Upload
sadettin-sakinmaz
View
262
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
1/231
TCANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM ANABLM DALI
(SYASET BLM)
ZEK VELD TOGAN: MLLYETLK VE TARH YAZIMI
Yksek Lisans Tezi
ada GRC
Ankara-2009
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
2/231
TCANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM ANABLM DALI
(SYASET BLM)
ZEK VELD TOGAN: MLLYETLK VE TARH YAZIMI
Yksek Lisans Tezi
ada GRC
Tez Danman
Do.Dr. Ayhan YALINKAYA
Ankara-2009
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
3/231
b
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
4/231
TRKYE CUMHURYETANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etikdavran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kuralve ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce vesonular andm ve kaynan gsterdiimi ayrca beyanederim.(//200)
Tezi Hazrlayan rencininAd ve Soyad
mzas
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
5/231
Teekkr
Tez almam srasnda, eletirel deerlendirmeleri ve nerileriyle bana yol gsteren Do. Dr.
Ayhan Yalnkayaya, btn emekleri iin Joe Strummera ve Yurtii Yksek Lisans Burs
Program kapsamnda tezimi destekleyen Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu
(TBTAK)-Bilim nsan Destekleme Daire Bakanlna (BDEB) teekkr ederim.
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
6/231
i
NDEKLER
GR....................................................................................................................................1
BRNC BLM
Trkiyede Ulusu Tarih Yazmnn Douu ve Geliimi
1.1.) Trk Milliyetiliinde Kurucu Bir e Olarak Tarih ve Dil Aratrmalar...............11
1.2.) II.Merutiyet Dneminde Tarih Yazm.....................................................................22
1.3.) Cumhuriyet Dneminde Ulusal Tarih Yazm...........................................................39
1.4.) Cumhuriyetin lk Dnemlerinde Tarih Yazmn Etkileyen Akmlar.......................52
KNC BLM
Trk Milliyetilii ve Togan
2.1.) Zeki Velidi Togann Yetitii Ortam ve 1917 ncesi Faaliyetleri............................59
2.2.) dil(Volga)-Ural ve Trkistann Siyasi Yaps..........................................................65
2.3.) Togann Siyasi Faaliyetleri.......................................................................................82
2.3.1.) Togann Volgadaki Siyasi Mcadelesi...............................................................82
2.3.2.) Trkistan Milli Birlii ve Sonraki Giriimler....................................................85
2.3.3.) Ulu Trkistan Projesi.......................................................................................90
2.4.) Togann Trk Milliyetiliindeki Etkisi ve Konumu................................................92
2.4.1.) Rusya Kkenli Aydnlar Kua...........................................................................92
2.4.2.) Togann Turanc Akm zerindeki Etkisi...........................................................96
2.4.3.)kinci Dnya Sava Srasnda Trkiyedeki Pantrkist Faaliyetler....................101
2.5.) Akademik Faaliyetler ve Dergi Yazlar..................................................................125
2.5.1.) Anti-Bolevizm, Anti-Komnizm ve Trkiyede Solun Faaliyetlerine likin
Dnceleri............................................................................................................................127
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
7/231
ii
2.5.2.) Sovyet Kltr ve Dil Politikalar Hakkndaki Dnceleri...................................130
2.5.3.) Trkistan (Davas) Hakkndaki Yazlar................................................................132
NC BLM
Bir Tarihi Olarak Togan: Pantrkist Bir Ulusal Tarih Yazm
3.1.) Trk Tarih Tezinin Genel Hatlar ve Trk Tarih Kongresine Giden Sre...............138
3.1.1.) Yeni Bir Tarih Tezine Duyulan htiya................................................................139
3.1.2.) Trk Tarihinin Ana Hatlar...................................................................................140
3.1.3.) Resmi Tarih le lgili Daha Sonraki Faaliyetler...................................................147
3.2.) Birinci Trk Tarih Kongresi: Eletiriler, Tartmalar, Sulamalar.............................150
3.2.1.) nanla Kprl Arasnda Kaynaklarn Yetersizlii zerine Gittike Clzlaan Bir
Tartma..................................................................................................................................152
3.2.2.) Reit Galipin Teblii ve Sonrasnda Yaanan Kuraklk Tartmas....................157
3.2.3.) Sadri Maksudinin Teblii ve Sonrasnda Alevlenen Tartma ...........................165
3.3.) Togann Tarih Anlay.............................................................................................176
3.3.1.) Trklerin Anayurtlarndan Gleri...................................................................179
3.3.2.) l Sistemi ve Yasa........................................................................................186
3.3.3.) Kay-Kay Tartmas.........................................................................................191
3.3.4) Osmanl Devletinin Kuruluu Meselesi................................................................195
SONU................................................................................................................................205
KAYNAKA.....................................................................................................................213
ZET....................................................................................................................................221
SUMMARY........................................................................................................................223
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
8/231
Giri
Trkiyenin kltr ve siyaset hayatna yle ya da byle katk yapm Rusya gmeni aydnlar
kuann bir yesi olarak Ahmet Zeki Velidi Togan, kltr ve tarih sahalarnda kendine zg
Pantrkist bir sylemin savunucusu olmutur. Bununla beraber Togan, esasen Trkiyede
Turanc harekette oynad rolle tannmaktadr. Togan, Fuad Kprl ile birlikte Darlfnun
(stanbul niversitesi) Edebiyat Fakltesinde hocas olduu Turancln en nl
kiiliklerinden Nihal Atszn siyasi fikirlerinin geliiminde etkili olmutur. 1930larda
Atszn fikri nderliinde ortaya kan Turanc akm, kinci Dnya Sava srasnda
etkinliini artrmtr. Bu dnemde Turanclar bir yandan sol kesimle giderek sertleen bir
mcadeleye girimi dier yandan Trkiyenin Almanya yannda savaa girmesi iin aba sarf
etmitir. Tek-parti dnemi boyunca hkmetin kontrol altnda olmayan hibir siyasi harekete
izin verilmemesi nedeniyle Turanc faaliyetler daha ok dergi, kitap gibi yollarla genlerin
Turanc fikirlerle tantrlmasna younlamtr. Togan da bu dnemde yazd makalelerle
Turanc dergilerin nemli simalarndan biri olmutur.
Bununla beraber Togann kinci Dnya Sava srasndaki politik faaliyetleri dergilerdeki
yazlarndan ibaret deildir. Ayrca sava sresince Nazilerle temaslarda da bulunmutur.
Almanyann SSCBye saldrs, Pantrkist evrelerde olumlu karlanm, Togan da Orta
Asyadaki Trk kkenli topluluklarn bamszlklarn salamak iin Nazilerin SSCB
karsndaki olas bir zaferinden yararlanmak istemitir. Ancak gerek Togann giriimleri
gerekse Trkiyedeki Turanc faaliyetleri, savan Almanlarn yenilgisiyle sonulanacann
belli olmasnn ardndan hkmet emriyle balayan kovuturmalarla son bulmu, Togan
Turanc hareketin ileri gelenleri ile birlikte nl Irklk-Turanclk Davasnda
yarglanmtr.
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
9/231
2
Trkiyede bulunduu dnemde, Togann Rusyadaki Trk kkenli topluluklarn
bamszl amacyla yapt aktif politik giriimler, lkeye ilk geldii yllar hari kinci
Dnya Sava dnemiyle snrl kalmtr. Esasen Togann hayatnn byk blm tarih
almalaryla gemitir. Bununla birlikte Trk tarihini modern bilimsel yaklamlar
erevesinde btncl birekilde ele almaya alan Togann tarihi kimlii de cumhuriyet
rejimiyle sorunlar yaamasna neden olmutur. 1932de dzenlenen Birinci Trk Tarih
Kongresinde sergiledii, Trk Tarih Tezine ynelik muhalif tutumu, lkeyi terk etmesine ve
yaklak yedi yl kadar yurtdnda yaamak zorunda kalmasna yol amtr.
Togan, gerek kongre ncesinde gerekse kongrede gen cumhuriyetin resmi ideolojisinin ina
sreci iin kritik bir neme sahip olan ulusal tarih yazmnn ieriine iki ynden kar
kmtr. Bunlardan birincisi, ulusal tarih yazmnn yeterli bilimsel dayanaktan yoksun
olduuna dair uyarlarn ifade etmektedir. Kar kt ikinci ve daha nemli nokta ise, Trk
Tarih Tezi kapsamnda ortaya atlan nermelerin, Orta Asyadaki Trk topluluklara ynelik
(ister siyasal ister kltrel bir nitelie sahip olsun) her tr Pantrkist giriimi olanaksz klan
ieriidir.
Togan, hem bir tarihi hem de nemli bir milliyeti figrdr. Siyasi dncelerinin ilk
olutuu dnemlerden itibaren tarih almalarna younlam, zamanla bu alanda kendisini
hatr saylr bir ne kavuturan akademik bir kariyer elde edecek kadar uzmanlamtr.
Ancak Togan, ayn zamanda Rusyadaki i savata Bakurt milliyetilerinin nderidir. Siyasi
faaliyetleri daha sonra da devam etmi, bata Bakurtlar olmak zere Rusyadaki Mslman-
Trk topluluklarnn bamszl iin almaya devam etmitir. Politik faaliyetleriyle tarihi
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
10/231
3
kimliinin ayn anda varln srdrmesi, bir bakma bu ikisinin birbirini tamamlyor oluu,
Togan ilgin bir figr haline getirmektedir.
Esasen tarih yazm ile milliyetilik, ou durumda birbirlerini derinden etkileyen olgular
olmulardr. Bu durum Trk milliyetiliinde de belirgindir. Hatta dou anndan itibaren
Trk milliyetiliinin tarih almalaryla i ie gelitii grlmektedir. Bu anlamda Trk
milliyetilii asndan tarih yazm belirleyici olmutur.
Tezimin birinci blm, ite bu ilikisellie odaklanmaktadr. Trk tarihi hakknda ou
yabanclara ait olan eserlerin, 19. yyn sonunda Trk milliyetiliinin douuna zemin
hazrlay ve Trk milliyetiliinin gelimesine paralel birekilde ulusu bir tarih yazmnn
ortaya knn anlatld bu blmde cumhuriyet dneminin ulusal tarih yazmnn ve
milliyetiliinin Osmanl dneminden devrald dnsel birikim incelenmektedir. Trk
Tarih Tezinden itibaren gnmze kadar cumhuriyet dneminin resmi tarih anlaynn, sz
konusu birikim etrafnda ekillendii grlmektedir. Dolaysyla cumhuriyetin ulusal tarih
yazclnn, bir nceki dnemin iddialarn dntrerek devam ettirdiini, bu anlamda ayn
eksiklikleri ve snrllklar tadn sylemek mmkndr. Bununla beraber arada nemli bir
fark da bulunmaktadr: Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan 1930larla birlikte ulusal tarih
yazm tamamen devletin kontrolnde bir ura haline getirilmitir. Bunun sebeplerinden biri
kuvvetle muhtemel, bizatihi Trk milliyetiliinin devlet merkezli bir anlam dnyasna sahip
olmasdr. Tezimin birinci blmnn temel varsaym budur.
Birinci blmde ele alnan kiiler ve konular yalnzca milliyetilik ile tarih yazmnn
karlat, i ie getii veya birinin dierini etkiledii noktalar bakmndan incelenmeye
allmtr. Bu anlamda gerek Trk milliyetilii gerekse de tarih alanndaki almalar
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
11/231
4
zerinde belirleyici bir etkiye sahip olan Yusuf Akura, Ziya Gkalp gibi figrlerin rnein
toplum tasarmlar, moderniteyi alglaylar gibi konulara fazla yer verilmemitir. Birinci
blm, cumhuriyetin ilk dnemlerinde ulusal tarih yazmnn etkilendii tarih akmlarnn ksa
bir sunumuyla tamamlanmaktadr.
Tezin ikinci blm ise Togann siyasi grlerine ve faaliyetlerine ayrlmtr. Togann
gerek siyasi faaliyetlerini gerekse tarihiliini belirleyen Pantrkist eilimleri, Rusyada
bulunduu dnemde olumutur. Rusyada Mslman-Trk nfusun bir tr kltrel uyan
yaad bir dnemde yetien Togan, 1917 Devrimi sonrasnda Bakurt kkenli milliyeti
aydnlarn nderlerinden biri olarak i savata mcadele etmitir. Trkistanl kavimleri bir
araya getirecek, Bakurtlarn da iinde yer alaca zerk bir cumhuriyetin kurulmas iin i
sava srasnda nce att Bolevik glerce daha sonra ittifak kurmu, ancak bir yl kadar
sren bu ibirliinin sona ermesi zerine tekrar mcadele etmeye balad Kzl Ordu
karsnda baarl olamaynca lkeyi terk etmek durumunda kalmtr.
