SSN 1840- 0515

.. --

LC'~. .: .. ,,I . ,

, . .I..

,.,!I

.

71:

:,' $7 . , :

>

;: ..

&&~,

*j:j.

;

.-

. *\ & :k.**7 ,

FZ

~RIRODNO-MATEMATI~KOQ FAKULTETAu-

-.

.

,.-., '8 .

;-.I;>

'

, -

.

,

;rL- :,

-

'

.!, ..

.;:q ;,. , ?.., 2:.g d;-~$G-@.l-

.

,

;i,--yA.r

-C.-

, -

.>:&;

ZBORNIK RADOVA PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET SVEZAK GEOGRAFIJA Izdava: Univerzitet u Tuzli Prirodno-matematiki fakultet Za izdavaa: Dr. Fehim Dedagi, dekan Odgovorni urednik: Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor Ureivaki odbor: Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor Dr. Ibrahim Buatlija, redovni profesor Dr. Muriz Spahi, redovni profesor Dr. Ibrahim Ahmetaj, vanredni profesor Dr. Izet Ibrelji, redovni profesor Dr. Hasan Zoli, redovni profesor Dr. Ahmet Kasumovi, redovni profesor Grafika obrada: Semir Ahmetbegovi Sabahudin Smaji tampa: "OFF-SET" Tuzla Za tampariju: Sadika Muri, direktor Tira: 150 komada Izlazi godinje Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli, broj 03-6125-11.8/04, od 17.12.2004.godine odobreno je izdavanje ovog zbornika. Prema miljenju Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, broj 04-15-59-1/05, od 06.01.2005. godine ovaj Zbornik je, shodno lanu 18. taka 10. Zakona o porezu na promet proizvoda i usluga, osloboen plaanja poreza na promet.

ISSN: 1840-0515

SADRAJ 1. DEMOGRAFSKE POSLJEDICE GENOCIDA NAD BONJACIMA SIGURNOSNE ZONE UN SREBRENICA, JULA 1995. DEMO-GEOGRAPHIC CONSEQUENCES OF GENOCIDE OVER BOSNIANS IN SAFETY ZONE UN SREBRENICA, JULY 1995. Dr. S. Kulenovi., Dr. A. Sulji RAZMJETAJ INTERNO RASELJENOG (PROGNANOG) STANOVNITVA IZ OPINE SREBRENICA NA PODRUJU TUZLANSKOG KANTONA DISPOSITION OF INTERNALLY DISPLACED (PRESENTED) INHABITANTS FROM MUNICIPALITY SREBRENICA ON AREA OF CANTON TUZLA Dr. S. Kulenovi, Mr. A. Sulji, A. Kadui REGIONALNE RAZLIKE U KRETANJU UKUPNOG BROJA STANOVNIKA I GUSTINE NASELJENOSTI BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 19912004. GODINE REGIONAL DISPARITIES IN TOTAL POPULATION GROWTH RATE AND POPUPATION DENSITY OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PEROD 19912004. YEAR F. Kudumovi PRESTRUKTURIRANJE INDUSTRIJE KAO STRATEKA ODREDNICA EKONOMSKO-GEOGRAFSKOG RAZVOJA TUZLANSKOG KANTONA RESTRUCTURING AS A STRATEGIC DETERMINANT OF ECONOMICAL-GEOGRAPHIC DEVELOPMENT OF CANTON TUZLA Dr. S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui SAVREMENI URBANOGEOGRAFSKI PROBLEMI TUZLE CONTEMPORARY URBAN-GEOGRAPHICAL PROBLEMS OF TUZLA A. Kadui, S. Kulenovi, A. Sulji OSVRT NA TERITORIJALNI I POPULACIONI RAZVOJ GRADA GRAANICE REVIEW OF THE TERRITORIAL AND POPULATION DEVELOPMENT OF THE CITY OF GRAANICA Dr. S. Kulenovi, Mr. D. Dafi NEKE RAZVOJNE KARAKTERISTIKE SEOSKIH NASELJA GRAANIKE OPINE SOME OF THE DEVELOPMENT CHARACTERISTICS OF THE RURAL SETLEMENTS OF THE GRAANICA MUNICIPALITY Mr. D. Dafi STAROST I PORIJEKLO IMENA NASELJA U OPINI KALESIJA THE AGE AND THE ORIGIN OF THE NAME KALESIJA AND ITS VILLAGES D. Meanovi POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA NA REKULTIVISANOM ZEMLJITU U KREKANSKOM UGLJONOSNOM BAZENU U PERIODU 1996-2006. GODINE THE AGRICULTURAL PRODUCTION ON RECUPERATED SOIL IN KREKA CARBONACEOUS BASIN IN PERIOD 1996-2006. Dr. S. Kulenovi, S. Smaji, S. Ahmetbegovi GRUPNI OBLIK RADA U NASTAVI GEOGRAFIJE GROUP WORK IN TEACHING GEOGRAPHY Dr. . Komlenovi, Mr. E. Jahi

7

2.

15

3.

21

4.

33

5.

45

6.

57

7.

69

8.

81

9.

95

10.

101

11.

GEOGRAFSKA EKSKURZIJA KAO VEOMA ZNAAJAN OBLIK NASTAVE GEOGRAPHICAL EXCURSION AS VERY SIGNIFICANCE FORM TEACHING Mr. E. Jahi NEKI GEOEKOLOKI PROBLEMI OPINE IVINICE SOME GEO-EKOLOGYCAL PROBLEMS ON AREA MUNICIPALITY S. Ahmetbegovi, S. Smaji OF ZIVINICE

109

12.

115

13.

ZNAAJ I ULOGA PROSTORNOG PLANIRANJA U BOSNI I HERCEGOVINI U NOVIM DRUTVENO-EKONOMSKOM USLOVIMA SIGNIFICANCE AND ROLE OF SPATIJAL PLANINNG IN BOSNIA AND HERZEGOVINA IN NEW SOCIAL-ECONOMICAL CONDITIONS Dr. N. Mujagi, FORMIRANJE IZDANI PODZEMNIH VODA I HIDROGRAFSKA MREA U SLIVU GORNJEG TOKA DRINJAE GIVEN SPACE DRIVER OF RINJACA IN FUNKCIONAL GROUND WATER AND HIDROGRAPHIC FORMS Dr. A. Mekovi, Mr. E. ii, Dr. A. Barakovi GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE SLIVA GORNJEG TOKA RIJEKE DRINJAE U FUNKCIJI HIDROGEOLOKOG REJONIRANJA GEOMORPHOLOGIC CHARACTERISTICS GIVEN SPACE DRIVER OF DRINJACA IN FUNKCIONAL HIDROGEOLOGICAL REONS Mr. E. ii Dr. A. Mekovi, Dr. A. Barakovi

129

14.

139

15.

149

Zbornik radova PMF 3, 7 14 (2006)

Originalni nauni rad

DEMOGRAFSKE POSLJEDICE GENOCIDA NAD BONJACIMA SIGURNOSNE ZONE UN SREBRENICA, JULA 1995. DEMO-GEOGRAPHIC CONSEQUENCES OF GENOCIDE OVER BOSNIANS IN SAFETY ZONE UN SREBRENICA, JULY 1995. Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor, Mr. Alija Sulji, vii asistent, Odsjek za geografiju, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli, Saetak Masovni zloini koje su poinile srpske snage okupacijom UN zatiene zone Srebrenica, jula 1995. godine, ni do danas nisu u potpunosti razrijeeni. Ubistvom vie od 8 hiljada mukaraca bonjake nacionalnosti, srpske snage poinile su genocid ije posljedice nee nikada biti sanirane. Pored masovnih zloina poinjenih u UN zatienoj zoni Srebrenica, srpske snage su izvrile potpuno etniko ienje protjerivanjem enskog i vojno nesposobnog mukog stanovnitva. Blizu 6000 djece ostalo je bez jednog ili oba roditelja, a od toga broja vie od 5000 djece bilo je mlae od 15 godina. S obzirom na starost ubijenog mukog stanovnitva 44% pripadalo je mlaem sredovjenom stanovnitvu, 32% bilo je iz kontingenta starijeg sredovjenog stanovnitva, 12% ubijenih pripadalo je mladom stanovnitvu, a ostalo ubijeno muko stanovnitvo bilo je iz kontingenta starog stanovnitva. Koeficijent feminiteta u nekim dobnim grupama iznosi vie od 150. Veliki broj prognanog bonjakog stanovnitva opine Srebrenica ivi na prostoru Federacije BiH, a vei broj njih nalazi se u zapadnoevropskim zemljama, kao i u SAD-u i Australiji. Do kraja 2004. godine na podruje opine Srebrenica vratilo se oko 3000 prognanih Bonjaka. Obnovljeno je vie od 1000 stambenih objekata, uglavnom kua. Kljune rijei: Srebrenica, demogeografske promjene, masovni zloini, genocid, spol i dob, zatiena UN zona, domainstva. Abstract Mass crimes which committed Serbian forces by occupation of UN protected zone Srebrenica, in July 1995, even today arent completely solved. Killing more then 8000, mostly male Bosnian population, Serbian forces committed a genocide which consequences will never be rebuild. Beside mass crimes which committed in UN protection zone of Srebrenica, Serbian forces realized ethnical cleaning, expelling mostly female and military incapable male population. Near 6000 children stayed without one or both parents, and of that number more than 5000 children were younger than 15 year. With consideration on age of killed male population 44% belonged younger middle-aged population, 32% were from older middle-aged population, 12% of killed belonged younger population and the rest of killed male population were from contingent of old population. Coefficient of feminine in some age groups amount more than 150. Great number of persecuted male Bosnian population of Municipality Srebrenica lives on area of Bosnia and Herzegovina, and bigger number of they is now in west European countries, like in USA and in Australia. By the Year 2004, in area of Municipality Srebrenica, returned around 3000 persecuted Bosnians. Its also restored more then 1000 housing objects, mostly houses.

S. Kulenovi, A. Sulji Key words: Srebrenica, demo-geographic changes, mass crimes, genocide, protected UN zone, gender and age, house units. Uvod Opina Srebrenica nalazi se u istonom dijelu BiH. Povrina opine Srebrenica je 527 km2, to iznosi 1,03 % povrine BiH. Prema popisu stanovnitva 1991. godine opina je imala 36.666 stanovnika ili 0,84 % od ukupnog stanovnitva BiH. Od tog broja Bonjaka je bilo 27572 ili 75,20 %, Srba 8315 ili 22,70 % i ostalih 779 ili 2,12 %. Gustina naseljenosti u opini u 1991. godini iznosila je 69,6 stan./ km2 (u BiH, 85,6 stan./km2). Te godine opina Srebrenica imala je 19 mjesnih zajednica u kojima se nalazilo 80 naselja od kojih je jedno pripadalo gradskom, a ostalih 79 pripadala su seoskom tipu naselja.1 Prema prirodnom prirataju 1991. godine (13,2 ), opina Srebrenica bila je na petom mjestu u BiH, i to poslije opina epa, Velike Kladue, ivinica i Kalesije. Kretanje ukupnog broja stanovnika opine Srebrenica u periodu 1948-1991. godine. Ukupno kretanje stanovnitva opine Srebrenica u periodu 1948 1991. godine bilo je slino kretanju stanovnitva BiH. Istina, stanovnitvo BiH raslo je procentualno neto vie nego stanovnitvo opine Srebrenica. Ovo se ne odnosi na meupopisni period 1948 1953. godine, kada je stanovnitvo opine imalo neto vei rast, (tabela 1). Manji rast stanovnitva opine Srebrenica u periodu od 1961. do 1991. godine, u odnosu na stanovnitvo BiH, posljedica je iseljavanja stanovnitva iz ove opine u druge dijelove BiH, ali i u druga podruja ex-Jugoslavije. U periodu 1948 1991. godine, stanovnitvo Srebrenice poraslo je sa 23023 stanovnika u 1948. godini, na 36666 stanovnika u 1991. godini, odnosno za 59,26 %. U istom periodu stanovnitvo BiH poraslo je za 70,69 %, odnosno sa 2564308 stanovnika u 1948. godini, na 4377033 stanovnika u 1991. godini. Tabela 1 . Ukupno kretanje stanovnitva opine Srebrenica i BiH u periodu 1948 1991. godine. Porast ili pad (u %) Godina BiH Srebrenica BiH Srebrenica 1948 2564308 23023 1953 2847459 25650 11,0 11,4 1961 3277948 29283 15,1 14,2 1971 3746111 33357 14,3 13,9 1981 4124256 36292 10,1 8,8 1991 4377033 36666 6,1 1,0 U periodu 1961 1991. godine stanovnitvo opine Srebrenica poraslo je za 25,21 %, odnosno sa 29283 stanovnika u 1961. godini na 36666 stanovnika u 1991. godini. U istom periodu stanovnitvo BiH poraslo je za 33,53 %, odnosno sa 3277948 stanovnika u 1961. godini na 4377033 stanovnika u 1991. godini. Ukupni rast stanovnitva opine Srebrenica, u periodu 1961 1991. godine, od 7383 stanovnika nije bio u skladu sa prirodnim priratajem u ovoj opini. Naime, ukupni prirodni prirataj u opini1

Alija Sulji, Demogeografske promjene u opini Srebrenica, (Magistarski rad), PMF, Sarajevo, 2004.

