), 325.794 akči. (list 4). Poreski prihod sandžak-bega Crnojevića prema ovom defteru je iznosio 103.875 akči. Skender-beg je ove prihode ostvarivao od poreza na ma-nastire, vinograde, mlinove, prazne baštine, ribolove, brodove, zimovanje stoke i dr. (list 5).

23 BranislavĐurđev,LamijaHadžiosmanović,DvadefteraCrneGoreizvremenaSkenderbegaCrnojevića,II,Sarajevo,1973,73-165.

28


Ovaj defter pokazuje da je Crna Gora po-dijeljena na 8 nahija: prva nema imena, vjerovatno Lješanska, Župa, Malonšići, Pješivci, Cetinje, Rije-ka, Crmnica, Grbalj, koja je pridodata Crnoj Gori.

Sugerisali bismo kao arhivisti istoričarima na veliku vrijednost ovih deftera za onovremenu i savremenu isto-riju Crne Gore, koji su, čini nam se, da nam to istoričari ne zamjere, još uvijek ostali nedovoljno istorijski izučeni. I pravna, politikološka, ekonomska, diplomatska, lingvistička i istorijska teorijska misao imade na ovoj temi obaviti iscrpna, opširna i dugotrajna istraživanja, koja će novim i produbljenijim naučnim saznanjima ove društvene naučne discipline dodatno pogurati naprijed i afirmisati. Nauka i kultura imaju klicu, a potom plodove rađaju, tamo gdje je nastala duhovnost i duh jednog naroda, opredmećeni, potom u narodnu ili društvenu za-jednicu, koju zovemo država, preko koje su kultura i nau-ka ne samo polja izražavanja njihovog identiteta, nego najbitniji uslov istorijskog bitisanja i opstanka konkretne države i njenog naroda.

U ovom smislu pogledajmo pobliže nahiju Grbalj. Crnojevića solana je bila u Grblju, potom je to Sultanova solana. Ona je u doba Skender-bega davala godišnje 16.239 mera (muzur) soli, i prihod sultanu od 198.868 akči; dio stanovništva u Grblju su bili solari (tuzdžije), radili su na solani, zašto su bili oslobođeni plaćanja poreza (bilo ih je 300 kuća); drugi dio bili su filurdžije (260 kuća), plaćali su porez od 20.123 akči.24 Na ime carine Kotor je godišnje plaćao 5.000, Starigrad (Budva) 500, sela Karuči u nahiji Crmnica 400 akči; pri-hodi od kamenoloma, mlinskog kamena i krečane 510 akči i 4 mliina u iznosu od 400 akči.25 Posled-nji list daje podatke jako značajne za kartologe Crne Gore o granicama Crnogorskog sandžakata prema Kotoru, Budvi, oblasti oko Bara koji je „prilično oštećen i vrlo nepažljivo pisan, naročito stražnja strana“.26

Ova dva deftera valjano svjedoče, odnosno daju jasne i ubjedljive podatke da nije naučno ute-

24 BranislavĐurđev,LamijaHadžiosmanović,nav.dj.,157,15825 Isto,157,15826 BranislavĐurđev,nov.dj.59

meljena i održiva teza istoričara da je Crna Gora bila samostalna država nakon turskog prodora i os-vajanja Balkana što je i naučno dokazao Branislav Đurđev u svojoj doktorskoj disertaciji. Naučna istina je posve durgačija i zagovara stanovište da je u 16. i 17 vijeku Crna Gora bila pod turskom vrhovnom vlašću, ali da je imala naročito u 17. vijeku visoku autonomiju. (Branislav Đurđev). Ona je data Crnoj Gori za vrijeme Skenderbega koji je potomak di-nastije Crnojevića. Crna Gora je pokrajina turske države u granicama iz doba Crnojevića. Skenerbeg je njen upravljač, postavljen od najviših turskih vlasti, naslijedio je državu prema srednjevjekovnom dinastičkom pravu, kao i posjede i prihode Đurđa Crnojevića i dijela vlastele koja je sa njim napusti-la Crnu Goru. Nije imala timare i dažbine što su ih davali zavisni seljaci, nego su bili slobodni seljaci – filurdžije, koji su plaćali porez – filuriju u iznosu od 55 akči i bili su određeni da godišnje rade na solani u Grblju. Stanovništvo, koje je bilo većinski stočarsko, bilo je slobodno po pitanju potčinjenosti prema lokalnim glavarima koji su ubirali prihode od izrečenih globa, kazni, dažbina, manastira.

Ovakva visoka autonomija Crne Gore biće val-jana osnova daljeg razvoja autonomije i slobode Crne Gore, koja je mnogo doprinijela ponovnom obnavljanju i konstituisanju crnogorske države. Vi-sokoj autonomnosti Crne Gore za vrijeme Turske uprave umnogome je doprinijelo da su dinastija Crnojevića i Crna Gora u istorijskom i državničkom pogledu uživali veliki ugled u Turskoj.

Skenderbeg primanjem islama kasnije postaje turski vojnik i vojskovođa, ličnim vrlinama, hrabrošću i sposobnošću bio je ugledna ličnost u Turskoj, poseb-no u krugovima bliskim sultanu i porti. Crnogorski narod svojim slobodarstvom i hrabrošću nikada se nije mirio sa svojim podčinjenim položajem, te je činio stalne pobune i borio se za svoju slobodu dobijajući na povlasticama i autonomiji, koje su omogućile da konačno kasnije postane svoj gospodar. (Podgorica, 9. VII 2010)


29

Marijan Miljić

CRNOJEVIĆI U ISTORIJAMA CRNE GORE

DO KRAJA XIX VIJEKA

Povijesnica istorijskog i kulturološkog susre-ta, sučeljavanja, doticaja i prožimanja Crne Gore i Turske i njihovih naroda seže u višestoljetnju prošlost, zapravo u vrijeme vladavine dinas-tije Crnojevića i, možda, najvećeg zamaha moćnog Osmanlijskog carstva na Balkanu. To je vrijeme kada je Crna Gora doživjela jedno od svojih vaskrsnuća i uključujući se u „Gutembergovu galaksiju“ dodirnula nebo, kako bi rekao akademik Branko Pavićević, što je bila labudova pjesma njen-og vjekovnog postojanja sve do onog časa kad se kao feniks uzvisila iz pepela sopstvene slobode i pret-vorila u oslobodilačku buk-tinju i svjetionik okolnim narodima. Iako je sve više povećavala faktičku sa-mostalnost i nezavisnost, u međunarodnom poretku Crna Gora je formalno os-tala u okviru Osmanlijskog carstva sve do Berlinskog kongresa 1878. godine.

Osmanski period u vrijeme Crnojevića obilježili su veliki sultani, ososbito snažna ličnost Mehmeda II Osvajača.

Ekspanzija Otomanske imperije na balkansko Tropolje i nastup prema Zapadnoj Evropi nije značio samo vojnički sudar dva svijeta, Istoka i Zapada, već i njihov susret, sučeljavanje i prožimanje dvije civilizacije, hrišćanskog i islamskog kruga. I u tom

pogledu istorijska sudbina je Crnoj Gori dodijelila posebno mjesto, zajedno sa dinastijom Crnojevića koja joj je u nasljeđe ostavila ne samo svoj pečat

i velika pregnuća nego ostala u narodnom pamćenju, u narodnim legendama i epskoj svijesti, a bila je i predmet literarnih obrada.

O Crnojevićima prvi piše vladika Vasili-je Petrović, rodonačelnik crnogorske is-

toriografije i pisac Istorije Crne Gore, publikovane u Moskvi 1754.1 go-

dine. Oslanjajući se na dostupne izvore, stare ljetopise i narodno

predanje, Mavra Orbina, Marina Skadranina i cetinjske tragove

prošlosti, vladika Vasilije je prvi formirao istorijsku sliku o Crnojevićima, istina ne bez grešaka, što su njegovi nastavljači preuzimali, a neki to klupko činjenica us-pjeli i da zamrse, naročito kada se radi o rodoslovu ove slavne dinastije.

U tom smislu i kod Vasilija i kod kasnijih isto-riopisaca može se govoriti

i kroz podtemu: Crnojevići u istoriji i tradiciji ili o Crnojevićima između legende i stvarnosti.

Osnovna Vasilijeva greška je, a to je i oslobo-dilačka intencija narodne mašte, da porijeklo Crnojevića izvede iz dinastije Nemanjića, od Vu-kana i, valjda, tako se održi kontinuitet sa ranijom

1 ИсторияоЧернойГоры,Moskva1754.

Ivan Crnojević

30


prošlošću, ističući nezavisnost zetskih gospodara.Po Vasiliju, Baoša, je vladao Zetom do pu-

noljetstva sina Jovana Prvog Crnojevića, kojega je navodno otrovao Vukan (Vukašin) Mrnjavčević. Ovaj Jovan2 se oženio Marijom, ćerkom Jovana Kastriota – Emacije, koja mu je rodila sina Stefana Crnojevića. A ovaj Stefan Crnojević3 je 1421. zav-ladao Zetom i Crnom Gorom, a oženio se Vojislav-om4, ćerkom Đerđa Kastriota, zvanog Skenderbeg i sa njim 24 godine vojevao protiv Turaka u 63 bitke.5 Poslije Stefana Crnojevića, vojvode i herce-ga, zavladao je njegov sin Ivan Crnojević6, s bra-tom Đorđem (Đurđem – kod Njegoša Urošem), koji je na polju Ćemovskom 1450. izgubio bitku od turskog cara Mehmeda Silnoga (Osvajača). U toj bici je poginuo Ivanov brat. Inače, po Vasiliju, bio je oženjen Vojislavom, ćerkom Luke (Leke) Dukađina. Ona mu je rodila sina Stefana i ćerku Anđeliju, udatu za srpskog despota Stefana Slijepog (Brankovića).7 Herceg (vojvoda) Ivan Crnojević oženio se Marijom, ćerkom bana Stefa-na bosanskog, u čemu se sa njim ne slažu kasniji istoriopisci patriotske škole. Pisac prve istorije pripominje kako je taj ban Stefan vodio rat protiv svoga zeta Ivana Crnojevića, kome se nije mogao suprotstaviti. Tada je Ivan uzeo ispod Stefanove vlasti Risan, Dračevicu, Konavle, Trebinje i Popo-vo, nakon čega su se pomirili.8

Vasilije veli da je Ivan Crnojević imao dva sina (dok savremena istoriografija navodi tri) – Đorđa (Đurđa) i Stanišu i jedinicu ćerku Anu, udatu za vlaškog gospodara Radul-bega. Stariji sin Ivana Crnojevića Đorđe (Đurđe) oženio se, piše vladika Vasilije, ćerkom mletačkog dužda Muciniga (Močeniga). Mlađega sina Stanišu gos-podar Zete – Crne Gore Ivan Crnojević dao je kao

2 VasilijePetrovi’,Istorija o Crnoj Gori, Cetinje/Titograd1985,str.513 Isto,str.654 Isto5 Isto6 Isto,65-677 Isto,678 Isto

taoca turskom (otomanskom) caru Mehmedu II radi očuvanja mira, ali ga je, kako pisac kaže, „vjerolomnik Mehmed mlada poturčio i nazvao drugim Skenderbegom“.9

Prvi pisac Istorije o Crnoj Gori ističe da je Ivan Crnojević, videći kako se širi Otomansko carstvo, prenio svoj dvor iz Zete u Crnu Goru, na polje Cetinje i sagradio „predivnu mitropolitovu rezidenciju“. U to vrijeme Ivan je u Mlecima sa-gradio pravoslavnu crkvu posvećenu Sv. Đorđu od Kapadokije. Vasilije konstatuje da je Ivan Crnojević i dvor sagradio u Veneciji, a da je umro u svome dvorcu na Cetinju (1490).10

Poslije Ivana Crnom Gorom je zavladao sin mu Đorđe (Đurđe), koji umrije bez đece11, što je netačno jer njegov testament svjedoči da je imao dva sina i tri kćeri. I za druge neke podatke Vasili-ja su demantovali kasniji istoriopisci ili kritička istoriografija.

Kao, recimo, da je poslije Đurđa Crnojevića vladao njegov brat od strica, Stefan, sin onoga Đorđa (Đurđa) koji je poginuo u pomenutoj bici na Ćemovskom polju (1450).12

Taj Stefan je, po Vasiliju, imao sina Jovana, koji je, navodno, Crnom Gorom vladao do 1516. godine. Zatim je postao mletački plemić a supruga mu je bila Katarina Orija. Imali su sina Đorđa (koji je bio mletački plemić), a on Konstantina, Solomo-na i Iliju. Zatim Vasilije prati Konstantina, čije se potomstvo proteže do 1621.13

Ono što je još važno istaći jeste da Vasilije kaže da od 1516. poslije hercega Crnojevića Crnom Gorom vladaju mitropoliti koji su u borbi sa Turc-ima često u bojevima pomagali Veneciji odnosno Mletačkoj republici.

Sljedeća istorija je iz kruga guvernadura Radonjića Kratki opis o Zeti i Crnoj Gori14, koju

9 Isto10 Isto,6911 Isto12 Isto13 Isto,69/7114 Rukopisoveknjigejepredatzaštampanje


31

prof. dr Šekularac pripisuje Katarini Radonjić. Ru-kopis je iz 1774. a knjiga je publikovana 1998.

U odnosu na Vasilijevu Istoriju ovaj spis ne donosi ništa novo. I u njemu se kaže da je Staniša bio dat kao talac Mehmedu II, turskom sultanu, prema mirnom dogovoru, ali ga je samovoljno ob-rezao i preveo u islam.15

U Kratkoj istoriji Crne Gore Petra I Petrovića Njegoša (1835), iako nema suštinske razlike u odnosu na prethodne dvije povjesnice, ima i nekih novih detalja, kao recimo da Crnojevići vode pori-jeklo od Balšića, da je Stefan Crnojević imao tri sina16: Ivana, Božidara i Arvanita, nazvanog Arvanit Hrabri. U njoj se pominju Iva-nove povelje, a vladavina ovoga zetsko-crnogorskog gospodara data je podrobnije i u njoj se prvi put pominje Crnojevića štamparija, dok se, što je interesantno, Staniša sin Ivanov ne pominje.

Sima Milutinović se u svojoj Istoriji (1835) oslanja na Petra I, dajući u prilogu Ivanove gramate i pjesmu o Ivanbegu Crnojeviću i njegov-im sinovima.17 Sima kaže da je Staniši kršteno ime bilo

1774.godine,alijezadugobiozagubljen.Poštojepronađenobjavljenjekaofototipskoizdanje,kojijezaštampupripremioSlobodanRadovanovićKratki opis Crne Gore i Zete,Beograd:Srpskaakademijanaukaiumetnosti,1970.Skorotridecenijekasnijepublikovanajeknjiga:Kratki opis o Zeti i Crnoj Gori/preveosaruskogipriredioBožidarŠekularac.–Podgorica:CID,1998.15 Kratki opis o Zeti i Crnoj Gori, str.61-6316 Povjesnica Crnogorska: odabrane istorije Crne Gore do kraja XIX vijeka, priredioMarijanMašoMiljić,Podgorica1997.–UknjizijeiKratka istorija Crne Gore PetraIPetrovićaNjegoša,str.42;42-6417 SimaMilutinovićSarajlija,Istorija Crne Gore od iskona do novijeg vremena.U:Povjesnicacrnogorska,str.65-163.

Stefan i da se on uzdao da od sultana može povrati-ti svukoliku očevinu pod svoju vlast ako mu se pre-da i obeća harač plaćati. Tako je on pošao u Ska-dar sa nekoliko Crnogoraca i predao se namjesniku carevu koji ga je lijepo primio i uputio ga sultanu u Carigrad. Takođe, sultan je Stanišu rado i lijepo pri-mio, saslušao njegovu molbu, odobrio je i dao mu svukoliku Zetu na ista prava i u nasljeđe „kako mu je bilo od iskona“, pod uslovom da pređe u islam, što je on učinio zajedno sa svim Crnogorcima koji su mu bili u pratnji.18

Sima veli da je Stanišu, kad se vratio, mučila savjest, pa je vjeru prom-ijenio, te se on navod-no, iznova prekrstio i zamonašio dok su se Crnogorci koji su pri-mili islam vratili svojim kućama i bez problema zadržali novu vjeru, kao i njihovo potom-stvo. Kasnije je ono bilo oslonac otomanskoj vlasti. Milutinović daje relativno dosta prostora Đurđu Crnojeviću, njego-voj štampariji i odlasku u Italiju.

U Povjestnici Crne Gore Milorada

Medakovića (1850)19 ima nekih sitnijih razlika u odnosu na prethodne istorije i novih detalja, ali suštinske razlike nema, samo što je elaboracija ne-znatno opširnija.

Od prethodnih istorija mnogo je utemeljenija i manje romantičarska, sa solidnim naučnim apara-tom, Istorija Crne Gore Dimitrija Milakovića20, Njegoševog sekretara i kaznačeja. Prateći Njegoša po Italiji, on je u Veneciji, tragajući za podacima o

18 Isto,str.8419 MiloradMedaković,Povjestnica Crne Gore od najstarijeg vremena do 1830(uZemunu1850).-U:Povjesnica crnogorska, Podgorica1997,str.165-273.20 DimitrijeMilaković,Istorija Crne Gore, Zadar1856.Iu:Povjesnica crnogorska, str. 275-414.

Sima Milutinović

32


Šćepanu Malom, ispitivao i dokumenta koja se od-nose na Crnojeviće. Ovaj istorik je prvi (?) iznio tezu da je Staniša rodonačelnik porodice Bušatlija21, što ni do danas nije sasvim potvrđeno. Milaković je prvi svojim očima vidio testament Đurđa Crnojevića22 i na osnovu građe ustanovio njegovo potomstvo, koje se gasi 1660. godine. I posljednji Crnojević se zvao Ivan.23

Milaković polemiše sa prethodnim istoričarima i sa nekim izvorima.

I kod njega ima novih činjenica24, ali i netačnosti.

Aleksandar Andrić, Novosađanin, objavio je Istoriju Crne Gore (Beč, 1853) na njemačkom, ali mi nije bila dostupna pošto sve do sada nije preve-dena.25 Đorđe Popović u svojoj Istoriji Crne Gore (1897) piše detaljno i pregledno o Crnojevićima.26

On kaže da se Staniša zvao Stevan, a u narod-noj pjesmi Maksim.27

Đurđe Crnojević se branio ne samo mačom nego i perom. Radi održanja države i naroda os-novao je štampariju.

Po njemu, Staniša je pošto je primio islam došao na brata sa vojskom Bajazita II. Đurđe ga razbije na Lješkopolju, ali mu se učini da neće moći turskoj sili odoljeti, pa krajem novembra ili početkom decembra ostavi Crnu Goru i ode u Veneciju. Za starješinu je narodu preporučio mitropolita.

Mlečani su ga u početku lijepo primili, a posli-je ga zatvoriše, zato što je grdio sultana.

To je Đurđa ozlovoljilo pa je 1500. godine otišao sultanu, da bi ga vratio u Crnu Goru. Ali sultan mu to nije odobrio, već je u Anadoliji dobio vlastelinstvo, imanje koje mu je godišnje donosilo

21 Povjesnica crnogorska, str.301-32022 Isto,str.31423 Isto,str.31724 Isto,str.319-32025 AleksandarAndric,Geschichte des Furstenthmus Montenegro, Wien1853.26 ĐorđePopović,Istorija Crne Gore,Beograd1896.Iu:Povjesnica crnogorska, Podgorica1997,str.415-555.OCrnojevićima:str.449-452.27 Isto,str.451

25.000 aspri.Iako se ne poziva ni na kakav izvor, Đorđe

Popović, čini se maliciozno, navodi da je i Đurđe Crnojević prešao u islam.28 Taj nesrećni crnogorski Ovidije je i prvi crnogorski izgnanik, ali ne i posljed-nji. I posljednji crnogorski kralj je skončao u egzilu.

Za Stevana odnosno Stanišu kaže da je u 1514. godini, kao sandžakbeg u Skadru, dobio na upravu Zetu. I da se po njemu njegovo vladajuće područje prozvalo Skenderijom, što Ilarion Ru-varac, začetnik kritičke srpske istoriografije, ospo-rava i misli da je to po Skadru.

Popović kaže da je Skenderbeg Crnojević umro između 1526. i 1530.

Ilarion Ruvarac misli da se Ivan Crnojević zakaluđerio i kao monah Jov Crnojević umro (prestavio) poslije 29. maja a prije 1. septembra 1490. godine.29

Kritička istoriografija iz okruženja je, uz agresivna posvajanja i prisvajanja crnogorske is-torije, dosta dobro osvijetlila Crnojevića epohu, kritički i objektivno. Posebnu vrijednost i značaj imaju rezultati kritičke crnogorske istoriografije.

Ivan Crnojević je utemeljivač Crne Gore, na starim temeljima. On je tvorac i utemeljitelj ideje o državnoj samostalnosti i nezavisnosti „zemlje Crnih brda“, Crne Gore, Karadaga.

I na kraju da kažem ono što je trebalo na početku: brojne su tačke crnogorsko-turskih doti-caja kroz istoriju i prožimanja crnogorske i orijen-talne kulture, ogromno je graditeljsko, folklorno, etičko i jezičko nasljeđe.

Ali sigurno da je prva, i početna, epoha Crnojevića, bez obzira na tragičan kraj ove dinas-tije i hazarsku sudbinu Crne Gore kroz nekoliko stoljeća.

A most između Turske i Crne Gore su upravo naši crnogorski Bošnjaci-Muslimani koji podjedna-ko baštine i crnogorsko i orijentalno nasljeđe, kao ontološko jezgro nacionalnog bića.

28 Isto,str.45129 IlarionRuvarac,Montenegrina: prilošci istoriji Crne Gore,2.izd.–Zemun,1899.iu:Povjesnica crnogorska, str.457-686;str.586.