Togann siyasi fikirlerinin de ekillendii bu dnemi, tezimin ikinci blmnn ilk ksmnda
ele almaya altm. Elbette bu, her eyden nce Rusya gmeni aydnlarn dnce
dnyasnda belirleyici bir etkiye sahip olan Usul-u Cedid hareketinin de incelenmesini
gerektiriyor. smail Gaspralnn kurucusu ve balca sembol ismi olduu Cedid hareketi,
eitim ve yaynclk yoluyla kltrel bir uyan hedefliyordu ve Togann genlik yllarnda
artk farkl oranlarda da olsa Trk kkenli topluluklarn hemen tamamn etkisi altna alm
bulunuyordu. Sadece hareketin doduu Krm, ekonomik ve kltrel olarak grece gelimi
durumda olan Kazan veya Azerbaycanda deil Orta Asya ve Kafkasyann birok yresinde
medreselerden ayr modern tekniklere gre eitim yapmaya alan okullar faaliyet
gsteriyordu ve Gaspraldan alnan ilhamla kurulmaya devam ediyordu. Cedidiliin belki
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
12/231
5
de en nemli hedefi, eitim meselesine odaklanm olduundan da anlalabilecei gibi
aydnlar yetitirebilmekti. Cedidiler daha uzun bir vadede Rusyadaki Trk topluluklarn
Ruslar karsndaki geri kalmlna son vermeyi amalyorlard. Togann genlik yllar ite
bu tr bir Cedidi aydn kuann ortaya kmakta olduu bir dneme denk gelmitir.
Cedidiler tarafndan kurulmu bir okulda eitim grmemi olmakla birlikte Togan, Cedidi
bir iklimin youn etkisi altnda yetiti. Gaspralnn reform programnn en nemli
elerinden biri Osmanlcay Trk topluluklar iin ortak bir eitim ve edebiyat dili haline
getirmekti. Ancak bunu pratikte hayata geirmek kolay gzkmyordu. Bylece Cedidi
fikirlerden etkilenen aydnlar iin ortak dil meselesi nemli tartma konularndan biri haline
geldi. Eitim alanndaki reform abalar sonucu kurulan yeni okullarda modern yntemlerle
yazlm tarih kitaplarna duyulan ihtiyacn da etkisiyle Togan gibi ok sayda aydn, Trk
tarihine younlat. Togann hereyden nce kltrel bir anlam tayan Pantrkizminin odak
noktasn tekil eden ortak dil meselesi ve Trk topluluklarn ortak tarihi ile ilgili, mrnn
sonuna kadar devam eden almalar da bylece balam oldu.
Tezimin ikinci blmnde ele aldm bir dier konu da 1916da Rusya Dumasnda1
Mslman yelere yardmc olan broda grev almasyla balayan ve Kzl Ordunun nce
Volga civarnda ardndan Trkistanda kontrol salamas zerine Trkistann birlii
idealine dair abalar yurtdnda devam ettirmek iin lkeden ayrlyla sona eren (drt yl
kadar sren ksa) dnemdeki Togann siyasi faaliyetleridir.
Ancak Togann siyasi faaliyetlerini de belirleyen Ulu Trkistan projesinden de sz
ettiim bu ksmdan nce Trk topluluklar arasnda Rusyann gelecekte nasl idare edilmesi
1 1905 Devrimi sonrasnda Rusyada Duma olarak anlan parlamento kurulmu, bylece bir tr meruti sistemolumutur.
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
13/231
6
gerektiine dair farkl yaklamlar etraflca incelemeye altm. Bu amala ok farkl
kesimlerden gelen farkl grlere sahip birok kiinin bir araya gelmi olmas nedeniyle
deerli veriler sunan Rusya Birinci Mslman Kongresinde yaanan tartmalara
odaklandm. Bu sayede Togann i savataki siyasi mcadelesinin ne tr bir siyasi iklim
iinde ve hangi politik tartmalarn, ayrmalarn sonucunda gerekletiini ortaya koymak
istedim.
Sz konusu ayrmalardan en nemlilerinden biri, Togann liderliini yrtt Bakurt
kkenli milliyetiler ile Kazanl Tatarlar arasnda yaanmtr. Bu dnemde Bakurt kkenli
milliyetiler, 19. yyda ortaya km olan Tatar burjuvazisinin ekonomik stnlklerinden
rahatszlk duyuyordu. Ayrca bu kesimin Rus tccarlarn Mslman-Trk topluluklara
ynelik ticari giriimlerindeki arac konumlarnn Tatarcaya yaygnlk kazandrmas, hatta bu
dili Rusya Mslmanlar arasnda ekonomik alanda bir lingua frana haline getirmesi dilsel
ve kltrel bir tehdit olarak alglanyordu. Bu yzden Bakurt milliyetileri, devrim
sonrasnda Tatarlarla birlikte dil-Uralda ortak bir siyasi yap altnda bir arada hareket
etmekten kandlar. Aksi halde Tatar burjuvazisinin, dini zmrelerinin ve dilinin sahip
olduu stnlkler nedeniyle asimile olacaklarn ya da tamamen Tatarlarn hakimiyeti altna
gireceklerini dnyorlard. Bu nedenle Togan ve Bakurt milliyetileri, Kazanl Tatarlardan
ayr birekilde kendi hkmetlerini kurmaya yneldiler. Ancak bu tercih, uzun yllar devam
eden bir siyasi dmanln da tohumlarn serpti.
Tezimin ikinci blmnde ayrca, Togann Trkiyedeki Turanc akmla olan ilikisine yer
verdim. Bu ksmn banda, cumhuriyetin ynetici elitleri tarafndan rejimin ideolojik
ihtiyalarna katk saladklar kadar (ve srece) ho karlanan Rusya gmeni Trklerin
kendi geldikleri blgelere ynelik yayn veya rgtsel faaliyetlerinin iktidar tarafndan son
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
14/231
7
verilmesini ele aldm. Ardndan Trkiyeye dn sonrasnda Togann, (ulusal tarih
yazmna olduu ekliyle kar kna benzer ekilde bu sreci eletirmi) Nihal Atsz ile
(hareketin sayca genilemesini salayan) Reha Ouz Trkkann ban ektii Turanclarla
olan ibirliini incelemeye altm. Irk bir izgide olan Trkiye Turanclar ile arasnda
nemli dnsel farklar bulunmasna ramen Togann Pantrkist bir yaklam benimsemi
olduklar iin destek verdii bu hareketin sava yllarndaki ykseliinin altnda d etkenlerin
yatmas ve zellikle Alman propagandalarnn bunda etkili olmas, ister istemez Almanlarn
Togan gibi Rusya kkenli milliyeti aydnlarla, Trkiyede Turanc eilimlere sahip kiilerle
ve hkmetle yapt temaslara da yer verilmesini gerektirdi. Sz konusu temaslarda taraflarn
hepsi farkl amalara sahipti. Trkiyede hkmet sava dnda kalmay, Turanc eilimlere
sahip olanlar lkenin savaa Almanlarn yannda savaa katlmasn salayarak Sovyet
topraklarndan bir ksmn ilhak etmeyi, Rusya kkenli milliyetiler Sovyet topraklarnda
bamsz devletler kurmay, Almanlar ise yalnzca Sovyetlere kar zaferi kolaylatrmay
umuyorlard. Sonunda amacna ulaan tek taraf hkmet oldu. Almanlarn yenilgisi
sonrasnda dnemin iktidar, sava srasnda Nazilerle yaplan temaslar nedeniyle Sovyetlerle
bozulan ilikilerim dzeltilmesi amacyla Turanc akmn belli bal simalarnn
yarglanmasn salad. Bata sanklarn birou sulu bulunsa da Sovyetlerle ilikilerin
tamamen kopmas ve lkede anti-komnizmin ykselie gemesi, Turanclarn beraat
etmesine ve bu yeni dnemde sol kartl gibi dar bir alanda da olsa faaliyet gsterme
imkan bulmasna neden oldu. Togan, Irklk-Turanclk Davas sonrasnda aktif politikadan
tamamen uzaklam olsa da lkedeki komnizm tehlikesi, uluslararas gncel meseleler ve
Sovyet politikalar gibi konularda (ikinci blmn sonunda incelediim) yazlarna devam
etti.
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
15/231
8
1950li yllardan lmne dek Togann, Trkiyenin akademi ve kltr hayatnda etkin olan
sosyalist eilimli aydnlarn faaliyetlerine kar, Trkleri ve kamuoyunu uyarmak amacyla
yazlar kaleme ald ve konferanslar verdii grlmektedir. zellikle solcularn kltr
alanndaki faaliyetlerini semesi, 40l yllarda Trklerle solcular arasnda yaanan
gerilimin niversitedeki etkilerini yaam olmasnn yan sra daha nemlisi (birounu
aka Sovyet karlarna gre hareket etmekle sulad) sosyalist aydnlarn, Anadolu
Trkl ile ilgili getirdikleri yaklamdan duyduu honutsuzluktan kaynaklanyordu.
Togan, Anadolu Trkln, Trkln dier kollaryla her daim etkileim iinde bulunmu,
(ortak bir kltrel miras ieren) Trk tarihinin paralarndan yalnzca biri olarak gryordu.
Oysa eletirdii sol eilimli aydnlar, Orta Asyadan gelen topluluun Anadoludaki dier
topluluklarla karmas, kaynamas sonucu Anadolu Trklnn bugnk halini aldn
dnyordu. Bu tr bir yorum, kltr alannda Pantrkist bir yaklama imkan tanmad
iin Togan tarafndan kabul edilemez grlyor ve onun sert tepkisine neden oluyordu.
Togann tarihiliinin ele alnd nc blm, zellikle son yllarda sklkla ilenmi bir
konuyla balamaktadr: Trk Tarih Tezi. Togan da Trkiyede birok kii tarafndan Tarih
Tezine ynelik muhalif tutumuyla bilinmektedir. Biraz da bu nedenle bu blmn banda
Tarih Tezinin oluum srecini incelemeyi tercih ettim. Bu ksmn ardndan Birinci Trk Tarih
Kongresinde Togann da dahil olduu tartmalara geni bir yer ayrdm. Bu ksmlarda ister
istemez tezin hangi saiklerle oluturulduunu ve Togann neden teze kar ktn
irdelemeye altm. Kongredeki tartmalara bakldnda yalnzca Togan ile Kprlnn
teze ynelik anlaml itirazlar dile getirmi olduklar grlmektedir. Kprlnn eletirileri
tezin bilimsel yetersizliklerine ilikindir. Togan da ilk bakta benzer birekilde tezin bilimsel
eksikliklerini gndeme getirmi gibi gzkmekle birlikte esasen Tarih Tezinin ieriini
belirleyen siyasi gerekliliklere kar kmaktadr.
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
16/231
9
nc blmn son ksmndaysa Togann tarihilii genel hatlaryla sunulmaktadr.
Tarihiliinde Rus arkiyatlnn youn etkisi hissedilen Togan, Trk kkenli topluluklarn
tarihini kendi isel evrimleri balamnda ele almtr. Trk tarihini btncl bir ekilde
incelemeye alm, bu balamda Trk ve Mool devletlerine zg bir idari sistem ve bunun
temelinde yer alan toprak dzenini tanmlayan l kavramn kullanmtr. Tarihle
ilgilenen zamannn birok Trks gibi Togan da Trk tarihinin gebe kabilelerin
tarihinden ibaret olmadn kantlamaya girimitir. Bu nedenle Trklerin anayurtlarndan
glerinin, gerek oluum nedenleri gerekse dnya ve Trk tarihi asndan sonular ve nemi
almalarnn temel ilgi alann oluturmutur. Bu erevede tarihilii iin kritik sorulardan
biri olan Trk kabilelerinin, g ettikleri yerlerde hangi artlarda dier kavimler iinde
eridikleri ya da tam tersine asimile olmadan hatta dier unsurlar da kendi kltrlerine katarak
varlklarn srdrebildiklerine dair tutarl ve anlaml bir cevap bulmak amacyla, ftuhat ve
intiar gibi kavramlar ortaya atmtr.
Tezimin nc blmnde Togann kulland ite bu kavramsal gereleri inceledim.
Ayrca Togann Kprl ile girdii bilimsel bir tartmaya da deinerek, iki tarihi arasnda
bir karlatrma da yapmaya altm. Osmanl Devletini kurduu sylenen Kay boyunun
etnik kkeni ile ilgili bu tartma, Kprl ve Togann tarihilie ve Trk tarihine nasl
baktklarn gz nne sermesi bakmndan nemlidir. Bunun yannda Pantrkist bir tarihi
olarak Togann portresini ortaya koyabilmek iin deerli veriler sunmaktadr.