8

Demografske posljedice genocida nad Bonjacima sigurnosne zone UN Srebrenica, jula 1995. Srebrenica u periodu 1961 1991. godine iznosio je 21348 stanovnika. To znai da je opina Srebrenica, u posmatranom periodu, iseljavanjem izgubila 13965 stanovnika. Stopa prirodnog prirataja u opini Srebrenica u 1961. godini iznosila je 25,3 (u BiH 23,9 ), u 1971. godini 22,3 (u BiH 15,4 ). U 1981. godini dolo je do znaajnog pada stope prirodnog prirataja kod stanovnitva opine Srebrenica koja je iznosila 15,1 (u BiH 10,9 ). Slian trend bio je i u 1991. godini, kada je stopa prirodnog prirataja u ovoj opini iznosila 13,2 (u BiH 7,8 ). U periodu 1961 1971. godine opina Srebrenica imala je vrlo visok prirodni prirataj, a u 1981. godini visok i u 1991. godini umjereni prirodni prirataj.2 Iz navedenog moemo zakljuiti da je podruje opine Srebrenica pripadalo migracijskom podruju koje je znatan dio svoga prirodnog prirataja gubilo iseljavanjem stanovnitva. Postoji vie razloga zbog kojih se stanovnitvo ove opine iseljavalo. Mi emo navesti najvanije, a to su: nepovoljan geografski poloaj opine u BiH, ali i u ex Jugoslaviji, ekonomska nerazvijenost opine, politiki razlozi i dr. Spolno dobna struktura stanovnitva opine Srebrenica. Spolno-dobna struktura stanovnitva u biti je bioloka struktura. Ona je kvantitativni pokazatelj odnosa mukog i enskog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu. Neujednaenost u spolnoj strukturi utie pored ostalog na sklapanje brakova, a time i na reprodukciju stanovnitva, odnosno u krajnjem sluaju neujednaenost spolova utie na prirodni prirataj stanovnitva. Nepovoljna spolna struktura esto je posljedica nenormalnih drutveno politikih prilika u jednoj populaciji (rat, naporan ivot odreenog spola, diskriminacija po spolu i dr.). Dobna struktura stanovnitva je osnovno svojstvo neke populacije jer pokazuje njenu potencijalnu vitalnost i biodinamiku. Iz dobne strukture stanovnitva moe se vidjeti njena prolost, sadanjost i budunost. Dobna struktura stanovnitva rezultat je dugogodinjeg djelovanja svih faktora koji djeluju na ope kretanja stanovnitva; prirodnih i migracionih. Isto tako, dobna struktura stanovnitva utie na fertilitet, natalitet, mortalitet i promjenu broja stanovnika. S obzirom da se ovim radom ele sagledati demografske posljedice genocida nad stanovnitvom opine Srebrenica, mi emo prije toga, prvo prikazati promjene u spolnodobnoj strukturi stanovnitva ove opine u periodu 1961. 1991. godine, kako bi smo sveobuhvatnije mogli sagledati te posljedice. U tabeli broj 2 prikazani su podaci o spolno-dobnoj strukturi stanovnitva opine Srebrenica za 1961. i 1991. godinu. Iz dobne piramide, za 1961. godinu, vidimo da stanovnitvo opine Srebrenica pripada mladom, odnosno ekspanzivnom tipu stanovnitva iroka baza piramide (djeca 0-4 godine starosti). Najbrojnije stanovnitvo opine ine djeca, tj. osobe stare od 0 do 14 godina. Njihov udio u ukupnom stanovnitvu opine iznosio je 42,4 %. Prema vrhu ova dobna piramida se suava, to je karakteristino za mlado i progresivno stanovnitvo. Istina, piramida je nazubljena kod starosnih kohorti stanovnitva koje su roene u vrijeme prvog i drugog svjetskog rata, zbog smanjenja nataliteta (vidi grafikon 1). Takoe je smanjen udio vojno sposobnog stanovnitva, tj. onog dijela stanovnitva koje je bilo staro 15 i vie godina u vrijeme trajanja spomenutih ratova. Ratni gubici uvijek se javljaju u direktnom i indirektnom obliku. Direktni gubici su pogibija stanovnitva, a indirektni gubici nastaju kao

2

Vrlo visok tip prirodnog prirataja ima stope vee od 20 , visoki od 15 do 20 , umjereni od 5 do 14,9 i niski manje od 5 . O tome vidjeti: Friganovi, M.: Demogeografija, kolska knjiga, Zagreb, 1990., str. 86-89.

9

S. Kulenovi, A. Sulji posljedica smanjivanja nupcijaliteta, nataliteta, poveanja mortaliteta, a sve to zbog niskog ivotnog standarda koji je uzrokovan loim ekonomskim prilikama i ratom.Tabela 2. Spolna i dobna struktura stanovnitva opine Srebrenica prema popisima 1961. i 1991. godine (u procentima). 1961 1991 Starost svega muko ensko svega muko ensko 04 8,48 8,22 8,96 4,58 4,37 16,70 59 14,51 7,51 6,99 9,00 4,73 4,27 1014 11,20 5,68 5,53 9,71 5,11 4,60 1519 4,27 3,99 10,78 5,84 4,94 8,26 2024 10,74 5,67 5,07 9,57 5,17 4,40 2529 8,68 4,40 4,28 8,22 4,55 3,67 3034 7,65 3,73 3,92 7,18 3,74 3,44 3539 4,19 1,76 2,43 6,51 3,33 3,18 4044 3,29 1,36 1,93 5,51 2,76 2,75 4549 2,26 1,01 1,25 4,16 2,11 2,05 5054 1,73 1,94 5,64 2,90 2,74 3,67 5559 3,40 1,75 1,65 4,33 2,14 2,19 6064 1,27 1,29 3,37 1,57 1,80 2,56 6569 2,03 0,99 1,04 1,81 0,68 1,13 7074 0,21 0,28 1,18 0,47 0,71 0,48 75 i vie 0,31 0,14 0,18 1,32 0,48 0,84 Nepoznato 0,05 0,02 0,03 2,76 1,33 1,43 UKUPNO 100,00 49,97 50,03 100,00 51,48 48,52

Prema udjelu mladog stanovnitva koje je inilo 50,67 % i starog stanovnitva od 5,40 % u ukupnom stanovnitvu opine u 1961. godini, moemo rei da je stanovnitvo opine Srebrenica pripadalo mladom tipu. Ovaj tip stanovnitva zadrao se u opini Srebrenica sve do 1991. godine kada je njegov udio ukupnom stanovnitvu iznosio 38,45 %. U periodu 1961-1991. godine dolo je do promjena u svim dobnim strukturama stanovnitva opine Srebrenica; tako je udio djece (0-14 godina) u ukupnom stanovnitvu opine opao sa 42,4 % u 1961. godini na 27,7 % u 1991. godini, udio mladog stanovnitva se smanjio sa 50,67 % u 1961. godini na 38,45 % u 1991. godini, a udio zrelog stanovnitva (20-59 godina) se poveao sa 43,88 % u 1961. godini na 51,12 % u 1991. godini. Najmanje promjene dogodile su se u grupi starog stanovnitva (60 i vie godina). Udio starog u ukupnom stanovnitva opine Srebrenica poveao se sa 5,40 % u 1961. godini na 7,68 % u 1991. godini. U periodu 1961 1991. godine dolo je do promjena u udjelu fertilnog u ukupnom stanovnitvu opine. Tako je udio fertilnog enskog stanovnitva (15 - 49 godina) porastao sa 22,2 % u 1961. godini na 24,4 % u 1991. godini. Takoe, udio fertilnog mukog stanovnitva (15-64 godine) poveao se sa 26,9 % u 1961. godini na 31,2 % u 1991. godini. Koeficijent maskuliniteta u opini iznosio je 998,84 (1961), a 1061,05 u 1991. godini. Poveanje mukog u odnosu na ensko stanovnitvo opine uvjetovano je opom pojavom da se vie raa muke u odnosu na ensku djecu, kao i poboljanim ivotnim standardom

10

Demografske posljedice genocida nad Bonjacima sigurnosne zone UN Srebrenica, jula 1995.

Za detaljnije prouavanje dobne strukture stanovnitva vani su i drugi pokazatelji kao to su: prosjena starost stanovnitva, koeficijenti dobne ovisnosti i dr. Prosjena starost stanovnitva opine Srebrenica, prema popisu iz 1961. godine, iznosila je 22,3 godine (u BiH 24,2 godine), a prema popisu 1991. godine, 29,8 godina (BiH 32,9 godina). Bre starenje stanovnitva BiH u odnosu na stanovnitvo opine Srebrenica uvjetovano je manjim prirodnim priratajem, odnosno smanjivanjem fertiliteta na nivou BiH u odnosu na stanovnitvo opine Srebrenica. Demografske posljedice nakon okupacije UN zatiene zone Srebrenica Okupacijom slobodne teritorije opine Srebrenica, srpske snage su zvjerski ubile oko 8500 stanovnika bonjake nacionalnosti.3 Masovnim pogubljenjem nedunog bonjakog mukog stanovnitva, kao i protjerivanjem ena i djece, snage bosanskih3

Podaci dobiveni od udruenja Organizacija porodica ehida i poginulih boraca opina Bratunac, Srebrenica, Vlasenica i Zvornik. Prema podacima Komisije Vlade Republike Srpske za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine, broj rtava u Srebrenici poslije njene okupacije kree se izmeu 7 i 8 hiljada.

11

S. Kulenovi, A. Sulji Srba izvrile su potpuno etniko ienje UN zatiene zone Srebrenica. Najvie ubijenih Bonjaka bilo je sa podruja opine Srebrenica, njih oko 5500. Sa podruja opine Bratunac oko 1800 ubijenih osoba, iz opine Vlasenica oko 820 osoba i iz opine Zvornik oko 290 osoba. Meu ubijenim stanovnitvom bilo je nekoliko stotina osoba koje su porijeklom iz drugih opina BiH, ali i ex-Jugoslavije. Bez jednog ili oba roditelja ostalo je blizu 6000 djece, a od toga broja vie od 5000 djece bilo je mlae od 15 godina. Ukupan broj djece sa podruja opine Srebrenica koja su ostala bez oca bilo je 4519. Imajui u vidu da je u opini Srebrenica, ali i u ostalim opinama srednjeg Podrinja, uglavnom bilo zaposleno muko stanovnitvo, moemo zakljuiti da su posljedice masovnog pogubljenja bonjakog stanovnitva jo vie pogorale ionako lo ivotni standard porodica nastradalih. S obzirom na starost ubijenog mukog stanovnitva UN zatiene zone Srebrenica najvie ubijenih, njih 44 % pripadalo je mlaem sredovjenom stanovnitvu. Iz kontingenta starijeg sredovjenog stanovnitva bilo je 32 % ubijenih. Oko 12 % ubijenih pripadalo je mladom stanovnitvu. Ostalo ubijeno stanovnitvo pripadalo je kontingentu starog stanovnitva. Kao posljedica zloina nad bonjakim stanovnitvom nastale su i promjene u spolno-dobnoj, nacionalnoj, ekonomskoj i drugim strukturama stanovnitva opina srednjeg Podrinja. Promjene u spolno-dobnoj strukturi odrazit e se na buduu reprodukciju stanovnitva jer je naruena spolna simetrija, tako da je koeficijent feminiteta u nekim starosnim grupama fertilnog stanovnitva vei od 150. Ovaj nesrazmjer u spolnoj strukturi fertilnog stanovnitva uticat e na smanjivanje broja sklopljenih brakova, u odnosu na prethodni period, a time i na smanjenje prirodnog prirataja stanovnitva. Okupacijom UN zatiene zone Srebrenica, u julu 1995. godine, srpske snage su ubile oko 20 % prijeratne bonjake populacije opine Srebrenica. Udio nastradalog mukog stanovnitva u ukupnom bonjakom mukom stanovnitvu u odnosu na 1991. godine iznosi 38,42 %. Osim navedenih posljedica genocida, nad bonjakim stanovnitvom zatiene UN zone Srebrenica, koje se odnose na prirodnu komponentu, odnosno na reprodukciju stanovnitva, nesagledive su posljedice i u pogledu povratka stanovnitva, o emu svjedoe najnoviji podaci o broju povratnika po mjesnim zajednicama opine Srebrenica (tabela br. 3). Veina bonjakih povratnika vratila se u ona naselja u kojima su, prije rata, inili veinu, osim u naselje Skelani, kao i u opinsko sredite, tj. grad Srebrenicu. Broj povratnika, do kraja 2005. godine, po mjesnim zajednicama opine Srebrenica u odnosu na stanje iz 1991. godine izgleda ovako: u mjesnu zajednicu Luka vratilo se 23,2 %, u Suesku 13,8 %, Radoevie 17,2 %, Viogor 9,9 %, Orahovicu 25,6 %, Podravno 21,2 %, Breani 16,0 %, Potoare 12,3 %, Osaticu 9,8 %, Srebrenicu 7,2 %, Skelane 6,9 %, Sase 14,5 %, Gostilj 16,0 %, Krnjie 4,9 %, Skenderovie 2,8 %, Toplicu 6,7 % i Ratkovie 5,1 % (tabela 3). Prije agresije na RBiH 1992-1995. godine, u opini Srebrenica bilo je 9136 stambenih jedinica, od kojih je obnovljeno vie od 10 %. Najvie obnovljenih kua nalazi se u sljedeim mjesnim zajednicama: Potoari 271, Srebrenici 243, Sueska 252, Srebrenica 243, Skelani 158, Osatica 107, Orahovica 101, Gostilj 99, Breani 87, Sase 86, Radoevii 84, Podravno 65, Luka 56, Toplica 42, Viogor 35, Krnjii 34, Skenderovii 28, Ratkovii 23, a najmanje obnovljenih stambenih objekata ima mjesna zajednica Kostolomci, samo 16 kua (tabela 3).44

Nije nam poznato da je i jednu bonjaku kuu, u opini Srebrenica, obnovila Vlada Republike Srpske.