33

Sait Š. Šabotić

DINASTIJA CRNOJEVIĆ U ISTORIJI MITROPOLITA

VASILIJA PETROVIĆA

Mitropolit Vasilije Petrović je bio prvi Crnogorac koji se zainteresovao za prošlost Crne Gore i to njegovo interesovanje rezul-tiralo je pojavom prve „Istorije o Crnoj Gori“, koja je objavljena 1754. godine u Petro-gradu, na ruskom jeziku. „Istorija o Crnoj Gori“ mitropolita Vasilija Petrovića obuhvata pregled prošlosti Crne Gore i Crnogoraca od XII vijeka do 1750. godine. Koliko dugo je mitropolit Vasilije pisao „Istoriju...“ teško je precizno utvrditi, ali se na drugoj strani može pouzdano reći da je posljednje poglav-lje pisano tokom 1753. godine.1 Ovo djelo posvećeno je grofu Mihailu Ilarionoviču Vo-roncovu, državnom vicekancelaru, prvom tajnom savjetniku ruskog imperatorskog dvo-ra.2 Neposredni politički cilj zbog koga je ono nastalo bio je da se Crna Gora predstavi kao jedina slobodna zemlja na Balkanu i dokaže njena vjekovna nezavisnost, a mitropolit Vasilije kao jedini autentični predstavnik vlasti u njoj.3 Prema ocjenama mnogih

1 IstorijskileksikonCrneGore(unarednimnapomenamakoristićemoskraćenicuILCG),knj.3,Podgorica2006,697.2 Zapotrebeovogradakoristilismoizdanje„IstorijeoCrnojGori“,kojejeobjavljenouediciji„KnjiževnostCrneGoreodXIIdoXIXvijeka“uizdanjucetinjskog„Oboda“iz1996.godine.3 GligorStanojević,MitropolitVasilijePetrovići

izučavalaca ovog djela Vasilijeva „Istorija o Crnoj Gori“ je zapravo politički memorandum u kome je štivo istorijskog sadržaja poslužilo da se politički ciljevi ostvare putem jedne uljepšane slike koja je ponuđena moćnom ruskom dvoru.4 Radilo se o tome da je mit-ropolit Vasilije shvatio da njegova „Istorija...“ treba da ima političku, odnosno praktičnu upotrebnu vrijednost.5 Svojim djelom on je želio da da do znanja ruskom dvoru da Crna Gora u budućnosti treba da postane glavni oslonac ruske politike na Balkanu, a Crnogo-rci najvjerniji sljedbenici Rusije.

Prvo pitanje koje se logično nameće za svakog istraživača jeste na osnovu kojih izvo-ra je mitropolit Vasilije Petrović napisao svoj pregled prošlosti Crne Gore. Podsjećanja radi on je to djelimično učinio na osnovu pre-voda „Kraljevstva Slovena“, Mavra Orbina, a većim dijelom na osnovu građe koja je nasta-la u vijeku čiji je on savremenik bio, u prvom redu na osnovu političkih spisa koji su se nalazili u Cetinjskom manastiru – gramate, mitropolitska prepiska, razne povelje i sl., ali i na osnovu tradicije i predanja. Intere-

njegovodoba(1740-1766.),Beograd1978,107-108.4 GligorStanojević,MitropolitVasilijePetrovićinjegovodoba(1740-1766.)...,108.5 ILCG,knj.2…,377.

34


santno je dodati da on sam na jednom mjes-tu kao izvor podataka spominje i „Istoriju o Skenderbegu“.6 Autor „Istorije o Crnoj Gori“ na samom početku svog djela daje podatke o Crnoj Gori naglašavajući da se ona ranije zvala jedinstven-im imenom Zeta, koje je dobila po rijeci Zeti, a u teritorijalnom po-gledu obuhvatala je prostor oko Skadarskog jezera – od Morače do Bojane, Šestane, Krajinu, Crmnicu, primorsku zem-lju, Paštroviće, Grbalj, Lušticu, Krtole, Lješeviće, Maine, Kotor, Katunsku nahiju, Riječku nahiju, Bjelopavliće, Rovčane, Bratonožiće, Vasojeviće, Kuče, Klimente, Kas-trate, Grude i Škrijelje. Prvi crnogorski vladari bili su, kako tvrdi mit-ropolit Vasilije, Balšići. Sve do njihove pojave Zeta je bila sastavni dio Srpskog carstva u čijem je sastavu ostala do smrti Stefana Sil-nog. Nakon poraza na Marici, kako dalje piše mitropolit Vasilije, „Srblji postaviše kneza Lazara sebi za gospodara“.7 Tom izboru nije prisustvovao zetski i crnogorski herceg, koji je u to vrijeme bio Baoša, sin Stracimirov, koji je vojvodstvo primio poslije Jovana Prvog hercega „koji je pak poticao iz porodice

6 Autor“Povijesti o Skenderbegu”jeMarinBarletiSkadranin,katoličkisveštenikuSkadru,vrloobrazovanidobarpoznavalacklasičneliterature–Cicerona,Salustija,ValerijaMaksimaitd.Njegovodjelo„Povijest o Skenderbegu Crnojeviću na svetom kršćenju nazvanom Đurađ“jeustvariromansiranabiografijasaelementimabesjede.Djeloseprviputpojavilo1510.godinenalatinskomjeziku(BožidarŠekularac,CrnogorskianaliiliCetinjskiljetopis,Cetinje1996,27,24).7 VladikaVasilije,Istorijaiknjiževnost,priredioipreveoBožidarŠekularac,KnjiževnostCrneGoreodXIIdoXIXvijeka,Obod,Cetinje1996,43.

kneza Vukana, sina Simeona Nemanje, i zvao se Jovan Prvi Crnojević“.8 Dakle, to je prvi pomen Crnojevića u djelu mitro-

polita Vasilija. Prema ovom vrlo nejas-nom iskazu proizilazi da je Vasilije Petrović porijeklo Crnojevića izveo od Nemanjića, iako to nije tačno. Na drugoj strani autor nam jasno uka-zuje da je Baoša vojvodstvo primio

poslije Jovana Prvog Crnojevića, koji je jedno vrijeme imao vlast

u svojim rukama i prepus-tio je Baoši, što potvrđuju i rečenice koje slijede. Naime, interesantno je navesti kako mitropolit Vasilije vidi kraj dinastije Balšića. On o tome saopštava sljedeće: „Baoša je Zetom vladao do zrelos-ti sina Jovana Crnojevića.

Ovaj Jovan se oženio Marijom, ćerkom Jo-vana Kastriota-Emacije, kneza od Menestra i Kastorije, koja mu je rodila sina Stefana Crnojevića. Ovaj Stefan godine 1421. poče da vlada Zetom (i) Crnom Gorom. U tome Baoša preminu...“.9

Drugi pomen Crnojevića u „Istoriji o Crnoj Gori“ odnosi se na Ivana Crnojevića, koji se pominje kao vladar koji je pomogao srpskom despotu Stefanu Slijepom koji je došao u Crnu Goru, a Ivan Crnojević ga oženio svo-jom sinovicom „gospođom Anđelijom, koja mu rodi dva sina: arhiepiskopa Maksima (i) Jovana despota“.10 Nastavljajući dalje izlaganje o Crnojevićima, mitropolit Vasilije navodi da je iste, dakle 1421. godine, Stefan Crnojević putovao u Napulj radi dogovora s napuljskim kraljem, i tamo proveo pune dvije

8 VladikaVasilije,Istorijaiknjiževnost...,43.InteresantnojenaovommjestupodsjetitidasuBalšićikoristilititulu„dominus“–gospodar,aneherceg.9 VladikaVasilije,Istorijaiknjiževnost...,47.10 VladikaVasilije,Istorijaiknjiževnost...,46.

Mitropolit Vasilije Petrović


35

godine, tako da se u domovinu vratio 1423. godine. Nakon tih događaja uslijedila je Ste-fanova ženidba sa Vojisavom, ćerkom Đorđa (Đerđa) Kastriota, zvanog Skenderbeg, sa kojim je Stefan zajedno vojevao protiv Tura-ka pune 24 godine i uspio da ih potuče u uk-upno 63 bitke.11

Stefana Crnojevića je naslijedio sin Ivan Crnojević, koji je zemljom upravljao za-jedno sa bratom Đorđem (Đurađem). Ivana Crnojevića kao gospodara Zete, mitropolit Vasilije tituliše titulom „hercega“.12 Na sa-mom početku svoje vladavine Ivan Crnojević je, kako nas izvještava mitropolit Vasilije, doživio poraz na Ćemovskom polju 1450. godine od turskog cara Mehmeda Silnog,

11 SuprugaStefanaCrnojevićabilajeMarija,kćiIvanaKastriota(IstorijaCrneGore,knjigadruga,odkrajaXIIdokrajaXVvijeka,tomdrugi(CrnaGorauvrijemeoblasnihgospodara),Titograd1970,282;ŽarkoŠćepanović,KratkaistorijaCrneGore,Podgorica2002,91).12 StefanCrnojevićjezauslugeučinjeneMletačkojrepublicisredinomXVvijeka,dobioodmletačkogsenatatitulukapetanaivojvodeGornjeZete(JagošJovanović,IstorijaCrneGore,drugo,ispravljenoidopunjenoizdanje,Cetinje-Podgorica1995,44).Ujednomdokumentuizjula1451.godineStefanaCrnojevićamletačkiduždFrancFoskolonaziva“Velikomožni vojvoda Stefan Crnojević“–„magnificus Stephanus Cernoevich Vajvoda“(DimitrijeMilaković,IstorijaCrneGore,prvopresnimljenoizdanje,Kragujevac1995,59).IvanCrnojevićjeodsvogocanaslijediotitulu“veliki vojvoda”ikoristiojedošezdesetihgodinaXVvijeka,nakončegapočinjekoristitititulu“gospodar”.NikolaMarčelo,mletačkidužd,ujednompismuiz1473.GodineseobraćaIvanuCrnojevićusljedećimriječima:„Velikodični i moćni gospodin Ivan Crnojević, gospodar u stranama gornje Zete i naš vojvoda“–„Magnificus et potens dominus Juanus Cernoevich, dominus in partibus Xentae superioris ac Vajvoda noster“(DimitrijeMilaković,IstorijaCrneGore...,63).UnarodnojtradicijiIvanCrnojevićjepoznatpodimenomIvan-begCrnojević.

a da stvar bude još teža i gora, u toj bici je poginuo Ivanov rođeni brat Đorđe Crnojević, inače zet Leke Dukađina. Iza Đorđa ostali su, prema mitropolitu Vasiliju, sin Stefan i ćerka Anđelija. Riješen da i u tako teškim trenu-cima produži lozu Crnojevića, Ivan je stupio u brak sa Marijom, kćerkom bana Stefana bosanskog. Iako mu je Ivan bio zet, Stefan je ratovao protiv njega, ali neuspješno. Ivan je uspio da mu preotme Risan, Dračevicu, Konavle, Trebinje i Popovo polje. U braku sa Marijom Ivan je imao sinove Đorđa i Stanišu i kćerku Anu, koja se po prispijeću udala za vlaškog vojvodu Radul-bega.

U svom daljem izlaganju o sudbi-ni Crnojevića, mitropolit Vasilije iznosi pojedinačne podatke o Ivanovim potomcima, pa tako za starijeg sina Đorđa kaže da se oženio kćerkom mletačkog dužda Muciniga (Močeniga), dok je Ivan zbog očuvanja mira na granicama prema Osmanskom carstvu bio prinuđen da svog mlađeg sina Stanišu da kao taoca turskom caru Mehmedu II. Međutim, kako to kaže mitropolit Vasilije, turski vladar je „mladoga (Stanišu) poturčio i nazvao drugim Skenderbegom“.13 Tako teški trenuci u Ivanovom životu i njegovo realno sagledavanje situacije u kojoj se Osmanli-jsko carstvo neprestano širilo, natjerali su ga da svoj dvor iz Zete prenese u Crnu Goru, na polje Cetinje, gdje je mitropolitu sagra-dio predivnu rezidenciju. Istovremeno, Ivan Crnojević je, po odobrenju Mlečana, uspio da u Veneciji podigne dvor i crkvu posvećenu velikomučeniku Đorđu od Kapadokije. Pre-ma svjedočenju mitropolita Vasilija, Ivan Crnojević je umro u svom dvoru na Cetinju.

Izlažući dalje hronologiju dinastije Crnojević, mitropolit Vasilije, kaže da je Ivana naslijedio sin Đorđe (Đurađ), koji je umro bez potomstva. Prema mitropolitovom

13 VladikaVasilije,Istorijaiknjiževnost...,47.

36


saznanju Đorđa je naslijedio brat od strica Stefan, kome se posrećilo da ima sina Jo-vana, koji će Crnom Gorom vladati poslije smrti svoga oca do godine 1516.14 Na-kon 1516. godine Jovan je, naime, postao mletački plemić i stupio u brak sa Katarinom Orijom, sa kojom je imao sina Đorđa, kome je Venecija takođe priznala plemićku titulu. Đorđe Jovanov je, prema mišljenju mitropol-ita Vasilija Petrovića, imao tri sina: Konstan-tina, Solomona i Iliju. Najstariji Konstantin je preminuo u Mađarskoj. Supruga mu je bila mletačka plemkinja od roda Kontarina i u br-aku sa njom imao je sina Jovana. Pomenuti Jovan je bio u braku sa mletačkom plemkin-jom Orestom Valerisom i od njih je bio Viktor Crnojević, čija je supruga bila Jelena Balbo, sa kojom je imao sina Jovana Crnojevića, koji je 1621. godine kao mletački plemić „bio na glasu“.15 Kazivanje o Crnojevićima mit-ropolit Vasilije završava rečenicom: „U Crnoj Gori hercezi Crnojevići vladahu do godine 1516. Od te iste godine umjesto hercega vladaju mitropoliti, i mnogo puta pomagahu Mlečićima protiv Turaka za vrijeme rata na Kipru, Kritu i Amoreji (Moreji)“.16 No, iako je tako završio svoje kazivanje o jednoj dinastiji i njenim članovima, iz prethodne rečenice se praktično vidi da je mitropolit Vasilije imao određenih saznanja o Crnojevićima i nakon prestanka njihove vladavine.

Sagledavajući sve naprijed izloženo, on-ako kako nam je to saopštio mitropolit Vasili-je kao autor prve „Istorije o Crnoj Gori“, koja je nastala 224 godine nakon silaska sa vlasti poslednjeg Crnojevića, valjalo bi kritički, a vezano za dinastiju Crnojević, odgovoriti na nekoliko pitanja, u prvom redu na sljedeća:

U kojoj mjeri je mitropolit Vasilije istoričar, a u

14 VladikaVasilije,Istorijaiknjiževnost...,48.15 VladikaVasilije,Istorijaiknjiževnost...,48.16 VladikaVasilije,Istorijaiknjiževnost...,48.

kojoj političar kada govori o Crnojevićima?Koji njegovi navodi su uvjerljivi, a koji pred-

stavljaju neistinite ili nepotpune informacije o Crnojevićima?

Kako nas mitropolit Vasilije obavještava o uz-dizanju Crnojevića?

Kojeg od vladara dinastije Crnojević poseb-no ističe, odnosno o kome saopštava najviše podataka?

Kako sagledava odnose Crnojevića sa Turcima?

Kako mitropolit Vasilije vidi kraj dinastije Crnojevića?

Šta kaže o istorijskoj ulozi ove dinastije?

Većina istoričara koji su se bavili djelom mitro-polita Vasilija Petrovića je saglasna u

ocjeni da je on kao istoričar dosta pouzdan kada govori o prošlosti Crne Gore u srednjem vi-jeku. Kada govori o Crnojevićima, međutim, mit-ropolit Vasilije Petrović već na samom početku započinje sa nedovoljno provjerenim podacima koji se odnose na njihovo porijeklo, da bi nešto kasnije pokazao da nedovoljno poznaje potomstvo Ivana Crnojevića, a time i ukupnu genealogiju i tačan re-doslijed vladara koji su se smjenjivali na prijestolu, što je sveukupno doprinijelo njegovom predstav-ljanju kao nepouzdanog istoričara. Naime, prema onome što danas pouzdano znamo, Crnojevići su pripadali dijelu siromašne vlastele koja je vodila porijeklo od katunskih starješina. U doba Balšića oni su posjedovali selo Oblik u Zabojani i dva sela u skadarskom kraju, da bi njihov značajniji us-pon započeo u doba prvog pada srpske Despoto-vine 1439. godine.17 Prema zvaničnom rodosl-ovu Crnojevića njihov predak je Crnoje Đurašević, dok mitropolit Vasilije, kako je već navedeno kao preteču navodi Jovana Prvog Crnojevića.18 Nadalje,

17 ŽarkoŠćepanović,KratkaistorijaCrneGore...,91.18 GlavniposjediCrnojevićajošuvrijemevladavinedinastijeBalšićabilisusmješteniokoLovćena,aporednjihtusubilaiselaupriobaljuSkadarskogjezera(ŽivkoM.Andrijašević/Šerbo


37

Stefan (Stefanica) Crnojević je počeo upravljati Ze-tom od 1426., a ne od 1421. godine kako to navodi mitropolit Vasilije. Na drugoj strani, sagledavajući Vasilijev tekst iz političkog ugla, a uzimajući u obzir vrijeme i razloge njegovog nastanka, lako se uočava da se radilo o političaru vizionarskih moći, koji je stvar umio da predstavi onakvom kakvom je zamišljao. Samo zaključivanje da su vlast u Crnoj Gori nakon Crnojevića preuzeli mitropoliti, zapravo je pokušaj da se stvar državnog trajanja predstavi u kontinuitetu i moćnoj Rusiji stavi do znanja da kao važan međunarodni faktor, ne smije dozvoliti da jedna zemlja sa tolikom slobodarskom tradici-jom bude pod tuđinskom vlašću.

Što se tiče podataka o uzdizanju Crnojevića, autor – mitropolit Vasilije, ne iznosi nikakve neposredne podatke o njihovom uzdizanju, bilo političkom, bilo ekonomskom. Međutim, posred-no bi se moglo zaključiti sljedeće: s obzirom na to da ih veže za Nemanjiće, mitropolit Vasilije ne-nametljivo govori da su Crnojevići kao dio ondašnje vlastele unekoliko posjedovali političku moć, koja im je omogućila i ekonomsko uzdizanje.

Među ličnostima iz dinastije Crnojević, mit-ropolit Vasilije je nešto veću pažnju posvetio Ivanu Crnojeviću shavatajući da je i vrijeme u kome je on upravljao Crnom Gorom bilo ispunjeno burnim i po Crnu Goru prelomnim dešavanjima, a da je Ivan bio ličnost koja je trebala da odgovori istorijskom trenutku. Ipak u pogledu naklonjenosti i davanja posebnog mjesta nekome od vladara iz dinas-tije Crnojević, lako se može zaključiti da je autor više naklonjen Stefanu, nego Ivanu Crnojeviću. Sam podatak da je Stefan ratovao protiv Turaka 24 godine i pobijedio ih 63 puta, dovoljno govori o tome. Ali, da li je to sasvim tačno? Prema onome što nam o periodu vladavine Stefana Crnojevića saopštava dr Gligor Stanojević, reklo bi se da saopšteni podatak nije tačan. Stanojević na jed-nom mjestu navodi: „Za života Stefana Crnojevića nijedna veća turska vojska nije udarila na Zetu.

Rastoder,IstorijaCrneGoreodnajstarijihvremenado2003,Podgorica2006,37.).

Sultanovi napadi bili su usmjereni prema srpskoj despotovini, Bosni i Albaniji, gdje su se koplja lo-mila uglavnom pod Krojom...“.19 Razlog za veću naklonjenost prema Stefanu, nego prema Ivanu Crnojeviću leži u činjenici da mitropolit Vasilije, iako je moguće znao, nije bio sklon da prizna da je Ivan u dva navrata (prvi put 1471, a drugi put 1481. godine), prihvatio vazalne obaveze prema Osmanlijskom carstvu i time zapravo pokazao vojničku nemoć svoje države u jednom trenutku. To su, pored sučeljavanja na bojnom polju, bili prvi znaci prožimanja dviju suprotstavljenih strana, koji će, nešto kasnije biti intenzivniji. Na drugoj strani Stefan nikako nije napuštao svoju zemlju u trenu-cima njene ugroženosti od strane Osmanlija, čime je uspio da sačuva slobodu i svome nasljedniku ostavi u nasljeđe teritorijalno neokrnjenu državnu teritoriju.

Na ovo se nadovezuje i naše sljedeće pitanje koje se odnosi na sagledavanje odnosa dinastije Crnojević prema Osmanskom carstvu, onako kako ih je predstavio mitropolit Vasilije. Iz saopštenja mitropolita Vasilija proizilazi da je Stefan Crnojević vodio ogorčenu borbu protiv osmanlijskih osvajača, a da je Ivan Crnojević bio prinuđen da zbog ofan-zivne snage i uspona moći Osmanlijskog carstva, izvede dva krupna poduhvata – da radi očuvanja mira žrtvuje svog sina Stanišu, šaljući ga kao za-logu mira sultanu i da svoju prijestonicu premjesti sa Žabljaka prema nepristupačnom Cetinjskom polju. Mitropolit Vasilije pominje da je Staniša bio „mlad poturčen“, ali se ni u jednom trenutku ne izjašnjava o posljedicama tog čina, niti Stanišu vidio kao budućeg gospodara Crne Gore. Isto tako on se ne izjašnjava ni o potezu gospodara Ivana Crnojevića, tj. niti ga osuđuje zbog čina davanja u zalog sina Staniše, niti ga hvali zbog ispoljen-og političkog pragmatizma.20 Kako je Staniša na

19 IstorijaCrneGore,knjigadruga,odkrajaXIIdokrajaXVvijeka,tomdrugi(CrnaGorauvrijemeoblasnihgospodara),Titograd1970,283.20 InteresantnobiuovomkontekstubilocitiratiistoričaraJagošaJovanovićakojinajednommjestuzaključuje:„Poslije smrti Ivana Crnojevića nastao je

38


sultanov dvor otišao sa dijelom vlastele, koja je takođe prihvatila islam, kojim činom je zapravo ot-voren jedan dug i snažan istorijski proces, koji će ostaviti snažan pečat na civilizacijsko trajanje Crne Gore, mitropolit Vasilije mu nije pridao nikakav značaj, ne pominjući ga ni u smislu prožimanja dvi-je kulture i civilizacije. Dodajmo ovim zapažanjima još jedno koje se odnosi na sklapanje braka Ivano-vog sina Staniše sa mletačkom patricijkom iz po-rodice Erico, za šta je Ivan prethodno morao dobiti sultanovu saglasnost.21 Drugi potez crnogorskog gospodara Ivana Crnojevića – premještanje prije-stonice, mitropolit Vasilije vidi kao nužnost radi očuvanja državne niti. Nužnost je pojačana dijelom koji govori o brizi gospodara za mitropolita, jer vla-dar u prijestonom gradu mitropolitu podiže „predi-vnu rezidenciju“. Posredno bi se ta misao mogla protumačiti i kao svojevrsno odavanje priznanja gospodaru Ivanu Crnojeviću zbog njegove brige za duhovnog predvodnika svog naroda.