Togann hayatna baktmzda karmza tartmal ve ilgin bir kiilik kmaktadr. Ancak
dikkat ekici olan Togann Trkiyede yeterince aratrlmam olmasdr. Togan, yakn
tarihin iki nemli hadisesinde kritik bir rol oynamtr: Trk Tarih Kongresi ve Irk-Turanc
akm. Her iki konu da zellikle son yllarda olduka fazla aratrmaya konu olmu, farkl
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
17/231
10
ynleriyle ele alnmtr. Bununla beraber tmyle Togan inceleyen ok az alma
bulunmaktadr. Bunlardan biri Togann asistanln da yrtm Tuncer Baykaraya aittir.
Ancak Baykarann eseri her ne kadar Togann kapsaml bir bibliyografyasn ierse de eksik
ve tarafl bir almadr. Bunun dnda Nadir zbekin de Togan hakknda makaleleri vardr.
Ancak bunlar da nicelik itibariyle olduka ksadr ve Togann etraflca incelenmesinden
ziyade bu konuyla ilgili bir fikir vermek amacn tamaktadr.
Peki neden Togan bu kadar az incelendi? lk bakta bu durumun nedeni Togann Trk
siyasetindeki tartmal konumundan kaynaklanm gzkmektedir. Togan tartmal klan
yalnzca rk-Turanc akmla kurduu iliki deildir. Siyasi hayatnn bandan itibaren byle
bir portre izmitir. ncelikle Rusyadaki i savata Kazan Tatar milliyetilerle yaad
ayrma, daha sonra Rusyay terk etmesinin ardndan Trkiye ve Avrupadaki Rusya
gmeni milliyeti liderlerle kurduu gerilimli iliki, Turanc akmla balants, devletin
resmi tarih almalarna muhalefeti, kinci Dnya Savandaki Nazi propagandalarnda aktif
bir rol oynamas ve zellikle 1950li yllardan itibaren lkede ykselie geen anti-
komnizmin etkisiyle sol kesimden gelen aydnlarn kltr alanndaki faaliyetlerine kar
kaleme ald uyarc nitelikteki yazlar ve konferanslar vs Ortaya kan tablo, aratrmak
iin olduka zor bir ierik sunmaktadr. Sanrm biraz da bu nedenle Togan fenomeni, hl
kapsaml ve derinlikli aratrmalara ihtiya duymaktadr. Elbette bir yksek lisans tezi, ierii
itibariyle byle bir alma iin yeterli deildir. Bu anlamda almam, Toganla ilgili olarak
nihai bir yorumda bulunmak iddiasn tamamaktadr.
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
18/231
BRNC BLM
Trkiyede Ulusu Tarih Yazmnn Douu ve Geliimi
1.1.) Trk Milliyetiliinde Kurucu Bir e Olarak Tarih ve Dil Aratrmalar
Ulusuluk ncesinde Osmanlda tarihilik, konusu bakmndan ounlukla siyasi olaylarla
ilgili, yntem asndansa betimleyici bir yapdayd ve dier disiplinlerle bir balants
bulunmuyordu. zellikle ilk dnemlerinde tarihyazcl yneticilerin baarlarnn
aktarlmasndan ibaretti. (Ersanl, 2006: 23,49-50)
18. yya kadarslami tarih anlaynn etkisinde kalan Osmanl tarihiliinde (biraz da bu etki
nedeniyle) olduka ge dnemlerde bile devam edecek ekilde zaman ve deiim
kavramlarnn sorunlu hatta eksik olduu grlmektedir. Olaylar ou durumda kendi
zamanlar gz ard edilerek birbirleriyle aralarnda bir nedensellik ba kurulmadan ele
alnmaktadr. Deiim ise rastlantsal olarak deerlendirilmitir. Bu balamda dnemin
koullar grmezden gelinerek olaylar, baarl yneticilerin varlna veya yokluuna
balanabilmitir. (Ersanl, 2006: 47-51)
18. yyn ortalarnda balayan Osmanldaki reform abalar tarihyazcln da etkilemitir.
Esasen sz konusu reformlara neden olan siyasi gerileme, tarihilerin de almalarnda
belirleyici bir etken olmutur. Buradan hareketle Osmanl tarihileri asndan gemi ile
ilgilenme nedenlerinden balcasnn Avrupallardan farkl olarak imparatorluun yaad
gerilemeye bir zm bulma amac olduunu sylemek mmkndr. Bizatihi bu ama tarih
yazmnda yeni yaklamlara ynelik bir ihtiya dourmutur. Bylece slam kaynaklarnn
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
19/231
12
yan sra Avrupadaki tarihyazcl da Osmanly etkilemeye balamtr. (Ersanl, 2006: 53-
54; 58)
Osmanlda tarih, edebiyat ve eitim ile ilgili resmi yaklam, Osmanlclk zerine
temellenmiti. Geleneksel Osmanl tarihi, Trklerin slamiyete gemelerinden nceki
tarihlerinden tmyle bahsetmek yerine sadece Ouz Trklerinin bir kolu olan Kay boyunun
eceresiyle ilgileniyordu. Ancak 19. yyn ortalarnda Ahmet Cevdet Paann Araplarla
Trklerin slam dnyasn yneten iki byk ulus olduu fikrini ortaya atmasyla beraber bu
anlay deiti. Bu tarihten itibaren slam ncesi Trk tarihi ile ilgili giderek daha fazla
aratrma yaplmaya balad. Sz konusu deiim Osmanldaki tarih ders kitaplarna da
yansd. Harp okullar komutan Sleyman Paa, Avrupada Trkler hakknda yazlan
eserlerin ierdii ifadelerden rahatszlk duyarak, ilk kez farkl kaynaklara dayanan bir Trk
tarihi kaleme ald. 1876da yaynlanan Tarih-i Alem adl bu eserde, Trklerin Osmanl ve
slamiyet ncesi dnemleri inceleniyordu. Ne var ki, askeri okullarda ders kitab olarak
okutulmas dnlen bu kitap2, II. Abdlhamit tarafndan yasakland(Gek, 2002: 70-71;
zdoan, 2006: 60-61) ve ancak kinci Merutiyet dneminde Mekteb-i Harbiye Nazr
Tevfik Paann girimiyle 1911de tekrar yaynlanabildi. Tarih-i Alem asndan dikkat
ekici olan daha nceki benzer eserlerin aksine Trk tarihinin lka ksmna olduka geni
yer ayrlmasdr. Bununla ilgili olarak Yusuf Akura, eserinde Trkln gemiinden sevgi
ve saygyla bahse[den] (...) yazar[n], pek uzak bir gemiten beri, btn Asyaya yaylp
hkmetmi olan byk bir Trk rknn varlnn vnlecek kahramanlklarn, Trk
genlerine duyurmak ve retmek istediini ve bu anlamda Sleyman Paann Trklk
tarihinde nemli bir yere sahip olduunu dnmektedir. (Akura, 2007: 60-63)
2 Sleyman Paann askeri okullar iin yazd baka kitaplar da vardr:Mebnil-na ( 2 cilt),Kebirlmihal,Sagirlmihal, Sarf- Trki (Akura, 2007: 60)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
20/231
13
1870lerde Bat Avrupada yaynlanan kimi eserler, Osmanl aydnlarn etkileyerek,
Trklerin kendi gemilerini kefetme srelerini hzlandrmtr. Bunlardan biri aslen
Polonyal olan, katld 1848 Devriminin bastrlmas zerine dier Polonyal ve Macar
Devrimcilerle birlikte Osmanl Devletine sndktan sonra Mustafa Celaleddin3
ismini alan
Constantin Borzeckiye aittir. 1869da Franszca baslanLes Turcs, anciens etmodernes (Yeni
ve Eski Trkler) adl eserinde, Trkler zerine olumsuz yarglar ieren Avrupadaki hakim
yaznn aksi bir tutum sergilenmesinin yan sra Latin dilinin ve uygarlnn Trk kkenli
olduu iddias ortaya atlmtr. Trklerin rksal kkenleri vurgulanarakmedeniyete yaptklar
katklarn anlatld bu eserde Mustafa Celaleddin, Trklerin Avrupal uluslarn mensubu
olduuna inanlan Ari soyundan geldiini ileri srmtr. (Copeaux, 2006: 31; Gek, 2002:
72) Akura, Mustafa Celaleddin Paann Turo-Aryanizm diye tanmlad bu teorinin
altnda siyasi ve pratik iki amacn yattn ifade etmektedir:
1) Trklere rklarnn g, deer ve bykln bildirerek onlarn kendilerine
gvenlerini takviye etmekle beraber, kendilerini Trklere yabanc sayan ve o
sralarda milliyet prensibine dayanarak (...) ayaklanan veya ayaklanmaya
hazrlanan Ulahlara, Bulgarlara, hatta Srp ve Rumlara Trklerle ayn rktan
olduklarn telkin etmek;
2) Kendilerini Aryani sayarak Ariya rkna harikulade zellikler yaktrp dier
rklar, (...) insanln aa cinsinden sayan Avrupallarn, bu bencil nazariyelerine
karlk (...) Toro-Ariyanism nazariyesi sayesinde, Avrupa hkmetlerinin ve
Avrupa halknn Trklere rki dmanlklarn eksiltmek.(Akura, 2007: 43-44)
Mustafa Celaleddin Paa, Trklerin Bat medeniyetine dahil olmalarn savunmutur. Ortaya
att toriye gre zaten Bat medeniyetinin kurucular da Turo-Aryanilerdir. Ancak
3 Constantin Borzecki, Polonyann bamszl iin 1848de Rus ve Avusturya egemenliine kar dzenlenenayaklanmaya katlan subaylardan biridir. Ayaklanmann bastrlmas zerine Osmanlya gelerek Osmanlordusunda grev almtr. 1877 Osmanl-Rus Sava srasnda cephede hayatn kaybetmitir. (zdoan, 2006:61-62)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
21/231
14
Turnilerin bir ksm slamiyeti kabul edince, Sami bir medeniyet ile birlemilerdir.
Dolaysyla Avrupa medeniyetine girmek Trkler iin slam nedeniyle unuttuklar eski
medeniyetlerine dnmelerinden baka birey deildir. (Akura, 2007: 44-45) Mustafa
Celaleddin Paa eserinde sz konusu iddiay Avrupa dillerinde yazlm kaynaklar delil
gstererek kantlamaya almtr. Bu gr, balangta fazla yank uyandrmam olsa da
daha sonra olu Enver Celaleddin Paa, cumhuriyet dneminde de hukuk profesr Yusuf
Ziya tarafndan diriltilmitir. (Berkes, 2006: 304)
Mustafa Celaleddin Paa, yeterli bilimsel bilgilerin bulunmad konularda doruluu
snanamayacak tezlere dayanan aklamalara bavurmutur. Etrsklerin kkenlerinin
bilinmiyor oluu, talyay uygarlatranlarn Trkler olduuna dair daha sonra da devam
ettirilen iddiay gndeme getirmitir. Bu yntem daha sonra, dili belli bir snflandrmaya
girmeyen tm halklarn Trk kkenli olduklarn ileri srmek iin kullanlmtr. Mustafa
Celaleddinin dier bir giriimi ise szcklerin karlatrlmas yoluyla Latince ile Trk dili
arasnda bir akrabalk kurma abasdr. Sz konusu yntem daha sonra baka yazarlar
tarafndan Smerce ve Hitite iin kullanlm ve sonunda bu hareket 1930lu yllarda, btn
insan dillerinin dsel bir proto-Trk dilin trevleri olduu fikrine dayanan Gne-Dil
teorisine ulamtr. (Copeaux, 2006: 32)
Fransz Leon Cahunun (1841-1900) eserleri de olduka etkili olmutur. 1873 ylnda Pariste
dzenlenen Birinci Oryantalistler Kongresinde Cahun, kylarnda prehistorik bir Trk
halknn yaad, eskiden var olmu bir Orta Asya denizi varsaymn ortaya atmtr.