12

Demografske posljedice genocida nad Bonjacima sigurnosne zone UN Srebrenica, jula 1995. Tabela 3. Broj stanovnika 1991., povratnikih domainstava (sa brojem lanova), kao i broj obnovljenih stambenih objekata po mjesnim zajednicama opine Srebrenica, do kraja 2005. godine.5 Ukupan broj lanova Mjesna R. br. stanovnika domai- domainstva obnovljenih zajednica kua 1991. nstava svega u % 1 Breani 1224 75 196 16,0 87 2 Crvica 609 3 Gostilj 1197 77 192 16,0 99 4 Kostolomci 1061 42 73 6,9 16 5 Krnjii 1674 44 82 4,9 34 6 Luka 1007 77 234 23,2 56 7 Orahovica 1112 107 285 25,6 101 8 Osatica 3392 145 333 9,8 107 9 Podravno 774 73 164 21,2 65 10 Potoari 4373 236 536 12,3 271 11 Radoevii 1967 111 339 17,2 84 12 Ratkovii 788 23 40 5,1 23 13 Sase 1128 88 164 14,5 86 14 Skelani 4283 145 294 6,9 158 15 Skenderovii 1522 27 43 2,8 28 16 Srebrenica 5746 218 416 7,2 243 17 Sueska 2930 179 405 13,8 252 18 Toplica 1120 53 75 6,7 42 19 Viogor 759 34 75 9,9 35 36666 1754 3946 10,8 1787 Ukupno Izvor: Sluba za povratak optine Srebrenica, 2006. g. (sa stanjem krajem 2005. godine). Danas, na podruju opine Srebrenica ivi neto vie od 3000 povratnika bonjake nacionalnosti. Veina ovog stanovnitva pripada starijem sredovjenom ili starom stanovnitvu. Meutim, daleko vei broj prognanog bonjakog stanovnitva porijeklom iz Srebrenice naselilo se u Federaciji BiH, uglavnom u onim opinama u kojima su Bonjaci u veini, a dosta ih se iselilo u zapadnoevropske zemlje i SAD-e. Na osnovu prezentiranih podataka vidimo da povratak prognanog stanovnitva, a s tim u vezi i obnova poruenih kua u opinu Srebrenica ima uzlazni trend. Ipak je situacija u pogledu povratka bonjakog stanovnitva u opinu Srebrenica vie nego zabrinjavajua. Postoji vie razloga koji utiu na proces povratka u ovu opinu, a meu najvanijim su: spora i nedovoljna obnova stambenih objekata, nemogunost zaposlenja, spolna asimetrija znatan manjak mukog u odnosu na ensko stanovnitvo, veliki broj samohranih majki, psiholoki, socijalni, etniki i drugi razlozi.

5

Vie od 90 % povratnika ine Bonjaci. Takoe, veina obnovljenih stambenih objekata pripada Bonjacima.

13

S. Kulenovi, A. Sulji Zakljuak Masovnim ubistvima mukog stanovnitva bonjake nacionalnosti UN zatiene zone Srebrenica, dolo je do poremeaja u svim strukturama bonjakog stanovnitva opine Srebrenica, kao i u strukturama stanovnitva nekih opina Srednjeg Podrinja, kao to su: Bratunac, Vlasenica i Zvornik. Najvei poremeaj desio se u spolno-dobnoj, nacionalnoj i ekonomskoj strukturi stanovnitva. S obzirom da je nastradalo uglavnom radno sposobno muko stanovnitvo, neminovno e doi do trajnih demografskih posljedica, prije svega u normalnoj reprodukciji stanovnitva, odnosno u smanjivanju prirodnog prirataja. Ubistvima radno sposobnog mukog stanovnitva poremetila se struktura aktivnog stanovnitva koju uglavnom, danas, ine ene. Neznatan povratak Bonjaka na svoja prijeratna ognjita, kao i veliki broj iseljenih u evropske i prekomorske zemlje, prijeti da se trajno zadri poremeena demografska slika na podruju opine Srebrenica, ali i u drugim opinama Srednjeg Podrinja. Zbog toga je neophodno poduzeti sveobuhvatne politike, ekonomske i druge mjere da bi se posljedice genocida i protjerivanja bonjakog stanovnitva sa podruja opina Srednjeg Podrinja barem djelimino ublaile, ako se uope moe i govoriti o ublaavanju s obzirom na masovnost i brutalnu sistematinost zloina. Izvori: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Izvjetaj Komisije Vlade Republike Srpske za istraivanje dogaaja u i oko Srebrenice od 10. do 19. jula 1995. godine. Banja Luka, 2005. Podaci koriteni iz baze podataka Organizacije porodica ehida i poginulih boraca opina Bratunac, Srebrenica, Vlasenica i Zvornik. Podaci Slube za povratak opine Srebrenica sa stanjem (31.12.2005.). Baza podataka Udruenja Drina Srebrenica. Povratak prognanih i raseljenih kao uvjet opstanka Bosne i Hercegovine, Dokument br. 1. Meunarodni Forum Bosna, Sarajevo, januar, 1998. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, DZS RH, Zagreb, 1995. Popis stanovnitva, domainstava i stanova 1981. Stanovnitvo i domainstva. Uporedni podaci 1971 i 1981. - za optine, Statistiki bilten br. 86, RZS, Sarajevo, 1982. Literatura: 1. 2. 3. Friganovi, M.: Demogeografija Stanovnitvo svijeta. kolska knjiga, Zagreb, 1990. Honig, J. W., i Both, N.: Srebrenica Hronika ratnog zloina, Ljiljan, Sarajevo, 1997. Kulenovi, S., Ibrelji, I., Sulji, A.: Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica nakon njene okupacije 1995. godine, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, Tuzla, 2004. str. 151-162. Mai, N.: Srebrenica, agresija, otpor, izdaja, genocid, Izdava: Opina Srebrenica, 1999. Sulji, A.: Kretanje broja domainstava u opini Srebrenica u drugoj polovini 20 i poetkom 21 vijeka, Zbornik radova Prirodno-matematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, Tuzla, 2004. str. 115-123. Sulji, A.: Demogeografske promjene u opini Srebrenica (Magistarski rad), PMF Sarajevo, 2004.

4. 5. 6.

14

Zbornik radova PMF 3, 15 20 (2006)

Originalni nauni rad

RAZMJETAJ INTERNO RASELJENOG (PROGNANOG) STANOVNITVA IZ OPINE SREBRENICA NA PODRUJU TUZLANSKOG KANTONA DISPOSITION OF INTERNALLY DISPLACED (PRESENTED) INHABITANTS FROM MUNICIPALITY SREBRENICA ON AREA OF CANTON TUZLA Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor, Mr. Alija Sulji, vii asistent, A. Kadui, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak U ovom radu se prezentiraju rezultati istraivanja o teritorijalnom razmjetaju protjeranih Srebreniana na podruju opina Tuzlanskog kantona. Poslije okupacije UN zatiene zone Srebrenica, jula 1995. godine, srpske snage su, pored masovnih ubistava mukog bonjakog stanovnitva, protjerale izmeu 25 i 30 hiljada osoba, uglavnom ena i djece. Nekoliko dana poslije okupacije slobodne teritorije Srebrenice tadanje vlasti Republike Srpske deportovale su cjelokupno civilno stanovnitvo bonjake nacionalnosti na podruje tadanjeg Okruga Tuzla (danas Tuzlanski kanton). Na slobodnom podruju ovog Okruga bilo je ve oko 200.000 interno raseljenih osoba, a etniko ienje UN zatiene zone Srebrenica jo vie je pogoralo i onako teku situaciju na ovom podruju. Do kraja 2004. godine na podruju Tuzlanskog kantona bilo je oko 44.000 osoba koje su imale status raseljenih lica.1 Kljune rijei: Srebrenica, Bonjaci, rat, agresija, raseljena i prognana lica, povratak, porodice. Summary In this paper are presented results of researches about territorial disposition of persecuted inhabitants of Srebrenica on area of Tuzla canton. After the UN protected zone Srebrenica was occupied in July 1995 the Serbian forces, except mass killings of male Bosniaks, persecuted between 25 and 30 thousands person, mostly women and children. Few days after the occupation of free territory of Srebrenica government of Republic Srpska deported all civilian Bosniaks population on area of District Tuzla (today Tuzla Canton). On free area of this District were already around 200 000 internal displaced persons and ethnical cleaning of UN protected zone Srebrenica made even worse a very difficult situation on this area. By the end of 2004 on area of Tuzla canton was around 44 000 person who had displaced persons status. Key words: Srebrenica, Bosniaks, war, aggression, displaced and expelled population, coming back, families.

1

Informacija Ministarstva za obnovu, razvoj i povratak o zbrinjavanju prognanih lica i izbjeglica - povratnika na podruju Tuzlanskog kantona i Republike Srpske, Vlada Tuzlanskog kantona, 30.03.2005.

S. Kulenovi, A. Sulji, A. Kadui Uvod U toku procesa ponovne registracije prognanih i raseljenih osoba koja je sprovedena krajem 2004. i poetkom 2005. godine, na nivou cijele Bosne i Hercegovine, utvreno je da od 570.000 raseljenih osoba, koliko ih je bilo 2000. godine, njih 300.000 ima pravo na status raseljene osobe.2 Na osnovu procjena Ministarstva za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine do 2004. godine u BiH se vratilo vie od 1.000.000 raseljenih i prognanih osoba (od toga oko 560 hiljada interno raseljenih i oko 440 hiljada izbjeglih osoba koje su ivjele u inozemstvu).3 Na podruje Federacije Bosne i Hercegovine, u periodu 1996-2006. godine, vratilo se oko 387.000 izbjeglica (iz inozemstva) i oko 384.000 raseljenih osoba (interno raseljenih u BiH).4 Za podruje entiteta RS ne raspolaemo podacima o tanom broju povratnika u periodu 1996-2006. godine. Meutim, prema podacima iz 2004. godine na podruje ovog entiteta vratilo se ukupno 251.914 osoba (51.821 izbjegla i 200.093 interno raseljene osobe).5 Opepoznata stvar je da se na podruju srpskog entiteta stimulie opstanak, a ne povratak, tako da je i dosadanji povratak posljedica raznih politikih pritisaka pojedinih meunarodnih organizacija, ali i drava. Na podruju Federacije Bosne i Hercegovine, prema podacima iz 2005. godine, bile su ukupno 10.144 raseljene osobe6 koje su porijeklom iz opine Srebrenice. U istoj godini, u ovu opinu su se vratila 1754 domainstva koja su imala 3946 lanova, a obnovljeno je 1776 stambenih objekata.7 Razmjetaj prognanih Srebreniana u opinama Tuzlanskog kantona Na podruju opina Tuzlanskog kantona, prema podacima iz 2005. godine, bilo je 2016 porodica sa ukupno 5549 lanova prognanih Srebreniana, to je znatno manje u odnosu na prethodni period kada su na ovom podruju bili smjeteni, gotovo, svi prognanici iz Srebrenice. Od ukupnog broja prognanih Srebreniana koji ive na podruju FBiH, u opinama Tuzlanskog kantona ivi oko 54 % svih prognanih porodica, odnosno 54,7 % svih prognanih osoba. Osim opina Tuzlanskog kantona znaajan broj prognanih Srebreniana, oko 37 %, ivi na podruju kantona Sarajevo.8

2

Informacija o stanju u oblasti povratka izbjeglica iz BiH, raseljenih osoba u BiH i povratnika i realizaciji "Strategije BiH za provoenje Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma" (sa posebnim osvrtom na period od 01.01.2003. godine). Bilten 2004. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice - Sektor za izbjeglice iz BiH i raseljene osobe u BiH, Sarajevo, decembar, 2004. str. 17. 3 Prema slubenim pokazateljima (aurirano sa 30.09.2004. godine) u BiH se vratilo ukupno 1.002.668 osoba, od kojih je 440.486 povratak izbjeglica, a 562.182 povratak raseljenih osoba. Izvor: UNHCR statistika, Bilten 2004. MLJPI., str. 34. 4 Izvor: http://www.fzs.ba/Dem/Vital/povratak%201996%20 do%202006.htm(26.03.2007). 5 Izvor: UNHCR statistika, Bilten 2004. MLJPI., str. 34. 6 Izvor: Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica. Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama, Sarajevo, 2005. (podaci na CD-u). 7 Izvor: Sluba za povratak optine Srebrenica, 2006. g. (sa stanjem na kraju 2005. godine). Ovi podaci su djelimino tani, jer su se mnogi prijavili za povratak samo da bi obnovili poruene objekte. Naime, iz Centralnog birakog spiska za izbore u BiH 2006. vidi se da su na podruju opine Srebrenica bile prijavljene samo 1384 osobe bonjake nacionalnosti. Ovo se odnosi na punoljetne osobe, tj. osobe stare 18 i vie godina. Izvor: Centralni biraki spisak za izbore u BiH 2006. godine (Izborna jedinica 105). 8 Izvor: FMROI, Sarajevo, 2005.