Kraj dinastije Crnojević mitropolit Vasili-je je opisao tako što je naveo da su Crnojevići vladali do 1516. godine, a da je nakon toga vlast prešla na mitropolite, što se u stvarnosti nije zbilo. Navedimo samo da je nakon smrti Velikog vojvode Ivana Crnojevića juna 1490. godine, u trenutku dok se Cetinju približavala svatovska svita i nevjesta Đurđa Crnojevića, novi gospodar Crne Gore postao Ivanov sin Đurađ. Promjenu na crnogorskom prestolu priznao je osmanlijski sultan i novom vlada-ru potvrdio ista prava koja je imao njegov prethodnik. Đurađ je upravljao sve do 1496. godine. Pri kraju svoje vladavine upleo se u antiosmanlijske planove francuskog kralja Karla VIII, zbog čega mu je sultan Bajazid II

sukob među njegovim sinovima. Najmlađi od njih, Staniša, pošao je u Carigrad, poturčio se i dobio ime Skender beg. To je bila vrlo česta pojava među feudalcima balkanskih država u srednjem vijeku...“ (JagošJovanović,IstorijaCrneGore...,50).21 ŽarkoŠćepanović,KratkaistorijaCrneGore...,103.

uputio ultimativni poziv – ili da odmah dođe u Carigrad, ili da u roku od tri dana napusti Zetu. Đurađ je izabrao drugu mogućnost i 1496. godine se našao u Veneciji. Bio je to kraj državne nezavisnosti Crne Gore, iako se u njoj zadržao Đurađev mlađi brat Stefan sve do 1499. godine pomažući sultanu auto-ritetom prezimena vladarske porodice, da se u zemlji održi mirno stanje.22 Iako je Đurađ računao na pomoć Mletačke republike, ona je izostala. Đurađ se tajno vratio u Crnu Goru krajem 1499, nakon čega je na poziv Skadar-skog sandžak-bega pošao u Skadar, odakle je bio upućen u Carigrad. U Carigradu je od sultana uzaludno tražio obnavljanje vazalnih obaveza. Umjesto toga bio mu je dodijeljen spahiluk u Anadoliji, gdje je on doživio 1514. godinu, nakon čega o njemu nema podataka u dostupnim izvorima. Godine 1513. sultan Selim I je odlučio da za sandžak-bega Crno-gorskog sandžaka imenuje islamiziranog sina Ivana Crnojevića, Stanišu, koji je na-kon konverzije uzeo ime Skender-beg. On će Crnom Gorom u sultanovo ime upravljati sve do 1530. godine.23 Nakon Skenderbegove smrti sultan Sulejman Veličanstveni nije imenovao novog sandžak-bega, već je ukin-uo crnogorski sandžak, i njegovu teritoriju pripojio susjednom Skadarskom sandžaku. Time su nestali i poslednji tragovi dinastije Crnojević.

Uz sve navedeno mitropolitu Vasiliju bi se mogla uputiti i zamjerka što je u njego-voj „Istoriji o Crnoj Gori“ izostala autorova ocjena istorijskog značaja i uloge dinastije Crnojević u istoriji Crne Gore.

22 ŽivkoM.Andrijašević/ŠerboRastoder,IstorijaCrneGore...,73-74.23 Skender-begovpečatjeimaodvoglavogorlaCrnojevića,aonsepotpisivaokao„sandžak crnogorski i vsoj dioklitijanskoj zemlji gospodin“.


39

Sait Š. Šabotić

OSMANLIJSKI NOVAC U CRNOJ GORI U DOBA CRNOJEVIĆA

Intenzivni prodori osmanlijske vojske prema području današnje Crne Gore sredinom XV vijeka, doveli su do pada pod osmanlijsku vlast većeg broja trgova i manjih gradskih naselja. U vrijeme vladavine Crnojevića u periodu od 1451. do 1490. godine, pod osmanlijsku vlast pali su sljedeći gra-dovi na današnjem području Crne Gore: Brskovo, Budimlja, Nikolje i Bihor (1455.), Medun (1456.), Pljevlja i Onogošt (1465.), Podgorica (1474.)1, Žabljak, Drivast i Danj (1478.), Risan (1481.), Novi (1482.).2 Većina tih naselja ležala je uglavnom na važnim raskršćima i putnim komunikacijama, tako da je njihovo zauzimanje bilo izuzetno značajno za uspostavljanje kontrole na širem području. U tom periodu stanovništvo Gornje Zete nije bilo naročito brojno. Prema raspoloživim podacima njegova brojnost iznosila je do 3.000 kuća.3 Prisustvo nove države, jedne sasvim nepoznate religije za hrišćansko pravoslavno stanovništvo i jedne sas-vim drugačije civilizacijske tradicije, neminovno se moralo odraziti na vrlo različite načine na tlu koje je priznalo osmanlijsku vlast.

U uslovima dodira, prožimanja i zajedničkih istorijskih trenutaka, u svakodnevnom životu

1 TurciseuPodgoriciprviputpominju1466.godine,alisenjihovostalnoprisustvouovomgradumožepratititekod1474.godine(IstorijaCrneGore,knj.3,tom1(unarednimnapomenamaICG3/1),Titograd1975,25.2 ICG,3/1...,503.3 NapodručjuGornjeZeteiStareCrneGorebezCrmnice,krajemXVvijekaiprvedvijedecenijeXVIvijekabilojeoko2.800kuća,štodajeosnovazapretpostavkudaihnijebilovišeniudobaStefanaCrnojevića(ICG,2/2...,Titograd1970,281).

izmiješanog stanovništva rađale su se nove vri-jednosti stvorene na bazi naizmjeničnog uti-caja jedne kulture na drugu. Brojni ostaci i tragovi tih prožimanja prisutni su i danas na tlu Crne Gore u oblasti odijevanja, ishrane, kulture stanovan-ja i uopšte gra-diteljstva, usmenog stvaralaštva, to-ponimije i sl.4 Jed-na od kopči koja je u vrijeme uprave Crnojevića, a i kas-nije, čvrsto poveziva-la hrišćansko i islamsko stanovništvo bila je novac.

Novac je kroz istoriju imao vrlo značajnu ulogu. Materijal od koga je novac izrađivan predstavljao je materijalnu vrijednost novca, dok je vrijednost nov-ca kao prometnog sredstva predstavljala njegovu funkcionalnu vrijednost. Materijalna i funkcionalna vrijednost novca uveliko su uticale na ekonomsko i finansijsko povezivanje različlitih predjela i naroda koji su ih nastanjivali. Prostor današnje Crne Gore je još od antičkih vremena bio šarolika pozornica na kojoj su bile prisutne metalne i papirne vrste novca, čije je kovanje, odnosno emitovanje, isključivo pri-padalo državnim autonomnim vlastima ili vladari-

4 VrlointeresantanradoorijentalnomuticajunaBalkanunapisalajeistoričarkaOlgaZirojević.Vidi:OlgaZirojević,IshrananaBalkanu–orijentalniuticaj,Almanah,33-34,Podgorica2006,77-95.

40


ma kao njihovim oličenjima.5 Iako su Balšići, kao predstavnici druge crnogorske dinastije, kovali svoj novac, u vrijeme njihovih nasljednika Crnojevića na prostoru Crne Gore cirkulisale su monete mnogih drugih država. Tu su, prije svega, bili prisutni du-kati, zatim perperi, dinari, a i druge monete. Kako je crnogorski vladar Ivan Crnojević upravljao Zetom – Crnom Gorom u vrijeme intenzivnih os-manlijskih prodora prema centralnom i zapadnom dijelu Balkana, tj. u periodu od 1464/65. do 1490. godine, imao je i tu istorijsku sudbinu, zajedno sa svojim nasljednicima, da osmanlijski novac već od sredine XV vijeka bude uveliko prisutan na crnogo-rskom tlu.

Kovanje novca u Osmanlijskom carstvu započelo je od 1328. godine za vrijeme vladavine sultana Gazi Orhana koji je upravljao od 1326. do 1362. godine. Taj novac dobio je ime „akča“, od riječi „ak“ što znači bijel, bijeli novac, jer se zapra-vo radilo o sitnom srebrnom novcu, čija je težina iznosila 0,965 do 1,1 gram.6 Na tlu Evrope za ovu monetu će se ustaliti ime „aspra“ ili „jaspra“. Veličina ovog novčića iznosila je 18 mm.7 Što se tiče drugih odlika ovog novca moglo bi se dodati da je na njegovom aversu bilo ispisano ime sultana, a na reversu mjesto gdje je bio iskovan i obično prva godina sultanove vladavine. Posredstvom Osman-lija na tlu Crne Gore tokom XV vijeka bio je prisutan i novac nazvan „para“, čija je kolijevka bio Egipat.8 Pored akče i nešto kasnije groša, u vrijeme uprave Crnojevića u upotrebi je bio i zlatni turski novac „altun“ težine 3,43 gr, veličine 18-21 mm i finoće 965. Ta vrsta novca je kovana poslije 1454. go-dine i na zapadu je bila poznata pod imenom „sul-

5 BožidarŠekularac,Razvojcrnogorskenumizmatike,Zbornikradovasanaučnogskupa„NovacuCrnojGori“,Cetinje2007,22.6 AbdulahŠkaljić,Turcizmiusrpskohrvatskom-hrvatskosrpskomjeziku,Sarajevo1985,78.7 DraganaKujović,OpticajturskognovcauCrnojGori,Zbornikradovasanaučnogskupa„NovacuCrnojGori“,Cetinje2007,169.8 DraganaKujović,OpticajturskognovcauCrnojGori...,170.

tanija“, „šerifija“ ili „ešrefija“.9 Turski bakarni sitni novac poznat pod imenom „mangir“, ponegdje i „mangura“, takođe je cirkulisao na tlu Crne Gore.10 Kovanje mangira takođe je započelo u vrijeme sul-tana Gazi Orhana i on je ostao u upotrebi do XVII vijeka. Težina mangira je bila 0,9 – 3,32 gr, a u vri-jeme vladavine sultana Ahmeda I (1603-1617.) kre-tala se od 9,4 – 12,1 gr.11

Kada je Ivan Crnojević prvi put 1471. godine priznao vazalne obaveze prema sultanu Mehm-edu II El-Fatihu, prihvatio je i obavezu da na ime godišnjeg danka sultanu isplaćuje iznos od 700 du-kata, što je za njegovu državu predstavljalo znatno finansijsko opterećenje.12 Taj podatak jasno ukazu-je da su na tlu Crne Gore u tom periodu u velikom obimu još uvijek u opticaju bili mletački dukati, koje je i sam vojvoda Ivan dobijao od mletačke Sinjori-je. Naime, pomažući mletačkim vlastima da 1469. godine uguše pobunu u Grblju i Paštrovićima, Ivan Crnojević je za uzvrat od vlade u Veneciji dobio na upravu Grbalj, Paštroviće i Crmnicu, uz obavezu da ubira prihode za Mlečane, koji su mu za to dali proviziju u iznosu od 600 dukata godišnje, dok je ra-nija provizija Crnojevića povećana sa 600 na 1.200 dukata.13 Isto tako, kada je Ivan Crnojević po drugi put 1481. godine priznao vrhovnu vlast osmanlijsk-og sultana Bajazida II Pravednog, obavezao se da će na ime godišnjeg danka Porti isplaćivati iznos od 700 dukata.14 Za uzvrat Porta mu je ostavila unutrašnju autonomiju. Pomeni mletačkog novca u

9 DraganaKujović,OpticajturskognovcauCrnojGori...,171.10 AzemKožar/IvanBalta,Pomoćnehistorijskenauke,Tuzla2003,239.11 DraganaKujović,OpticajturskognovcauCrnojGori...,171-172.12 ŽarkoŠćepanović,KratkaistorijaCrneGore,Podgorica2002,94;ŽivkoM.Andrijašević/ŠerboRastoder,IstorijaCrneGoreodnajstarijihvremenado2003,Podgorica2006,38.13 ŽarkoŠćepanović,KratkaistorijaCrneGore...,94.14 ŽivkoM.Andrijašević/ŠerboRastoder,IstorijaCrneGore...,40.


41

izvorima iz doba Crnojevića i njego-vo prisustvo u svakodnevnom životu stanovništva, te vrlo blagonaklon stav vojvode Ivana, govore i o tome da je au-tonomija data Crnoj Gori od strane osman-lijske centralne vlasti, podrazumijevala i ostavljanje unutrašnjih sloboda u domenu finansijskog života države Crnojevića. Da-kle, mletački novac je na tlu Crne Gore našao vrlo čvrsto uporište, koje će akča nešto značajnije poljuljati početkom XVI vijeka.

Nakon smrti Velikog vojvode Ivana Crnojevića juna 1490. godine, u trenut-ku dok se Cetinju približavala svatovska svita i nevjesta Đurđa Crnojevića, novi gospodar Crne Gore postao je Ivanov sin Đurađ. Promjenu na crnogorskom pres-tolu priznao je osmanlijski sultan i novom vladaru potvrdio ista prava koja je imao njegov prethodnik. Autonomna prava su se odnosila i na oblast ekonomskog života, što je i dalje omogućavalo prisustvo mletačkog novca na tlu Crne Gore. Đurađ je upravljao sve do 1496. godine. Pri kraju svoje vladavine upleo se u antiosmanlijske planove francuskog kralja Karla VIII, zbog čega mu je sultan Bajazid II uputio ulti-mativni poziv – ili da odmah dođe u Cari-grad, ili da u roku od tri dana napusti Zetu. Đurađ je izabrao drugu mogućnost i 1496. godine se našao u Veneciji. Bio je to kraj državne nezavisnosti Crne Gore, iako se u njoj zadržao Đurađev mlađi brat Stefan sve do 1499. godine pomažući sultanu auto-ritetom prezimena vladarske porodice, da se u zemlji održi mirno stanje.15

Nakon pada pod osmanlijsku vlast, Crna Gora je bila ubrzo popisana (prije 5. marta 1497. godine). Za stanovništvo su bile uvedene sljedeće obaveze: harač, ušur

15 ŽivkoM.Andrijašević/ŠerboRastoder,IstorijaCrneGore...,73-74.

Akcenti

» U vrijeme vladavine Crnojevića u periodu od 1451. do 1490. godine, pod osmanlijsku vlast pali su sljedeći gradovi na današnjem području Crne Gore: Brskovo, Budimlja, Nikolje i Bihor (1455.), Medun (1456.), Pljevlja i Onogošt (1465.), Podgorica (1474.), Žabljak, Drivast i Danj (1478.), Risan (1481.), Novi (1482.). ...

» Iako su Balšići, kao predstavnici druge crnogorske di-nastije, kovali svoj novac, u vrijeme njihovih nasljed-nika Crnojevića na prostoru Crne Gore cirkulisale su monete mnogih drugih država. Tu su, prije svega, bili prisutni dukati, zatim perperi, dinari, a i druge monete. Kako je crnogorski vladar Ivan Crnojević up-ravljao Zetom – Crnom Gorom u vrijeme intenzivnih osmanskih prodora prema centralnom i zapadnom dijelu Balkana, tj. u periodu od 1464/65. do 1490. godine, imao je i tu istorijsku sudbinu, zajedno sa svojim nasljednicima, da osmanlijski novac već od sredine XV vijeka bude uveliko prisutan na crnogor-skom tlu.

» Kada je Ivan Crnojević prvi put 1471. godine priznao vazalne obaveze prema sultanu Mehmedu II El-Fatihu, prihvatio je i obavezu da na ime godišnjeg danka sultanu isplaćuje iznos od 700 dukata, što je za njegovu državu predstavljalo znatno finansijsko opterećenje. Taj podatak jasno ukazuje da su na tlu Crne Gore u tom periodu u velikom obimu još uvijek u opticaju bili mletački dukati, koje je i sam vojvoda Ivan dobijao od mletačke Sinjorije. Naime, pomažući mletačkim vlastima da 1469. godine uguše pobunu u Grblju i Paštovićima, Ivan Crnojević je za uzvrat od vlade u Veneciji dobio na upravu Grbalj, Paštroviće i Crmnicu, uz obavezu da ubira prihode za Mlečane, koji su mu za to dali proviziju u iznosu od 600 du-kata godišnje, dok je ranija provizija Crnojevića povećana sa 600 na 1.200 dukata. Isto tako, kada je Ivan Crnojević po drugi put 1481. godine priznao vrhovnu vlast osmanlijskog sultana Bajazida II Pravednog, obavezao se da će na ime godišnjeg danka Porti isplaćivati iznos od 700 dukata.

42


(desetina), ispendže (dažbine hrišćanske raje „gospodaru zemlje“) i ostale rajinske obaveze. U brdovitim krajevima je, po svoj prilici bila uvede-na filurija, tj. obaveza davanja po jednog zlatnika od domaćinstva. Dodajmo tome da je 55 srebrnih akči činilo jedan zlatni dukat.

U periodu od 1498. pa sve do 1513. godine narod Crne Gore, kao zasebne oblasti pod nad-zorom skadarskog sandžak-bega, pred osmanli-jskim vlastima zastupao je njeguški knez Aleksa Božidarević. Zavođenjem osmanlijske vlasti jače se uticalo i na monetarne prilike u Crnoj Gori, što je zapravo značilo mnogo veće prisustvo osman-lijskog novca. Ovdje bi bilo veoma interesantno reći da su solane u Grblju, koje su vladarskoj porodici Crnojević donosile znatne prihode, u vrijeme zavođenja osmanlijske vlasti bile veoma zapuštene. Osmanlijska vlast ih je 1498. i 1503. godine očistila i nakon toga ponovo je započela eksploatacija soli u njima. Sve solane pripadale su sultanskom hasu. Prihodi sa njih iznosili su po obimu 16.259 mjera, a po vrijednosti u novcu 194.878 akči godišnje.16

Prema jednoj vijesti od 17. aprila 1510. go-dine skadarski sandžak-beg je došao u Podgori-cu sa namjerom da „silom uzme po 22 aspre od svake porodice zbog građenja u Carigradu..“,17 iz čega se jasno vidi da su među stanovništvom u opticaju aspre već bile uzele maha.

Ubrzo po njegovom dolasku u Crnu Goru, venecijansko Malo vijeće odlučilo je da mu sredinom decembra 1513. godine akče pret-vori u dukate,18 vjerovatno iz razloga da bi mu pokazali da je Mletačka republika još uvi-jek jak politički i vojni faktor na Balkanu, koji je zainteresovan za svaku vrstu saradnje, a i iz razloga da bi mu se posredstvom novca što više približili u cilju plasiranja svog uticaja. Skenderbegovim dolaskom na vlast, došlo je

16 ICG,3/1...,562.17 ICG,3/1...,25.18 ICG,3/1...,27.

Za uzvrat Porta mu je ostavila unutrašnju au-tonomiju, uključujući i autonomiju finansijskog života u državi...

» Nakon smrti Velikog vojvode Ivana Crnojevića juna 1490. godine, u trenutku dok se Cetinju približavala svatovska svita i nevjesta Đurđa Crnojevića, novi gospodar Crne Gore postao je Iva-nov sin Đurađ. Promjenu na crnogorskom prestolu priznao je osmanlijski sultan i novom vladaru pot-vrdio ista prava koja je imao njegov prethodnik...

» Đurađ je upravljao sve do 1496. godine. Pri kra-ju svoje vladavine upleo se u antiosmanske pla-nove francuskog kralja Karla VIII, zbog čega mu je sultan Bajazid II uputio ultimativni poziv – ili da odmah dođe u Carigrad, ili da u roku od tri dana napusti Zetu. Đurađ je izabrao drugu mogućnost i 1496. godine se našao u Veneciji. Bio je to kraj državne nezavisnosti Crne Gore, iako se u njoj zadržao Đurađev mlađi brat Stefan sve do 1499. godine pomažući sultanu autoritetom prezimena vladarske porodice, da se u zemlji održi mirno stanje.

» U periodu od 1498. pa sve do 1513. godine narod Crne Gore, kao zasebne oblasti pod nadzorom ska-darskog sandžak-bega, pred osmanlijskim vlasti-ma zastupao je njeguški knez Aleksa Božidarević.

» Godine 1513. sultan Selim I je odlučio da za sandžak-bega Crnogorskog sandžaka imenuje is-lamiziranog sina Ivana Crnojevića, Stanišu, koji je nakon konverzije uzeo ime Skender-beg. On je u Crnu Goru došao krajem 1513. godine i u sultano-vo ime ostao na upravi sve do svoje smrti 1530. godine.

» Nakon Skenderbegove smrti sultan Sulejman Veličanstveni nije imenovao novog sandžak-bega, već je ukinuo crnogorski sandžak, i njegovu teri-toriju pripojio susjednom Skadarskom sandžaku. Time su nestali i poslednji tragovi dinastije Crnojević.


43

do promjene pravnog položaja stanovništva tj. do ukidanja timara, hasova, ušura i ostalih rajinskih obaveza, a za čitavo stanovništvo je bila uvedena obaveza plaćanja filurije u iznosu od 55 akči od svake kuće, od koga su 33 akče pripadale sultanu, 20 sandžak-begu, a dvije sakupljačima filurije. Filu-rija je bio porez koji je plaćalo stanovništvo koje se bavilo stočarstvom, dok su ušur, harač i ispendže bile dažbine namijenjene zemljoradnicima. Prema zapažanju istoričara Živka M. Andrijaševića, to i nije bio veliki izdatak. Tu konstataciju Andrijašević je potkrijepio podatkom da je npr. u susjednoj Al-baniji za 55 akči moglo da se kupi 200 kg pšenice, dok su na crnogorskim pazarima za 60 akči mo-gla da se kupe dva ovna.19 Isto tako, prema za-pisima jednog Dubrovčanina, početkom XVI vi-jeka, ljudi su obično dnevno trošili 1,5 akču, dok je šoljica crne kafe u Carigradu koštala 1 akču.20 Carski prihod od filurije od kuća i baština u užoj Crnoj Gori, iznosio je 122.859 akči. Skenderbegov godišnji prihod iznosio je prema defteru iz 1523. godine 103.875 akči, od kuća i baština 65.020 akči, a bilo je i prihoda od šuma, mlinova, vinogra-da i drugog, što je ukupno iznosilo 87.624 akče.21 Dodajmo ovome i podatak da je prema defteru iz 1523. godine najveće zaduženje imao manastir Sv. Nikole na Vranjini, 650 akči, dok je Cetinjski man-astir bio zadužen sa svega 187 akči. Kanun-name i sudska dokumenta iz treće decenije XVI vijeka kao glavni novac u opticaju pominju akču, a takođe i kao glavnu obračunsku jedinicu.22 I cijene poljo-privrednih proizvoda su u tom periodu izražavane u akčama. Istaknimo samo da su u nahijama Pod-gorica i Skadar oko 1530. godine pojedine cijene po tovaru izgledale ovako: pšenica, sočivo, nohut,

19 ŽivkoM.Andrijašević/ŠerboRastoder,IstorijaCrneGore...,75.20 VukVinaver,Pregledistorijenovcaujugoslovenskimzemljama,Beograd1970,47;DraganaKujović,OpticajturskognovcauCrnojGori...,170.21 ŽarkoŠćepanović,KratkaistorijaCrneGore...,113.22 BrankoBanbić,NovacuCrnojGorido1906.godine,Zbornikradovasanaučnogskupa„NovacuCrnojGori“,Cetinje2007,33.

bob i grahorica koštali su po 38 akči, raž i proso po 20, a zob, pirovina i kukolj po 18 akči. Medra šire koštala je 5,5 akči, a tovar oraha 24 akče.23 U isto vrijeme u Budimlji, Zloj Rijeci i Peći pšenica, sočivo, nohut, bob i grahorica, bili su jeftiniji za po dvije akče po tovaru.24

Značajna uloga turskog novca u vrijeme up-rave Skender-bega Crnojevića, pored poreske, ogledala se i u trgovini, naročito u carinskom režimu. Osmanlijske akče i dukati korišćeni su za isplatu novčanih taksi, za isplatu plata državnim činovnicima, za trgovinu sa drugim krajevima Carstva i susjedstvom i sl. Pored toga novac se ko-ristio i u običajno-ceremonijalne svrhe, kao npr. za kićenje žena. Taj običaj i danas je prisutan u po-jedinim krajevima Crne Gore među pripadnicima bošnjačko-muslimanskog stanovništva.