Mustafa Celaleddinin yaptna benzer birekilde Cahun da ok geni bir sahaya yaylm bir
Trk dilleri topluluundan bahsetmektedir. Bununla balantl olarak Trklerin ve Moollarn
gittikleri yerlerde dillerini koruyabildiklerini ne srmtr. Kimliin korunmas ile ilikili bu
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
22/231
15
konu, daha sonra Trkiyede resmi tarih yazmnn temel ilgi alanlarndan birini tekil
etmitir. (Copeaux, 2006: 33-34)
Leon Cahunun 1896da yaynlanan Asya Tarihine Giri: 1405te Trklerin ve Moollarn
Kkenleri adl nl eseri, Copeauxa gre arkeolojik bulularla bir tr romantik Trkolojinin
bulumasdr. Cahun, Trklerin, Finlilerin ve Japonlarn ortak atas olarak tanmlad Turan
rknn, Moollarla birlikte, in ve ranllarla Avrupa arasnda bir kpr rol stlenerek,
uygarln Avrupaya aktarlmasnda araclk ettiklerini ileri sryordu. Kitabnda Trkler
Bat uygarlna dorudan katkda bulunmaktan ok, askeri ruhlar, cesaretleri,
itaatkrlklar, drstlkleri, saduyular ve adaletli ve becerikli ynetimleri nedeniyle
vlyorlard. Kitabn en ilgi ekici tezi, Trklerin slam benimsedikten sonra, kendi gerek
ruhlarna yabanclatklar ve btn enerjilerini yabanc yneticilerin hizmetinde tkettikleri
teziydi. Yani, Cahun, Trklerin yldznn slamiyeti benimsedikten sonra sndn
iddia ediyordu. (zdoan, 2006: 62-63) Asya Tarihi, Namk Kemal ve dorudan Cahundan
esinlenerek Trk Tarihi adl bir kitap yaynlayan Necip Asm [Yazksz] sayesinde
Osmanlda da tannm, Trkoloji almalarna olan ilgiyi artrmtr. Copeaux, ilk Trk
Trkologu olduunu syledii Necip Asmn Trk Tarihinin, Kemalist tarih yazmn da
byk lde etkilediini dnmektedir. (Gek, 2002: 72; Copeaux, 2006: 36-37)
Bir dier nemli eser de Joseph de Guignesin Trklerin Asya tarihindeki roln inceledii,
Hunlar, Trkler, Moollar ve Bat Tatarlarnn Genel Tarihidir. (1756-1758) Sz konusu
eserde, Joseph de Guignes Trklerin, Tatarlar, Moollar, Hunlar ve Bulgarlar gibi birok
halk grubunun atas olduunu ileri srm, Trklerin yzyllar boyunca gsterdikleri askeri
cesaret ve yetenei vmtr. Sz konusu eser, gerek Sleymen Paay gerekse de Mustafa
Celaleddin Paay da derinden etkilemitir. (zdoan, 2006: 60-61; Gek, 2002: 72)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
23/231
16
Ayrca 19. yyda byk blm Fransz pozitivisti olan ok sayda Avrupal yazarn
eserlerinin Trkeye evrilip basld grlmektedir. Bu gelime, ulusulua ait birok yeni
kavramn da Osmanlya girmesine yol amtr. Bununla beraber Osmanldaki aydnlar artk
Aydnlanmann pozitif bilim anlayna duyulan hayranlkla bu alandaki gelimeleri ilgiyle
takip etmeye balam olsa da bu dnemde tarihin ulusu bir erevede pozitivist bir yntemle
yorumlanmasyla henz ilgilenilmiyordu. (Ersanl, 2006: 60-62)
Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Rus arl gibi Osmanl Devleti de 19. yyn
bandan itibaren milliyetler sorunuyla yz yze geldi. Osmanlmparatorluu iinde ilk isyan
edenler, Srplar ve Yunanlar oldu. nce zerklik ve sonrasnda bamszlk elde etmelerinin
ardndan onlar, yzyln ortalarna doru Bulgar, Makedon ve Ermeni milliyetilikleri izledi.
Franois Georgeona gre btn bu ulusal hareketlerin nemli ortak zellikleri vard: Kendi,
tarihi ve milliyetiyle ilgili bilincini korumu bir etnik ekirdein (zellikle kyllk iinde
gzlemlenen bu ekirdek varln bir lde de Kiliseye borludur) ve Avrupal
dncelerden etkilenen bir ulusal burjuvazinin varlna dayanrlar; nderlii ise kltrel
zerklik ya da bamszlk talep eden ulusal burjuvazi stlenir. (Georgeon, 2006: 1-2) 19.
yyn sonuna doru Osmanldaki Mslman halklarda da milliyeti hareketler ortaya kt.
Trkler ise imparatorluun milliyetilik etkisine girmi en son halkyd.
Trk milletinin ortaya k, Osmanlda dini nitelikteki ayrmlara dayanan millet
sisteminin varl nedeniyle Mslman milleti bnyesinde gndeme geldi. Trkleri,
Mslman milleti iinde yer alan dier halklardan nesnel olarak ayran unsur dildi. Bu
nedenle dil, (oluumundan itibaren) Trk milliyetiliinde ok nemli bir yere sahip oldu.
(Georgeon, 2006: 2-3)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
24/231
17
Bu dnemde Ahmet Vefik Paann Ebulgazi Bahadrn nl eseri Secere-i Trkiyi aatay
dilinden stanbul Trkesine evirmesi, Lehe-i Osman4i adnda Trke bir szlk
hazrlamas ve Sleyman Paann Trke dilbilgisi kurallarn inceleyen Sarf- Trki adnda
bir kitap yaynlamasyla birlikte dil ve edebiyatta Osmanl ve Trk ayrmlar yaplmaya
balad. Bunu, Arapa ve Farsa szcklerin yerine Trke kkenli szcklerin kullanlmasn
savunan, Trk dilini sadeletirmeyi amalayan bir hareketin douu izledi. (Akura, 2007: 41;
Gek, 2002: 72)
Btn bunlarn yan sra Georgeon, Osmanlmparatorluunda Trklerin zellikle seyyah,
tccar, memur, asker olarak Osmanl vilayetlerini dolaanlar[n]da ilkel bir etnisite duygusu
olduunu dile getirmektedir. Bu kiilerin kullandklar dil, giysiler, treler vb. araclyla
edindikleri farkllk duygusundan kaynaklanan bu Trk kimlii duygusu, ona gre iletiim
aralarnn gelimesiyle beraber glenmitir. Ayrca Trkoloji alanndaki almalarn da
etkisiyle entelektel ve siyasi snflar arasnda Trklk bilinci gelimeye balamt.
Trkoloji, Balkanlardan Orta Asyaya kadar yaylm olan Trke konuan halklar arasndaki
kltr beraberliini gzler nne serdi. zellikle Orhun yaztlarnn zlmesi, Trk tarihini
tantan en nemli arkeolojik almalardan biri olarak Trk bilincini olduka etkiledi. 1887-
1888de Gktrklerin (Trklerin) kendi tarihleri hakknda yazdklar ilk belge ve yazl Trk
dilinin en eski rneklerinden biri olan Orhun Yaztlarnn zlmesi sayesinde Trkoloji,
Trk halklarnn slam ncesindeki tarihlerini ortaya koydu. Bunun sonucu olarakslam, Trk
halklarnn tarihindeki dnemlerden ve geleneklerden yalnzca biri olarak alglanmaya
balad. Bu bakmdan Trkoloji, Georgeona gre Trkln slamdan ayrlmas ve Trk
4lk kez bu eserde, aslen Arapa ve Farsa olan szcklerle Trke olanlar ayr blmler halinde dzenlenmitir.(Akura,2007: 41)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
25/231
18
halklarnn gemiine bakn laiklemesine katkda bulundu. (Georgeon, 2006: 3-4, Copeaux,
2006: 36)
Etienne Copeauxa gre Trklerin kendi gemilerini yeniden kefetmeleri, 19.yzyln son
30 ylnda Trk ulusal duygusunun douuyla Sibiryada yaplan arkeolojik bulularn
akmasnn sonucudur. O dnemde, stanbula Rus arlndan birok [Trk kkenli]
snmac geliyordu. Bu akma yeni bir kavramn ykseliini kolaylatrd: Mslman Arap-
ran kltrnn ve milliyetilie temel oluturamayacak lde kozmopolit Osmanl
kltrnn reddi stne kurulu ulusal bir duygu olan Trklk. (Copeaux, 2006: 30-31)
Trkoloji ile ilgili almalar younlat 19. yyn son otuz yl, ayn zamanda Rus
arlnn gney snrlar boyunca geniledii bir dnemdir. 1868de Semerkandn, 1873te
Hive Hanlnn Ruslarn eline gemesi ve bylece 1885te tamamlanan bir sre sonunda
Trkistann arln egemenlii altna girmesi, halifeye ynelik dayanma arlarna neden
olmutur. Bu gelimeyse Trk aydnlarnn Hazar Denizinin tesindeki rkdalarnn
bilincine varmasna yol amtr. (Copeaux, 2006: 35)
mparatorlua ynelik ilk Mslman Trk g dalgas, Rusyann 1783te ilhak ettii
Krmdan ve hemen ardndan Volga-Ural blgesinden geldi. Kafkasyadan gelen ve byk
ounluunu erkesler ile Trke konuan Nogaylarn oluturduu gmenler ise ikinci
dalgay oluturdu.(Gek, 2002: 66)
Rus arlnn Orta Asyadaki ilerleyii ve buna kar Trkistandaki Trk kkenli hanlarn
yardm arlar, her ne kadar ounlukla olumlu cevaplanm olmasa da Osmanl
toplumunda Trk kimliine olan hassasiyeti artrd. arlkla yaplan savan kaybedilmesinin
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
26/231
19
ardndan 1878 sonrasnda Karadenizin kuzeyinden ve Kafkasyadan ok sayda Mslman,
Osmanlya g etti. Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristann Osmanlnn topraklarn el
geirmesi de, Anadoluya doru glerde etkili oldu. Gek bu dnemde Anadolu ve
Rumeliye g edenlerin saysnn 2 milyonu bulduunu aktarmaktadr. Osmanl Devleti,
byk blm ncelikle Trakyaya yerleen gmenlere toprak vermi, belli srelerle vergi
ve askerlik muafiyeti tanmtr. (Gek, 2002: 66)
19. yyn sonlarnda yabanc siyasal ya da kltrel dncelerin taycs ilevi gren
Osmanl basn, Ahmet Aaolu ya da Yusuf Akura gibi Rusyadan g etmi ilk Trk
kkenli aydnlarn fikirlerinin yaylmasna olanak salad. Bunun yan sra Buhara ve
Semerkandn Ruslar tarafndan igal edilmesi, dilbilimsel, tarihsel sorunlara ynelik ya da
bu blgelere yaplm gezileri konu alan eserlerin yaynlanmasna neden oldu:
Hem dil hem din temelleri stnde ykselen, Trklerle Trkistanllar arasndaki
ortak kimlik duygusunun douu bylelikle belirdi; sz konusu olan sadece
Mslmanlar aras dayanma deil, ulusal -ya da etnik- bir bilinti. () Buna
kout olarak, gl ve erdemli bir rka aidiyet ve o srada [Avrupada etkin olan]
Trk kart kampanyalara tepki olarak, bir stnlk duygusu domaya balad.
(Copeaux, 2006: 39)
Copeauxa gre tarihsel sylem nasl genellikle Trk eilimdeyse, yzyl dnemecindeki
milliyeti sylem de tarih zerine kurulmutur. (Copeaux, 2006: 42) Bu balamda ykselie
geen ayr
l
k
milliyeti hareketlerin elde ettii baar
lar
n, Osmanl
siyasi kimliinin iindedt krizi giderek derinletirmesiyle birlikte, 19. yy sonunda Osmanl tarihilii de
deiime uram, etnik kken daha fazla vurgulanr olmutur. 20.yyn banda artk tarih,
milli olann tanmlanmasyla dorudan ilikili bir disiplin olarak grlmeye balamtr.
(Ersanl, 2002: 800-801)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
27/231
20
Tarihyazclnda yaanan bu deiimin en nemli sonularndan biri tarihin byk oranda
Fransz etkisiyle pragmatik eitsel bir amala kullanlmaya balamasdr. Bununla balantl
olarak Osmanlda yaanan eitim alanndaki reformlar sonucunda kurulan yeni okullar iin
tarih ders kitaplarna ihtiya duyulmas da tarihyazclnn gelimesini salayan bir baka
etmen olmutur. Ancak Avrupal yazarlarn evirileri Osmanl tarihiliindeki Farsa-Arapa
etkisini krm olmakla birlikte geleneksel tarihyazcl varln srdrmtr. Bu balamda
eitimde ve tarihyazclndaki yenilikler de eski yntemleri ortadan kaldrmam, onlarla
ayn anda varolan yeni modern yntemlerin uygulanmaya balamasna yol amtr. (Ersanl,
2006: 62; 67-68)
Bu dnemde tarih yazmndaki deiime neden olan iki nemli etmenden daha bahsetmek
gerekir. Bunlardan birincisi Rusya kkenli aydnlarn zellikle Trk dili ve tarihi ile ilgili
yaptklar entelektel katkdr. Dieri ise 19. yyn sonunda bata Macaristan olmak zere
Avrupadaki Trkoloji alanndaki almalarn Osmanl aydnlar zerindeki etkisidir.
Bylece Trkln kkenine duyulan ilgi artm ve bununla balantl olarak tarih yazm
giderek daha ulusu bir mahiyet kazanmaya balamtr.