16

Razmjetaj interno raseljenog (prognanog) stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Tuzlanskog kantona Neposredno poslije deportacije na slobodnu teritoriju Okruga Tuzla prognani Srebreniani bili su privremeno smjeteni u atorskim naseljima na aerodromu Dubrave kod Tuzle, a odatle su postepeno razmjetani po opinama tadanjeg Okruga. Najvei broj njih bio je privremeno smjeten na podruju opine Srebrenik. I 10 godina poslije toga, a i danas, najvei broj prognanih Srebreniana ivi u ovoj opini (tabela 1; grafikon 1). Tabela 1. Razmjetaj prognanih Srebreniana po opinama tuzlanskog kantona Opina Broj porodica Broj lanova eli 9 24 Doboj-Istok 11 33 Kladanj 31 99 Kalesija 45 144 Graanica 108 312 Gradaac 114 379 Banovii 167 419 Tuzla 300 807 ivinice 334 850 Lukavac 375 1064 Srebrenik 522 1418 Ukupno 2016 5549 Izvor: Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica. Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama, Sarajevo, 2005. godine. Pored opine Srebrenik, u kojoj danas privremeno ivi oko 25,6 % od svih prognanih Srebreniana na podruju Tuzlanskog kantona, znatan dio prognanih privremeno je smjeten na podruje opine Lukavac (19,2 %), zatim ivinice (15,3 %) i na podruje opine Tuzla (15,5 %). Danas, istina, u znatno manjem broju prognani Srebreniani ive i u ostalim opinama Tuzlanskog kantona, kao npr. u opinama: Banovii (7,6 %), Gradaac (6,8 %), Graanica (5,6 %), Kalesija (2,6 %), Kladanj (1,8 %), a najmanje prognanih Srebreniana ivi na podruju opina Doboj-Istok (0,6 %) i eli 0,4 % (grafikon 1). U ovom radu navest emo samo neka od naselja u opinama Srebrenik, Lukavac i Tuzla u kojima ivi najvei broj raseljenih Srebreniana. Porodice prognanih Srebreniana bile su razmjetene u 33 naselja opine Srebrenik, ali je njih oko 85 % smjeteno u 11 naselja ove opine. Samo u naseljima pionica Centar i Tinja Donja ivi 251 porodica, ili 48,1 % od ukupnog broja raseljenih porodica u ovoj opini. U ova dva naselja ivi ukupno 637 raseljenih osoba, ili 44,9 %.

17

S. Kulenovi, A. Sulji, A. KaduiGrafikon 1. Opine tuzlanskog kantona prem a broju porodica prognanih Srebreniana u 2005. godini (u %).

%30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00

Doboj-Istok

Graanica

Gradaac

Tuzla

eli

Lukavac

Najvei broj prognanih Srebreniana smjeten je u sljedeim naseljima: pionica Centar (149 porodica sa 369 lanova), Tinja Donja (102 porodice sa 268 lanova), Jasenica (38 porodica sa 122 lana), Donji Podpe (29 porodica sa 79 lanova), Sladna (26 porodica sa 80 lanova), Tinja Gornja (23 porodice sa 73 lana), pionica Gornja (20 porodica sa 53 lana), Gornji Podpe (18 porodica sa 54 lana), Srebrenik (15 porodica sa 40 lanova), Tutnjevac (13 porodica sa 27 lanova) i u naselju Seona (10 porodica sa 31 lanom). U ostala 22 naselja opine Srebrenik ivi 78 porodica prognanih Srebreniana sa ukupno 221 lanom. Na podruju opine Lukavac, koja zauzima drugo mjesto u Tuzlanskom kantonu po broju prognanih Srebreniana, ivi 375 porodica sa ukupno 1064 lana (tabela 1). Ove porodice su ivjele u 20 naselja opine Lukavac, ali je njih vie od 97 % ivjelo u samo 10 naselja ove opine. Najvie raseljenih ivjelo je u naselju Turiji (137 porodica sa 395 lanova), zatim Lukavcu (63 porodice sa 160 lanova), Puraiu (43 porodice sa 115 lanova), Devetaku (32 porodice sa 104 lana), Tabacima (22 porodice sa 58 lanova), Bokaviima (13 porodica sa 41 lanom), Dobonici (13 porodica sa 34 lana), Huskiima (12 porodica sa 38 lanova), Poljicama (8 porodica sa 23 lana) i u naselju naselju Babice Donje (8 porodica sa 22 lana). U opini ivinice prognani Srebreniani ivjeli su u 15 naselja.9 Meutim, u samo 10 naselja ove opine, ukljuujui i gradsko naselje ivinice, ivjelo je vie od 96 % porodica (i njihovih lanova) prognanih Srebreniana, dakle slino kao i kod opina Srebrenik i Lukavac. Ovakva prostorna distribucija prognanih Srebreniana na podruju navedenih opina uvjetovana je povoljnim geografskim, prije svega geoprometnim poloajem ovih naselja u odnosu na urbane centre, tj. gradska naselja ovi opina. Najvei broj prognanih Srebreniana u ivinikoj opini nastanjen je u sljedeim naseljima: ivinice Grad (112 porodica sa 311 lanova), Via Gornja (67 porodica sa 143 lana), Via Donja (41 porodica sa 88 lanova), ivinice Gornje (29 porodica sa 69 lanova), Kovai (22 porodice sa 70 lanova), Suha (16 porodica sa 37 lanova), Baigovci (10 porodica sa 28 lanova), Tupkovi Gornji (10 porodica sa 27 lanova), urevik (9 porodica sa 25 lanova) i naselje erii (5 porodica sa 22 lana).9

Opirnije o tome vidi: Sulji A., Kadui A., Kudumovi F.: Razmjetaj raseljenih stanovnika opine Srebrenica na podruju opine ivinice, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 33-39.

18

Srebrenik

Banovii

Kladanj

ivinice

Kalesija

Razmjetaj interno raseljenog (prognanog) stanovnitva iz opine Srebrenica na podruju Tuzlanskog kantona Raseljeni Srebreniani ivjeli su u 20 naselja opine Tuzla. Meutim, u tri naselja ove opine ivjelo je vie od 80 % raseljenih, i to: u gradskom naselju Tuzla (164 porodice sa 412 lanova), Mihatoviima (56 porodica sa 162 lana) i u Simin Hanu (34 porodice sa 98 lanova).10 Na podruju opine Banovii porodice Srebreniana nastanile su se u 10 sela. Meutim, najvei broj njih ivi u gradskom naselju Banovii (70 porodica sa 164 lana), Grivicama (26 porodica sa 68 lanva), Podgorju (22 porodice sa 65 lanova), Jeevcu (20 porodica sa 51 lanom) i Oskovi (8 porodica sa 20 lanova). Zakljuak Ukupan broj od 2016 porodica sa 5549 lanova prognanih Srebreniana, koji su se nastanili na podruju Tuzlanskog kantona, ini neto vie od 54 % svih raseljenih Srebreniana koji ive na podruju Federacije Bosne i Hercegovine. Znaajan dio ovih osoba trajno je rijeio stambeni status na podruju FBiH, to je znatno uticalo na slab povratak u prijeratna mjesta prebivalita na podruju opine Srebrenica. Ovom negativnom procesu doprinosi i nepovoljna drutveno-ekonomska i politika situacija na podruju opine Srebrenica, a posebno poslije presude Meunarodnog suda pravde koji je potvrdio zloin genocida na podruju ove opine koji su poinile vlasti srpskog entiteta. Izvori: 1. Informacija o stanju u oblasti povratka izbjeglica iz BiH, raseljenih osoba u BiH i povratnika i realizaciji Strategije BiH za provoenje Aneksa 7. Dejtonskog mirovnog sporazuma (sa posebnim osvrtom na period od 01.01.2003. godine). Bilten 2004. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice - Sektor za izbjeglice iz BiH i raseljene osobe u BiH, Sarajevo, decembar, 2004. Povratak prognanih i raseljenih kao uvjet opstanka Bosne i Hercegovine, Dokument br. 1. Meunarodni Forum Bosna, Sarajevo, januar, 1998. Podaci Slube za povratak opine Srebrenica sa stanjem (31.12.2004.). Izvjetaj prema adresama, broju lanova i statusu. Podaci za raseljene osobe/lica. DDPR - Baza podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama. Federalno ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica, Sarajevo, 2005. UNHCR Statistical Yearbook, 2003. Centralni biraki spisak za izbore u BiH 2006. godine (Izborna jedinica 105). Literatura: 1. Kulenovi, S., Ibrelji, I., Sulji, A.: Demogeografske promjene na podruju opine Srebrenica nakon njene okupacije 1995. godine, Zbornik radova Prirodnomatematikog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Vol. 1. br. 1, Tuzla, 2004. str. 151162. Kulenovi S., Sulji A.: Razmjetaj raseljenog (prognanog) stanovnitva opine Srebrenica na podruju opine Tuzla, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 25-31. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, DZS RH, Zagreb, 1995.

2. 3. 4. 5. 6.

2. 3.

10

Opirnije o tome vidi: Kulenovi S., Sulji A.: Razmjetaj raseljenog (prognanog) stanovnitva opine Srebrenica na podruju opine Tuzla, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 25-31.

19

S. Kulenovi, A. Sulji, A. Kadui 4. Sulji A., Kadui A., Kudumovi F.: Razmjetaj raseljenih stanovnika opine Srebrenica na podruju opine ivinice, Zbornik radova PMF, godina II, broj 2, sveska geografija, Tuzla, 2005. godine, str. 33-39.