Nakon Skenderbegove smrti sultan Sulejman Veličanstveni nije imenovao novog sandžak-bega, već je ukinuo crnogorski sandžak, i njegovu teritori-ju pripojio susjednom Skadarskom sandžaku. Time su nestali i poslednji tragovi dinastije Crnojević. Na drugoj strani, osmanlijski novac ostao je u upotrebi na prostoru Crne Gore i nakon njihovog silaska sa istorijske pozornice, s tim što je u pojedinim peri-odima mijenjao svoju vrijednost. Kako na jednom mjestu ističe orjentalistkinja Dragana Kujović, os-manlijski novac je bio dovoljno „prilagođen i ot-voren da dopusti, u cilju ostvarivanja određenog interesa i uspješne trgovinske razmjene, i protok stranog novca“,25 što je uveliko doprinosilo bržem razvoju unutrašnjeg tržišta i bržem protoku raznih roba i novčanog kapitala.

23 ICG,3/1…,572.24 ICG,3/1...,572.25 DraganaKujović,OpticajturskognovcauCrnojGori...,173.

44


Čedomir Drašković

CRNA GORA OD PATRIOTSKOG USHIĆENJA DO SVEOPŠTE

DEGRADACIJE

Crna Gora je imala veliki hendikep što su nje-ni duhovni horizonti, a samim tim i njena ukupna kulturna i istoriografska valorizacija bili potpuno podređeni sindromu kosovske frustracije, imagi-narnom predanju, usmenoj tradiciji, guslarskoj i događajnoj narodnoj pjesmi (za razliku od motivs-ki uopštene, umjetničke narodne pjesme) – kao dnevnom i tekućem, doziranom i manipulativnom informisanju, i ciljanom sugerisanju i projektovan-ju „stvarnosti“ i budućnosti. Usmeno predanje (uz popovska „masla i bdenije“), bilo je dugo jedini ob-lik kulturnog stvaralaštva, i jedina forma preko koje se mogao izraziti talenat i sposobnost, iskazati sopstveno gledište i shvatanje, moralno načelo.

Crnu Goru su dugo organizovali i vodili crkve-ni velikodostojnici, pa je to svakako uslovilo da se ona dosljedno i isključivo priklanjala vjeri (pravo-slavnoj), kao prvoj i posljednoj liniji odbrane, kao forsiranoj kohezionoj i oslobodilačkoj simbiozi tzv. jednoplemenih naroda – kao bastionu i vrt-logu strasti, koji je nametao klerikalno rodoljublje i vjersku netrpeljivost, i nacionalistički motivisao hrabrost: u stilu – „Neka bude borba neprestana…, do istrage turske ili naše“. Ne baveći se ratnom i vjerskom taktikom Stevana Nemanje, nove (stare) zametke forsiranja vjerskih antagonizama i ani-

moziteta u Zeti nalazimo u prvoj polovini XV vijeka, počev od Jelene Balšić i njenog sina Balše III, koji je slijedio „nezdrave prohtjeve svoje majke“, jer su se oni – namećući i agresivno šireći pravoslavlje – nekontrolisano zalijetali, priželjkujući vaskrs dinas-tije… Da bi na kraju izgubili sve: i lično, i porodično, i dinastičko.

Nemanjićki period Zeti je donio snažni proces feudalizacije – prvo u župskim, pa onda i u planin-skim i stočarskim krajevima. Raspadom države srpskog cara Dušana, feudalna (lokalna) vlastela – prvo Balšići, a zatim Crnojevići – sve snažnije preuz-imaju inicijativu, stalno ratujući međusobno, a po-tom i sa Mlečanima, Turcima, bosanskim banom… U enormno dramatičnim i teškim okolnostima, pred snažnim nadiranjem turskog imperijalnog feudal-izma, uslijedila je neočekivana kulturološka i isto-rijska, podlovćenska oaza Crnojevića. Poslije kojih nailazi period uglavnom neinventivnog i anemičnog vladikata (sa vladikama na čelu Crne Gore iz raznih crnogorskih plemena), a zatim – preko dvije sto-tine godina mudrih i energičnih Petrovića – koji su vaskrsli i romantičarski proslavili Crnu Goru – ali je i definitivno isturili i ostavili na vjerskoj, kul-turnoj, i državnoj vjetrometini, u čeljustima okrutnih pravoslavno-hegemonalnih manipulacija. Svodeći

Od vremena Balšića i Crnojevića u Crnoj Gori veoma je prisutan religijski zanos – kao pozitivna nacionalna kategorija, ali i kao retrogradno-tragični nanos prošlosti. Daleko od mudrosti da im je „vrijeme majstorsko rešeto“, pravoslavna crkvena dogma na Balkanu opasno inklinira militantnim političkim ciljevima – „patriotski“ prednjačeći u nacionalnom i religioznom satanizovanju inovjer-nog okruženja. Do kad Crna Gora da bude poprište importovane vjerske destrukcije!?


45

„slovensku Spartu“ i „kolijevku slobode“ na arhaičnu srpsko-rusku priču, pa na obični srpski i svetosavski prirepak – sa stalno žarućim i otvorenim tzv. srpskim pitanjem Crne Gore!? Kao njenim životnim i sudbins-kim pitanjem, nacionalnim i državnim! Koje se stalno „istražuje“ i „dokazuje“ – odnosno „kanonski“ i sve-tosavski iznova podgrijava i „bratski“ aktuelizuje. I po već tradicionalnom načertaniju pravoslavnog, srp-skog hegemonizma, podjednako energično i opasno (i, naravno, potpuno paušalno) pokušava rješavati – počev od izvorne, Karadžićeve teze „Srbi svi i svu-da“, do kasnije razrađenog projekta „Svi Srbi u jed-noj državi!“. Kako 1918., tako i 1989. godine: olako zanemarujući crnogorske patnje i poniženja između dva svjetska rata, kao i „bratoubilačku“ katastrofu iz Drugog svjetskog rata, i bestijalne posljedice potpu-no apsurdnog „rata za mir“…

Srpska pravoslavna crkva, koja je dugo tavorila (u objektivnoj poluizolaciji, kao institucija turskog feudalnog sistema), dočekala je svoje vrijeme, da na razvalinama dva velika imperijalna sistema, turskog i austro-ugarskog, kao državna religija ponese pije-montski – u stvari, nemanjićki, imperijalni barjak Ve-like Srbije. Sa jednakom ostrašćenošću ka zadatom cilju, slično kao u vrijeme njihovog rodonačelnog osvajača – razvijavajući sličnu tenziju i magmu, ko-liko god su joj to prilike dozvoljavale.

Na drugoj strani nešto slično: površno i patetično tumaranje Crnogoraca u „hiljadugodišnju slavnu crnogorsku istoriju“… Naivno i tragikomično, jer zvanična Crna Gora – ni ranija, niti ova obnovljena – nije sistematično i programski, počev od prosv-jetiteljskog i kulturnog uzdizanja, do cjelovitog i re-alnog istoriografskog valorizovanja, uglavnom činila ništa konzistentno i programski osmišljeno. Umjesto da forsira civilizacijski preporod crnogorskog društva – temeljnim kulturnim preobražajem, i objektivnim vaspitno-obrazovnim reformama, u kontekstu kritičke istoriografske sinteze – u ovom trenutku Crna Gora kao da sama sa sobom igra žmurke: predajući se političkoj nadi raznih „evropskih i evro-atlanskih integracija“. Dok još uvijek dezorijentisano tuma-ramo po ogromnim prostranstvima slovenofilskih i panslavističkih jalovišta…

Što mi, u prosjeku, znamo o toj „slavnoj hiljadugodišnjoj istoriji“? Prije svega, o

Vojislavljevićima, Balšićima, i Crnojevićima? Veoma malo, ili u prosjeku – suštinski i funkcionalno – pre-malo, gotovo ništa. O Crnojevićima tek nešto više, zahvaljujući Ivanu Crnojeviću, njegovoj jedinstvenoj borbi za Crnu Goru, i svjetski značajnom kulturnom fenomenu Crnojevića štamparije, kao i sazdanju Cetinja. Sem pojedinih autora, malo ko se okreće toj kulturnoj i duhovnoj, neosvijetljenoj mrčavi na našim prostorima, i njihovim dalekim horizontima. Nijedna crnogorska vlast nije pokazala da je dorasla ovom zadatku! Državu Crnu Goru kao da ne interesuje traženje sigurnog puta u budućnost, oslobađanjem od mitova, legendi, i brojnih istorijskih frustracija i predrasuda. Odnosno intelektualno, kulturno i sazna-jno razgrađivanje i onemogućavanje imaginarnih ut-vara i civilizacijskih nakaza prošlosti – kako bi bilo spriječeno njihovo ponovno oživljavanje. Umjesto toga, inertni i samodovoljni nosioci vlasti, sa arma-dom neprosvijećenih tradicionalista – samo razbi-raju o tzv. uspjesima vlasti, o izborima i mandatima… Ostavljajući Crnu Goru kao „srpsku smetnju“, odnos-no mamac – i veoma izglednu šansu – neumornim svetosavskim klero-nacionalistima – zbog čega mno-gi s razlogom strepe da Crna Gora ponovo ne prođe kao (rimska smetnja) Kartagina.

Crkva je dugo vrebala da politički

kapitalizuje svoja feudalna preimućstva

Dukljanska država, koja je nastala na terito-riji rimskog Prevalisa, provincije koju je car Diokleci-jan odvojio od veće provincije Dalmacije – prva je državna organizacija u koju se korijeni državotvorni crnogorski habitus. Poslije presudne Bitke kod Tuđemila (odnosno Barske bitke, 1042) – koja je značajna zbog energičnog suzbijanja vizantijske dominacije – dukljanski knez Vojislav, rodonačelnik dinastije Vojislavljevića, uspješno je stvarao političke uslove za novu dukljansku, odnosno već od tada – zetsku državu. To je vrijeme crkvenog raskola (između istočnog i zapadnog obreda, 1054), pa Vo-jislavov nasljednik Mihailo, dobija kraljevske insignije od pape („reks Sklavorum“). Uspješnim vojničkim i političkim manevrima, Mihailov sin Bodin je uspješno nastavio širenje državnih granica prema Raškoj, Tra-vuniji, Zahumlju, Albaniji, Makedoniji – sa Valonom i

46


Novim Pazarom, i do Trebinja i Dubrovnika… Nakon Bodinove smrti, dinastičke borbe je iskoristila „zla raška struja“, koja je (uz pomoć Vizantije) potpuno ovladala Zetom.

Glavna karakteristika feudalnog društva je da je ono bilo posjedničko, odnosno veleposjedničko, te da je bilo bez većih gradova – jer je većina stanovništva bila u kmetskoj zavisnosti, ili sličnoj vlaško-stočarskoj obavezi: upregnuti u izdržavanje feudalnog plemstva, odnosno vojske, a sve više i crkve. Kakvo je to bilo vrijeme, najbolje govori sljedeći zapis: „Svaki bandit onoga vremena mogao je slobodno i neometano da ubije bilo koga – ko nije imao pedesetak konjanika“…

U feudalnim relacijama (a to je nominalno do sre-dine XIX vijeka), nije bilo preduslova za priču o narod-nim interesima, o tzv. bodrosti naroda, o nekoj fazi eventualnih narodnih ili nacionalnih interesa. Vjerska naklonost se tek formalno i povremeno mogla uočiti između rimokatolika (recimo Kotora, Dubrovnika i Mletačke Republike), a vjerski animozitet na Balkans-kom poluostrvu iz vremena XX vijeka – bio je potpuno nepoznat vremenu Balšića i Crnojevića, iako je sve ratoborno vrvilo, zbog ekonomske i teritorijalne prev-lasti. Dakle, to se dešavalo ne iz nacionalne ili vjerske mržnje, nego iz materijalnog interesa. Što je neupore-divo zdravija atmosfera, u odnosu na novija vremena genocidnog ponašanja, i vjerskog satanizovanja na širim prostorima u našem okruženju. I to naročito u Drugom svjetskom ratu, a onda posljedično, i u ovom najnovijem krvoproliću na prostorima nekadašnje SFRJ. Razlozi su jednostavni: surovim i pseudo isto-rijskim manipulacijama, i perfidnim podilaženjem primitivnom i duhovno razgrađivanom, kulturno obesmišljenom puku – uspješno se dolazi do stvaran-ja homogenizovane gomile, koja lako (po potrebi) prelazi u amorfnu masu…

Recimo, Balša I, odnosno Đurađ I Balšić vlad-ao je Zetom od 1362 – 1378. godine. Prikazuju ga i kao „gnjevnog čovjeka koji se ne da razlogu“, ali je izvjesno da je bio mudar i energičan, i veoma preduz-imljiv (vjerovatno najuspješniji predstavnik dinastije Balšića). Jedno vrijeme vladao je „zemljom Zetskom i Pomorskom, i polovinom srpske zemlje, a dijelom i grčke“ (Zeta, Albanija, Kosovo, Hercegovina). Bio je katolik, kao i njegova dva nastavljača – Balša II i Đurađ II Stracimirović Balšić, dok je četvrti i posljednji

Balšić, Balša III (1403-1421) malo živio a još man-je vladao – i to pod snažnim uticajem svoje majke Jelene, kćerke srpskog kneza Lazara, koja je veoma organizovano pomagala, i dosljedno forsirala pra-voslavlje – zbog čega će i sam Balša III preuzeti taj crkveni obred. Ne računajući na Nemanjine okrutne vojničke i prateće crkvene pohode, čini se da od vre-mena Balše III, odnosno njegove majke Jelene, na ovim prostorima religija postaje kamen spoticanja pa – kako se politički odnosi sve više komplikuju – sve više i fenomen vjerske mržnje. Tada, prije sve-ga prema Kotoru, a zatim Dubrovniku i Mletačkoj republici, koji su ranije, uglavnom, bili politički pri-jatelji i saveznici Balšića.

Kotor kao zasebna enklava – sa svojom trgovi-nom, pomorstvom, i posjedima u Grblju, na Luštici, i na Njegušima – najčešće je bio u velikoj zoni rizika od okolnih posjednika, moćnih feudalaca. S tim u vezi, u knjizi koja tek treba da bude objav-ljena, u prijevodu (s italijanskog) i kritičkoj pripremi akademika Radoslava Rotkovića, a u izdanju Ma-tice Crnogorske – „Zeta i dinastija Balšića“ autora Josipa Jelčića (koja je objavljena u Splitu 1899), kotorski emisari u Veneciji – od koje su (inače) stalno tražili zaštitu, i kojoj su se vazalno nudili – izjavljuju: „Ako budu prinuđeni da se potčine bilo Albancima, bilo Slovenima, ili Turcima, u slučaju da se budu morali predati prvima (Albancima ili Slovenima) osjećali bi se potpuno opustošenima, onda bi se odlučili za Tursku“. I nastavljaju dalje: „Mi smo uvijek bili katolici, i ako Bog hoće – želimo da to i ostanemo“. Znači, Kotorani bi svjesno radi-je Turcima (moćnoj muslimanskoj državi, koja je u ekspanziji), nego po okrutnosti dobro poznatim okolnim feudalcima, rimokatolicima Albancima, odnosno Đurđu II Balšiću Stracimiroviću, i (već!) „srpsko-pravoslavnim“ Radiču Crnojeviću i San-dalju Hraniću. (Treba imati na umu da je Albania veneta, odnosno Mletačka Albanija – mletački termin za južnu, albansku zonu njihovog uticaja, sve do Bokokotorskog zaliva). S tim u vezi, ko-liko nelogičnosti i otvorenih antagonizama toga vremena – za savremeni, nacionalni, i današnji klero-nacionalistički kao (recimo) kulturni sistem vrijednosti na ovim prostorima: ako ne može biti pod zaštitom Venecije, Kotor će radije u vazalni od-


47

Akcenti Iako feudalci, posljednji Crnojevići bili su

prosvijećene i obrazovane, dakle progresivne, čak i renesansne ličnosti. „Velikom vodom“, odnosno morskim, jadranskim putevima (kao naročito značajnim preduslovima civilizacije u najširim razmjerama), stizali su do centara u mediterans-kom, italijanskom podneblju, i do mogućnosti da postanu ličnosti humanizma i renesanse.

Na drugoj strani, vojnička Turska – kao ratnički neosvojiv protivnik – isključivala je bilo kakvu mogućnost regionalnog i eventualno „rodoljubivog“ udaranja mačem po okolnim teritorijama.

Umjesto prethodnog stalnog ratničkog ata-kovanja na okolne posjede, preokupacija Stefana, Ivana i Đurđa Crnojevića postala je jasna: odbra-niti, odnosno sačuvati sopstveni prostor, svoju državu, i svoju posebnost – kao nužnost istorijsk-og čina, i odgovornost ličnog dostojanstva. S tim u vezi, nedvosmisleno se nameće jedan mnogo savremeniji odnos svijesti i državničke savjesti Crnojevića. U tome vidim njihov jedinstveni napor da se – osim vojnički, i pismenošću i kulturom odupru velikom protivniku. Prije svega kvalitetnim organizovanjem svojih državnih poslova (državne kancelarije, na pr), a posebno svojim sinđelijama, svojim „svetim knjigama“, rukopisnim, a naročito štampanim (na Cetinju od 1492. do 1496. go-dine), kako bi kulturno bili štićeni od uticaja „agar-janskih čeda“. I to, lako je primijetiti, ne „kletih Turaka“, i sličnog kasnijeg guslarskog i vjerskog koeviteza, nego „agarjanskih čeda“, odnosno čeda tj. potomaka Agarinih...

nos Turcima, nego pod udar okolnim hrišćanskim moćnicima! Ili, Balša II je 1385. poginuo u Albaniji, boreći se protiv Turaka, a njegov nasljednik Đurađ II Stracimirović Balšić – manje je strepio od Tura-ka, nego od Radiča Crnojevića!? Odnosno, Đurađ II Balšić nudi Turcima Skadar (iako je, recimo, od Venecije, između ostalog, bio darivan otocima Korčula, Brač i Hvar), a Radič Crnojević zauzima južniji Lješ, zastupajući interese Venecije…

Znači, u najkraćim potezima pokušavam doći do realne spoznaje ključnih odnosa Crna Gora – Turska, iz vremena dinastije Crnojevića. Poslije sve-ga onoga, kako smo sticali naše redovno, školsko obrazovanje – u tumačenju istorijske nauke i raz-voju kulture na crnogorskim i južnoslovenskim prostorima – od naših „kadrova“ ne bi bilo realno očekivati „jeretička“ i „nepatriotska“ razmišljanja, govoreći na pr. da je turska uprava bila mnogo snošljivija od vlasti domaćih feudalaca, te da su, na primjer, Grbljani „nekoliko puta dizali ustanak protiv kotorskih vlasnika zemlje, a ni jednom pro-tiv Turaka, čija ih je uprava manje opterećivala“. Ili, slično tome, Balša III je (patriotski) uzimao „dukat po ognjištu“, a Turci zulumćari upola manje, po-lovinu dukata. Dalje, naša istoriografija će s pono-som istaći da su se Crnogorci već 1525. godine po-bunili i digli ustanak protiv turske okupacije, ali je mnogo teže „dokučiti“ da ta pobuna nije bila okre-nuta protiv zvaničnog Stambola – već protiv okrut-nog Staniše Ivanova, tursko-crnogorskog Skender-bega, koji je od svojih podanika Crnogoraca uzimao enormno visoki porez (kasnije literarno i patetično dramatizovani „harač“). Sultan je na vrlo human način smirio pobunu – naredivši crnojevićkom Sk-ender-begu da smanji porez… Našoj, i ne samo široj javnosti je mnogo toga često veoma nepoznato, počev od toga da je turski timarski administrativni i poreski sistem (kao zahtjevniji), u Crnoj Gori bio za-mijenjen jednostavnijim i slobodnijim filurdžijskim sistemom, zbog čega je (po nekim autorima) crno-gorsko borbeno angažovanje u XVI i XVII vijeku bilo više okrenuto namjeri da se sačuva određena au-tonomija, nego želji da se ostvari potpuna sloboda.

Osmanlije su bili narod sklon hedonističkom opuštanju, ali i profesionalnom vojničkom organi-zovanju. Poznati su kao ratni najamnici na Balkanu i

prije nego ga je Turska zaposjela. Ima podataka da je i u vojsci Balšića bilo turskih plaćenika, a kod bogatog Sandalja Hranića čak 7.000! Neizvjesno je – koliko autentičnih Osmanlija, u odnosu na no-vovremene muslimane (islamizirane hrišćane), ali je izvjesno da je islamizacija rano uzela maha. Ima pretpostavki da je negdje oko 1450. prevjerio i neki Crnojević. Djelimično tome u prilog svakako može

48


da ide i činjenica da su Turci poslije 1448. godine gospodarili skadarskim basenom, odnosno imali u posjedu manastire po Skadarskom Jezeru… Dakle, može se zaključiti da se u tom vremenu nije radilo o a priori, tj. prije svega vjerskom neprijateljstvu – prema nadolazećim Osmanlijama pa je tadašnja islamizacija bila prosto benigna u odnosu na kas-nije „turčenje“ kao najveće izdajstvo – borbeni i slobodarski, atavistički kontra motiv crnogorski: njegovan u hrišćanskom, pravoslavnom, odnosno klerikalnom duhu viševjekovne zvanične crnogor-ske politike.