Trkoloji incelemeleri, birtakm yeni olgular beraberinde getirmiti: zellikle in yllklar
araclyla renilen slam ncesi Trk tarihinin (Osmanl tarih yazm geleneinde bu
dnem tamamen unutturulmutu) nemi; 8. yzyln ortasna ait Orhun yaztlarnn
zlmesiyle anlalan Trk dilinin eskilii, Trk halklarnn btnnde grlen dil ve
uygarlk birlii. Bat Trkolojisinin tm bu yeni verileri, bilginler ve Ahmed Vefik Paa ya da
Necip Asm gibi bu bilgileri poplerletirenler tarafndan kltrl Osmanl kamuoyunun
bilgisine sunulmutu (Georgeon, 2006: 78-79)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
28/231
21
Bylece Osmanl mparatorluunda Trk halklar arasnda kltrel bir birliin olduu
dncesi ortaya kt. Ayn dnemde Rusyada ise Panislavizm ve III. Aleksandr dneminin
asimilasyoncu politikalar karsnda kimliini kaybetme tehlikesi yaayan, Trke konuan
Mslman nfus arasnda siyasi bir birlemenin gerekli olduu fikri g kazanyordu. Bu
direni hareketinin ban 16. yyn ortalarndan itibaren Rus egemenlii altnda yaayan
Kazan (veya Volga) Tatarlar ekiyordu. Georgeona gre 19. yyn ikinci yarsndan beri
arpc bir ekonomik, sosyal ve kltrel patlama yaayan Tatarlar, Rusya Mslmanlar
arasna dalm olmalar, ticari yetenekleri, Trkistanda Rus kapitalizminin rekabetine kar
direnmek istemeleri gibi nedenlerle arlk Rusyasnda Trke konuan gruplar arasnda
birletirici bir rol oynamaya ynelmiti. (Georgeon, 2006: 79)
te yandan Trklerin birlemesi ynndeki artan isteklerin szcln ise bir Krm Tatar
olan smail Gaspral stlenmiti. Dile dayanan kltrel bir birlik dncesini ilk dile getiren
Gaspralyd. Gaspral, 1883ten itibaren Osmanlcaya yakn bir dili kullanan Tercman
adnda bir gazete yaynlamaya balad. Btn Trkleri ve Tatarlar tek bir ulus olarak gren
Gaspral, zdoann deyimiyle stanbul lehesine dayanan bir Lingua Turcann
gelitirilmesini hedefliyordu. (Georgeon, 2006: 79; zdoan, 2006: 60)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
29/231
22
1.2.) II.Merutiyet Dneminde Tarih Yazm
lk balarda yalnzca kk bir aydn grubu, Trk kimliine ilgi gsteriyordu ve yaptklar
almalar da kltr alanyla snrlyd. Ancak Jn Trklerin Abdlhamid rejimine son verdii
1908den Birinci Dnya Savann balad tarihe kadarki alt yllk dnemde Trk
milliyetilii, snrl bir dnceden gerek bir siyasi harekete dnt. Jn Trk Devriminin
salad zgrlkler, Rus arlnn basksndan kaan ok sayda Trk kkenli aydnn
Osmanl topraklarna gelmesine neden oldu. 1908den nce de aralarnda belli bir iliki
bulunmakla birlikte, ancak bu tarihten sonra Rusya Trkleri, Trk milliyetilii zerinde
kitlesel bir etkide bulundu. Bylece bu kesimin Trk halklarnn birliine ve onlarn toplumsal
ve dinsel adan modernletirilmesine dayanan ulus anlaylar, Trk milliyetiliini derinden
etkiledi. (Georgeon, 2006: 24-25)
1908 sonras ayn zamanda birok dergi ve dernein faaliyete getii bir dnemdir.
Yaynlanan dergilerden en nemlileri, Trk Yurdu, Gen Kalemler, Halka Doru ve Trk
Szdr. Milliyeti dernekler olarak, Trk Dernei, Trk Bilgi Cemiyeti ve Trk
Ocan saymak mmkndr. Ayrca Rusyadan gelmi renciler tarafndan kurulan (ve
haklarnda pek az bilgi bulunan) Krm Talebe Cemiyeti, Buhara Talebe Cemiyeti ve
Rusya Trk Talebe Cemiyeti gibi ok sayda dernek de kurulmutur. (Georgeon, 2006: 29-
30)
1908-1914 arasnda yaanan toprak kayplar, kamuoyunda ve ynetici snfta imparatorluun
dalmasnn sorumlusu olarak grlen Avrupaya giderek byyen bir dmanln
domasna yol at. Bunun dnda savalar ve isyanlar, Osmanlcla byk darbe vurdu,
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
30/231
23
Arnavut ve Arap milliyetiliklerinin hz kazanmas ise Panislamizmi zayflatt. (Georgeon,
2006: 26)
1908-1914 arasnda milliyeti akm geliirken, bir yandan slamclarla dier yandan
Osmanlclarla aralarnda ciddi tartmalar yaand. slamclarla olan tartmann temelinde
milliyetiliin, slam mmetini blc etkisinden duyulan rahatszlk yatyordu. Osmanlclar
ise Trk milliyetiliinin devleti zayflattn dnyordu. (Georgeon, 2006: 30)
Bunun yan sra Trkler arasnda da belli noktalarda anlamazlklar mevcuttu: Ulus iinde
dinin yeri (Trk milliyetilii laiklii de bnyesinde barndryor, ama Rusya Trklerinin
destekledii asl gl akm dine de nemli bir yer veriyordu), dil sorunu (Trkeyi btn
Arapa ve yabanc szcklerden arndrmak m ar dilcilerin tavr buydu- yoksa en zentili
szck ve deyimleri atp halk diline yaklamak m? Ziya Gkalpin tavr buydu), ulusun
tanm sorununda, bazlar tanm olarak eitim ve kltr nerirken (Ziya Gkalp), Alman
anlaynn daha ok etkisinde olan dierleri rk ya da kavim kavramna dayanyorlard.
Bu durum zellikle Rusya Trkleri iin geerliydi. (Georgeon, 2006: 30-31)
Ulusu tarih yazm asndan bir dnm noktas olarak nitelendirilebilecek olan II.
Merutiyet dneminde tarihilik, artk bireysel bir ura olmaktan km ulusu
entelektellerin eitli cemiyetler ve yayn kurulular etrafnda rgtlenmeleriyle birlikte
kurumsal bir yapya brnmtr. Tarih alanna younlaan yahut ilgi alanlarndan birinin
tarih olduu Trk Dernei (1908-1911), Tarih-i Osmani Encmeni (1909-1928), Asar-
slamiye ve Milliye Tedkik Encmeni (1915) ve Trk Ocaklar (1912-1930) gibi cemiyetler
kurulurken bir yandan tarih aratrmalar bilimsel bir yapya kavumu dier yandan disiplinin
alan genilemitir. (Ersanl, 2002: 801-803; Ersanl, 2006: 91-92)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
31/231
24
Sz konusu cemiyetler arasnda en nemlisi btn Trk halklarnn tarihinin ve kltrnn
aratrlmas amacyla kurulan Trk Ocaklardr. Kurucularnn pozitivizmi benimsemi
olduu Trk Ocaklar ve onun dergisi Trk Yurdunda bir araya gelen ok sayda milliyeti
aydn Trk milliyetiliinin gelimesinde nemli bir paya sahip olmutur. Bu gibi ulusu
cemiyetler, ulusu ve bilimsel bir tarihin gelimesi amacyla hareket etmiler, bylece
Trklk zerine yaplan aratrmalarda byk bir arta neden olmulardr. Sz konusu
almalar daha sonra cumhuriyet dneminin ulusu tarih yazmnda belirleyici olmutur.
(Ersanl, 2006: 96-99)
Trk Ocaklar (balangta Trk Oca), fiilen 1911de Askeri Tbbiye rencilerinin
nclnde rgtlenmeye balamtr. Resmi kurulu tarihi ise 1912dir. Sz konusu tarihler
Gen Kalemlerde Ziya Gkalp, Hamdullah Suphi [Tanrver], Nami [Duru], Celal Sahir
[Erozan] gibi yazarlarn yazlaryla dilde Trklk savunduklar bir dnsel iklime denk
dmektedir. 1912, ayn zamanda Birinci Balkan Savann balad yldr. (stel, 2002:
263)
Balkan Savalarnda Osmanlnn ald ar yenilgi ve Edirneye kadar Avrupadaki
topraklarn yitirii, 19. yyn sonundan beri kendini kltrel milliyetilikeklinde ifade etmi
olan Trk hareketin, siyasal bir akma dnmesine yol amtr. Siyasal Trklk ilk
olarak Yusuf Akurann Tarz Siyasetinde sistemli bir ekilde formle edilmeye
allmtr. lkin 1904te Kahirede yaynlanan Trk adl dergide kan bu makale,
Pantrkizmin temel metinlerinden biridir. Ancak asl etkisini 1911de stanbulda tekrar
baslmasndan sonra yapmtr. (zdoan, 2006: 69-70) Akura ncelikle Osmanl
Devletinde mevcut farkl siyaset tarznn (Osmanlclk, slamclk ve Trklk) olduu
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
32/231
25
tdile getirmektedir. Eserde sz konusu siyaset tarzlar teker teker ele alnarak Osmanl Devleti
asndan avantajlar ve dezavantajlar belirlenmeye allm, bunlar ne kadar uygulanabilir
olduklarna gre karlatrlmtr.
Akura, bir Osmanl milleti yaratma yolundaki ilk giriimin II. Mahmut dneminde
gerekletiini dnmektedir:
O zamanlar Avrupada milliyet dnceleri, Fransz Byk htilaliyle, soy ve
rktan ok vicdani istee dayanan Fransz kaidesini milliyet esas kabul ediyordu.
Sultan Mahmut ve onu takip edenler, iyice anlayamadklar bu kaideye aldanarak,
devletin
rk ve dini farkl
tebaas
n
serbestlik ve msavat ile, emniyet ve kar
l
kl
dostluk ile mecz ve terkip edip tek bir millet haline sokmann imkanna
inanyorlard (Akura, 2008:37)
zellikle li ve Fuat Paann zamannda Osmanl milleti fikri, bir devlet politikas olarak
geerli olmakla birlikte Almanyada milliyeti rk esasna dayandran yeni bir anlayn
domas ve ardndan Almanlarn Fransa maparatorluu karsnda elde ettii zafer,
Akuraya gre sz konusu siyaset tarznn biricik dayanan ortadan kaldrmtr. Mithat
Paa ve onu izleyen Gen Osmanllarn program, birtakm Osmanlc unsurlar iermekle
birlikte kark, mphem ve pek gelip geici bir ierie sahip olmas nedeniyle Osmanl
milleti tekili hayalinin Fransa mparatorluu ile beraber ve onun gibi tekrar dirilmemek
zere lm olduunu sylemek mmkndr. (Akura, 2008: 37-38)
Osmanlcln baarszl zerine slamclk n plana kt. Akura, bata bir lde
Osmanlcl savunan Gen Osmanllarn zamanla slamcla kaydn, Mithat Paann
dmesinden sonra Osmanl milleti fikrinin tamamen terk edildiini ve II. Abdlhamidin
Gen Osmanllara dman olmakla beraber onlarn politikalarn en azndan bu balamda
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
33/231
26
srdrdn dnmektedir. slamclk siyasetinin en nemli sonularndan biri Osmanl
Devletinin Tanzimat dneminde terk edilmek istenen devlet eklini tekrar almasdr.
Akuraya gre bu durum, vicdan ve fikir serbestliine ve Avrupavari meruti hkmete
veda etmek anlamna gelmektedir. Ayrca slamclk, lke iindeki farkl topluluklar arasnda
yaanan ekimelerin artmasna, bunun sonucu olarak isyanlarn oalmasna ve Avrupada
Trkle dmanln iddetlenmesine yol amaktadr. (Akura, 2008: 38-42)
Osmanlcln daha nce olduu gibi gelecekte de baarl olamayacan dile getiren Akura,
Osmanl Devletinin iindeki hibir topluluun Osmanl milleti iinde erimek istememesini ve
Rusyann bandan itibaren kendi karlarna aykr grd iin sz konusu siyasete kar
kmasn bunun balca nedenleri olarak grmektedir. Ayrca Avrupada Hristiyan-
Mslman kartlndan beslenen Trk kart hava da Osmanlcln uygulanmasn
gletirmektedir. Osmanlcln hayata geirilmesini engelleyen sebepler Akuraya gre
zamanla bymtr. Akura, II. Abdlhamidin politikalarnn Mslmanlarla
gayrimslmler arasndaki ayrl artrdn, Rusyann glenmesiyle Osmanl Devletine
zararl tesirlerinin oaldn dnmektedir. Bu konuyla ilgili olarak yle yazmaktadr:
Binaenaleyh, zannmca artk Osmanl milleti meydana getirmekle uramak, beyhude bir
yorgunluktur. (Akura, 2008: 49-54)
slam Birlii siyasetinin uygulanmas halindeyse Akura, Osmanl tebaas arasnda dini
dmanln artacan, bu nedenle gayrimslimlerin ounlukta olduu yerlerin
kaybedileceini dnmektedir. Ayrca slamclk, Trkler arasnda da Mslman-
gayrimslim ayrln getrirecei iin soydan doma kardelik din ihtilaflar ile
bozulacakt[r]. Btn bunlara ramen Akuraya gre slam birlii sayesinde Mslmanlar
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
34/231
27
ve onun bir paras olan Trkler Osmanl milletine gre daha sk ve kuvvetli bir topluluk
meydana getireceklerdir. (Akura, 2008: 54-55)
Akura yakn zamanda slamiyetin kaldrmaya alt ama tamamen yok edemedii kavim
ve milliyet taassubunun Batl fikirlerin etkisiyle glenmeye baladn ne srmektedir.