20

Zbornik radova PMF 3, 21 31

(2006)

Originalni nauni rad

REGIONALNE RAZLIKE U KRETANJU UKUPNOG BROJA STANOVNIKA I GUSTINE NASELJENOSTI BOSNE I HERCEGOVINE U PERIODU OD 1991-2004. GODINE REGIONAL DISPARITIES IN TOTAL POPULATION GROWTH RATE AND POPUPATION DENSITY OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN PEROD 1991-2004. YEAR Fadila Kudumovi, asistent, Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Abstrakt Problemi savremenog demografskog razvoja Bosne i Hercegovine posljedica su velikog broja sloenih dogaaja koji su se desili od 1991. godine do danas. Zastoj u demografskom razvoju Bosne i Hercegovine uvjetovan je, prije svega, specifinim tokovima politiko-geografskog, socijalno-geografskog i ekonomsko geografskog razvoja koji je implicirao stvaranje jako izraenih prostornih razlika. Prostorne razlike predstavljaju osnovu neravnomjernog demografskog razvoja. Agresija koja je trajala u periodu od 1992. do 1995. godine, se izrazito negativno odrazila na sve aspekte drutvenog razvoja, a poseban peat je ostavila na demografsku sliku Bosne i Hercegovine. U mnogim podrujima Bosne i Hercegovine se dogodio egzodus, dok je u drugim dijelovima dolo do prevelike koncentracije stanovnitva, to je impliciralo ogromne razlike u razmjetaju stanovnitva po pojedinim njenim regijama. Analiza regionalnih razlika u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti izvrena je na osnovu obrade podataka za opine Bosne i Hercegovine pri emu su koriteni podaci popisa stanovnitva iz 1991. godine i procjene Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine, Federalnog zavoda za statistiku, te Zavoda za statistiku Republike Srpske. Okvir posmatranja su makroregije i mezoregije Bosne i Hercegovine koje predstavljaju prostorne cjeline prvog, odnosno drugog stupnja regionalizacije. Kljune rijei: demografski razvoj, egzodus, regionalne razlike, Bosna i Hercegovina. Abstract The problems of the recently demographical development in Bosnia and Herzegovina are the consequence of a numerous and complex events which happened from the 1991 untill today. The mail function in demographical development in Bosnia and Herzegovina is caused, before all, with specific flows in political-geographical, social-geographical and economical-geographical development, which have implicated strongly expressive spatial differences. These differences are representing base of unbalanced demographical development. The aggression that lasted in the period from 1992 to 1995 has reflected expressively negative on all aspect of social development, and has left the special stamp on demographical situation. In many areas of Bosnia and Herzegovina had happened an exodus while in other parts was coming to the large concentration of inhabitants which implicated huge differences in disposition of inhabitants through some regions of Bosnia and Herzegovina. Analysis of regional disparity in total population growth rate and population density it is done on the base of data for municipalities of Bosnia and Herzegovina. We use census data from 1991 and

F. Kudumovi estimates of Office for statistics of Bosnia and Herzegovina, Federal office for statistics, Office for statistics of Republic Srpska etc. The frame of our considerations are macro regions and sub regions of Bosnia and Herzegovina which are representing spatial areas of first, that is a spatial areas of second degrees of regionalization. Key words: demographical development, exodus, regional differences, Bosnia and Herzegovina. 1. Osnovni podaci o kretanju broja stanovnika po makroregijama/ mezoregijama Bosne i Hercegovine (1991- 2004.) Primjenom principa fizionomskih razlika u geografskoj stvarnosti koji podrazumijeva raznolikosti nastale djelovanjem prirodnih elemenata i drutvenih faktora, u Bosni i Hercegovini izdvojene su etiri makroregionalne geografske cjeline, odnosno regije prvog stupnja i dvanaest mezoregionalnih cjelina, odnosno regija drugog stupnja regionalizacije Bosne i Hercegovine. Izdvojene geografske regije odraavaju prostorno sloenu sliku jedinstva prirodno-geografskih elemenata i drutvenih faktora i teritorijalnu razliitost procesa njihove drutveno-gospodarske valorizacije u prolosti i danas. 1 1.1. Peripanonska makroregija je prostorno i demografski najvea regionalna cjelina Bosne i Hercegovine. Zahvata peripanonski dio Bosne i Hercegovine ija granica na jugu dopire do planina: Grme, Srnetica, Manjaa, emernica, Vlai, Konjuh i Javor.2 Obuhvata prostor od 21 860 km2, odnosno 42,7 % teritorije Bosne i Hercegovine. Na ovom prostoru je, prema popisu stanovnitva iz 1991. godine, ivjelo 2 432 941 stanovnik, odnosno 55,6 % od ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine,3 a prema procjenama za 2004. godinu Peripanonska makroregija imala je 2 255 984 stanovnika, tj. 57,9 % od ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine.4 U okviru Peripanonske makroregije izdvojene su, po principu kompleksne geografske homogenosti (1), tri mezoregionalne cjeline: Unsko-sanska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 26,9 % i sa udjelom u ukupnom broju stanovnika makroregije od 21,7 % (1991.), odnosno 20,6 % (2004.); Posavsko-donjovrbasko-donjobosanska mezoregija, ima udio u ukupnoj povrini makroregije od 38,7 % i sa udjelom u ukupnom broju stanovnika od 35,1 % (1991.), odnosno 35,8 % (2004.); Posavskospreko-majeviko-donjodrinska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 34,4 %, a udio u ukupnom broju stanovnika Peripanonske makroregije je iznosio 43,1 % (1991.), odnosno 43,4 % (2004.).

1 2

3

4

Nurkovi S., Miri R., Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi br.1, Univerzitet u Tuzli, , Tuzla, 2005. Smlati S., Geografske regije Bosne i Hercegovine, U: Enciklopedija Jugoslavije, Separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1982., 61-75; Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005.

22

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine Peripanonska makroregija je najravnomjernije i najgue naseljena regija Bosne i Hercegovine to se moe uoiti iz podataka o gustini naseljenosti za 1991. (111,3 st./km2) i 2004. godinu (103,2 st./km2). 1.2. Planinsko-kotlinska makroregija zahvata prostor sredinjeg planinskokotlinskog dijela Bosne i Hercegovine i ima povrinu od 12 882 km2, to ini 25,2 % dravne teritorije. Nalazi se na drugom mjestu po povrini i broju stanovnika (iza Peripanonske makroregije). Godine 1991. na prostoru Planinsko-kotlinske makroregije ivjelo je 1 374 377 stanovnika, odnosno 31,4 % (1991.) sa prosjenom gustinom naseljenosti od 106,7 st./km2, a u 2004.godini ukupan broj stanovnika se smanjio na 1 157 962. Udio stanovnitva ove makroregije u ukupnom stanovnitvu Bosne i Hercegovine za 2004. godinu iznosio je 29,7 %. U okviru Planinsko-kotlinske makroregije izdvojene su tri mezoregionalne cjeline: Gornjovrbasko-plivska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 20,6 %. Udio u ukupnom broju stanovnika Planinsko-kotlinske makroregije iznosio je 13,4 % (1991.) i 10,9 % (2004.) Gornjobosansko-lavanska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini od 45,2 %, a udio u ukupnom stanovnitvu je iznosio 74,7 % (1991.) i 77,5 % (2004.) Gornjodrinska mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 34,2 %, a udio u ukupnom stanovnitvu iznosio je 11,9 % (1991.) i 11,6 % (2004.) 1.3. Makroregija bosanskohercegovakog visokog kra je fizionomska geografska regija Bosne i Hercegovine koja se prostire od planine Grme na sjeverozapadu do hercegovako-crnogorske granice na jugoistoku. Od Peripanonske i Planinsko-kotlinske makroregije odvojena je planinama: Grme, Srnetica, Vitorog, Radua, Bitovnja, Bjelanica, Treskavica, Zelengora i Volujak, a od Mediteranske makroregije odvojena je vrhovima planina: Baba, Vele, Prenj i vrsnica.5 Ovako omeena makroregija zatvara povrinu od 11 133 km2 to iznosi 21,7 % od ukupne povrine Bosne i Hercegovine. Godine 1991. na prostoru ove makroregije ivjelo je 253 394, odnosno 5,8 % od ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine, sa prosjenom gustinom naseljenosti od 22,8 st./km2. U 2004. godini dolo je do smanjenja broja stanovnika na 200 032 to ini udio od 5,1 % u ukupnom stanovnitvu Bosne i Hercegovine sa prosjenom gustinom naseljenosti od 18,0 st./km2. Makroregija bosanskohercegovakog visokog kra podijeljena je na dvije mezoregije: Mezoregija krkih polja, povri i planina Jugozapadne Bosne, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 56,2 %, a udio u ukupnom stanovnitvu za 1991. godinu iznosio je 52,8 % i 46,5 % u 2004. godini. Mezoregija Planinska Hercegovina, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 43,8 % i udjelom u ukupnom stanovnitvu od 47,2 % (1991.), odnosno 53,5 % (2004.). 1.4. Mediteranska makroregija, obuhvata mediteranski i submediteranski prostor Bosne i Hercegovine iju granicu na sjeveru, odnosno granicu prema makroregiji Bosanskohercegovakog visokog kra ine planine: Vran , Prenj, Vele i Vidua.6 Mediteranska makroregija je prostorno najmanja geografska regija Bosne i Hercegovine sa povrinom od 5 324 km2 (10,4 % ukupne teritorije BiH), a po broju stanovnika je na treem mjestu ( iza Peripanonske i Planinsko-kotlinske makroregije).

5

Smlati S., Geografske regije Bosne i Hercegovine, U: Enciklopedija Jugoslavije, Separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1982., 61-75; 6 Ibid

23

F. Kudumovi Ukupan broj stanovnika 1991.godine iznosio je 316 759 (7,2 % ukupnog stanovnitva BiH), sa prosjenom gustinom naseljenosti od 59,5 st./km2, a prema procjenama za 2004. godinu ova makroregija je imala 285 052 stanovnika (7,3 % ukupnog stanovnitva BiH). Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 29,0 %. Udio u ukupnom stanovnitvu Mediteranske makroregije 1991. godine iznosio je 32,9 %, a 2004. godine 34,4 %. Mediteranska istonohercegovaka mezoregija, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 38,9 %, udio u ukupnom stanovnitvu 1991. godine je iznosio 17,0 %, a 2004. godine 18,7 %. Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem, sa udjelom u ukupnoj povrini makroregije od 32,1 %. Udio u ukupnom stanovnitvu makroregije1991. godine je iznosio 50,1 %, a 2004. godine 46,9 %. Naseljenost Mediteranske makroregije pripada tipu srednje naseljenosti sa 59,5 st./km2 1991., odnosno 53,5 st./km2 2004. godine. (Tabela 1) Tabela 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti po makroregijama / mezoregijama Bosne i Hercegovine za 1991. i 2004. godinuMakroregije / mezoregije PERIPANONSKA MAKROREGIJA Unsko-sanska mezoregija Posavsko-donjovrbaskodonjobosanska mezoregija Posavsko-spreko-majevikodonjodrinska mezoregija PLANINSKOKOTLINSKA MAKROREGIJA Gornjovrbasko-plivska mezoregija Gornjobosansko-lavanska mezoregija Gornjodrinska mezoregija MAKROREGIJA BOSANSKOHERCEGOVA KOG VISOKOG KRA Mezoregija krkih polja, povri i planina Jugozapadne Bosne Mezoregija Planinska Hercegovina MEDITERANSKA MAKROREGIJA Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija Mediteranska istonohercegovaka mezoregija Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem Bosna i Hercegovina Povrina u km2 21 860 5 871 8 460 7 529 12 882 2 655 5 821 4 406 11 133 6 254 4 879 5 324 1 544 2 072 1 708 51 199 %u BiH 42,7 11,5 16,5 14,7 25,2 5,2 11,4 8,6 21,7 12,2 9,5 10,4 3,0 4,0 3,4 100 Stanje 1991. Broj stanovn. 2 432 941 528 881 854 605 1 049 455 1 374 377 184 595 1 026 761 163 021 253 394 133 878 119 516 316 759 104 075 53 849 158 835 4 377 471 St./km 111,3 90,1 101,0 139,4 106,7 69,5 176,4 37,0 22,8 21,4 24,5 59,5 67,4 26,0 93,0 85,52

Stanje 2004. (proc.) Broj St./km2 stanovn. 2 255 984 468 662 807 368 979 954 1 157 962 126 598 897 208 134 156 200 032 93 079 106 953 285 052 98 113 53 228 133 711 3 899 030 103,2 79,8 95,4 130,2 89,9 47,7 154,1 30,4 18,0 14,9 21,9 53,5 63,5 25,7 78,3 76,2

Izvori:14; 15; 16; 17: 24

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine 2. Analiza regionalnih razlika u kretanju ukupnog broja stanovnika (1991-2004.) Pojam "demografski razvoj" podrazumijeva savremeni pristup konkretnog istraivanja razvoja stanovnitva na odreenom podruju. Takoe, oznaava sloen proces koji obuhvata prirodno i mehaniko kretanje stanovnitva u meusobnoj interakciji s promjenama u svim njegovim strukturama, a sve u okviru djelovanja ekonomskih, drutvenih, biolokih, socio-psiholokih i dr. faktora koji na direktan ili indirektan nain uvjetuju ili usmjeravaju razvoj stanovnitva.7 U ovom radu posebna panja bit e posveena analiziranju promjena i razlika u ukupnom broju stanovnika pojedinih dijelova Bosne i Hercegovine Specifini uslovi u kojima se nalazila Bosna i Hercegovina od 1991. godine nisu mogli ostati bez odraza na njen savremeni demografski razvoj. Brojni nepovoljni demografski trendovi su jo izraeniji, o emu govore procjene demografske statistike Bosne i Hercegovine. Meutim, postoje mnoge nepoznanice koje se odnose na stvarnu veliinu stanovnitva, to je posljedica nedovoljne pouzdanosti podataka (procjene), o obimu znaajno intenziviranih migracionih kretanja kao i o mnogim drugim pokazateljima demografskog razvoja. Analizom demografskih podataka za 1991. i 2004. godinu doli smo do rezultata koji ukazuju na izrazitu regresiju kako u ukupnom broju stanovnika, tako i u gustini naseljenosti stanovnitva. 2.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika po makroregijama U uvjetima specifinig razvoja i negativnih demografskih prilika, period 19912004. godina moe se okarakterisati kao period velikih demografskih promjena u Bosni i Hercegovini. Agresija je prouzrokovala ozbiljne drutveno-ekonomske, a posebno demografske posljedice koje e se manifestovati i u narednom periodu demografskog razvoja Bosne i Hercegovine. Pored direktnih gubitaka stanovnitva koji su nastali procesom etnikog ienja, veliki broj ljudi je izbjegao u susjedne i uglavnom zapadne zemlje Evrope to je, takoe, uticalo na smanjenje apsolutnog broja stanovnika. Indirektna posljedica ratnog i postratnog izbjeglitva, uglavnom mladog fertilnog stanovnitva, je naglaeno smanjenje vitalnosti te pad stope raanja i izrazito poveanje stope mortaliteta. Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine na podruju Bosne i Hercegovine ivjelo je 4 377 471 stanovnika, sa prosjenom gustinom naseljenosti od 85,5 st/km2. 8 Prema procjenama za 2004. godinu broj ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine se smanjio na 3 899 030, a gustina naseljenosti je iznosila 76,2 st./km2.97