Ivan Crnojević je kolosalno razmišljao, i politički racionalisao

Crna Gora Crnojevića je nesporan i veoma značajan kulturni i državotvorni kvalitet ove dinastije, i bila je matrica za njeno kasnije narodno, nacionalno i državno konstituisanje i opstajanje. Iako feudalci, po-sljednji Crnojevići bili su prosvijećene i obrazovane, dakle progresivne, čak i renesansne ličnosti. „Velikom vodom“, odnosno morskim, jadranskim putevima (kao naročito značajnim preduslovima civilizacije u najširim razmjerama), stizali su do centara u mediteranskom, italijanskom podneblju, i do mogućnosti da postanu ličnosti humanizma i renesanse. Na drugoj strani, vojnička Turska – kao ratnički neosvojiv protivnik – isključivala je bilo kakvu mogućnost regionalnog i even-tualno „rodoljubivog“ udaranja mačem po okolnim teritorijama. Umjesto prethodnog stalnog ratničkog ata-kovanja na okolne posjede, preokupacija Stefana, Ivana i Đurđa Crnojevića postala je jasna: odbraniti, odnosno sačuvati sopstveni prostor, svoju državu, i svoju poseb-nost – kao nužnost istorijskog čina, i odgovornost ličnog dostojanstva. S tim u vezi, nedvosmisleno se nameće jedan mnogo savremeniji odnos svijesti i državničke savjesti Crnojevića. U tome vidim njihov jedinstveni napor da se – osim vojnički, i pismenošću i kulturom odupru velikom protivniku. Prije svega kvalitetnim or-ganizovanjem svojih državnih poslova (državne kancel-arije, na pr), a posebno svojim sinđelijama, svojim „sve-tim knjigama“, rukopisnim, a naročito štampanim (na Cetinju od 1492. do 1496. godine), kako bi kulturno bili štićeni od uticaja „agarjanskih čeda“. I to, lako je primi-jetiti, ne „kletih Turaka“, i sličnog kasnijeg guslarskog i vjerskog koeviteza, nego „agarjanskih čeda“, odnosno čeda tj. potomaka Agarinih.

Kao dalekometne poteze mudre politike Ivana Crnojevića (umro 1490), Crna Gora je bila u veoma povo-ljnom položaju kad je 1514. godine izdvojena u posebni sandžakat (1499. godine bila je pripojena Skadarskom sandžakatu) – kao carski has (carski posjed). A to je značilo povlašćeni, autonomni položaj crnogorske teritorije – i za feudalnu vlastelu, i za crkvu (kao sve moćnijeg feu-dalca), ali i za čitav narod.

U najtežim okolnostima, Ivan Crnojević se vojnički do krajnosti odupirao neuporedivo moćnijem protivniku, često izložen i riziku neizvjesnih „saveznika“, Mlečića. U međuvremenu, emancipovan duh – živio je civilizovano; između ostalog, bio je prinuđen da izgrađuje tri prijes-tonice, i to dvije iz temelja – Žabljak, Obod i Cetinje (za raz-liku od mnogih feudalaca, koji su bili u stalnom ratničkom pomijeranju, i bez klasičnog prijestonog, državnog centra). Pripremao je i stvarao uslove za rad štamparije, a onda – učinio još jedan veliki politički manevar: da najmlađi njegov sin, Staniša, bude primljen (sa još nekoliko mladića) u vo-jnu školu u Carigradu, a samim tim i u višu tursku zvaničnu hijerarhiju, „u njihove građane, što je simbol širega gos-toprimstva i prijateljstva“. Da bi Crnu Goru izvukao iz istori-jskog ništavila, iz ropske izolacije: odnosno „da budu jedni s drugima, i u ratu i u miru“… To znači da je Staniša primio islam (1485), i postao sandžak-beg, uglednik u turskom društvu i osmanskoj vojsci: ali je i zadržao zvanične insig-nije Crnojevića! Uzeo je i porodično ime (iz šireg konteksta) – Skender-beg, i kao takav bio je upravitelj Crne Gore od 1513. do 1530. godine. Odnosno, da Staniša/ Skender-beg nije bio politički nepromišljen, između ostalog samoživ i ekonomski nemilosrdan prema svojim podanicima, Crno-gorcima (neobjektivno je ubirao visoke poreze čak i sa ne obrađivanog ili ne korišćenog zemljišta, na što je Porta dobrotvorno morala da interveniše) – ko zna do kad bi bio nastavljen tako (ipak!) politički i ekonomski relaksirani položaj Crne Gore?

Poznato je, sličnim vazalstvom je pokušao i Marko Kraljević, najpopularnija ličnost srpske tradicije – da sačuva krunu i očev presto; a Vuk Stef. Karadžić, genijalni reformator sprske kulture, prevjerio je „samo“ zbog toga – da bi mogao biti vjenčan sa svojom izabranicom iz rimo-katoličkog obreda, u katoličkoj crkvi. Pa tzv. srpske gusle, niti ukupna kulturna javnost o njima ne „guslaju“ kao o Staniši: „Staniša je obraz ocrnio, i bratske je krvi poželio“…


49

Predrag Malbašadiplomirani arheolog i konzervator

Susret sa tri velike nepoznanice Crnogorci su se u vrijeme vladavine dinastije Crnojevića sreli sa

za njih tada tri velike nepoznanice: Turskom kao velikom državom, Isla-mom kao velikom religijom i turskom kulturom kao značajnim segmen-tom i nosiocem islamske civilizacije. Slobodan sam zaključiti i kasnije tokom mog izlaganja i obrazložiti tvrdnju da su standardi i principi koje su prema ovim nepoznanicama ustanovili Crnojevići bili jednako važeći i nepromjenjeni u narednih 400 godina života na ovim prostorima.

Uloga i značaj dinastije Crnojevića u istorijskom i kulturološkom sučeljavanju i prožimanju naroda Crne Gore i Turske zaista je in-spirativna i interesantna tema koja može biti i veoma važna za bolje razumijevanje crnogorsko-turskih odnosa ali i za bolje iščitavanje kul-turnog nasljeđa Crne Gore. Iz tog razloga odlučio sam da Vas podsjetim na jedan širi kontekst ove teme koji je, po mom mišljenju, veoma interesantan.

Crnogorci u vrijeme vladavine dinastije Crnojevića su se sreli sa za njih tada tri velike nepoznanice, Tur-skom kao velikom državom, islamom kao velikom religi-jom i turskom kulturom kao značajnim segmentom i no-siocem islamske civilizacije. Slobodan sam zaključiti i kasnije tokom mog izlaganja i obrazložiti tvrdnju da su stan-dardi i principi koje su prema ovim nepoznanicama usta-

novili Crnojevići bili jednako važeći i nepromjenjeni u na-rednih 400 godina života na ovim prostorima.

Prva nepoznanica je bila Turska kao država, ve-liko carstvo sa organizovanim državnim aparatom, moćnom vojskom i poreskim siste-mom koja širi svoju teritoriju i uvodi svoj sistem uprave. Taj prvi kontakt karakteriše ot-por i odbrana teritorije i svog društvenog uređenja. Odlu-kom da se nakon izgnastva ponovo vrati u Crnu Goru, da na Cetinju podigne Manastir i u njemu smjesti Mitropoli-ju, Ivan Crnojević je iskazao jasan stav. Odbrana baštine, zemlje i naroda, borba za slo-bodu i svoj identitet su po Iva-nu Crnojeviću bili iznad ličnih interesa i šansi. Otpor je u vri-jeme Crnojevića prerastao u viševjekovni sukob koji je tra-jao vjekovima i 1878. godine rezultirao međunarodnim priznanjem Crne Gore kao sa-mostalne države. Svi vladari

Akcenti

Tema sukoba, susreta, zatim i na kraju prožimanja is-lamske civilizacije i crnogorske nacije veoma je inspirativna i kompleksna. Ovaj susret danas je rezultirao nespornim kvalite-tom koji se ogleda u činjenici da islamska kultura danas pred-stavlja ne segment ili sloj u crnogorskoj kulturi, nego neod-vojivi elemenat crnogorskog kulturnog nasljeđa i sastavni dio savremenog crnogorskog društva.

I da zaključim, u vremenu Crnojevića, Turska i Crna Gora su bile u sukobu, religije u sus-retu a kulture u prožimanju i čini mi se da je ovo tursko i crnogorsko kulturno prožimanje bilo veoma značajno i za istov-jetno prožimanje o crnogorskoj budućnosti koje je rezultiralo obnovom crnogorske države 2006. godine.

50


Crne Gore poslije Ivana Crnojevića, pratili su i primjenjivali principe koje je on postavio.

Druga nepoznanica sa kojom se Crnogorci dodiruju u periodu Crnojevića je islam kao re-ligija. To je zaista bio susret sa jednom jakom i tvrdom vjerom, koja je sa stanovišta načela i principa koji je karakterišu jednom velikašu i skromnom domaćinu u Crnoj Gori bila jednako prihvatljiva i kao pravoslavlje i kao katoličanstvo. Treba znati da je to vrijeme kada se na Balkanu preispituju nacionalne i vjerske vrijednosti. U Bosni prije toga cvjeta Bosanska crkva, u Crnoj Gori vladarska porodica Balšića je u jednoj gen-eraciji pravoslavna, u drugoj katolička i ob-ratno. Vjersko i nacionalno lutanje balkanskih naroda u tom vremenu dalo je šansu islamu da se nametne kao novi duhovni i religijski izbor. U nauci je nesporno da je jedan od prvih crno-gorskih velikaša koji je primio islam bio Staniša Crnojević. Iako mu to nije bila nam-jera, niti je možda čak i u primisli imao takvu ideju, Staniša Crnojević je crnogorskom naro-du poslao poruku koja je značila da je is-lam kao duhovno opredjeljenje prihvatljiv.

Zato ne treba da nas iznenađuje ili čudi što je je jedan dio velikaša i stanovništva prihvatio islam, već treba da nas čudi, zašto toga nije bilo više. Razlozi za to najvjerovatnije leže u otporu prema prvoj nepoznanici o kojoj sam govorio, ali i činjenici da se islam na teritoriji Crne Gore prihvatao, a ne nametao. Bilo kako bilo, proces prelaska u islam trajao je sa manjim ili većim in-tenzitetom takođe do 1878. godine, odnosno do Berlinskog kongresa.

Treća nepoznanica sa kojom se Crnogorci dodiruju u vrijeme Crnojevića je islamska civili-zacija i kultura turskog naroda. Ovdje, poštovana gospodo, nije bilo ni sukoba, ni susreta, već pot-

puno prožimanje, obogaćivanje i poštovanje. Is-lamska kultura od kuhinje do zabave, od lokuma do sevdaha, pa preko arhiteture, garderobe, zanastva, preko toponima do jezika i porodičnih prezimena za Crnogorce je bila veoma privlačna.

Privlačnost te kulture i civilizacije proizilazi iz činjenice što je ona donosila jedan viši životni standard u stanovanju, nošnji, jelu, uživanju, razvoju estetskih osjećanja, posebno po svome pozitivnom odnosu prema prirodi, njegovanje cvijeća, zelenila, baštama, prema kultu vode, česmama, šadrvanima, hamamima. I ovdje se moramo prisjetiti Crnojevića i njihovog odno-sa mrema islamskoj civilizaciji i kulturi. Iako su istorijske okolnosti djelimično ali ne i pot-puno poznate, teško je i na nivou fenomena rasvijetliti sve okolnosti pod kojima se Đurađ Crnojević odlučio da ostatak svog života pro-vede u Turskoj. Ukoliko se analizira njegov do-prinos kulturološkom razvitku Crne Gore prije svega kroz rad Štamparije onda njegova od-luka da živi u Turskoj može protumačiti i kao kulturološko prihvatanje islama.

Tema sukoba, susreta, zatim i na kraju prožimanja islamske civilizacije i crnogorske nacije veoma je inspirativna i kompleksna. Ovaj susret danas je rezultirao nespornim kvalitetom koji se ogleda u činjenici da islamska kultura da-nas predstavlja ne segment ili sloj u crnogorskoj kulturi, nego neodvojivi elemenat crnogorskog kulturnog nasljeđa i sastavni dio savremenog crnogorskog društva.

I da zaključim, u vremenu Crnojevića, Turska i Crna Gora su bile u sukobu, religije u susretu a kulture u prožimanju i čini mi se da je ovo tur-sko i crnogorsko kulturno prožimanje bilo veoma značajno i za istovjetno prožimanje o crnogorskoj budućnosti koje je rezultiralo obnovom crnogor-ske države 2006. godine.


51

Prof. Dr Šerbo Rastoder

KRATAK OSVRT NA PROCES ISLAMIZACIJE

U CRNOJ GORI

Kratko podsjećanje na proces islamizacije u Crnoj Gori u kon tekstu ovog istraživanja služi samo tome da se neupućenom čitaocu predoče utvrđene činjenice koje bi mu omogućile bolje razumijevanje navedene pro blematike. Dakle, prihvatanje islama za sopstvenu religiju od strane južno slovenskih hrišćana i drugih naroda naziva se procesom is-lamizacije. Taj proces je bio vrlo intenzivan i na prostoru današnje Crne Gore. Osmanlije po pravilu nijesu vršili nasilnu islamizaciju1, ali su rado prih-vatali nove vjer nike koji su kao muslimani sticali razne povlastice. Razlozi prihvatanja is lama od strane hrišćanskog stanovništva su različiti i kreću se od ekonom skih, socijalnih, političkih, do motiva vezanih za krvnu osvetu.

Prihvatanje islama moglo je biti izvršeno pojedinačno ili kolektivno (slučaj kada su pri-padnici pojedinih sela kolektivno prihvatali islam-sku religiju). Dio pripad nika vladajuće klase po-korenog hrišćanskog stanovništva prihvatao je is-lam da bi spasio svoje posjede, osigurao staleške

1 UbrojnimstereotipimakojimaobilujujužnoslovenskeidrugeistoriografijeprećutkujeseovačinjenicakojujepotvrdiojošFernanBrodel,vjerovatnonajvećiautoritetusvjetskojistoriografiji.Brodeljeosmanskiprodoroznačiokao„oslobođenjeseoskesirotinje“imajućinaumučinjenicudajeugnjetavanjeseljakaodstranehrišćanskihfeudalnihgospodaradostiglotakverazmjeredasumnogiseljacidolazakOsmanlijaiprimanjeislamskevjeredoživljavalikaooslobođenje.Vidiviše:HolmZundhauzen,Istorija Srbije od 19. do 21. veka,Clio,Beograd2009,41.

privilegije i omogućio druš tveno napredovanje sebi i svom potomstvu. Na taj način je islamizirano sta-novništvo osmanlijsku državu smatralo svojom, a svoje sunarodnike hrišćane, nevjernicima. Etnički pravog turskog stanovništva u ovim krajevima, izuzi majući činovništvo i prve pripadnike gradskih posada, bilo je malo. To je zatečenom stanovništvu olakšalo čuvanje jezika i lakše prilagođavanje dota dašnjih običaja novonastaloj situaciji.

Istorijska istraživanja ukazuju na či njenicu da je islam u Crnoj Gori prvi prihvatio Petar Crnojević, brat crno gorskog vladara Ivana Crnojevića, oko 1450. godine. Skoro tri decenije kas nije, nakon pada svoje prijestolnice u osmanlijske ruke 1478. godine, Ivan Crnojević je svog najmlađeg sina Stanišu, sa dijelom vlastele, uputio na ško lovanje u Carigrad. U Carigradu je Staniša prihvatio is-lam, završio visoke škole i dobio ime Skender-beg Crnojević.

Od pada Meduna pod osmanlijsku vlast 1457. godine, pa tokom XVI vijeka, neke od najpoznatijih kučkih po rodica prihvatile su islam. Sličnih prim-jera bilo je i u drugim krajevima Crne Gore.

U župi Ljuboviđi, kojoj je 1477. godine na čelu stajao knez He rak Vraneš, već početkom XVI vije-ka nailazimo na islamizirano stnovniš tvo, a među prvim konvertitima bio je sin kneza Heraka - Ljubo (bio je sve štenik), koji se po prihvatanju islama prozvao Ibrahim. Zbog svoga obrazo vanja ubrzo je stekao visoke položaje u osmanlijskoj državi – postao je prvo carski sklav, a potom i dragoman (tumač) na dvoru sultana Mehmeda II Osvajača.

Oko 1585. godine, u nahiji Ljuboviđi musli-mansko stanovništvo je činilo oko 71,5% ukupnog

52


stanovništva. U nahiji Kukanj (područje da našnje Bukovice kod Pljevalja), tokom XVI vijeka blo je is-lamizirano oko 80% zatečenog stanovništva. Taj proces je bio vrlo intenzivan i u Pljevljima, koja 1532. godine postaju sjedište pljevaljskog kadilu-ka. Popis iz 1570. go dine pokazuje da je musliman-sko stanovništvo tada činilo većinu u odnosu na hrišćansko. Godine 1585. u Pljevljima je bilo 119 muslimanskih kuća, naspram 56 kuća hrišćana. U nahiji Kriči, od zatečenog stanovništva razvila su se brojna islamizirana bratstva, među kojima se najčešće spominju Kriči, Micani i Đurđevići.

Na području Podgorice i njene okoline, krajem XVI vi jeka, bilo je oko 30% islamiziranog stanovništva, a u srednjovjekovnom Žab ljaku, staroj prijestonici Crnojevića, bilo je u isto vrijeme oko 67% musli manskog stanovništva. U gradu Spužu, oko 1570. godine istori-jski izvori spo minju nahiju sa pet sela u kojima je većina stanovništva bila islamizirana.

Područje Stare Crne Gore takođe je bilo zahvaćeno procesom intenzivne isla mizacije tokom XVI vijeka. Pre-ma podacima osmanlijskog popisa stanovništva, spro-vedenog 1570. godine, na području Stare Crne Gore evidentirano je 36 muslimanskih domaćinstava.

Proces islamizacije bio je, tokom XVI vijeka, vrlo intenzivan i na području crnogorskog primorja. Slična situacija bila je i u Boki Kotorskoj. Četrdesetih godina XVI vijeka u Bijeloj se spominje 16 muslimanskih po-rodica, u Sutorini 8, u Risnu 17 i veći broj u Herceg No-vom. Muslimanske porodice se na području Boke Ko-torske spominju u još 13 mje sta.

Na području današnje sjeveroistočne Crne Gore, u Bijelom Polju, Bihoru, Rožaju i njihovim okolinama, muslimansko stanovništvo se pominje u trećoj deceniji XVI vijeka. U Bihoru se 1544. godine u istorijskim izvori-ma spomi nje 297 muslimanskih porodica.

Konvertiti su u početku procesa islamizacije mi-jenjali ime, a obično zadržavali prezime ili se kazivali po ocu (npr. Alija, sin Vučine)2. Nešto kasnije konvertiti su nastojali da sakriju svoje hrišćansko porijeklo time što su se iskazivali kao sinovi Abdullaha, odnosno sinovi roba božjeg (npr. Osman, bin Abdullah = Osman, sin

2 Vidivišeotome:OlgaZirojević,Islamizacija na južnoslovenskom prostoru,Konvertiti-kakosusezvali,Almanah,Podgorica2001.

roba božjeg). Tokom XVII vijeka uslijedio je proces inten-zivnije islamizacije na prostoru današnje Crne Gore.

Hodočasnik Simeon Lehaci, Jevrejin, zapazio je prilikom svog putova nja od Carigrada za Dubrovnik, 1611. godine, prolazeći dijelom i kroz Crnu Goru, ve-liki broj muslimanskog stanovništva. Slična zapažanja imao je i Benedetto Ramberti, koji je krajem XVI vijeka putovao od Dubrovnika do Carigrada. On kaže: Svako ima u porodici rođaka Turčina, ako ne baš rođe nog bra-ta, a ono najbližeg rođaka.

Tokom druge decenije XVII vijeka, u ple-menskoj zajednici Kuča bilo je oko 600 muslimana. Oko 1619-1620. godine 90 porodica Bjelopavlića je prihvatilo islam. Izgradnjom Gusinja, Plava, Ro-žaja i Kolašina, intenziviran je proces islamizacije u navedenim područjima. Herceg Novi i okolina bili su u to vrijeme izrazito muslimanske sredine. Prema jednom izvještaju skadarskog biskupa, Pe-tra Bogdanija, iz 1655. go dine Rimskoj kuriji, Bar je imao 750 domaćinstava i 7.099 stanovnika, među kojima je njih 42,3% bilo muslimana, što govori o njihovoj prevazi nad pravoslavcima kojih je bilo 36,3% i katolicima kojih je bilo 21,1%.

Nakon pada Herceg Novog u mletačke ruke 1687. godine, gotovo cjelokupno musli mansko stanovništvo sa područja Boke Kotorske se raselilo u više pravaca. Godinu dana kasnije (1688), došlo je do raseljavanja muslimanskog stanov ništva sa područja plemenske zajednice Kuča.

Početkom XVIII vijeka nestalo je musliman-skog stanovništva sa područja Stare Crne Gore, nakon kontro verznog događaja poznatog pod imenom Istraga poturica3. Ovi doga đaji nijesu uticali na prekidanje procesa islamizacije, istina sa nešto umanje nim intenzitetom. Izgradnjom Nikšića početkom XVIII vijeka i obnavljanjem niza strateški značajnih utvrđenja, proces islamizacije hrišćanskog stanov ništva u tom dijelu Crne Gore je nastavljen i potrajaće sve do pred kraj XIX vijeka. Posljednji talas islamizacije stanovništva u Crnoj Gori desio se pred Balkan ske ratove 1912/1913. godine4.

3 Otomevidiviše:VojislavP.Nikčević,Istraga poturica, mit ili stvarnost,Almanah,Podgorica2001.4 Vidi:Istorijski leksikon Crne Gore,Podgorica2006,knj.3,str.692.


53

Osmanlijsko carstvo, kao i Arapski hali-fat koji mu je prethodio, okupljalo je podanike najrazličitijih nacionalnosti, vjerske pripadnosti, jezika i načina života. Davanje punog građanskog prava podanicima koji su prelazili na islam, redov-na mobilizacija dječaka iz osvojenih zemalja, koji su kasnije imali vrlo često značajnu ulogu u vojnoj ili državnoj službi, ili dovođenje u prijestonicu i is-lamiziranje talentovanih mladih ljudi omogućavalo je asimilaciju i svojevrsno kulturno preplitanje po-korenih nemuslimanskih naroda u korist napretka i slave velikog carstva.