Bununla beraber Arapann hl yegane din lisan olmas, hatta birok yerde ayn zamanda
ilmi ve edebi lisan olmas, baz Mslman devletlerin yeni kanunlar slam eriatndan
ayrlmakla beraber, esas[nn] yine slam kaideleri gibi gsterilmesi gibi nedenlerle slamn
gcn belli lde koruduunu dnmektedir. Bu nedenle Akuraya gre tevhid-i slam
siyasetinin tatbikinde dahili maniler az glk ile katlanlabilecek surettedir. (...) [Ancak]
slam devletlerinin hepsi Hristiyan devletlerin nufzu altndadr. Dier taraftan bir iki
mstesnas dnda, btn Hristiyan devletleri Mslman tebaaya maliktir. Bu nedenle slam
birliine tm gleriyle kar kmaktadrlar. (Akura, 2008: 57-58)
Akura, rk zerine mstenit bir Trk siyasi milleti husule getirmek fikri[nin] pek yeni
olduunu aktarmaktadr. Eserinde son dnemlerde stanbulda aralarnda emsettin Sami,
Necip Asm, Veled elebi gibilerinin bulunduu siyasi olmaktan ziyade ilmi nitelikte Trk
milliyetini arzu eden bir mahfil olduundan bahsetmektedir. Ayrca Rusyada Trklerin
birlemesi fikrinin pek mphem surette varln tahmin ediyorum diye yazmaktadr.
(Akura, 2008: 42-43)
Akuraya gre slamiyette grdmz o kuvvetli tekilattan, o pr hayat ve heyecan
hissiyattan, hulasa salam bir ittihad meydana getirebilecek madde ve hazrlktan hemen hi
birisi Trklkte yoktur. (Akura, 2008: 59-60) Bununla birlikte Akura, Trklerin byk
ounluunun Mslman olmas nedeniyle slamn, Trkln birlemesine hizmet
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
35/231
28
edebileceine inanmaktadr. Hatta slamn bu ynde bir deiime uramasnn zorunlu
olduunu dile getirmektedir:
Zamanmz tarihinde grlen umumi cereyan rklardadr. Dinler, din olmak
bak
m
ndan, gittike siyasi ehemmiyetlerini, kuvvetlerini kaybediyorlar, itimaiolmaktan ziyade ahsileiyorlar. Cemiyetlerde vicdan serbestlii, din birliinin
yerini alyor. (...) Dolaysyla dinler ancak rklarla birleerek, rklara yardmc ve
hizmet edici olarak, siyasi ve itimai ehemmiyetlerini muhafaza edebiliyorlar.
(Akura, 2008: 60)
Akura, trk birlii siyasetinin slamcla gre d engellerinin az olduunu dnmektedir.
nk Hristiyan devletler arasnda yalnzca Rusyann Mslman tebaas vardr. Bu yzden
dier Hristiyan devletlerin en azndan bir ksmnn Rusyann karlarna aykr olduu iin
Trk birlii siyasetini destekleyebileceini dnmektedir. (Akura, 2008: 60-61)
Son kertede Akura, Osmanlcl Osmanl Devleti iin faydal grse de uygulanabilir
bulmamaktadr. slamclk ve Trklk ise Akuraya gre eit faydalar ve zararlar
tamaktadr. Hayata geirilmeleri asndan pek bir farkllk grmemektedir. Buradan
hareketle slamclk ile Trklkten hangisinin Osmanl Devleti iin daha yararl ve
uygulanabilir olduu sorusuyla eserini bitirmektedir. (Akura, 2008: 61-62)
Burada dikkat ekici olan Akurann Trklkle slamclk arasnda kesin bir tercih
yapmaktan ka
nm
olmas
d
r. Esasen Akura, tart
mas
z bir Trkdr. Kendi ifadesiyle Tarz- Siyasetmakalesini bi soruyla bitirmi olmakla beraber, Rusyadan geldii zaman,
btn Trk aleminde, kltr ve siyaset sahalarnda, milliyet fikrinin uygulanmasnn mmkn
ve faydal olduuna kanaat getirmi bulunuyordu. (Akura, 2007: 163) Kendisini siyasi
Trkler arasnda sayan (Akura, 2007: 149-169) Akurann Tarz- Siyasette aka
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
36/231
29
Trklkten yana tavr almamas ise makalenin ilk yaynland 1904 yl itibariyle
Trkln (eserinde de szn ettii gibi) ok yeni ve rgtsz bir akm olmasndan
kaynaklanyor olsa gerektir. Trklk, o srada henz siyasi olmaktan ziyade dil ve edebiyat
gibi alanlarla ilgilenen kltrel bir akm durumundadr. Bunun yan sra slam ve slamcl
Trkln yardmc bir kuvveti olarak deerlendiriyor oluu da Akurann dile getirdii
fikirlerindeki nemli noktalardan biridir. Akurann bu yorumu Rusya kkenli olmasyla da
balantldr. Bu balamda Georgeon, Rusya Mslmanlar iinde Pantrkizm ile
Panislamizmin birbirlerini dlamadan birlikte gelitiklerini dikkat ekmektedir. zdoana
gre de Rusyadaki Trk kkenli aydnlar, slami ballklar ile Trki etnik aidiyetlerinin
Ruslatrma politikasna kar kavramsal olarak badaabilen ve siyasal olarak birbirlerini
glendiren etkenler olduu dncesindeydiler. (zdoan, 2006: 42; Georgeon, 2006: 6)
Bir yandan Rusya kkenli Trklerin etkisiyle Osmanl aydnlar arasnda siyasal
Trklke yneli yaanrken, Trk Oca ise kendisi gibi II. Merutiyet sonrasnda
kurulmu Trk Dernei ve Trk Yurdu Cemiyeti ile beraber en azndan beyannameleri
dzeyinde siyaset d kalmaya zen gstermilerdir. Trk Ocann tznn ikinci
maddesinde cemiyetin amac, slam kavimlerinin balca mhimi olan Trklerin milli terbiye
ve ilmi, sosyal, iktisadi seviyelerinin ilerleme ve ykselmesiyle Trk rk ve dilinin kemaline
almak olarak aklanrken drdnc maddede Ocak, amacn elde etmeye alrken srf
milli ve sosyal vaziyette kalacak, asla siyaset ile uramayacak ve hibir vakit siyasi frkalara
hizmet etmeyecektir denilmektedir. (Akura, 2007: 203) stele gre Ocan bu yllardaki
yaklam genel olarak, bir yandan kltrel vurgusu yksek bir Trk Birlii temasn
ilerken, dier yandan da imparatorluun Arap, erkes, Krt, Laz vb. unsurlarn, kavmiyet
iddiasnda bulunmadklar srece Trk olarak kabul etmek ynndedir. (stel, 2002: 263-
264)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
37/231
30
Fsun stel, 1918 ylnda yaplan Trk Oca Kongresi srasnda tzkte yaplacak
deiikliklerle ilgili tartmalara deinmektedir. Trklerin harsi birliini hedefleyen Ocan
ncelikleri konusunda anlamazlk yaandndan sz etmektedir. Ocan yasa encmeninin,
Anadolunun yardma en ok muhta olan blge olduu fikrinden hareketle, hem Anadolu
Trkleri, hem de d Trkler iin almaya gcnn yeterli olmayacana, bu nedenle
faaliyetlerin yalnzca Trkiyeye ynetilmesine karar verildiini aklamas, baz yelerin
tepkisini ekmi sonunda bu karardan vazgeilmitir. (stel, 2002: 264)
Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk Oca, Turanizmi reddeden rejimin milliyeti anlayna
uyumlu olmaya aba sarf etmitir. Ancak bu aba stele gre, bir yandan Trk Ocaklarnn
yeni rejimin desteini almasna yol aarken dier yandan da dernein sivil niteliinin de
giderek yok olmas srecini balatmtr. 1927 yl itibariyle tznde yaplan
deiikliklerle birlikte tamamen Cumhuriyet Halk Frkas denetimine girmi olmasna ramen
Trk Ocaklar, 1931de yaplan olaanst kurultayda alnan kararla kendini fesh etmek
zorunda braklmtr. (stel, 2002: 265-266)
1911de yayn hayatna balayan Trk Yurdu ise, 1918e kadar km ama 1918-1924
arasnda yaynlanamamtr. 1924te yeniden yaynlanmaya balayan dergi, 1931de Trk
Ocaklar kapanncaya kadar faaliyetlerini srdrmtr. (Gmolu, 2002: 269)
Trk Yurdunun ilk dnem yazarlar arasnda Edhem Nejad, smail Gaspral, Parvus Efendi,
Abdullah Cevdet, Halide Edip, Tekin Alp, Ziya Gkalp, Celal Sahir, Necip Asm, Hamdullah
Suphi bulunmaktadr. Dergi hem Rusyadan gelen aydnlar hem de Osmanl aydnlarn
bnyesinde toplayabilmitir. Trk Yurdunda milli tarih yazmnn nemi sklkla
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
38/231
31
vurgulanm, bu konuyla ilgili makalelere geni yer ayrlmtr. (Gmolu, 2002: 269-270)
Georgeona gre Rusya kkenli pek ok aydnn katlmyla karlan Trk Yurdu, Osmanl
entelijensiyasna etnik bir bak kazandrmtr. (Georgeon, 2002: 27)
Georgeona gre Osmanl mparatorluunda Trk milliyetiliinin geliimi, eitli Trk
halklar arasnda kltrel, hatta siyasal bir birlik yaratmay hedefleyen Pantrkizmden ayr
tutulamaz. Gerekten de Trk milliyetiliinin ilk formlasyonlar Pantrkistlerin eseri
olmutur. stelik, Pantrkist milliyetilii savunanlar, zellikle de Rusya asll Trk
gmenler Trk ulusal hareketi iinde nemli bir rol oynamlardr. Zaten Trk dilini kullanan
halklarn birletirilmesi fikri de, 19. yy sonunda arlk Rusyasnn Mslman Trk halklar
iinde domutur. (Georgeon, 2006: 5)
Pantrkist hareket, yalnzca Gaspralnn eserleri yoluyla deil 1908 Jn Trk Devrimi
sonrasnda arlk rejiminin basksndan kaan gmenler araclyla da etkili olmutur.
Georgeona gre Pantrkizm ikili bir yne sahipti: Bir yandan Trke konuan halklarn
kltrel birliini ifade ediyor, dier yandan hem Rusya Trklerini hem de Osmanl
mparatorluunu tehdit eden Rus ve Panislavizm tehlikesine kar stratejik birlii ieriyordu.
Doal olarak her ikisi iin de Rusyann dalmas veya g kaybetmesi gerekliydi. Bu
nedenle Pantrkist siyasetin hayata geirilme olanaklar, byk lde Rusyann i ve d
konjonktrne bal kald. (zdoan, 2006: 42; Georgeon, 2006: 6)
Panslavizm ya da Pancermenizm gibi, Pantrkizm de beraberinde romantik, hatta mistik bir
ierik getirdi ve bunu Trk milliyetiliine katt. Osmanl mparatorluunun knn
etkisindeki kuaklara yeni umutlar ve fetih ufuklar at. Osmanl mparatorluunun
dalmas karsnda olas bir telafi yolu gibi gzkt. (Georgeon: 2006: 6) Bununla beraber
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
39/231
32
Pantrkizmle dier pan hareketler arasnda nemli farklar da mevcuttu. Bir kere Rusya
kkenli Mslmanlar tarafndan Trk milliyetiliine Pantrkizmle birlikte burjuva liberal bir
boyut da tanmtr. Bu balamda Pantrkizm ilerici bir ierik getirmiti. Ayrca Pantrkizm
Pancermenizmde olduu gibi ykselen bir g tarafndan deil gcn yitirmi bir
imparatorluk tarafndan desteklenmiti. Bir dier fark da Pantrkizmin Trkiyenin
topraklarn geniletmesi yerine Trk kkenli gmenleri lkeye ekmeye yaram olmasdr.