Wertheimer-Baleti A., Stanovnitvo i razvoj, MATE, Zagreb, 1999., str. 43, 111-113; Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. 9 Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005.; Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005 .8

25

F. Kudumovi U analiziranom periodu ukupan broj stanovnika se smanjio za 478 441, odnosno 10,9 %. Nepovoljne tendencije u brojnom kretanju stanovnitva Bosne i Hercegovine mogu se znatno potpunije sagledati posmatranjem ukupnog kretanja stanovnitva po regijama. Podaci o ukupnom kretanju stanovnitva pokazuju da je najvei pad stanovnitva imala Makroregija bosanskohercegovakog visokog kra (21,1%) i Planinsko-kotlinska makroregija (15,7 %), to je u oba sluaja vie od prosjeka za Bosnu i Hercegovinu, zatim Mediteranska makroregija (10,1%), dok je Peripanonska makroregija zabiljeila najmanji pad ukupnog broja stanovnika (7,3%). Navedeni podaci ukazuju na postojanje neravnomjernosti u promjenama ukupnog broja stanovnika po pojedinim regijama Bosne i Hercegovine. (Karta 1) Karta 1: Kretanje ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine po makroregijama (1991-2004)

Izvori: 14; 15; 16; 17, 2.2. Kretanje ukupnog broja stanovnika po mezoregijama Analiza kretanja ukupnog broja stanovnika po mezoregijama ukazuje na znatno izraenije razlike u odnosu na analizu ove komponente demografskog razvoja po makroregijama. Pad ukupnog broja stanovnika po mezoregijama je razliit i neravnomjeran te se mezoregije mogu svrstati u pet razreda u zavisnosti od stepena promjene ukupnog broja stanovnika izraenog u procentima. -Pad manji od 5 % zabiljeen je samo u okviru Mediteranske istonohercegovake mezoregije. Na ovom prostoru najvei pad ukupnog broja stanovnika zabiljeen je u opini Stolac (- 2 864), a porast broja stanovnika biljeile su opine Ljubinje (+ 86) i Trebinje (+ 2 157). -Pad od 5,1- 10 % zabiljeen je u tri mezoregije Bosne i Hercegovine i to u: Posavsko-donjovrbasko-donjobosanskoj, Posavsko-spreko-majeviko-donjodrinskoj i Mediteranskoj zapadnohercegovakoj mezoregiji; 26

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine U okviru Posavsko-donjovrbasko-donjobosanske mezoregije veliki pad u ukupnom broju stanovnika imale su opine: Maglaj (- 21 868), Zavidovii (- 20 339), Kotor Varo (- 16 828), Derventa (-13 742) i Bosanski Brod (- 13 714), a porast su imale: Banja Luka (+ 28 955), Laktai (+ 10 479), epe (+ 7 877), Teanj (+ 7 524), Srbac, Prnjavor i Bosanska Gradika sa porastom do 3 000 stanovnika. U okviru Posavsko spreko majeviko - donjodrinske mezoregije najvei pad ukupnog broja stanovnika zabiljeile su opine: Zvornik (- 15 205), Srebrenica (-14 787), Bratunac (- 10 613), Odak (- 7537) i Modria (- 7032), a izraen porast su imale: Bijeljina (+12223), Graanica (+5235) i Tuzla (+ 301). U okviru Mediteranske zapadnohercegovake mezoregije zabiljeen je pad je u opinama: Ljubuki (- 6 265), Grude (- 2 977) i Posuje (- 986), a porast u opinama iroki Brijeg (+ 2 887) i itluk (+ 1 379). -Pad od 10,1-15 % imale su: Unsko-sanska, Gornjobosansko-lavanska i Mezoregija Planinska Hercegovina; U Unsko-sanskoj mezoregiji najvei pad zabiljeen je u opinama Prijedor (-13 973), Klju (-12 375), Bosanski Novi (- 10 521), Biha (- 9 922) i Bosanska Krupa (-8 717), dok je porast ukupnog broja stanovnika zabiljeen samo u opini Bosanska Dubica (+ 3 310). U okviru Gornjobosansko-lavanske mezoregije nijedna opina nije zabiljeila porast ukupnog broja stanovnitva, a najizraeniji pad imale su sarajevske opine (- 36 565), zatim opine Travnik (- 19 209), Zenica (- 16 860), Kakanj (- 11 735) i Vare (- 10 878). U mezoregiji Planinska Hercegovina najvei pad zabiljeila je opina Konjic (- 13 827), a porast opina Nevesinje (+ 4 507). -Pad od 15,1-20 % zabiljeen je u Gornjodrinskoj mezoregiji i Neretvanskoj mezoregiji sa bosanskohercegovakim primorjem; U okviru Gornjodrinske mezoregije od sedam opina koje biljee pad najvei su imale opine Foa (- 12 733) i Rogatica (- 7 128), a porast je imala samo opina Sokolac (+ 2 566)10. U zajednikoj analizi opina Neretvanske mezoregije i mezoregije Bosanskohercegovakog primorja dobiveni podaci govore da samo opina Neum biljei porast stanovnitva (+ 432), a opine Mostar i apljina pad od - 20 261, odnosno 5 294 stanovnika. -Pad vei od 20 % zabiljeen je u dvije mezoregije Bosne i Hercegovine i to u: Gornjovrbasko-plivskoj mezoregiji (31,4 %) i u mezoregiji Krkih polja, povri i planina jugozapadne Bosne (30,5 %). (Karta 2) U okviru Gornjovrbasko-plivske mezoregije svih est opina biljee pad ukupnog broja stanovnika, a najvei pad zabiljeen je u opinama Jajce (- 19 956) i Donji Vakuf (- 11 131). U mezoregiji Krkih polja, povri i planina jugozapadne Bosne, takoe, sve opine biljee smanjenje ukupnog broja stanovnika, a najizraenije je bilo u opinama: Livno (-8 167) , Glamo (- 7 643) i Bosanski Petrovac (- 7 326).

10

Zabiljeeni porast ukupnog broja stanovnika u navedenim opinama nije rezultat poveanja stope prirodnog prirataja nego je posljedica iskljuivo ratnog i poslijeratnog migriranja stanovnitva iz opina jednog u opine drugog entiteta i obrnuto.

27

F. Kudumovi Karta 2: Kretanje ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine po mezoregijama(1991.- 2004.)

Izvori: 14; 15; 16; 17. 2.3. Kretanje gustine naseljenosti po mezoregijama Naseljenost Bosne i Hercegovine i razmjetaj stanovnitva kao njen indikator je prostorno izrazito neravnomjeran. Razlike u naseljenosti mogu se pratiti po naseljima, opinama i regijama Bosne i Hercegovine. Ove razlike nastale su kao posljedica raznolike prirodno-geografske strukture i specifinog toka ekonomskog, kulturnohistorijskog, socijalno-geografskog i politiko-geografskog razvoja koji su se odrazili na ukupno drutveno-ekonomsko zaostajanje Bosne I Hercegovine.11 Okvir posmatranja neravnomjernosti u razmjetaju stanovnitva su makroregije i mezoregije Bosne i Hercegovine. Karakteristika naseljenosti Bosne i Hercegovine ogleda se u tome da pojedini dijelovi (mezoregije) imaju visok stepen depopulacije, a drugi visok stepen koncentracije stanovnitva. Meutim, generalno u Bosni i Hercegovini evidentno je smanjenje gustine naseljenosti, to je posljedica pada ukupnog broja stanovnika, usljed negativnih demografskih procesa, naroito visoke stope pada prirodnog prirataja i migracijskih tokova uzrokovanih ratnim okolnostima. Bosna i Hercegovina je 2004. godine imala prosjenu gustinu naseljenosti od 76,2 st./km2 to predstavlja pad za 9,3 st./km2 u odnosu na 1991. godinu. Dvije makroregije imale su gornji prosjek gustine naseljenosti, preko 76,2 st./km2, a to su: Peripanonska makroregija (103,2 st./km2) i Planinsko-kotlinska (89,9 st./km2). Srednju gustinu11

Nurkovi S., Suvremeni problemi regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Zbornik radova meunarodnog znanstvenog skupa Problemi regionalnog razvoja Hrvatske i susjednih zemalja, Hrvatsko geografsko drutvo, Zagreb, 2005., 109-114;

28

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine naseljenosti imala je Mediteranska (53,5 st./km2), a vrlo slabu makroregija Bosanskohercegovakog visokog kra (18 st./km2). Najravnomjerniju naseljenost 2004. godine imala je Peripanonska makroregija. Razmjetaj stanovnitva po mezoregijama Bosne i Hercegovine je izrazito neravnomjeran te ih je kao takve mogue svrstati u pet tipova naseljenosti: -Vrlo slabu naseljenost, (< 20 st./km2), imala je mezoregija Krkih polja, povri i planina jugozapadne Bosne. Ovaj tip naseljenosti zahvata povrinu od 12,2 % od ukupne povrine i 2,4 % od ukupnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine; -Slabu naseljenost, (20,1 - 40 st./km2), imala je Planinska Hercegovina, Mediteranska istonohercegovaka i Gornjodrinska mezoregija. Ovaj tip naseljenosti zahvata povrinu od 22,2 % ukupne povrine i 7,5 % ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. -Srednju naseljenost, (40,1 76,2 st./km2), imale su Gornjovrbasko-plivska i Mediteranska zapadnohercegovaka mezoregija sa udjelom 8,2 % od ukupne povrine i 5,8 % ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. -Srednje gustu naseljenost, (76,3 100 st./km2), imale su Unsko-sanska, Posavsko-donjovrbasko-donjobosanska i Neretvanska mezoregija sa bosanskohercegovakim primorjem. Ovaj tip naseljenosti zahvata povrinu od 31,3 % ukupne povrine i 36,2 % ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. -Gustu naseljenost, (>od 100 st./km2), imale su Posavsko-spreko-majevikodonjodrinska i Gornjobosansko-lavanska mezoregija. Ovaj tip naseljenosti zahvata povrinu od 26,1 % od ukupne povrine i 48,1 % od ukupnog stanovnitva Bosne i Hercegovine. (Tabela 1, karta 3) Karta 3: Razmjetaj stanovnitva Bosne i Hercegovine po mezoregijama (2004.)

Izvori: 15; 16; 17.

29

F. Kudumovi Zakljuak Sloene okolnosti u kojima se nalo bosanskohercegovako drutvo, u analiziranom periodu, uticale su na potpunu demografsku destrukciju koja je vidljiva kroz osnovne populacijske pokazatelje. Izrazit pad ukupnog broja stanovnika i velika neravnomjernost u naseljenosti su rezultati analize koji govore u prilog hipotezi da je na prostoru Bosne i Hercegovine jako izraen disparitet u regionalnom demografskom razvoju. Populacijske promjene u Bosni i Hercegovini, u poslednjoj deceniji XX i poetkom XXI stoljea, bile su obimne i raznovrsne. Devedesetih godina prolog stoljea Bosna i Hercegovina suoena je sa izrazito nepovoljnim demografskim kretanjima usljed ratnog stanja to se ispoljilo, prije svega kroz direktne gubitke u ljudstvu, a zatim u niskoj stopi prirodnog prirataja te intenzivnim migracijama koje su u velikoj mjeri uticale na prerazmjetaj stanovnitva. Izneseni rezultati ukazuju na neophodnost to breg rjeavanja problema regionalne neusklaenosti u demografskom razvoju. Ovakvom analizom i sagledavanjem regionalnih dispariteta mogue je izvriti usmjeravanje razvojnih tokova pri emu posebnu vanost imaju mjere i instrumenti politike regionalnog razvoja kao to je npr. redistributivna populacijska politika, pronatalitetna populacijska politika, politika obrazovanja i zapoljavanja, politika odrivog povratka i dr. Conclusion A complex circumstances in which Bosnia and Herzegovina society has found itself in analysed period have influenced on total demographical destruction which is visible, trough the primary demographical indicators. The expressive decline in total number of inhabitants, large asymmetry in the population density and different declining rates of a natural growth trough some regions are result of analysis which speaks in the contribution of hypotheses that on area of Bosnia and Herzegovina exist asymmetry in regional demographical development. Demographical changes in Bosnia and Herzegovina in the last decade of the 20th and the beginning of the 21st century were large and varieties. In the nineties of the last century Bosnia and Herzegovina was confronted with inconvenient demographical flows, as a consequence of war conditions, which are manifested, before all, trough mortality of vital category of inhabitants and intensive forced migrations which have brought to the disturbance of territorial disposition of inhabitants. Presented results are pointing on necessarily for a fast problems resolution of regional disparities in demographic development. This analyses and consideration of regional disparities has enabled direction of developmental flows and by this a special importance have measures and instruments in politic of regional development just as for example are redistribute population politic, natural growth rate population politic, politic of education and employment, politic of sustainable returns and other.