Između imena koja su preuzimana iz arapskog jezika kao jezika Objave i imena koja su definisa-na kao islamska stavljan je znak jednakosti. Zato su ta imena preuzimana i u druge jezike nearap-skih naroda islamske vjere i predstavljala su neku vrstu nesumnjivog znaka ispovijedanja islama. Pri prelazu na islam najčešće su uzimana imena arap-skog porijekla. Arapska imena mogu biti prosta ili složena, i ako je riječ o ličnom imenu konstrui-sanom od dva leksema, postoji nekoliko modela, ukoliko se radi o muškim imenima: a) ime čiji je prvi dio ’ab (’Abū Bakr), b) ime kod koga je na prvom mjestu imenica ´abd, a drugom dijelu ’Allah ili Božja imena (’Abdallah, ’Abdarrahmān), c) kon-strukcija sa nekim apelativom na inicijalnoj poziciji i u drugom dijelu obavezno ad-dīn (Nuraddīn) d) konstrukcije koje najčešće imaju za cilj da pojedin-cu pripišu neku osobinu ili da izazovu asocijaciju na neku slavnu osobu (Du-l-faqar – naziv Alijeve sa-blje). Vrlo često tzv. kunya, počasni naziv, (’Abū ...,

’Umm...), koji u petočlanom arapskom imenu stoji na prvom mjestu, potiskuje u upotrebi ime koje se daje pri rođenju (’ism), osamostaljuje se i u zavis-nosti od značaja pojedinca dobija funkcionalnost posebne antroponimijske jedinice. U modernom arapskom jeziku petočlano arapsko ime najčešće se zamjenjuje za dvočlano: ime i prezime, iako se kunya još uvijek koristi u narodu.

Islamizacija u našim krajevima je pretpostav-ljala da primanjem nove vjere pojedinac obavezno promijeni i lično ime, iz jezika donosioca islama, tj. da uzme jedno od imena koja su bila uobičajena kod Turaka, među kojima su imena arapskog, persi-jskog, turskog ili starohebrejskog porijekla. Ukoliko je neposredni predak bio nemusliman, njegovo ime skrivano je najčešće iza imena Abdulah. Prelazak sa hrišćanstva na islam u prvom periodu uglavnom se i svodio na primanje islamskog imena, i to najčešće kod mlađe generacije, koja je nastavljala da živi sa roditeljima hrišćanima, bez ikakvog pod-vajanja. Kao ilustracija načinu uzimanja islamskih imena prilikom prelaska na islam u nađim krajevi-ma, može poslužiti kratak tekst izdvojen iz jednog turskog rukopisa u prevodu Mehmeda Handžića:

„Svaki jednostavno svoje ime prevede na tur-ski jezik. Kome je bilo ime Živko, prozove se Jahja, kome je bilo ime Vuk, uzme ime Kurt, a kome je bilo ime Gvozden, uzme ime Timur. Čim se prozovu muslimanskim imenima džizja bude ukinuta...“1

1 MehmedHandžić,Jedanprilogpovijestiprvih

ODRAZI PROCESA ISLAMIZACIJE U

ANTROPONIMIJSKOM FONDU CRNE GORE

Dr Dragana Kujović, viši nauč. saradnik (Istorijski institute Crne Gore)

54


U kasnijem periodu, kada je domaće is-lamizirano stanovništvo bilo u mogućnosti da preko novog sistema obrazovanja stekne makar os-novna orijentalna jezička i kulturna saznanja ime-na se preuzimaju neposredno iz jezika izvornika, arapskog ili persijskog. Međutim, u muslimanskom imenaru, osim isključivo tradicionalnih orijentalnih imena, može se naići i na narodna imena slovensk-og porijekla (Dragija, Gospa, Nahod, Plema, Slada, Zlata), nekad pretežno ženska, rijetko muška, da bi se u 20. vijeku kod muslimanskog stanovništva, uglavnom kao rezultat tješnjih međuvjerskih kon-takata i udaljavanja od tradicionalizma, imena većinom slovenskog porijekla podjednako javljala i kod muške i kod ženske djece, npr.: Zlatan, Zlatko, Dragan, Jagoda, Rusmir, Vera, Vesna, Jasna, Soko, Sanja, Saša, Srebrenka, Vedran, Višnja, Željko.2 Ev-lija Čelebija primjećuje karakteristične hipokoris-tike antroponima na području Bosne i Hercegovine:

„Narod u ovoj zemlji svoja imena izgovara skraćeno, pa mjesto Mehmed kaže Meho, mjesto Ahmed – Ahmo, Šaban – Šabo, Ibrahim – Ibro, Zulfikar –Zuko, Hasan – Hako, Husejin – Huso, Sulejman – Suljo, Ramadan – Ramo, Alija – Aljo. Prezimena su im opet kao: Lubzade, Filipzade, Koski-zade, Lafi-zade, Čovo-zade, Junak-zade, Dešo-zade.

Imena njihovih robova su: Hurem, Behlul, Juro, Safo, Hojrad, Ferhad.

Ženska imena su: Saliha, Saniha, Razija, Mer-zija, Merjema, Huma, Hava, Hasna,

Umihana, Nadira i druga“3.

današirenjaislamauBosniiHercegovini,Narodnauzdanica,Kalendarzagod.1938,drugoizdanje,Sarajevo,392 IsmetSailović,Lična imena neorijentalnog porijekla u bosanskohercegovačkih Muslimana,IIjugoslovenskaonomastičkakonferencija,Skopje1980,321-328,str.325-3263 EvlijaČelebi,Putopis-odlomci o jugoslovenskim zemljama,prevodikomentarHazimŠabanović,Svjetlost-Sarajevo1967,str.116-117

U imenaru muslimanskog stanovništva u Crnoj Gori raspoznaju se četiri osnovna sloja:

1. imena preuzeta iz orijentalnih jezika adap-tirana domaćem, zatečenom antroponimi-jskom fondu;

2. narodna imena ili strana neorijentalna;

3. antroponimijske inovacije imena nastala slobodnim premještanjem glasova nekog orijentalnog imena, ili su potpuno samo-voljno tako konstruisana da po formi liče na neko arapsko, perzijsko ili tursko ime ali po etimologiji i značenju nemaju ni-kakve veze s tim jezicima;

4. osamostaljene hipokoristike izvedene od jezički integrisanih imena orijentalnog porijekla koje zauzimaju mjesto zasebnog imena, gubeći pri tome svoju prvobitnu funkciju.

Vokalna prilagođavanja imena preuzetih iz orijentalnih jezika rezultirala su osjetnijim pom-jeranjima jedino kod imena preuzetih iz turskog jezika, jer turski sistem vokala ima tri vokala koji ne postoje u našem jeziku (ü, ö, ı), dok su imena preuzeta iz arapskog ili persijskog jezika vrlo lako za vokale mogla naći kvalitativne ekvialente, s tim što se arapski diftonzi često podvrgavaju monof-tongaciji (npr, Maryam/ Merima; Tawfīq/ Teufik, Tefik, Tofik, Tufik). Konsonantska prilagođavanja odnose se prije svega na imena preuzeta iz arap-skog jezika, odnosno na trinaest konsonanata koji ne postoje u našem fonemskom sistemu (`, t, h, h, d, s, d, t, z, ΄, ġ, q, w) i zamjenjuju se glasovima najbliže artikikulacije. Među glasovnim promjenama koje preuzeti antroponim više ili man-je udaljavaju od izvornog spadaju i različite modifi-kacije, npr. ozvučavanje ili obezvučavanje posledn-jeg suglasnika, metateze, izostavljanje suglasnika ili dodavanje suglasnika h, neutralizacija opozicije l:lj, disimilacija krajnjeg suglasnika u odnosu na početak istog sloga, pretvaranje f u v, zamjena b suglasnikom v, interpoliranje naknadnog v između


55

dva vokala, izostavljanje početnog j u sekvenci jil, ispadanje konsonanata ili vokala u medilajnoj poziciji, Varijantni oblici stvaraju se i alternacijom a/e u prvom ili poslednjem slogu, i alternacijom e/i ili i/u, zatim alternacijom vokala ispred drugog dijela složenih arapskih imena. Kolebanje dž/đ je, za razliku od vrlo prisutnog kolebanja u okruženju, znatno manje ili zanemarljivo u imenima orijen-talnog porijekla u Crnoj Gori. Postoje i drugačije modifikacije, skraćivanja ili uvećavanje glasovnog materijala. Vrlo često teško je utvrditi jasnu i oštru granicu između modifikacija nastalih asmilacijom i adaptacijom nekog orijentalnog imena i neolo-gizma i utoliko bi ove modifikacije, zapravo mo-gle predstavljati neku vrstu uvodnih promjena u stvaranju neologizama.

Ako se pokušaju slijediti određene zakonitosti među antroponimijskim neologizmima, biće uočljive sekvence frekventnih orijentalnih imena koje se ja-vljaju kao formativi. Nastojanje da ova lična imena ostvare glasovnu sličnost sa već ovjerenim orijental-nim imenima govori o relativnoj i ograničenoj „slo-bodi premještanja glasova“, jer je osnovni model za stvaranje ovih antroponima dala upravo zvučna slika izvornih orijentalnih imena. Ovaj dio antroponimikona upravo se kreće u „gravitacionom polju ovog zvučnog asocijativnog kruga“4, preuzimajući vrlo često glaso-vne sekvence iz izvornih imena kao formative, odnos-no kvazi-sufikse ili kvazi-prefikse. Zahvaljujući ovim formativima, kao ustaljenim glasovnim sekvencama asimiliranih i potvrđenih orijentalnih imena u našem jeziku, antroponimijski neologizam nesmetano zauzima mjesto u okviru paradigmatike imena orijentalnog pori-jekla. Kombinovanje izvornih glasovnih sekvenci dovodi i do neočekivanih i slučajnih podudaranja sa izvornim orijentalnim imenima ili riječima i na taj način dolazi do naknadne etimologizacije. Iako nemaju nikakvu etimološku podlogu i samim tim i značenje, svojom for-mom nesmetano nominuju i identifikuju lice, nosioca datog imena, kao i svako drugo ime, koje nije u stanju, bez obzira na svoju etimologiju, da izrazi bilo koje drugo značenje osim upućivanja na svog nosioca5.

4 S.Janković,1980,str.1285 S.Janković,ibid,1982,str.78-79

Kada je riječ o pseudoorijentalnim antropon-imijskim neologizmima, njihova ekstralingvistička determiniranost dolazi u prvi plan. S tim u vezi, nesporno je da su pseudoorijentalna ime-na zadržavala potrebnu distancu u odnosu na hrišćanska imena i da su u jednakoj mjeri dopri-nosila očuvanju specifičnosti kulturnog, vjerskog i nacionalnog identiteta muslimanske zajednice. Ta njihova sposobnost omogućavala im je da nesmetano žive, da po manje više sličnim obras-cima nastaju i uključuju se u odgovarajuću asoci-jativnu grupu. Ovo antroponimijsko stvaralaštvo imalo je sopstveni mehanizam i pravilo, kako bi se zadovoljavajućom formom i zvučnom slikom imen-ar proširio i obogatio, a da onaj na koga to lično ime upućuje ne izađe iz kruga kojem tradiciona-lno pripada. Originalnost ovog procesa inoviranja, moramo reći, izdvaja se iz poplave novokompon-ovanih proizvoda, koji su rezultat i izraz nastojanja da se zadovolji potreba da se odvojimo od starog i umiješamo se u „veliki svijet“, najprije svojom sličnošću sa izvornim imenom, funkcionalnošću i stepenom prihvatljivosti među pripadnicima is-tog kulturnog obrasca. Htjeli to ili ne, neologizmi ispunjavaju matične knjige i njih je sve više i sve su raznovrsniji kako se primičemo sadašnjem tre-nutku, jer je sveukupna modernizacija neminovno uslovila želju roditelja, pretežno u gradskim sre-dinama, i taj se uticaj širi prema unutrašnjosti, da dijete ima egzotično, novo, lijepo i drugačije ime. Upotrebljivost i dopadljivost ovih formi, mogućnost da im konkurišu nova imena koja bi bila uključena u imenar neposrednim zahvatanjem u onimičke fondove islamskog Istoka, ukus pojedinca odnjego-van u skladu sa onim što u datom trenutku pred-stavlja omiljene i preporučene izbore, potreba da se identitet ojačava okretanjem prošlosti i tradiciji, sve to će napraviti izbor i oblikovati imenar da služi i budućim generacijama, sa ili bez pseudo formi. Ako pretpostavimo da su antroponimi orijentalnog porijekla odraz i potreba muslimanske zajednice da se svojih običaja, kulture i tradicije drži kao ra-zlikovnog nacionalnog obilježja, pseudoorijentalni neologizam može biti određen kao sekundarno ili prijelazno rješenje jednake motivisanosti, budući da funkcija izražavanja kulturne posebnosti, kao

56


osnovna i kod autentičnih orijentalnih imena, postaje dominantna i ono što ih, zapravo, u praksi ovjerava kao sastavni dio ovog imenara.

Imena preuzeta u crnogorski imenar kao odraz islamizacije u ovim krajevima i, nakon njih, ona koja su nastala posebnim tvorbenim procesi-ma kao neologizam istog asocijativnog kruga samo su po etimološkoj osnovi strana, potpuno su fon-etski i morfološki prilagođena derivacionim mode-lima našeg jezika i zbog toga ne mogu biti odvojena niti proučavana izvan sveukupnog antroponimjskog korpusa. Njihov etimon pripada leksičkom korpusu jezika islamskog orijenta, ali ne uvijek i antropon-imijskom inventaru. Prisustvo antroponimijskih ne-ologizama u muslimanskom imenaru, tj. onimičkih znakova bez ikakve etimološke osnove, postaje posebno zanimljivo kao način prevazilaženja

prilično zatvorenog i sve ograničenijeg antropon-imijskog fonda i sasvim neobičan način da se od-govori na potrebu obogaćivanja antroponimikona. Bez obzira što ova imena ostavljaju utisak arti-ficijelnosti, njihovo prisustvo, zapravo, oslobađa mogućnost i drugih, „ispravnih“, inoviranja, odnos-no preuzimanja novijih imena iz orijentalnih jezika ili promovisanja nekih leksema iz ovih jezika na nivo onimičkog znaka. Zaključili bismo da muslimanska imena, orijentalnog ili pseudoorijentalnog porijekla čine kategoriju koja je svojom posebnošću jednako proporcionalna potrebi očuvanja kulturne, vjerske i nacionalne posebnosti, očuvanja specifičnih tradi-cionalnih vrijednosti, i tu ulogu, kao lični znak, bez obzira na etimološku ovjerenost, jednako uspješno u smislu distanciranja i očuvanja sopstvenog, drugačijeg identiteta igraju i izvorni i novostvoreni antroponimi.

Aya Sophia - muzej


57

Husein-Ceno Tuzović

VAZALSKI POLOŽAJ CRNE GORE PREMA

TURCIMA 1471. I 1482.GODINE

Sredinom 14. vijeka Crnom Gorom je up-ravljao Stefan Crnojević, kojemu je svesrdnu podršku pružila Mletačka Republika. To je vrijeme sve snažnijeg prodora osmanlijske vojske na al-bansko područje, Srbiju, Bosnu i Crnu Goru. Sr-bija je 1454. pod Đurađem Brankovićem pružala jak otpor turskoj vojnoj sili, ali bez uspjeha jer je Đurađ Branković bio prinuđen da prihvati vazalski položaj. To je iskoristio Stefan Crnojević da bi što više učvrstio svoje pozicije u Zeti. On se oslanjao na Mletačku. Na zboru u Vranjini početkom sep-tembra 1456. priznao vrhovnu mletačku vlast. Mleci su Stefana smatrali velikim vojvodom. Tada je prvi put ustanovljen Zetski zbor. Zeta je tada zahvatala teritoriju između Lovćena, Skadarskog jezera, Morače, Zete i Budoša. Mletačka je pod svo-jom vlašću imala dio od Kotora do Ulcinja. Granica sa Turskom bile su rijeke Morača i Zeta. Na brdu Budoš, južno od Onogošta, bila je granica sa herce-gom Stefanom Vukčićem-Kosačom. Krajem 1464. ili početkom 1465. Stefan je umro. Poslije njega Crnom Gorom upravlja njegov sin Ivan Crnojević.

Ko su bili Crnojevići kada su u Zeti vladali Balšići?Prema svemu što se zna – bili su siromašna

vlastela. Navodno vode porijeklo od plemićke fran-cuske i katoličke porodice Mramonte iz Provanse.

Kada je 1439. Despotovina pala pod tursku vlast, Mletačka je prigrabila primorje, a Stefan Crnojević se priklonio Mlecima. Godine 1452. iz-bila je buna kmetova u Grblju, koju je Stefan i bez mletačke pomoći ugušio.

Stefan je umro 1465. godine, pa upravu nad Crnom Gorom preuzima njegov sin Ivan. Prvi put Ivan je bio prinuđen priznati vazalski odnos pre-ma Turcima 1471. godine. Iako je imao sporazum sa Mletačkom Republikom da će ga u eventual-nom sukobu sa Turskom pomagati, nije mu bila od velike pomoći. Ivan nije mogao odoljeti jačem napadu turske vojske. Zato je 1471. godine pri-hvatio vazalski položaj prema njima. Morao im je davati godišnji danak od 700 dukata. Kad je Mletačka uvidjela da se Turci približavaju Skadru i drugim primorskim gradovima, privoljela je Ivana na saradnju, davši mu znatnu pomoć. Dala mu je i novčanu pomoć od 600 dukata godišnje. Ivan je obećao da će Mletačkoj pružati pomoć ako Turska bude ugrožavala njene teritorije. U tim okolnosti-ma, Ivan je otkazao poslušnost Sultanu. Prilikom napada na Skadar 1474. godine, Ivan je bio od velike pomoći svome savezniku i sa dijelom svoje vojske pomogao opsjednutom Skadru. Tada su Turci krenuli na Ivana, ali im se on snažno odupro.

Još aprila 1956. godine, u dogovoru sa dr Ivanom Božićem, mojim ondašnjim profesorom na Filozofskom fakultetu – grupa istorija u Beogradu, za završni profesorski ispit odabrali smo temu: Vazalski položaj Crne Gore prema Turcima 1471.i 1482. godine i Crnojevića štamparija. Profesor Božić je smatrao da ta dva događaja iz istorije Crne Gore nijesu dovoljno rasvijetljena. Prihvatio sam takav koncept i evo, na ovom okruglom stolu, prezentujem izvode, odnosno najbitnije iz tog rada

58


Ipak na Skadarskom jezeru nije mogao postići veći uspjeh, jer je turska vojska kontrolisala Bo-janu. Sada mu je granica prema turskim oblas-tima bila rijeka Morača.

Kada je Sultan Mehmed osvojio Podgoricu i počeo graditi tvrđavu Depedogen radi odbrane od napada crnogorske vojske, Ivan je udario temelje Obodu kao utvrđenju, čime je olakšao odbranu od turskog nadiranja.

Mehmed Drugi je 1477. godine krenuo na sjevernu Albaniju, sa man-jim dijelom vojske upao na teritoriju Crnojevića. Tom prilikom porazio je Ivan-ovu vojsku. Tada su Turci ugrozili Kroju i Skadar, a Mletačka strahovala da će Ivan Crnojević ponovo postati sultanov vazal. Tek tada je Mletačka uvi-djela da ne može sačuvati Kroju i Skadar. Ivan je povremenim napadima uznemiravao tursku vo-jsku oko Skadra. Zbog toga je Sultan Mehmed Drugi napao Žabljak, sjedište Ivanovo. Odbrana Žabljaka je posustala, a Turci su je osvojili. Položaj Ivanov i njegove države bio je sve teži. Pošto se Ivan nije ponio prema njima kako treba, sultan je odlučio da okonča borbe sa crnojevićkom državom. Time je Ivan bio prinuđen da prebjegne u Mletačku. Ali, kada je sultan Mehmed Drugi 1481. godine umro, Ivan se vratio u zemlju i uspio potisnuti malo-brojnu tursku vojsku iz tog dijela Crne Gore. Uprkos tome Ivan je po drugi put bio primoran da stupi u vazalski položaj prema moćnoj Turskoj.

Ivan je, kao i 1471. godine, plaćao harač od 700 dukata, ali je dobio potpunu slobodu u unutrašnjem upravljanju državom.

Za to vr i jeme Ivan je bio u zategnu-t im odnosima sa Mletačkom, naročito oko grbal jskih solana. Ivan je bio lojalan vazal. Da bi to potvrdio, on je na sultanski dvor po-slao najmlađeg sina Stanišu, koj i je primo Islam. Dobio je ime Skender-beg, ime ujaka njegovog oca, poznatog pod imenom Đerđ Kastr iot.

Nakon Ivanove smrti 1490. godine, Turska je podržala Iva-novog nadljednika Đurađa. Pošto je uvidio da ne može ratovati pro-tiv turske sile, Đurađ se okrenuo sređivanju unutrašnjih prilika i ost-varenju želje svoga oca – osnivanje štamparije i štampane prve knjige na južnoslovenskom prostoru.

Time nijesu izbjeg-nuti unutrašnji sukobi oko prijestola. Protiv Đurađa ustao je sredni Ivanov sin Stefan. Đurađ je napustio Crnu Goru, koja se tada nalazila pod nadzorom Skadarsakog Sandžakata. Vjeruje da je

i on primio islam.Godine 1499. Crna Gora je definitivno došla

pod tursku vlast.

Treba kazati da su to vrijeme dva događaja daleko vrednija za istoriju Crne Gore i budući njen razvoj, udaranje temelja Cetinju izgradn-jom manastira i osnivanje štamparije, nego što je morala biti vazalski položaj. Jer, da nije bilo toga, veliko je pitanje šta bi bilo dalje. Istina, to su bile pretpostavke, ali i one su u tumačenju tog vremena – normalne.

Sultan Mehmed II


59

Historijski pregled odnosa sa OsmanlijamaZauzeće male tvrđave Čimpi na Galipolju ozna-

čilo je početak osmanlijskih osvajanja na Balkanu. Razjedinjene balkanske državice bile su primorane pružiti Osmanlijama otpor, ali otada započinje i nji-hova saradnja sa Osmanlijama, kako u borbi protiv političkih protivnika unutar vlastite zemlje, tako i onih koji su ih ugrožavali izvana.1 Prvi koji su potra-

1 MožeserećidasesvedobitkenaMarici1371.godineOsmanlijenaBalkanuboresamoprotivVizantije,skonačnimciljemosvojenjaIstanbula(Konstantinopola).Natakavzaključaknasnavodipravacnjihovihprodora.BitkanaMaricijeuticaladaoniagresivnijekrenupremazapadu,alidaujednospriječe

žili savez sa Osmanlijama bili su Vizantijci,2 koji su na taj način pokušali riješiti pitanje unutrašnjih tre-nja.3 Potom su vladari još nekih balkanskih zema-lja zatražili pomoć Osmanlija za ostvarivanje svojih ciljeva ili u borbi za opstanak njihovih državnih za-jednica.4 Takve usluge Osmanlije su vješto koristile da čvršće vežu za sebe takve balkanske vladare.

bilokakvupomoćsazapadaVizantijiiIstanbulu,kojisusvevišeopkoljavali.OtomenakojinačinsuOsmanlijevršileosvajanjanaBalkanumožesepodrobnijevidjetiudjeluznamenitogturskoghistoričaraHalilaInaldžika.Halilİnalcık,OsmanlıFetihYöntemleri,Söğüt’ten İstanbul’a,Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar,Derleyenler:OktayÖzel-MehmetÖz,İmgeKitabevi,Ankara,2000,443-472.2 PrijeOsmanlijaVizantijajekoristilauslugeUmurBega,vladaraoblastiAydin.Vidi:G.Ostrogorsky,Bizans Devleti Tarihi,Ankara1986,492.OprvimTurcimakojisusenaBalkanuborilizabalkanskedržaveviševidjetiu:NikolasOikonomidis,Avrupa’daTürkler(1305-1313)veKüçükAsya’daSırplar(1313),Osmanlı Beyliği (1300-1389),editorElizabethA.Zachoriadou,TarihYurtYayınları,İstanbul,1997,173-182.3 NakonjedneovakvepomoćiOsmanlijamajebilaobećanatvrđavaČimpikojujezaposjeošehzadeSulejman,sinsultanaOrhana.Vidi:IsmailHakkiUzuncarsili,Osmanli Tarihi,c.I,Ankara1947,1364 SrpskicarDušanjeusvojimnakanamadaosvojiIstanbultražioodsultanaOrhanasavezništvo.Zauzvratmujeobećaodatikćerzanevjestujednomodnjegovihsinova.GavroŠkrivanić,Kosovska bitka (15 juna 1389),IstorijskiinstitutNRCrneGore,Titograd1956,11.