(Georgeon: 2006: 7)
Georgeon, Rusyadan g etmi aydnlarn byk ounluunu tekil eden Tatarlar ve
Azeriler iin pantrkizmin, sadece Trkler arasnda kltrel bir ba arayn deil ayn
zamanda bir stratejiyi ifade ettiini ileri srmektedir: Modernlemi ve yenilenmi bir
Osmanl devletinin, Panislavizme kar verilen mcadelede Rusya Trklerine yardm
edebileceini ve kim bilir, belki de btn Trk halklarnn gelecekteki birliini
salayabileceini umuyorlard. Ama bu birlik, onun snrlar ve biimi gibi konularda temkinli
genellemelerle yetiniyorlard. Bir gn gelip Rus arlnn zayflamasnn, byk tasary
gerekletirmek iin kendilerine elverili bir frsat yaratmasn bekliyorlar, ama o srada,
btn gleriyle Osmanllar Avrasyann [Trke konuan] halklaryla olan balar
konusunda ikna etmeye alyorlard. (Georgeon, 2006: 31)
Bunun yan sra Georgeona gre, Pantrkizmin, bu stratejik ynnn yan sra, bir de
romantik cephesi vard: Trk halklarnn Orta Asyada bulunduu varsaylan ilk vatan olan
Turan efsanesi araclyla ifade edilen, btn Trk halklarnn birlemesi d. Bu izlein
zellikle Osmanl aydnlar tarafndan gelitirilmi olmas arpcdr. (Georgeon, 2006: 31)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
40/231
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
41/231
34
yakndr. Herdere gre, ulusu (volk) yaratan dildi ve dilin ilevi kltr mirasn bir eitim
sreci yoluyla gelecek kuaklara aktarmakt. () Volk, Herderin ann tipik siyasal
birimleri olan mekanik biimde kurulmu brokratik devletlerin tersine, btnsel, organik,
doal bir birlik olarak tanmlanyordu. (zdoan, 2006: 73-74)
Gkalp, kendi siyasi tasarsn da belirlemiti: nce Trkiye, sonra Ouz Trklerinin (Trk
halklarnn Balkanlardan Trkmenistana kadar uzanan gney kolu) birlemesi, son olarak da
Adriyatikten Sibirya snrlarna kadar [Trk kkenli] halklarn btnn kapsayan Turann
gerekletirilmesi. (Georgeon, 2006: 80) Ayrca Gkalp, Trkln nasl bir yol izlemesi
gerektiini de tarif etmeye alyordu:
Dilin bamszl, siyasal bamszln balangcdr. (...) Dilden sonra tarih
gelir. Bir kavim, tarihin en eski kaynaklarna karak ulusal hayatnn ilk gelime
atlmlarn duyarsa, yitirmi olduu ruhu yeniden bulmu olur. Tarihten ald
feyizlere, halkn derinliklerinden kard efsaneleri, yk ve masallar,
sylenceleri ekledikten sonra, ulusal manevilii tamamyla kurar. O zaman iir ve
sanatnn konularn, mecazlarn, telmihlerini hep bu ulusal gzelliklerden alarak
edebiyat ve gzel sanatlarna kiilik verir. (Gkalp, 2008: 107)
Bylece Gkalp, ahlak, aile, dil, treler, folklor gibi eleri Pantrkist bir bak asyla ele
alarak Trk kltrnn kefine yneldi. Gkalp, Trklerin Batl kaynaklardaki gibi gebe
ve barbar fatihler olarak deil, devletler kuran, parlak uygarlklar yaratan insanlar olarak ele
alnd yeni bir tarih anlaynn da yerlemesini salad. Bu tarih anlaynda Trklerin
slamiyete geii, kendi evrimleri iindeki blmlerden sadece birini ifade ediyordu. Bu
tarihin altna Kanuni Sultan Sleyman dnemi deil, 13. yzylda Trk-Tatar halklarn
birletiren Cengiz Han dnemiydi. (Georgeon, 2006: 80)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
42/231
35
Gkalpin zellikle 1910 ile 1915 yllar arasnda yazd iir ve efsanevi ykler Turan
kavramn popler hale getirdi. (zdoan, 2006: 73) Ksa srede Ziya Gkalp yeni bir
kuan akl hocas oldu. Sloganlar tam hedefe ulayor, dizeleri d glerini etkiliyordu.
() Bylece Osmanl mparatorluunun ykntlar stnde, imgelemlerde yeni bir
imparatorluk ekillenmeye balad: Trk mparatorluu. Bu ayn zamanda yeni uzamlarn,
yeni deerlerin, tarihten alnacak rvann da dyd. (Georgeon, 2006: 80-81)
Gerek Rusya Trklerinin gerekse Osmanl aydnlarnn kltrel faaliyetlerinin etkisiyle, ttihat
ve Terakki Cemiyeti 1906dan itibaren Trk milliyetiliine daha duyarl bir hale gelmitir.
Bununla beraber 1908 Devrimi sonrasnda TCnin resmi siyaseti Osmanlclk olmutur.
Ama imparatorluk tebaasnn eitlii fikrine dayanan Osmanlcn, aznlklar tarafndan fazla
kabul grmemesi nedeniyle TC zamanla Trklerin temsilcisi olma konumuna ynelmitir.
Osmanlnn varln korumasnn Trk nfusun modernletirilmesine ve seferber edilmesine
bal olduuna inanan Jn Trkler, TC yesi olan Ziya Gkalp, Hseyinzade Ali ve Ahmed
Aaolu gibi nemli milliyeti figrler araclyla Trk akmla da temas kurmulardr.
Buradan hareketle Georgeon, TC bnyesinde iki farkl milliyetilik biiminin eklemlendiini
ileri srmektedir: Devlet karlarn dikkate alan brokratik trde bir milliyetilik ve sivil
toplumdan km, ulus sorununa daha duyarl bir milliyetilik. Bu bulumann odak
noktasnda ise 1910dan itibaren cemiyetin Merkez-i Umumisinde yer alm Ziya Gkalp
bulunmaktadr. (Georgeon, 2006: 32-33)
1911-1913 arasnda Trablusgarp ile Balkan topraklarnn byk blmnn kaybnn yaratt
travmann da etkisiyle Osmanl sekinlerinin bir ksm Pantrkizme yneldi. Derneklerin
kurulduu, yeni dergilerin karld bu dnemde Pantrkizm, rgtl bir hareket haline
geldi. Ayn zamanda TC iinde de bata Enver Paa olmak zere ok sayda sempatizan elde
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
43/231
36
etti. Birinci Dnya Sava srasnda Jn Trkler, Almanyann de tevikiyle Rusya Trklerini
arla kar isyana kkrtmak iin altlar. Ancak bu yndeki faaliyetlerden istenen
sonular elde edilemedi, tersine Rus ordusunda grev alan unsurlar arla sadk kald.
(Georgeon, 2006: 80,82)
Esasen Pantrkizmin kaderi, bandan itibaren Rusyann siyasi konjonktr tarafndan
belirlendi. Bu noktadan hareketle Georgeon, Pantrkist faaliyetlerin younlat nemli
dneme dikkat ekmektedir: Bunlardan birincisi 1905-1906 yllardr. Bu dnemde Port-
Arthurdaki Rus donanmasna Japonlarn saldrmasyla balayan savata alnan askeri
yenilgiler ve sonrasnda 1905 Devrimine yol aan karklklar nedeniyle Rusya zayf bir
durumdadr. Bu sayede Rusya Trkleri rgtlenme imkan elde ettiler. 1906 ylnda Pantrkist
eilimli kongreler topladlar ve Rusya Mslmanlar Birliini kurdular. Ancak daha sonra
arlk rejiminin basklar yznden bu faaliyetler durdu, kimi aydnlar da srgne gitmek
zorunda kald. (Georgeon, 2006: 82)
Pantrkist faaliyetlerin younlat ikinci dnem 1917 Rus Devrimiydi. ubat Devrimi
sonrasnda Rusya Mslmanlar rgtlendiler ve Mays 1917de Moskovada, Rusyadaki
tm Mslman blgelerinden 900 delegenin katlmyla byk bir Mslman kongresi
topladlar. Fakat Rusya Trklerini birletirme ynndeki bu giriimler, ayrlk eilimler ve
kar farkllklar nedeniyle baarl olamad. (Georgeon, 2006: 82)
Dier yandan Ekim Devrimi ile iktidara gelen Boleviklerin atekes istemesi, Osmanllarn
yararna oldu. Aralk 1917-Mart 1918 arasnda Brest-Litovskta sren bar grmelerinde,
Rus hkmeti 1878de ele geirilen topraklar da dahil olmak zere Dou Anadoluyu
boaltmay kabul etti. Ancak Devrimden sonra Aralk 1917de Grcistan, Azerbaycan ve
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
44/231
37
Ermenistandaki Bolevik aleyhtar gler tarafndan kurulmu olan Transkafkasya
Cumhuriyeti yeni snrlar tanmad. Bunun zerine Osmanl ordular blgeyi g kullanarak
ele geirdii gibi Brest-Litovskta kabul edilmi snrlarn tesinde toprak talebinde bulundu.
Batda kaybedilen topraklarn yerine Orta Asyadaki Trk blgelerinin dahil olaca birlie
dayanan yeni bir imparatorluk fikrini hararetle destekleyen Enver Paa, atekesin ardndan
Galiya cephesinden dnen tmenleri Kafkasyaya gnderdi. Mays 1918de Transkafkasya
Cumhuriyeti yklnca, Bak petrollerine ilgi duyan Almanyann btn engellemelerine
ramen, Osmanl kuvvetleri Eyllde Azerbaycan igal etti. Ama igal sadece birka ay
srebildi. Osmanl askerleri Bakye girdiinde sava oktan kaybedilmiti. (Georgeon, 2006:
82-83; Zrcher, 2002: 174-175)
Mondros Mtarekesinin hemen ertesi gn dierttihat liderlerle birlikte lkeyi terk eden
Enver Paa, sonraki bir buuk yl Berlinde geirdi ve burada Boleviklerle temaslar kurdu.
Eyll 1920de Bakde Boleviklerin desteiyle toplanan Dou Halklar Kongresine Kuzey
Afrika temsilcisi olarak katld. Mustafa Kemale kar Sovyetlerin desteini elde etmeyi
umuyordu. Ancak Bolevik hkmeti onu oyalayp, Ankaraya kar st kapal bir tehdit
olarak kulland. Sonunda Sovyet ynetimi Ankara hkmetiyle anlanca Anadoluya tek
bana gemeye karar verdi. Ne var ki Sakaryada elde edilen zafer, bu ihtimali de ortadan
kaldrd. Yeni bir Trk-slam imparatorluu kurma hayalinden vazgemeyen Enver Paa
1921nin sonunda Buharaya gitti ve Basmaclarn Boleviklere kar yrtt isyann bana
geti. 1922de Kzl Ordu ile savarkenki lm, Pantrkizmin bu dneminin de sonu oldu.
(Georgeon, 2006: 83; Zrcher, 2002: 230-232)
Pantrkist faaliyetler bakmndan nc nemli dnem, Alman ordularnn SSCByi igal
ettii 1941-1944 yllardr. Almanlarn Kafkasyaya doru ilerleyii, Pantrkist evrelerdeki
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
45/231
38
faaliyetlerin yeniden artmasna neden oldu. Bu kesim, Trk hkmetinin Almanya yannda
savaa girmesi iin aba sarf etti. Alman saldrs karsnda SSCBnin knn,
Pantrkizm davas iin yeni bir frsat yaratacandan hareketle Pantrkistler, bir yandan
rgtlenirken, dier yandan Kzl Orduya kar yrtlen gerilla faaliyetlerini desteklediler.
Ancak SSCBnin igal edilen topraklar yeniden ele geirmesi, bu Pantrkist dalgann geri
ekilmesine neden oldu. Kzl Ordunun Balkanlara yaklamas zerine SSCByle var olan iyi
ilikileri korumak isteyen Ankara hkmeti, Pantrkist hareketi bastrd. (Georgeon, 2006:
83)
Georgeon, Pantrkizmin Trk milliyetiliindeki roln yle tanmlamaktadr:
Pantrkizm modern Trkiyeyi derinden etkilemi, ncelikle Trk
milliyetiliinin oluum aamasnda () milliyetiliklerin (Yunan, Bulgar, Ermeni
milliyetiliklerinin yan sra Arap ve Arnavut milliyetilikleri) ykselii karsnda
Osmanl Trklerinin Trklklerinin bilincine varmasnda () hzlandrc bir rol
oynamtr. () Osmanl Anadolusundan Trk Anadolusuna gemek iin yolu
biraz uzatp Pantrkizm aamasndan dolamak gerekmitir. Anadoluda ulusal
devlet bir kez kurulduktan sonra ise, Kemalizm SSCByle srdrlen iyi komuluk
ilikileri asndan can skc hale gelen bu anlaya cephe almtr. Trk kimliinin
inasna bu katksnn dnda, Pantrkizm kmekte olan bir imparatorluun
ynetici sekinlerine umut da alamtr. (Georgeon, 2006: 84-85)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
46/231
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
47/231
40
Aksine Trklerin slamiyete geii, resmi tarihin temel eksenlerinden biri olagelmitir.