30

Regionalne razlike u kretanju ukupnog broja stanovnika i gustine naseljenosti Bosne i Hercegovine u periodu od 1991-2004. godine 4. Literatura i izvori: 1. 2. Nurkovi S., Miri R.; Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi br. 1, Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2005. Nurkovi S.,Miri R.; Implikacije politiko-teritorijalnog ustroja Bosne i Hercegovine na regionalno-geografsku strukturu i razvoj, Zbornik radova, Sarajevo, 2003 Nurkovi S.; Suvremeni problemi regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Zbornik radova meunarodnog znanstvenog skupa Problemi regionalnog razvoja Hrvatske i susjednih zemalja, Hrvatsko geografsko drutvo, Zagreb, 2005. Nurkovi S.,Miri R.;Geografske regije Bosne i Hercegovine, Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 1998. Si M.; Regional Disparities in Croatia, Hrvatski geografski glasnik, Zagreb, 2003. Smlati S.; Geografske regije Bosne i Hercegovine, U: Enciklopedija Jugoslavije, Separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb, 1982. Rogi V.; Regionalizacija Jugoslavije, Geografski glasnik, Br. XXXV, Zagreb, 1973. Rogi V.; Fizionomska i funkcionalna regionalizacija Hrvatske, Zbornik VI. Kongresa geografov FLRJ v Ljubljani, Ljubljana, 1961. Vresk M.; Grad u regionalnom i urbanom planiranju, kolska knjiga, Zagreb, 1990. Ibrelji I., Kulenovi S.; Regionalni ekonomsko-geografski i demografski trendovi u Jugoistonoj Evropi (sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu), Tuzla, 2005. Wertheimer-Baleti A.; Stanovnitvo i razvoj, MATE, Zagreb, 1999. Pejnovi D.; Polarizacija funkcije rada kao pokazatelj razlika u regionalnom razvoju Hrvatske, Zbornik 3. hrvatskog geografskog kongresa, Hrvatsko geografsko drutvo, Zadar, 2003. Pavlakovi-Koi V., Pejnovi D.; Polarization of Regional Economic Development in Croatia: Trends and Challenges in a New Geographic Reality, Hrvatski geografski glasnik, Zagreb, 2005. Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine 1992, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, 1994. Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine, Federalni Zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. Kantoni u brojkama, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005. Demografska statistika, Statistiki bilten Republike Srpske br. VIII, Republika Srpska, Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, 2005. Internet strana; http://www.vladars.com/demografski podaci Politika razvoja stanovnitva Republike Srpske (Projekat), Vlada Republike Srpske, Banja Luka, 2005.; Internet strana: http://www.unhcr.ba/return/index.htm (Februar, 2006.)

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

31

Zbornik radova PMF 3, 33 43 (2006)

Originalni nauni rad

PRESTRUKTURIRANJE PRIVREDE KAO STRATEKA ODREDNICA EKONOMSKO-GEOGRAFSKOG RAZVOJA TUZLANSKOG KANTONA1 RESTRUCTURING ECONOMY AS A STRATEGIC DETERMINANT OF ECONOMICAL-GEOGRAPHIC DEVELOPMENT OF CANTON TUZLA Dr. Salih Kulenovi, vanredni profesor, Fadila Kudumovi, ass., Sabahudin Smaji, ass., Alma Kadui, ass., Prirodno-matematiki fakultet, Univerzitet u Tuzli Saetak U radu se razmatra struktura privrede Tuzlanskog kantona i njeno prestrukturiranje koje je zapoelo krajem 80-tih godina prolog vijeka. Od Dejtonskog mirovnog sporazuma pa naovamo u bitno izmijenjenim politikim, socijalnim i ekonomskim uslovima razvoja odvija se vrlo sloen proces prestrukturiranja privrede i drutveno-ekonomskog razvoja uopte kako Bosne i Hercegovine tako i Tuzlanskog kantona. Taj proces prate mnogobrojni ekonomskogeografski razvojni problemi koji u uslovima savremenog razvoja Bosne i Hercegovine Tuzlanski kanton ine vrlo specifinim ekonomsko-geografskim prostorom. Kljune rijei: drutveno-ekonomski razvoj, proces prestrukturiranja, razvojni problemi, Tuzlanski kanton. Summary This papers considers economic structure of Tuzla Canton and it`s restructuring which has began at the end of the eighties of the last century. Since the Dayton peace agreement untill today in a very changed political, social and economical conditions the development of Bosnia and Tuzla Canton also going through a very complex process of economy restructuring and social-economical development in genera. That process is followed by many economical and geographic developmental problems, which are making, in condition of contemporary development of Bosnia and Herzegovina, Tuzla Canton a very specific economical and geographic area. Key words: social-economic development, process of restructuring, developmental problems, Tuzla Canton. Uvod Prestrukturiranje je danas veoma aktuelna tema, naroito u tranzicijskim zemljama. Ono podrazumjeva bitne promjene fizionomije i strukture preduzea, a prije svega tehnoloku, ekonomsku, trinu, finansijsku i organizacionu transformaciju sloenih, neefikasnih, tehnoloki i ekonomski zastarjelih preduzea. U sutini, prestrukturiranje ili strukturna reforma je proces komplementaran s razvojem, a provodi se onda kada strukturne disproporcije postanu limitirajui faktor ekonomskog razvoja.1

Rad je saopten na: 1. Mednarodno posvetovanje geografov Slovenije ter Bosne in Herzegovine, Geografski intitut Antona Melika, Slovenija, Ljubljana, 2005. god.

S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui Na podruju Tuzlanskog kantona privredna proizvodnja ima veoma dugu tradiciju (eksploatacija i prerada soli, uglja, razvoj hemijske, metalne, tekstilne industrije, graevinarstva i dr.). Na podruju ovog kantona prisutni su i veliki razvojni problemi. Ti problemi su kompleksnog karaktera i manifestuju se u svim segmentima privrede. Privredna kriza na ovom prostoru nastala je, prije svega, kao rezultat razvojnih promaaja u okviru ranijeg vladajueg politikog sistema kao i posljedica agresije na RBiH u periodu 1992-1995.godine. Od 1995.godine, pa naovamo odvija se intenzivniji proces tranzicije privrede Tuzlanskog kantona. Stanje privrede na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona do 1991. godine Privreda na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona poela se razvijati krajem osamdesetih godina devetnaestog stoljea, u vrijeme austrougarske uprave u Bosni. U to vrijeme otpoelo se s eksploatacijom slane vode u Gornjoj i Donjoj Tuzli i proizvodnjom soli u novoizgraenim fabrikama. Osim toga, u to vrijeme podiu se i drugi industrijski kapaciteti kao to su npr. Fabrika piritusa, Fabrika sode u Lukavcu, zapoinje eksploatacija uglja, gradi se eljeznika pruga Tuzla-Doboj kao i druge lokalne eljeznike pruge, makadamski putevi i dr. Bogati prirodni resursi (so, ugalj, razne mineralne sirovine, drvo) i jeftina radna snaga privukli su u to vrijeme strani kapital sa ireg prostora velikog austrougarskog carstva. Razdoblje izmeu dva svjetska rata na dananjem podruju Tuzlanskog kantona u privrednom pogledu u odnosu na period austrougarske uprave je stagniralo. To vrijeme pamti se po gaenju i likvidaciji mnogih neuspjenih zanatskih, trgovinskih i drugih firmi. Nakon drugog svjetskog rata, posebno u periodu od poetka ezdesetih do sredine osamdesetih godina, u tuzlanskom podruju postignut je vidan napredak u izgradnji industrijskih i drugih privrednih objekata. Kljuno znaenje u razvojnom procesu imao je proces industrijalizacije koji se u periodu od 1961-1991. godine odvijao razliitim intenzitetom, u ovisnosti od uticaja niza faktora kao to su privredno-sistemski, trini, sirovinski i dr. (Tabela br.1). Tabela br. 1: Procesi industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije na podruju TK i BiH u periodu 1961-1991. Tuzlanski kanton 1961. 1971. 1981. 1991. Indeks (1991/61) Industrijalizacija 69,8 64,3 82,8 96,5 138,2 Deagrarizacija 57,7 68,4 85,8 92,5 160,3 Urbanizacija 21,9 23,2 26,1 29,8 136,1 Bosna i Hercegovina Industrijalizacija 48,7 55,0 80,7 107,1 219,9 Deagrarizacija 50,0 61,0 82,3 90,2 180,4 Urbanizacija 23,2 27,5 33,0 39,5 170,3 Izvor: Popisi stanovnitva od 1961. do 1991SZS Beograd, Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku, Sarajevo. Na osnovu prezentiranih pokazatelja u tabeli br. 1 uoavamo da su se razvojni procesi na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona i Bosne i Hercegovine odvijali razliitim intenzitetom. U posmatranom periodu indeks industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije na podruju Tuzlanskog kantona je znatno manji u odnosu na Bosnu i Hercegovinu. Procesom industrijalizacije pokrenut je proces deagrarizacije koji je u osnovi bio stihijski. U periodu od 1961-1991. godine evidentan je bio odliv iz poljoprivrede (vie od 90 000 radno aktivnih stanovnika ili 3000 lica u prosjeku 34

Prestrukturiranje privrede kao strateka odrednica ekonomsko-geografskog razvoja Tuzlanskog kantona godinje) to je usporilo njen intenzivan razvoj, a istovremeno je doseljeno agrarno 2 stanovnitvo opteretilo postojee urbane sadraje u gradovima. Istovremeno ovo stanovnitvo je povealo i nezaposlenost. Dva navedena procesa (industrijalizacija i deagrarizacija) otvorila su proces urbanizacije, izuzetno vaan sa stanovita prostornog ureenja. Urbanizacija je prema podacima u tabeli br. 1 imala najsporiji rast. To govori da ovaj proces u dovoljnoj mjeri nije pratio deagrarizaciju. Razvoj privrede u dananjem Tuzlanskom kantonu do 1992. godine odvijao se uz znaajne oscilacije to se moe vidjeti iz podataka kretanja stope drutvenog proizvoda i stope zaposlenosti prezentiranih u tabeli br. 2. Tabela br. 2 : Stope rasta drutvenog proizvoda i broja zaposlenih na podruju TK i BiH u periodu 1970-1990. Drutveni proizvod u Zaposlenost u % % TK BiH TK BiH 1970-1975 13,8 10,5 5,4 5,6 1975-1980 7,6 9,0 4,2 4,2 1980-1985 1,6 1,6 3,7 3,9 1985-1990 1,9 1,9 0,4 1,0 1970-1990 6,1 5,7 3,4 3,6 Izvor: Statistiki bilten, Drutveni proizvod, narodni dohodak i osnovna sredstva, razna godita. Statistiki godinjak BiH, Zavod za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Period Podaci iz tabele govore o jasno izraenoj tendenciji usporenog tempa razvoja na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona, tako i u Bosni i Hercegovini u cjelini. Naroito je bio usporen tempo razvoja u periodu od 1980-1990. godine. Predratna privreda na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona karakteristina je po dominantnom ueu industrije, naroito ekstraktivne (eksploatacija uglja, kamene soli i slane vode, krenjaka, kvarcnog pijeska idr.). U strukturi fizikog obima proizvodnje predratne industrije i rudarstva na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona najvea je bila proizvodnja lignita i mrkog uglja. (Tabela br. 3) Tabela br. 3: Struktura fizikog obima proizvodnje predratne industrije i rudarstva Tuzlanskog kantona Proizvodi Miliona t. Udio u % Ugljeni (lignit i mrki) 8,5 55,2 Koks 1,2 7,8 Rude nemetala (kamena so, kvarcni pijesak) 0,5 3,2 Proizvodi industrije i graevinskog materijala 3,0 19,5 Proizvodi hemijske industrije 0,7 4,5 Proizvodi ostalih grana industrije 1,5 9,7 Ukupno: 15,4 100,00 Izvor: Preuzeto iz Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti, Tuzla, januar 1999., str. 16.2

Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 12.