Mr. Adnan PepićIstorijski institut Crne Gore

Izgradnja tvrđave Podgorica u odnosima Crnojevića i Osmanlija

Odnosi između Crnojevića i Osmanlija nisu bili sjajni. Izuzetak je kratak period od 1471. do 1473. godine kada je Ivan Crnojević prih-vatio zaštitu Osmanlija uz obavezu plaćanja godišnjeg danka u iznosu od 700 dukata. Na-kon što je procijenio da je prošla opasnost od Osmanlija opet se približio Mletačkoj Repu-blici, potražujući od nje zaštitu. Izuzev dobi-janja plemstva za sebe i djecu druga potrebna pomoć nije stizala. U vrijeme kada su Osman-lije bile sve uticajnije u regionu počinje i izgrad-nja utvrđenja u Podgorici. Njena izgradnja je uznemirila Ivana Crnojevića koji se pribojavao za svoje posjede, ali ju je, zasigurno, smatrao i preprekom za povraćaj izgubljene teritorije. Ključne riječi: Podgorica, Osmanlije, Crnojevići, Ivan Crnojević, Venecija.

60


Nakon maričke bitke (1371)5 osmanska osvaja-nja krenula su duboko u balkansku unutrašnjost. Pod osmansku vlast padaju značajni gradovi koji su svojim položajem predstavljali strateško važ-ne tačke za daljnja napredovanja. Kolika je brzina prodora Osmanlija kao pokazatelj može poslužiti podatak da je nakon osvajanja Niša (1386) jedna njihova akindžijska četa došla do rijeke Neretve.6

Ova, za balkanske zemlje i narode, zastrašu-juća i brza osvajanja Osmanlija proširila su se i do teritorije Crne Gore. Crnogorski vladari su, poput njihovih susjeda, u međusobnim razmiricama ili u borbama sa neprijateljima u susjedstvu, s vreme-na na vrijeme zatraživali pomoć Osmanlija.

Međutim, između Osmanlija i ondašnjih crno-gorskih vladara, Balšića, prvo je došlo do sukoba. Taj sukob se dogodio u vrijeme vladavine Balše II, koji se sukobio sa osmanlijskim snagama pod ko-mandom Hajrudin Paše (Hayrettin Paşa). Do tog prvog sukoba je došlo kada je Hajrudin Paša sa svojom vojskom vršio upade u Albaniju iz pravca Makedonije. Predosjećajući nadolazeću opasnost za svoju državu crnogorski vladar Balša II je na br-zinu sakupio vojsku i pošao u susret osmanlijskoj vojsci u nadi da će zaustaviti njihova daljnja napre-dovanja. Sa slabo organizovanom i nedovoljno broj-nom vojskom Balša II se suprostavio mnogo oraga-nizovanijoj, bolje opremljenijoj i brojčano nadmoć-nijoj vojsci. Do sukoba je došlo na Saurskom polju, kod Berata, 1385. godine.7 Tom prilikom je Balša

5 UturskojhistoriografijigovoriseodvijebitkenaMarici.Prviautorkojijeuovojhistoriografiji,poduticajemGibbonsa,pisaoodvijebitkenaMaricibiojeUzunčaršili.Premanjemuprvabitkaseodigrala1364.godine(Gibbonsjekaodatumnaveo1363.godinu),adrugabitka1371.PremaistomhistoričaruuprvojbitcisuprotivuOsmanlijaučestvovaleudruženesnageMađara,Bugara,Srba,VlahaiBošnjakauzpodrškuPape.Vidi:I.H.Uzuncarsili,Osmanli Tarihi,167.6 KonstantinJireček,Istorija Srba I,Beograd1952,324.7 VidjetiuEnciklopedijiJugoslaviječlanakoCrnojGori,s.417;Ujednoiuturskomizdanjuislamskeenciklopedijeuizdanjuministarstvaprosvjete

poginuo. Njegovom pogibijom Crna Gora je po prvi put postala vazal osmanlijske države.8 O uslovima ovog vazalstva nema dovoljno saznanja, tako da su uslovi tog vazalstva zasada nepoznati. Uzimajući u vidu činjenicu da je nasljednik Balšin Đurađ Stra-cimirović bio primoran vršiti određene usluge za osmanlijsku državu, kao što je dopuštenje osman-lijskoj vojsci prelazak preko teritorije pod njegovom vlašću, može se pretpostaviti da je jedan od uslova vazalstva upravo bilo korišćenje crnogorske terito-rije za upade na tuđu.9 Takav jedan slučaj je poznat iz 1388. godine u kome je Đurađ bio u službi vodi-ča osmanskoj vojsci koja se uputila ka bosanskoj teritoriji, prema Bileći, gdje se sukobila sa snaga-ma bosanskog kralja Tvrtka pod zapovjedništvom glavnokomandujućeg Vlatka Vukovića i snagama kneza Lazara. Na osnovu nekih historijskih izvora Đurađ u tom pohodu nije bio vjeran vazal.10 Njego-va vjernost ni u godinama iza ovog događaja nije bila konstantna. To se može vidjeti na osnovu ne-suglasica i sukoba koje je vodio sa Osmanlijama. U jednoj bitci koja se zbila 1396. godine Đurađ je bio zarobljen. Da bi se oslobodio iz zarobljeništva, bio je primoran ustupiti Osmanlijama Skadar, Drivast i Sv. Srđ na Bojani. To je vrijeme u kojem su djelo-vi teritorije Crne Gore po prvi put direktno potpale

RepublikeTurske,BesimDarkot,Karadağ,İslamAnsiklopedisi,224.8 StephenW.Reinert,Niş’tenKosova’yaI.Murad’ınSonYıllarınaİlişkinDüşünceler,Osmanlı Beyliği (1300-1389),Ed.ElizabethA.Zachariadou,TarihYurtYayınları,İstanbul,1997,209;Takođeru:IvanBožić,ZetaizmeđuTurakaiMlečana,Istroija Crne Gore,tomII,diodrugi,Titograd,1970,49-52.9 UpadiakindžijskihsnaganakonosvojenjaNiša1386.godineuBosnu,dorijekeNeretve,očemunasobavještavajuduboravačkiizvještajitogavremena,možesesasigurnošćupretpostavitidasuizvršeniprekoCrneGore.10 UpomenutojbitcikodBilećaosmanskikronologNešrigovorioizdajiskadarskoggospodara(Đurađa)injegovojsaradnjisabosanskimkraljomTvrtkomisrpskimknezomLazarom.Otomeviševidjeti:StephenW.Reinert,Niş’tenKosova’ya,186.


61

pod osmanlijsku vlast. Ta prva osmanska vladavina nad dijelom Crne Gore nije dugo trajala. Odmah iza toga vidimo da su Osmanlije iste gradove vratili Đu-rađu kao njegov posjed. Vjerovatno radi uspostave boljih međusobnih odnosa. Međutim, do uspostave boljih odnosa nije došlo, što se vidi iz toga što je Đurađ iste gradove ubrzo nakon dobijanja ustupio Mlečanima.11

Do drugog uspostavljanja osmanlijske vlasti na crnogorskom tlu proći će više od 80 godina. Ta druga uspostava osmanlijske vladavine dogodila se 1479. godine u vrijeme Sultana Mehmeda Fatiha.12 Ni ova druga vladavina Osmanlija crnogorskom te-ritorijom nije bila dugotrajna. Nakon smrti Sultana Mehmeda Fatiha došlo je do sukoba za vlast izme-đu njegova dva sina. Služeći se tom povoljnom situ-acijom Ivan Crnojević je 1481. godine uspio dobiti dozvolu za povratak u zemlju što je iskoristio da ponovo uspostavi vlast u svojoj zemlji. Time je po drugi put Crna Gora povratila svoju nezavisnost u odnosu na Osmanlije.

Konačno osvajanje Crne Gore od strane Osmanlija desilo se krajem 1496. godine. Nakon zauzeća crnogorske teritorije Osmanlije su je pripo-jili skadarskom sandžaku.13 Iz dostupne historijske građe zna se da je Crna Gora jedan kratak period, u vrijeme Skender bega Crnojevića, bila izdvojena u jedan poseban sandžak.14 Od konačnog osvaja-nja, 1496. godine, do kraja druge polovine XIX vi-jeka i početka XX vijeka Crna Gora je bila sastavni dio osmanlijske države.

Na osnovu prakse koju su sprovodili u drugim osvojenim krajevima Osmanlije su i na teritoriji

11 Enciklopedija Jugoslavije,članakoCrnojGori,417.12 TegodineMlečanisusklopilimirsaOsmanlijamaipredaliimSkadar,zbogčegajeIvanCrnojević,zbogpomoćikojujepružaoVeneciji,bioprinuđendanapustisvojuzemlju.Vidi:Istorija Jugoslavije,Beograd1972.,107.13 BranislavĐurđev,Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku,Sarajevo,1953,30.14 BranislavĐurđev,Turska vlast,15;isti,Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića (prva sveska),Sarajevo1968.

Crne Gore uspostavili svoj upravni sistem pridrža-vajući se određenih posebnosti koje su osvojene zemlje imale. S tim u vezi treba istaći da su geo-grafski položaj Crne Gore, blizina moru i mletačkim posjedima, konfiguracija terena, koju karekterišu najčešće neplodnost zemljišta i nepristupačnost, igrale značajnu ulogu u davanju određenih poseb-nosti Crnoj Gori. Kao potvrda ovome može se nave-sti da su Osmanlije uobičajene poreze plaćanje ha-rača, ispendže i ušura, koje su uspostavljali u svim djelovima svoje države, vrlo brzo ukinule Crnoj Gori i njenom stanovništvu i iste zamjenili napla-ćivanjem poreza filurijom, prema vlaškom običaju, kako stoji u kanunnami za Crnu Goru.15

15 OtomekakvajebilaosmanskavlastuCrnojGorinajvišesebavioBranislavĐurđev,kojijesvojeradovebaziraonaizvorimaosmanskogporijekla.Poredvećgorespomenutihknjigaovdjemožemonavestijošnekeodradovaovogautora:BranislavĐurđev,OodlaskucrnogorskogvladikePahomijauCarigradudrugojpoloviniXVIveka,Istoriski časopis,knj.II(1949-1950),Beograd1951,135-143;isti,FilurdžijeuCrnojGoriuvremenuSkender-begaCrnojevića,Zapisi,god.XIII,knj.XXIV,Cetinje1940,332-337;isti,KazneiglobeuCrnojGoriSkender-begaCrnojevića,Zapisi,gond.XIV,knj.XXV,Cetinje1941,93-96;isti,Oknezovimapodturskomupravom,Istoriski časopis,sv.1-2,Beograd,1948,132-166.PoredĐurđevaoCrnojGoriuvremenuosmanskevlastiznačajneradoveobjaviojeiJovanTomić,čijisuradoviobjavljeninatemeljimaarhivskegrađemletačkogporijekla.Ovdjenavodimosamonekeodtihradova:JovanTomić,Crna Gora u početku XVII veka bila je, zaista, potčinjena Turcima,DeloXVII(1898);isti,CrnojevićiiCrnaGora,Glas LVIII (Beograd1900)143-201;LX (1901),65-152,LXII (1901)47-111;isti,PolitičkiodnosCrneGorepremaTurskoj1528-1684godine,Glas LXVIII (Beograd1904),1-107.Poredovadvaistraživačaovimproblemombavilisuseinekidrugi,alismomišljenjadasuovadvaistraživačanajozbiljnijeprišliovomproblemu,sobziromdasuoniusvojimradovimadalivelikuvažnostarhivskojgrađi,Đurđevosmanskoj,aTomićmletačkoj.

62


Zauzeće Podgorice

O vremenu kada je Podgorica mogla biti osvo-jena od strane Osmanlija postoje različita mišljenja i tumačenja. Do tog nesuglasja dolazi prije svega zbog pomanjakanja historijske arhivske građe. S toga su neki mišljenja da je do zauzeća Pod-gorice moglo doći odmah iza osvajanja Meduna, 1455, odnosno 1456. godine.16 Prema drugom mišljenju to se dogodilo najkasnije do 1466. go-dine.17 Oni koji su zastupali ovo mišljenje prihva-tili su stavove bosanskog historičara Milana Vasića koji je neosporno ukazao na dokument u kome se u to vrijeme u Podgorici spominje osmanlijski subaša.18 Treće mišljenje je da je Podgorica osvo-jena tek 1474. godine.19 Ovo tumačenje je bazirano na osnovu odgovora Venecije na pisma koje im je uputio Ivan Crnojević. Sve ovo ukazuje koliko je, u nedostatku historijskog dokumenta, teško utvrditi vrijeme kada su Osmanlije osvojile Podgoricu.

Ipak, na osnovu gorenavedenih činjenica može se reći da je mišljenje o zauzeću Podgorice najkasnije do 1466. godine najprihvatljivije, s obzi-rom na to da o tome postoji historijski podatak koji govori da je ona u tom vremenu bila u sastavu os-manlijske države. Međutim, to ne mora značiti da ona nije mogla biti osvojena i mnogo ranije. Stoga, mišljenje da se to moglo desiti odmah nakon što je osvojen utvrđeni grad Medun, krajem 1455. ili početkom 1456. godine, nije isključivo, s obzirom na to da Podgorica nije imala utvrđenje koje bi

16 NikolaŠkerović,Podgorica i njena okolina od najstarijih vremena,KnjižaraPeraS.Vukotića,Podgorica,1930,20-21;PavleMijović,Alata-Ribnica-Podgorica,Poseban otisak iz STARINARA-organa Arheološkog instituta,Novaserija,KnjigaXV-XVI,Beograd,1964-1965,90.17 MilanVasić,Gradovipodturskomvlašću,Istorija Crne Gore,Knjigatreća,TomI,Titograd,1975,503;BogumilHrabak,Podgorica do početka XIX vijeka,Beograd,2000,44.18 M.Vasić,Gradovi,503.19 AndrijaV.Lainović,Kratak pogled na prošlost Titograda,Narodnaknjiga,Cetinje,1950,18.

joj poslužilo kao štit u odbrani. Ukoliko se uzme u obzir i činjenica da Medun nije mnogo udaljen od Podgorice to mišljenje može biti prihvatljivo.20

Izgradnja tvrđave Podgorica

Kao što postoje različitosti u tumačenju o vre-menu zauzeća Podgorice tako postoje i različitosti o tumačenju o vremenu izgradnje tvrđave u Pod-gorici. Prve vijesti o njenoj gradnji nalaze se u jed-nom izvješću Ivana Crnojevića koje je on poslao mletačkom senatu. U tom izvješću Ivan Crnojević obavještava Mlečane o namjerama Osmanlija da grade tvrđavu u Podgorici. Kada je moglo biti na-pisano i poslano ovo izvješće među historičarima postoji nesuglasje. Nesuglasje postoji i u tome da li je Ivan Crnojević u Mletke poslao jedno ili više izvješća, dva odnosno tri. Prvi koji je zastupao mišljenje da se radilo o dva izvješća bio je Jas-trebov. Drugi su slijedili njegovo tumačenje. Prema Andriji Lainoviću Ivan Crnojević je mletačkoj vladi prvo izvješće poslao 1472, a drugo 1474. godine. Prema njemu on ih u prvom izvješću obavještava o tome da Turci rade na utvrđivanju Podgorice, dok u drugom ih izvješćuje da oni rade na njenoj ob-novi.21 Poput Lainovića razmišlja i Risto Kovijanić, s tim da on pored dva izvješća pominje još jedno, treće.22 Prema njemu to treće izvješće, pismo, Ivan Crnojević je u Mletke poslao u martu mjesecu 1474. godine.23 Bogumil Hrabak dijeleći mišljenje o dva izvješća smatra da je prvo pismo u Mletke upućeno 1473. godine, a drugo godinu dana kasnije, 1474. Po njemu u prvom pismu Ivan izvješćuje Mletke o namjeri Turaka da obnove Podgoricu i Beleč, oda-kle bi napadale njegovu teritoriju, ali i Mletke. U drugom pismu ih obavještava da Turci žurno rade

20 AdnanPepić,Podgoričkatvrđavaudrugojpolovini16.vijeka,Istorijski zapisi,godinaLXXX,br.1+4,Podgorica,2007,232.21 A.Lainović,Kratak pogled,18.22 RistoKovijanić,Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (XIV-XVI vijek),knjigaII,Titograd,1974,11.23 Isto,11.


63

na obnovi podgoričke tvrđave24. Za razliku od gore-pomenutih istraživača, Pavle Mijović je mišljenja da je postojalo samo jedno izvješće i to ono koje je moglo biti poslano najkasnije 1474. godine25. Ovo zaključuje na osnovu odgovora mletačkog senata, koji je datiran od 1. matra 1474. godine.26

Prateći neke druge historijske izvore, kao što su srpski ljetopisi, dobija se potpuniji uvid o vre-menu gradnje tvrđave u Podgorici. Mada su ovi izvori nastali u kasnijem periodu27, njihova korisnost u potpunijem sagleda-vanju ovog problema je neosporna. Prema navodima jednog srp-skog ljetopisa, grad Podgoricu je sazidao turski car 1474-75 godine, dok drugi preciznije navodeći Hasan Pašu kao os-obu koja je rukovo-dila gradnjom datum gradnje smješta u nešto raniji vremenski period, 1456-57. godine. Navedena godina u ovom ljeto-pisu je zanimljiva iz razloga što su u tom vremenu Osmanlije izvršile zauzeće Podgorice, pa, ipak, se ne može sa sigurnošću reći da se je odmah i počelo s njenom gradnjom. I mišljenje znamenitog turskog putopisca Evlije Čelebije, koji je posjetio Podgoricu 1662. godine, da je Podgoricu podigao

24 BogumilHrabak,Podgorica,44.25 PavleMijović,Alata-Ribnica-Podgorica,90.26 Utomodgovoruzapisanojesljedeće:“…tumetiampernuntissuum,magnificusIuanusCernoevich,capitaneusnosterXente,TurchorumreedificariomninostatuissePodgorizalocuminmedioXentaesitum…”,PavleMijović,Isto,90.27 PremanavodimaPavlaMijovićaprviodovihljetopisajenastao1529.godine,azadnji1698.godine.Svionisukoristiliosnovnitekstkojijenastaooko1460.godine.

Sultan Mehmed Fatih iste godine kada je osvojio Skadar, a sve u cilju zaštite Skadra, od, kako navo-di, arnautske eškije i pokvarenih Mlečana,28 se ne može uzeti ispravnim iz razloga što drugi historijski izvori pokazuju drugačije, naročito izvješće Ivana Crnojevića iz 1474. godine. Ali se može smatrati mogućim kada je riječ o završetku radova.

Imajući u vidu gore iznijete činjenice moglo

bi se zaključiti da je gradnja utvrđenja u Podgori-ci započela najkasnije do 1. marta 1474. godine, na osnovu odgovora mletačkog senata na pismo Ivana Crnojevića. Ujedno se radilo i o godini kada su Osmanliije snažno napadale Skadar, ali ga nisu uspjele osvojiti. Možda se jednim od razloga za podizanje utvrđenja u Podgorici može vezivati za namjere osvajanja Skadra, međutim, izvjesnije je zbog očuvanja nesigurnog područja. Što se tiče završetka gradnje ona je mogla biti okončana na-jkasnije do zauzeća Skadra, 1478. godine, prema navodima Evlije Čelebije. Mada nije isključeno da ti radovi nisu bili završeni i ranije, 1476. ili 1477. godine, kako navode neki srpski ljetopisi, što je prihvatljivije.29

28 EvlijaČelebi,Putopis,odlomciojugoslovenskimzemljama,Preveo,uvodikomentarnapisaoHazimŠabanović,Sarajevo,1967,334.29 AdnanPepić,Podgoričkatvrđava,236.

Tvrđava Podgorica

64


Odnosi Osmanlija i Crnojevića u vrijeme gradnje

Iz gore navedenog može se zaključiti da Os-manlije nakon zauzeća Podgorice nisu odmah započele i sa gradnjom utvrđenja u njoj. Kao ra-zlog zbog čega nije odmah došlo do njene gradn-je može se pretpostaviti u činjenici da se Osman-lije još uvjek nisu bile dovoljno učvrstile na ovom području i da su svoje vojne snage već bile smjes-tile u utvrđeni Medun, koji im je u prvom periodu vladavine koristio za odbranu zauzetog područja. Međutim, kada su donekle učvrstile svoju vlast os-jetila se potreba za izgradnjom novog utvđenja s ciljem bolje i efikasnije odbrane novoosvojenih kra-jeva. Tako nešto i navodi Evlija Čelebija kada kaže radi zaštite Skadra od albanskih pobunjenika, ali i Mlečana,30 S obzirom da se s Meduna nije mogla uspješno obavljati odbrana cjelokupnog područja, zbog toga što se radi o teškom i nepristupačnom terenu odakle je uvjek prijetila opasnost, trebalo je izgraditi novu tvđavu koja je trebala poslužit i radi zauzeća okolnih mjesta u cilju zaštite zauzetih.