35

S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui Neposredno pred agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992. godine na podruju Tuzlanskog kantona industrija je u drutvenom proizvodu u ukupnoj privredi uestvovala sa oko 50 % i sa oko 46 % od ukupno zaposlenih. U isto vrijeme uee tercijarnog sektora u drutvenom proizvodu bilo je oko 36 %, a primarnog svega 7,6 3 %. Za razliku od drutvenog, privatni sektor u predratnom periodu na ovom podruju u ukupnoj strukturi privrede bio je neznatno zastupljen (svega 1,5 do 2 % od ukupno zaposlenih). Privreda na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona u toku 1992-1995. godine Za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu u periodu 1992-1995. industrijska proizvodnja na podruju Tuzlanskog kantona iznosila je oko 10 % predratnog nivoa. U poetku rata proizvodnja za inozemno trite je zaustavljena, a uvoz se sveo na prihvat i distribuciju humanitarne pomoi za preivljavanje kako domicilnog tako i mnogobrojnog izbjeglog i protjeranog, uglavnom bonjakog stanovnitva iz okupiranih teritorija iz raznih krajeva Bosne i Hercegovine, a najvie iz bosanskog Podrinja. U poetku rata mnoga su preduzea u industriji i rudarstvu prestala s radom, dok su druga pod izuzetno sloenim okolnostima odravala proizvodnju, ali znatno reduciranu u odnosu na predratno stanje. Rudnici uglja u Tuzli su npr. u veoma nepovoljnim uslovima uspijevali obezbijediti odreene koliine uglja za proizvodnju elektrine energije u TE Tuzla i industrijskim energanama Fabrike sode Lukavac i Koksno-hemijskog kombinata Lukavac, kao i za kole, bolnice, gradske toplane, oruane snage i graanstvo. Ukupno u toku rata 1992-1995. rudnici uglja u Tuzli su proizveli oko 5,5 miliona tona, to je za oko 28 % manje od jednogodinje ukupne predratne proizvodnje u 1991. godini. Ukupna proizvodnja elektrine energije u TE Tuzla i dvije pomenute industrijske energane (FSL i KHK Lukavac) u toku rata iznosila je 2 837 MWh, a to je oko 2/3 od 4 ukupno proizvedene elektrine energije u 1991. godini. Za razliku od Termoelektrane Tuzla i jo nekih industrijskih preduzea, Koksno-hemijski kombinat u Lukavcu u toku rata potpuno obustavlja proizvodnju koksa i drugih hemijskih proizvoda. U metalnoj industriji u toku rata proizvodni kapaciteti preduzea kao to su Tvornica transportnih ureaja, Livnica elika, Remontmontaa, Fakol, Alfami, Fering, Helios, Rudarinvest i dr. koriteni su od 5 % do 30 %. U industriji nemetala u Tuzli se u toku rata uglavnom proizvodila kamena so i slana voda iz koje se u Fabrici soli proizvodila so za ljudsku ishranu. U periodu od 1992-1995. godine ukupno je proizvedeno 43.000 tona kamene soli to predstavlja 30% od ukupno proizvedene kamene soli u 1991. godini. U istom periodu proizvedeno je ukupno 124.000 tona kuhinjske soli to predstavlja oko 60% proizvodnje ostvarene u 5 1991. godini. Osim kamene i kuhinjske soli u toku rata proizvedeno je i 96.477 tona kvarcnog pijeska. Iako je proizvodnja ovog nemetala u toku rata bila u prekidu dvije godine postignut je znaajan proizvodni efekat. Kapaciteti hemijske industrije u periodu 1992-1995. na prostoru dananjeg Tuzlanskog kantona uglavnom su bili u stanju mirovanja zbog izvozno orijentisane Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 15. 4 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 45. 5 Isto, str. 46. 363

Prestrukturiranje privrede kao strateka odrednica ekonomsko-geografskog razvoja Tuzlanskog kantona proizvodnje i specifinosti njenih proizvoda. Jedino je u toku rata, istina sa znatno smanjenom proizvodnjom, radila DITA, tvornica deterdenata. U ratnom periodu ova tvornica je ostvarila 26 % od ukupne proizvodnje u 1991. godini. U industriji graevinskih materijala (Fabrika cementa Lukavac, Ingram Srebrenik, Siporex Tuzla, Tuzlakvarc Tuzla, Bosna Gradaac, Kamenolom Vijenac, Rudnik i separacija krenjaka Stupari, asfaltne baze) usljed ratnih djejstava nastajali su povremeno prekidi u proizvodnji. U nekim od tih preduzea kao npr. u Fabrici cementa Lukavac zbog zaposjedanja leita osnovne sirovine Kamenoloma Vijenac od strane srpske vojske, proizvodnja je obustavljena jo na samom poetku rata 1992. godine. Neka navedena preduzea su svojom lokacijom bila u blizini ratita pa se ni u njima nije proizvodilo, a mnoga od njih su i granatiranjem potpuno ili djelomino poruena. Ingram iz Srebrenika je bila jedna od rijetkih firmi u industriji graevinskih materijala na podruju Tuzlanskog kantona u kojoj se u toku rata odvijala proizvodnja. I Siporex u Tuzli u toku rata proizvodio je gas-beton (proizvedeno je ukupno oko 943.000 m3 to predstavlja 35 % proizvodnje iz 1991. godine). Prije agresije na R BiH preduzea drvne industrije na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona (Konjuh ivinice, Sokolina Kladanj, Partizan Tuzla, Jadrina Graanica, Sineks Srebrenik, Namjetaj Gradaac i dr.) zapoljavala su oko 4000 radnika. Navedena preduzea proizvodila su uglavnom vrlo kvalitetan namjetaj i ostvarivala znaajan izvoz. U toku rata u drvopreraivakoj industriji kao i u svim drugim, manje-vie, proizvodnja se odvijala u znatno reduciranom obimu i suenom asortimanu. Tekstilna industrija, industrija obue, prerada papira, grafika industrija i druge poneto su proizvodile i u toku rata, iako je snabdijevanje sirovinama i repromaterijalom, posebno onom iz uvoza, bilo veoma oteano. Na primjer, cjelokupna proizvodnja gotove obue iznosila je 30 %, a gumenotehnike robe 67 % u odnosu na predratnu proizvodnju. U prehrani stanovnitva i oruanih snaga AR BiH od izuzetne vanosti je bila aktivnost u poljoprivrednoj i prehrambeno-industrijskoj proizvodnji u periodu 1992-1995. godine. Uzgoj itarica i stoarska proizvodnja imali su prioritetno znaenje. Pred kraj rata na dananjem podruju TK proizvedeno je oko 65.000 t kukuruza, 17.000 t penice, 2000 t ostalih strmnih ita, oko 60.000 t krompira i oko 30.000 t raznog drugog povra. Na farmi Poljoprivredno dobro Sprea u Kalesiji u toku rata bilo je 1000 muznih krava, a proizvodilo se u prosjeku svakodnevno oko 6000 l mlijeka. Takoe, bila je znaajna i prehrambena industrija. U toku rata ukupno je proizvedeno 39.000 t peninog brana, oko 70.000 hl pasterizovanog mlijeka, oko 1.800 t kvasca, oko 1.700 6 t voa i dr. U toku rata 1992-1995. aktivnosti su se odvijale i u ostalim segmentima privrede kao naprimjer u vodoprivredi, graevinarstvu, trgovini, saobraaju i dr. djelatnostima. Posljedice etverogodinje agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu u periodu 1992-1995. su nesagledive. Gubici u ljudstvu su nenadoknadivi, a tete na materijalnim dobrima su ogromne i teko ih je procijeniti. U vezi s procjenama teta uinjen je znaajan napor na snimanju stanja priinjenih teta po optinama Tuzlanskog kantona. Ukupne direktne tete u privredi procijenjene su na 1.008 miliona DM, a tete u vanprivrednim djelatnostima, ukljuujui i tete na stambenom fondu, procijenjene su 7 na oko 410 miliona KM. U toku agresije na R BiH 1992-1995. na prostoru dananjeg Tuzlanskog kantona priinjene su i indirektne materijalne tete koje su znatno vee od6

Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 48. 7 Isto, str. 37

37

S. Kulenovi, F. Kudumovi, S. Smaji, A. Kadui direktnih. Tako naprimjer, ukupan gubitak u Tuzlanskog kantona po osnovu neostvarenja drutvenog proizvoda u toku rata procjenjuje se na oko 6,0 milijardi DM., 9 a gubitak u narodnom dohotku na oko 5,2 milijarde DM. Aktuelni problemi privrede Tuzlanskog kantona u vezi s njenim prestrukturiranjem U cilju postizanja pozitivnog ekonomsko-geografskog razvoja, a imajui u vidu karakter privrede TK (zastarjela tehnologija, prevelik broj zaposlenih, financijski gubici i dr) bilo je neophodno otpoeti s njenim prestrukturiranjem. Prestrukturiranja je neophodno provesti prije svega zbog velikih finansijskih gubitaka koje biljee privredne grane Tuzlanskog kantona. Tako naprimjer ukupni gubici u rudarstvu TK u 2004. godini iznosili su 15.683.895 KM, u hemijskoj industriji 35.389.796, industriji gume i plastike 702.316 KM, metalopreraivakoj i elektroindustriji 10.123.276 KM, industriji obue i tekstila 7.820.334 KM, grafikoj industriji 351.380 KM, industriji graevinskog 10 materijala i graevinarstvu 4.117.188 KM itd. Promjene u privrednoj strukturi Tuzlanskog kantona mogu se vidjeti iz podataka o broju zaposlenih po sektorima djelatnosti prezentiranih u tabeli br. 4. Tabela br. 4.: Zaposlenost po sektorima djelatnosti Tuzlanskog kantona Primarni Sekundarni Tercijarni Godina u% 1990 2,18 71,0 26,7 2000 1,5 49,3 48,7 2001 3,21 48,9 47,8 2002 3,8 48,0 48,1 2003 3,6 47,2 49,0 2004 3,6 45,0 51,2 Izvori: Statistiki godinjak SR Bosne i Hercegovine 1991, RZS, Sarajevo, decembar 1991.,Tuzlanski kanton u brojkama 2004 i 2005, FZS, Sarajevo, 2004, 2005. Na osnovu prezentiranih pokazatelja u tabeli br. 4 uoavamo znaajne promjene u privrednoj strukturi Tuzlanskog kantona. Naroito su izraene promjene u privrednoj strukturi u pogledu broja zaposlenih po sektorima djelatnosti. Tako se u periodu od 1990. do 2004. godine udio zaposlenih u primarnom sektoru poveao sa 2,18 % na 3,6 %, u tercijarnom sektoru od 26,7 % na 51,2 %, a u sekundarnom sektoru taj udio se smanjio sa 71,0 % na 45,0 %. Trenutno stanje u kantonalnoj privredi posljedica je agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. godina i zapoetih reformi.8

8

Procjena indirektnih teta izvrena je na osnovu ostvarenja drutvenog proizvoda i narodnog dohotka na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona u periodu od 1981 do 1991. godine pomnoenog sa faktorom 4 (vrijeme trajanja rata). Dobiveni iznosi su umanjeni za 10 %, jer se privredna aktivnost kretala u tim relacijama. O tome vidjeti: Strategija obnove i razvoja ...str. 43. 9 Strategija obnove i razvoja Tuzlansko-Podrinjskog kantona, Faza A: Stanje i mogunosti (drugo neizmjenjeno izdanje), Tuzla, januar 1999., str. 44. 10 Informacija o poslovanju privrednih drutava iz oblasti industrije, energetike i rudarstva u 2004. godini, Tuzla, april 2005.

38

Prestrukturiranje privrede kao strateka odrednica ekonomsko-geografskog razvoja Tuzlanskog kantona Tuzlanski kanton zahvata najvei dio sjeveroistone Bosne (vidjeti sl. 1). Njegova povrina iznosi 2.649 km2 (5,2 % teritorije Bosne i Hercegovine), a u njemu danas ivi ukupno 509 215 stanovnika. Ovo je specifian ekonomsko-geografski prostor koji je prije agresije na RBiH (1992-1995.) vaio kao jedan od ekonomski najrazvijenijih 11 prostora u dravi . Privredni razvoj ovog kantona u dvadesetom stoljeu karakteristian je po eksploataciji uglja, uglavnom za potrebe TE Tuzla, zatim po proizvodnji kuhinjske soli i na bazi iste razvojem hemijske industrije, kao i razvojem mnogih grana metalne, mainske, drvopreraivake, industrije graevinarstva i dr. Izgraeni bazno-sirovinski kompleksi dugo vremena su bili osnova razvoja kantonalnog podruja.

Sl. 1. Geografski poloaj Tuzlanskog kantona Privrednu strukturu Tuzlanskog kantona 1998. godine inila su 8129 privredna subjekta od ega je 340 u dravnom, 6557 u privatnom, 45 u zadrunom i 181 u mjeovitom vlasnitvu, a u 2004. godini bilo je 5684 privrednih subjekta od ega je 250 u dravnom, 4172 u privatnom, 52 u zadrunom i 6