Mjesto odabira za tvrđavu je ranije detaljno ispitivano i odlučeno je da se ona gradi na lokaci-ji gdje rijeka Ribnica uliva u Moraču. Pogodnost terena je bila idealna. S dvije strane zaštićena ri-jekama, s druge dvije je iskopan rov napunjen vo-dom, tvrđava je trebalo da posluži u odbrani, ali i radi lakšeg zauzeća okolnih oblasti, naročito onih pod kontrolom Crnojevića koje su bile okružene s više strana. Na taj način Osmanlije su pred-stavljale opasnost za Ivana. Upravo zbog toga je i bio zabrinut Ivan Crnojević kada je u Mletke slao izvješće o gradnji Podgorice. Ujedno, gradnjom Podgorice Osmanlije su mu nedvosmisleno slale poruku o potrebi njegovog ponovnog vezivanja za njih nakon što je raskinuo savezništo uspostav-ljeno 1471. godine kada se u ime osmanlijske zaštite obavezao na plaćanje harača od 700 du-kata.31 Osjećajući ugroženost udaljavanjem od Os-manlija Ivan se oslanjao na pomoć Venecije, čiju

30 EvlijaČelebi,Putopis,334.31 Istorija Crne Gore,Knjiga2,OdkrajaXIIdokrajaXVvijeka,IstorijskiinstitutCrneGore-Pobjeda,Podgorica,2006,293.

pomoć potražuje. Međutim, njegovu politiku oslona na Veneciju Osmanlije nisu blagonaklono posma-trale s obzirom da su se sa Venecijom sukobljavale i u drugim pograničnim oblastima, naročito oko onih čijem su zauzeću obije težile. S druge strane Venecija je plaćajući odanost susjednim oblasnih gospodarima u Albaniji predstavljala značajnu pre-preku u ostvarivanju osmanlijskih ciljeva konačnog zauzeća tih podučja. Stoga su i u vezivanju Ivana Crnojevića za Mletke uvidjeli prepreku, ali i opas-nost za svoju teritoriju. Pored Mlečana, od čije je pomoći bio u zavisnosti, Ivan Crnojević je svoje savezništvo imao i u hercega Vlatka Kosače, čiju je ćerku bio oženio, ali mu ovaj, zbog unutrašnjih problema, nije mogao biti značajna pomoć.32

Prikliješten između dva moćna susjeda Ivan Crnojević je u zavisnosti od koga mu je u datom trenutku prijetila veća opasnost potraživao pomoć onog drugog. Međutim, politika čestog pribjega s jedne na drugu stranu nije mogla biti siguran os-lon u zaštiti. Dok je Venecija plaćajući i davajući određene privilegije pokušavala otkupiti vjernost, dotle su Osmanlije davanjem garancija sigurn-osti za posjedovanu teritoriju namjeravale dobiti saveznike. U strahu da će izgubiti odranije davane i obećavane privilegije od strane Mlečana Ivan Crnojević se udaljavao od mogućnosti približenja Osmanlijama čime mu takav odabir nije mogao obezbijediti očekivanu sigurnost, jer su se Osman-lije sve jače učvršćivale, značajno i zbog razjedin-jenosti susjeda.

Zbog pomenutog udaljenja od Osmanlija očekivana je bila zabrinutost Ivana Crnojevića u vri-jeme kada su Osmanlije počele graditi Podgoricu. Jer je, neosporno, uvidio da njenom gradnjom ona predstavlja opasnost, ne samo za teritoriju koju je još uvjek držao u svoju vlast, već i značajna pre-preka za povraćaj izgubljene teritorije. Imajući u vidu teškoću u kojoj se nalazio, nije pokušavao približiti se Osmanlijama već se zadovoljio dobi-janju plemstva za sebe i djecu od strane Repub-like i obećanja zaštite ukoliko izgubi posjede.33 S druge strane, Osmanlije su bile riješene da osvoje

32 Isto,294.33 Isto,295.


65

preostale djelove njegove teritorije kao i teritorije u njegovom neposrednom susjedstvu. Tome u prilog ide činjenica da su u godini gradnje tvrđave u Pod-gorici žestoko napadali Skadar. Međutim, prijetnje koje je osjećao od strane Osmanlija nisu promije-nile njegove namjere da se bori protiv njih tražeći saveznike od drugih. Zbog toga mu je bilo sve teže zadržati posjedovanu teritoriju. Na kraju nije us-pio sačuvati svoju zemlju. Izgubio je bez podrške Mlečana, koji su ga ostavili bez pružene pomoći.

Zaključak

Prema izvješću koje je Ivan Crnojević poslao u Mletke početak gradnje tvrđave u Podgorici pada u istoj godini kada su i Osmanlije žestoko vršile na-pade na Skadar. Sa gradnjom se počelo najkasnije do početka marta, a napadi su počeli početkom jula 1474. godine. Gradnjom utvrđenja u Podgorici Osmanlije su željele obezbijediti teritoriju koju su držali pod svojom vlašću, ali i obezbijediti bezbjed-nost svojoj vojsci u tim napadima. Gradnja je tra-jala nekoliko godina i bila je pod zapovjedništvom Hasan Paše koji je radove izvodio po naredbi sulta-na Mehmeda II Fatiha. Unutar tvrđave je izgrađena i džamija sultana Mehmeda Fatiha. Po završetku gradnje u njoj su bili stacionirani mustahfizi. Na osnovu podataka jednog deftera34 iz perioda Sul-tan Sulejmana Kanunija u tvrđavi se nalazilo 33 nefera. Pored njih tu su bili još dizdar, zapovjednik tvrđave, kethuda, njegov pomoćnik i imam.35 Drugi defter36 iz druge polovine 16. vijeka bilježi broj od 37 mustahfiza, čuvara. Dok prema podacima deft-era iz 1581. godine saznaje se da je u tvrđavi bilo smješteno 41 mustahfiz.37 S obzirom da se ovdje radi o opširnom defteru postoje poimenični podaci o osobama koje su bile u sastavu mustahfiza, kao

34 Istanbul,BOA,TD367,v.318.35 Sobziromdaseradiosumarnomdefterunisunavedenipoimeničnoposadnici,dokmeđuposadnicimanemamujezina.Postojimogućnostdajeonuvrštenmeđu33posadnika.Višeotomevidjeti:AdnanPepić,Podgoričkatvrđava,23836 BOA,TD476,v.43.37 Ankara,TKGM,TD417,v.71-76.

i u kojim su mjestima posjedovali timare, prihode. Na osnovu ovoga deftera zna se da je zapovjed-nik u tvrđavi bio Mehmed. Njegov zamjenik, keth-uda, je bio Hasan. Sulejman Halifa je bio imam, a Ejnehan, sin Hasanov, je bio mujezin u džamiji sultana Mehmeda Fatiha. U tvrđavi se nalazio i ambardžija.38

Izgrađujući Podgoricu Osmanlije su učvrćivale svoju vlast u neposrednoj blizini Crnojevićeve zemlje. Ujedno su postale opasnost za njega. U predosjećanju osmanlijske opasnosti Ivan Crnojević je uspio samo obavijestiti mletačku vladu o tome. Mlečani su, s druge strane, postajali svjes-ni da se ne mogu oduprijeti vojno moćnijim Osman-lijama u borbi za prevlast u susjednim zemljama te su se zadovoljili očuvanju sopstvenih. Bez pomoći sa strane, prvenstveno mletačke, Ivan Crnojević nije mogao zadržati svoju zemlju. Ipak, kurs svo-je politike oslona na Republiku nije mijenjao ni u tim teškim godinama. Dok je u strahu za svoje posjede slao upozerenja Mlečanima Osmanlije su napredovale u proširenju svoje vlasti, okružujući Crnojevića zemlju. Teška situacija u kojoj se nala-zio Ivan Crnojević je zahtjevala konkretnije poteze. Međutim, on nije bio u stanju s vojnim snagama koje je posjedovao oduprijeti se snažnijim i vojno dobro pripremljenim Osmanlijama. S druge strane nije uspijevao pronaći saveznike koji će se odupri-jeti u zajedničkoj borbi, jer su u njegovom susjedu vladari bili nedovoljno moćni, ali dovoljno razjedin-jeni radi udruživanja. Zbog tih loših okolnosti u koji-ma se nalazio Ivan Crnojević nije pronalazio načina za jačanje svoje pozicije. Očito, svjestan svog položaja mogao je jedino očekivati da će Osman-lije same odustati od daljnjih osvajanja, ili da će se prilike u susjedstvu promijeniti. Na osnovu histori-jskih izvora poznato je da to toga nije došlo što je uzrokovalo da Osmanlije zauzmu Skadar, kao i stol-no mjesto Ivanovo, Žabljak čime je Ivan Crnojević izgubivši svoju zemlju bio primoran napustiti Crnu Goru i otići u Veneciju.

38 AdnanPepić,Podgoričkatvrđava,237-243.

66


Otkriven grb na zgradi bivšeg Turskog poslanstva na Cetinju

Pečat slavnog vremena

U prisustvu brojnih zvanica i posjetilaca a u or-ganizaciji Prestonice Cetinje, NVO "Građanska ak-cija" i Ambasade Republike Turske, 17. jula 2010. godine, na zgradi nekadašnjeg Turskog poslanstva na Cetinju svečano je otkriven grb.

Otkrivajući grb, ambasadorka Turske u Crnoj Gori Birgen Kešolu kazala je da zgrada poslanstva predstavlja simbol jednog značajnog perioda u isto-riji Turske i Crne Gore.

- Ovdje su dvije zemlje razvijale prijateljske odnose što potvrđuju brojna dokumenta kojih i u muzeju kralja Nikole ima mnogo. Danas Crna Gora za nas predstavlja jednu od najprijateljskijih zemal-ja na Balkanu - kazala je, pored ostalog, ambasa-dorka Kešolu.

Gradonačelnik Prestonice dr Milovan Janković, kazao je da je postavljanjem grba ispunjen veliki dug prema istoriji.

- Turska i Crna Gora ispisale su veličanstvene stranice međusobnog odnosa u ratu i miru. Ovaj slavni grb Turske imperije na njenom nekadašnjem poslanstvu ostaće kao trajni spomen i svjedok da bez Turske ne bi bilo crnogorske slave, ponosa i veličine. Danas naše dvije zemlje na temeljima svojih burnih istorijskih prošlosti streme integracijama u kojima će se naći jedna pored druge gradeći mostove prijateljst-va, saradnje i poštovanja među sobom i sa drugim državama i narodima. To nas ispunjava radošću i gordošću kao što je gord ovaj grb-spomenik velike Turske imperije koja je ostavila takve tragove čija sla-va i veličina u našim dušama vjekovima živi i trajno će ostati da sija sjajem dva tvorca jedne gorostasne istorije - kazao je Janković.

Dan ranije, u Zelenom salonu Hotela Crna Gora u Podgorici, profesor dr Iber Ortajli održao je predavanje o istoriji odnosa Crne Gore i Turske.

Prva ambasada

Nakon Berlinskog kongresa 1878. godine Turska i Crna Gora uspostavljaju diplomatske odnose. Prvi turski poslanik u Crnoj Gori bio je Halid Bej. Za potrebe brojnog poslaničkog osoblja, po odobrenju crnogorskog vladara, turska vlada 1885. godine kupuje kuću Maša Vrbice i postaje prva zemlja koja je vlasnik nekretnine u Crnoj Gori. Danas se ova zgrada koristi za potrebe Fakulteta dramskih umjetnosti.


67

Ibrahim HADŽIĆ

I TI CRNOGORCI

I.Što su oni toliko protiv nas?Mi nijesmo Turci, mi imamo samo tursku veru. Ni oni nijesu Srbi, Oni imaju samo srpsku veru.

Mi smo se izmiješali, Razumiješ ti, Mi smo kao maslo u vareniku, Đe goj turiš prst – tu je masnoća.

I dođoše ti ratnici, I doniješe nama tursku veru, A vama i nama, Razumiješ ti, Arapske, persijske, I svoje, turske riječi.

I stigoše na atovima: Alatima, kulašima, doratima, đogatima. Dođoše sa kamama, Sabljama-ćordama, dimiskijama, džilitima, džidama, Buzdovanima, tojagama,Na glavi sa kalpacima i čelenkama.

Pa oni su nam daliRiječ rakija: Kako bi se veselili, Uzeli parče mezeta, Lomili s pajtašima jadac, Pevali „Je li mi se kula oburvala?“I iza kapije pali jarak,

Ili, razumiješ ti, Nekako srećno sokakom ili džadom stigli do kuće, Skinuli košulju i čarape, Legli na dušek, glavu stavili na jastuk I pokrili se jorganom.

Nećeš valjda reći umjesto rakije alkohol?Pa ni to nije tvoja riječ,Nijesi ćorav, lijepo ti piše rakija. Ali razumiješ ti, I od take vode bićeš mamuranI u ložicu ćeš osećat kiselinuKa da si pio sirće.

Kad opet odeš u kafanuDa piješ na veresiju, Ponesi bar za bakšiš, Časti, nemoj da bidneš cicija, I, razumiješ ti, Lijepo se zafali. A poslije, šašavi lolo, bekrijo, Otpevaj uz tamburu jedan bećarac.

No, svejedno, sutra u džepNećeš imati ni prebijene pare. I bićeš blijed ka kreč. I tražićeš ti, čovek čuvenog soja, Sad mek ka pamuk, Da ti žena turi, Razumiješ ti, Na odžak bakrač kačamaka, Da ga ubije dobro oklagijom, I da ga začini kajmakom,

68


Da ne bude lepljiv ka tutkalo.

Zapalićeš luluI reći da ćeš piće prekinut ka makazamaI da ćeš od sutra ići u mehanuDa piješ samo čaj od nane il jasmina, Ili samo vodu iz bunara il sa česme.

Popećeš se uz merdevine na tavanI u torbu stavićeš suhog mesaDa skuhate za ručak bogato jeloDa srkneš nešto kašikom, I uz ljutu turšijuĆela će ti se orosit znojem.

Šta bi ti, razumiješ, Brez rječi bubreg?Kako ćeš otić kod doktoraI reći: Boli me unutrašnji organKoji izlučuje mokraću.Il boli me kičma. Pa deci, kad se na nji' naljutiš:Kopiladi jedna, pukoše mi od vas džigerice!

S čim bi ti poredio nešto najtvrđeAko ne kažeš: beše tvrd ka čelik. Čija je to riječ čelik?Kad ćeš ti, razumiješ, Priču pričat o Baš – Čeliku, Ako ne kažeš baš i čelik?Čelik nije isto što i bakar.

Kad bi nam komandovao mornaricom, Ako ne admiral, em ako nijesmo Ostali bez mora? Šta ćemo sa čamcima i dereglijama?

A hajduci sve opljačkaše.Ko su hajduci čija je to riječ? I kakav oni to koriste alat? Kojim kalauzima i turpijama sva vrata otvaraju I ulaze u magazine i trpaju u kese?Imaju li oni amajlije ili talismaneKoji ih čine nevidljivim,

I da ih kuršum neće, Ili se, razumiješ ti, Mangupi samo sa nama maškare?

Hajde jadan. Kako da nekom kažeš kreni, Ako mu ne kažeš hajde!I ponesi bajrak, serdare, lii ako hoćeš barjakVelik ka čaršaf. A ne zaboravi ni džeferdar izvezen srmomKoji sija ka kalajisana tepsija, I kreni za Kolašin ili za Berane. Kakve mi se to aveti priviđaju? Koga plaše ako su aveti?A ja ti kažem, razumiješ ti, Mi smo izmješani Ka maslo u vareniku.

Kako da nađeš zvijezduNa azurnom nebuBez azimuta, stojećiNa bedemu tvrđave?Znaš li koje je boje azur?I kako da izračunaš koliko je zvijezda udaljenaAko ne primijeniš znanje iz algebre?

I ova riječ mnogo će ti značiti: I godina bi berićetnaI rodi sve što bi posijano, Bujalo je ka iz vode, I očuva se, razumiješ ti, Čak i bez imalo buđi.

Ti misliš da sam gulanferKad ti ovo pričam.

Badava što ti pričamDa smo isto, Kad ti u svemu samo vidiš različito. Ja ti se kačim ka čičak za džamadan od šajkaI ne moreš se mene otrestiBez obzira što ti misliš da sam ja budalaIli što je još gore, običan mufljuz.


69

A ja sam isto što i ti, razumiješ, I pričaj ti da ja samo meljem tandara – bandara, Ili tandara – mandara, Ali mi smo izmijšani Ka maslo u vareniku.

Nećeš me, nadam se, Zbog ovog u haps, Mogo bi ' da ti istresem pun sepet ovi' riječiKa crveni' višanja. Nije ovo nikakva lakrdija, Ovo je rasprava I bez ovi' tuđi' riječi, Razumiješ ti, Naš jezik bi bio leš.

II.Mi smo ka lice i naličje, Mi smo ka slika i prilika: Kad ti stojiš ispred ogledala – Vidiš mene, Isto i ja vidim tebeKad se oglednem. Mi smo izmiješani Ka maslo u vareniku.

Nemoj mislit Da su ovo tvoja imena. To su vama i nama dali Jevreji: Tvoj je Adam – moj je Adem, Tvoja je Eva – moja je Hava, Tvoj je Jov – moj je Ejub, Tvoj je Avram – ja sam Ibrahim, Tvoj je Mojsije – moj je MusaTvoj je Solomon – moj je Sulejman, Tvoj je David – moj je Daut, Tvoj je Ilija – moj je Alija, Tvoj je Josif – moj je Jusuf, Tvoj je Isus – moj je IsoI kao kapa svega, Tvoj Bog je, bogami, i moj Bog, Samo ga ja, razumiješ ti, Zovem Alah.

Mi smo jedno lice A dva tijela.

( Iz zbike „ Nepročitane i nove pesme“,Prosveta – Beograd, 2006)

Cetinjski manastir, koji je podigao 1484. godine Ivan Crnojević. Na crkvi je ktitorski natpis Ivana Crnojevića uklesan na ploči iznad ulaza i grb Crnojevića .

Pečat Ivana CrnojevićaGrb Ivana Crnojevića


71

Društvo crnogorsko-turskog prijateljstva

Društvo crnogorsko-turskog prijateljstva formirano je kao nevladino i neprofitno udruženje u cilju stvaranja organizacionih pretpostavki za unapređivanje kulturnih, ekonomskih, naučnih i drugih veza Crne Gore i Turske. Ciljevi Društva su:

» Učvršćivanje i unapređenje kulturnih, eko-nomskih i ostalih oblika saradnje između Crne Gore i Turske, i posebno, u cilju stvaran-ja uslova za proučavanje, prezentaciju, pop-ularizaciju i ukupnu valorizaciju zajedničkog istorijskog, kulturnog i duhovnog nasleđa i drugih vrijednosti od zajedničkog interesa;

» Organizovanje zajedničkih seminara, kon-gresa, konferencija i manifestacija iz oblasti kulture, nauke i ekonomije;

» Organizovanje humanitarnih priredbi i dru-gih društveno-humanitarnih aktivnosti;

» Organizovanje informacione i izdavačke djelatnosti; » Organizovanje turističkih izleta, razmjena

đaka i studenata; » Sudjelovanje sa drugim srodnim društvima i

organizacijama u Crnoj Gori i Turskoj; » Povezivanje sa srodnim međunarodnim aso-

cijacijama i organizacijama; » Stručna i logistička pomoć kod nabavke

opreme, publikacije i stručne literature i ostvarivanja kontakata sa ustanovama čija djelatnost je u vezi navedenih ciljeva.

Društvo crnogorsko-turskog prijateljstva:

» Predsjednik: Rifat Rastoder, potpredsjednik Skupštine Crne Gore

» Potpredsjednici: Dr Milo Janković, Predsjednik Savjeta Prijestonice Cetinje Prof Husein Tuzović

Adresa: Ul. Vlada Martinovića, br. 25, Podgorica (CRNA GORA)

E-mail: [email protected]

Karadağ – Türkiye Dostluk Derneği

Sivil toplum kuruluşu ve kar amacı güt-meyen dernek olarak kurulan Karadağ - Türkiye Dostluk Derneği kültürel, ekonomik, bilimsel ve diğer ilişkileri ilerletilmesi için örgütsel ilkel-erin oluşturulması hedeflemektedir. Derneği’nin hedefleri şunlardır:

» Özellikle tarihi, kültürel ve manevi mirasının ve ortak menfaatler doğrultusunda diğer değerlerinin araştırılması, sunulması, pop-ularize edilmesi ve değerlendirilmesi için gerekli şartlar sağlamak amacıyla Karadağ ve Türkiye arasındaki kültürel, ekonomik ve diğer işbirliği şekillerinin güçlendirilmesi ve ilerlenmesi;

» Kültür, bilim ve ekonomi alanlarında seminer, kongre, konferans ve etkinikler düzenlenmesi;

» Hümaniter etkinlikler ve diğer sosyo-hüman-iter etkinlikler düzenlenmesi;

» Bilgi bilimi ve yayıncılık alanlarındaki faaliy-etler düzenlenmesi;

» Turistik geziler ve lise/üniversite öğrenci değişim programları düzenlenmesi;

» Benzer amaçlı Karadağ ve Türk dernekleri ve kurumlari ile işbirliğinde bulunması;

» Benzer amaçlı uluslararası dernekler ve örgütlerle ilişkiler kurulması

» Gerekli donanıma, yayınlara ve bilimsel liter-atüre ulaşılmasına ve sözü edilen hedefle-rimizle bağlantılı faaliyetlere sahip olan ku-rumlar ile ilişki kurulmasına profesonyonel ve lojistik destek verilmesi

Karadağ – Türkiye Dostluk Derneği: » Başkanı: Rifat Rastoder, Karadağ Meclis

Başkan Yardımcısı » Başkan Yardımcıları: Dr Milo Yankoviç, Ce-

tinje Tarihi Başkent Konseyi Başkanı » Prof. Husein Tuzoviç

Ćazim Fetahović, član Društva prijateljstva u razgovoru sa ministrom u Vladi Crne Gore Rafetom Husovićem

Nj. E. Emina Kesoglu, Ambasadorka R. Turske i Njego-sava Vujanović, bivša predsjednica Skupštine Prijestonice Cetinje

Član Društva crnogorsko-turskog prijateljstva Tomo Kusovac

Članovi Društva crnogorsko-turskog prijateljstva Rifat Ferhatović i Bato Karađuzović

Zuvdija Hodžić, književnik i Vlatko Mihajlović

Ambasador BiH Branimir Jukic i Jusuf Kalamperovic u razgovoru

Dr Mark Camaj i Husein Ceno Tuziović u razgovoru Član parlamentarne grupe prijateljstva Dr Miodrag Vuković, Dr Asim Dizdarević

Cemal Senel predsjednik Udruženja iz Izmira u razgovoru sa Ambasadorkom Nj.E. Eminom Kesoglu

Članovi Društva crnogorsko-turskog prijateljstva to-kom održavanja skupa

Članovi Društva prijateljstva Mirsad Rastoder i Mehdi Šabanadzović

Narodne nošnje iz kolekcije Vahida i Nevine Turusković

Žabljak Crnojevića

Palata Topkapi

Documents

zbornik-21