(Copeaux, 2006: 43)
Osmanlda ortaya km olan yeni tarih yazmnn cumhuriyete aktarlmasnda Ziya Gkalp
da nemli bir rol oynamtr. 1923te yaynladTrkln Esaslar, resmi tarih yazmnn
dnsel temelleri zerinde etkili olmutur. Gkalp, Akuraya benzer ekilde Hunlardan
bugne Trk devletlerinin tarihinin srekliliine vurgu yapmtr. Sunduu tarihsel anlatda
milli kltre nemli bir yer atfeden Gkalp, tarihteki Trk devletlerini ycelten bir yaklam
benimsemitir. Gkalpin dnceleri, 60l ve 70li yllarda resmi tarih yazmnn en nemli
kiiliklerinden olan Osman Turan ve brahim Kafesolu gibi milliyeti tarihiler tarafndan
gelitirilmitir. (Copeaux, 20006: 44-45)
Osmanldaki tarih yazm anlaynn devamlln gsteren btn bu elerin yannda
cumhuriyet dnemindeki ulusu tarih yazm asndan nemli bir farka da dikkat ekmek
gerekir. Bu da yeni cumhuriyetin ulusal tarihin yazlmasna duyduu ihtiyala balantl
olarak tarihin bir hkmet politikas olarak grlmesinin de etkisiyle Osmanl tarihiliindeki
dnsel zenginliin giderek devlet eliyle ortadan kalkm olmasdr. Bununla birlikte
cumhuriyet tarihilii, ierii itibariyle bir nceki dnemin devam olarak grlebilir.
Bununla ilgili olarak Copeaux, 19. yyn sonlarndaki yaynlar arasnda, zellikle kdam5
gazetesinde 1896dan itibaren daha sonra cumhuriyet ilk dnemlerinin resmi tarih anlay n
ifade eden Trk Tarih Tezinde ilenen grlerin dile getirildiine dikkat ekmektedir. Ona
gre bugn bile resmi sylem asndan geerli olan iki zellik, daha o dnemde ortaya
kmtr. Bunlardan birincisi, bir dizi olayn ilk nedeni olarak kendini grme eilimidir.
5 Kendisini bir Trk gazetesi olarak tanmlayankdamda Rusyadaki eitli Trk gruplarla ilgili bilgi verenyazlara da yer veriliyordu. (zdoan, 2006: 65)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
48/231
41
Buna gre, Trkler olsayd-olmasayd gibi bir tarihd temel zerinde yeniden oluturulan
gemi, karmak tarihsel bir olayn birok deil tek bir nedeni varm gibi sunulmaktadr. Bu
tek neden de Trklerin tarihe mdahalesidir. Dier zellik ise metinlerin Batya kar bir tr
polemik gerginlii tamasdr. Bu anlamda, sylem Bat dnyasna unu haykrmaktadr:
Biz varz! rnein, Orhun kltrn srekli Bat uygarlyla karlatrma gereksinimi
saptanmaktadr: Yaztlar anda, Avrupallar henz okuma yazma bilmiyorlard. Tm
bunlara, uzman gr ilevi stlenen Batl yazarlardan alntlar eklenmektedir. (Copeaux,
2006: 40-41)
Cumhuriyet kurulduktan sonra tarih yazmnda Asyal kklere vurgu yaplmtr. Ancak
Yunanllar ile Ermenilerin de Anadolu stnde kendi vatanlar olarak hak iddia etmi
olmalar, sz konusu uzak kkleri n plana karmay riskli bir giriim klyordu. Bu
nedenle, ilk igal eden hakldr sylemi uyarnca, Anadoluda Trk atalar bulmak
gerekiyordu. Kemalist rejimin yerletii yllar ayn zamanda Hititler ile ilgili mevcut
bilgilerin artt bir dneme denk geliyordu. Henz Hitit dili zmlenememi ve bilinen
dillerle ba ortaya konulmamt. Milliyeti tarihiler bu boluktan yararlanarak Hititlerin
Orta Asyadan g etmi eski Trkler olduunu ileri srdler. Copeauxa gre Hititlerin
kefi Kemalist tarih yazm iin bir nimettir, nk, ikinci bir yeni gemi (bu kez Anadolulu)
oluturulmasna olanak vermektedir. Bu nedenle Hitit a, tarih yazm asndan,
Anadolunun siyasi birliinin saland kutsal bir dnemi temsil etmektedir. (Copeaux,
2006: 50-51)
Esasen Anadolu, Balkanlarda yaanan toprak kayplar sonrasnda nem kazanmaya
balamtr. Bununla ilgili olarak Deringil, emseddin Saminin 1889da baslan Kamus-u
Alam adl corafya ansiklopedisindeki Anadolu hakkndaki ifadelerine yer vermektedir:
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
49/231
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
50/231
43
Georgeon Trk ulusal hareketini, Osmanldaki dier ulusal hareketlerden ayran en nemli
farkn devlet sorunu olduunu dnmektedir. Trk milliyetilii dndaki milliyetilikler,
Osmanlda merkezi devletle aralarna mesafe koyarak daha fazla zerklik veya bamszlk
taleplerini dile getirmitir. Bunun sonucu olarak ayrlk hareketler ortaya kmtr. Oysa
Trk ulusal hareketi asndan merkezi devletten ayrlmak yerine onu ulus-devlet haline
getirmeyi hedefleyen reformist milliyetilik sz konusudur. Bu anlamda Kemalist
inklaplk anlayn bir devrimden ok, byle derinlemesine bir dnm olarak anlamak
daha doru olur. (Georgeon, 2006: 5)
Georgeona gre Trk milliyetileri, Trk etnisitesinden ok, devlet karlarna gre
dnmektedir. Devletin teritoryal ve stratejik ncelikleri yannda, ulus ikincil bir neme
sahiptir. Devlet karlar ulusal duygu ve dncelerin nne gemektedir. (Georgeon, 2006:
18) Bu anlamda Yusuf Akurann Tarz- Siyaseti de Pantrkizmin Osmanlya neler
kazandrabileceine odaklanmtr:
Osmanl lkelerindeki Trkler hem dini, hem rki balar ile pek sk, yalnz dini
olmaktan sk birleecek ve esasen Trk olmad halde bir dereceye kadar
Trklemi sair Mslim unsurlar daha ziyade Trkl benimseyecek ve henz hi
benimsememi unsurlar da Trkleebilecekti.
Lakin asl byk fayda; (...) Asya ktasnn byk bir ksmyla Avrupann arkna
yaylm bulunan Trklerin birlemesine ve bylece dier byk milletler arasnda
varln muhafaza edebilecek byk bir siyasi milliyet tekil eylemelerine hizmet
edilecek ve ibu byk toplulukta Trk toplumlarnn en gl ve en medenilemii
olduu iin Osmanl Devleti en mhim rol oynayacakt. (...)
Bu faydalara mukabil, Osmanl lkelerinde meskun, Mslim olup da Trk olmayan
ve Trkletirilmesi de mmkn bulunmayan kavimlerin Osmanl Devleti elinden
kmas ve slamiyetin Trk olan ve Trk olmayan ksmlarna ayrlarak, artk
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
51/231
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
52/231
45
dnmektedir. Bu balamda sz konusu durumun ncelikle Trklerin toplumsal ve
ekonomik varlklarnn soysuzlamasna yol atn ileri srmektedir:
Ekonomik ve toplumsal egemenlikler baka uyruklara getii srada, Trk, birey
kaybettiini anlayam
yordu; nk ona gre yaln
z Osmanl
ulusunu oluturansnflar vard. (...) lkede ekonomiyle ve fenle ilgili snflarn varln yeterli
grerek kendisinin bunlarn dnda kalmasnda bir saknca grmyordu. te bu
gidile Anadoluda bile halk ya da ahali olarak bir Trklk kalmad; Trkler
memur ve ifti snflaryla snrl kaldlar. (Gkalp, 2008: 26)
Gkalpe gre kyl ve memur snflaryla snrl kalan bir kavimden rgtlenme gc
uzaklam demektir. Buradan hareketle Gkalp, lkede gl bir hkmetin bulunmay n
da Trklerin ekonomik snflardan yoksunluuna balamaktadr. (Gkalp, 2008: 27)
Cumhuriyet dneminde de Trkletirme abalar zellikle Balkanlardan, arlk
Rusyasndan, Yunanistandan gelen muhacirlere ynelik olarak devam etmitir. Balca
ulusal sorun haline gelmi olan Krtlerle birlikte Trkletirilmesi istenen btn nfus
gruplarnn trdeletirilmesinde milliyetilik, en nemli ara olmutur. (Georgeon, 2006: 19-
20)
1920li ve 30lu yllarda resmi sylem asndan iki kaygnn sz konusu olduu
grlmektedir. Bunlardan ilki, Mslman ve zellikle de Osmanl boyutlarndan syrlm bir
kimlik yaratmak iin Trklerin Asyal
kklerini[n] vurgulanmas
d
r. Dieri ise Yunan veErmeni milliyetiliklerine kar Anadolulu atalar bul[ma] ihtiyacdr. Bu ikincisi iin,
Hititleri Trklerin atalar olarak gstermenin tesinde Hititlerin buraya g etmi olan Trk
atalarn da bulmak gerekmitir. (Copeaux, 2006: 51)
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
53/231
46
Esasen btn ulusal hareketlerde olduu gibi Trk milliyetiliinde de arkeoloji, dilbilim ve
tarih nemli bir yere sahiptir. Georgeona gre Trk milliyetilii asndan farkl olan, tarih
aratrmalarnn Trklerin Orta Asyal kkenlerini ve tarihlerinin gebe niteliini ortaya
karmasdr. Yani Trkler gemii kazdka ulusal anavatanlar olacak toprak parasndan
uzaklayorlard. Trk milliyetiliinin ikilemi de buradan kaynaklanr: Tarihsel kkler mi,
bir corafyada kkleme mi? Orta Asya m, Anadolu mu? Mustafa Kemal bu iki gr as
arasnda bir bireimi denemitir. O, Anadolunun eski halklarnn (Hititler, Smerler) Trk
olduklarn ileri sren ve bylece Trkleri eski Anadolunun tarihi iinde kkletiren bir
kuram oluturarak Trklerin gemiiyle corafyasn uzlatrmaya almtr. (Georgeon,
2006: 4)
Cumhuriyet kurulduktan sonra Trk Ocaklar, tarih yazmna ilikin kavramlarn Necip Asm
kuandan Kemalist yneticiler kuana aktarlmasnda nemli bir rol oynad. 19. yyn
sonlarnda gelien tarih yazm birikimi, bu ocaklarn en nde gelen kiiliklerinin ve onlarn
yarm yzyl nce filizlenmeye balam dnceleri canl tutan yaynlarnn araclyla
Kemalist tarih yazmna geti. (Copeaux, 2006: 59-60) slami cemaate aidiyetin yerini alacak
bir Trk kimliinin yaratlmasn amalayan devlet, Trk milliyetiliini gelitirmek iin
nceleri Trk Ocaklarndan yararlanmtr. Ama [devlet] sylemi kendi elinde ve
milliyetilii de kendi tekelinde tutmay amalamaktadr. () Milliyetilik toplumun
zlemlerinin ifadesi deil, devletin elinde bir ara olmaldr. Bu bak asyla, iktidar, zerk
bir dernek olarak kalm Trk Ocaklar iine 1927den itibaren kendi adamlarn sokar ve
1931de bu dernekleri kapatr. Onlarn yerini Cumhuriyet Halk Frkasnn bir rgt olan
Halkevleri alr. Devlet bir yandan Halkevleri yoluyla yeni bir kolektif kimlik yaratmaya
alrken dier yandan Trk Tarih Tezi ile Gne-Dil Kuramnn gelitirilmesini salamtr.
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
54/231
47
Ulus-devletin kuruluundan sonra ve onun tarafndan gelitirilmi bu kltrel tezler,
milliyetilik alannda devletin mutlak egemenliini gstermektedir. (Georgeon, 2006: 20)
Trk Tarih Tezi ve Gne-Dil Teorisi yoluyla oluturulmakta olan resmi sylemin dayand
nermeleri yle sralamak mmkndr:
1-Trkler sarrkn mensuplar deildir. (...) Trkler Aryan rktandr.
2-Trkiyedeki Trkler Orta Asyadan gelmilerdir. Gler, genellikle iklim
artlar nedeniyle gerekli grlmtr.
3-Trklerin kk ve ad milattan nce 9000 ya da 12000 ve hatta 20000 yl
ncesine kadar gider.
4-Trklerin dili dnyadaki dier byk diller zerinde etki yapmtr. (...) [Trke,
kendisine] sonradan eklemlenen Arapa ve Farsadan arndrlmaldr.
5-Trklerin tarihi Osmanl egemenlii ile balamamtr. Trklerin, Osmanl ve
slam ncesi siyasal varlklar, kurduklar 18 devletle sabitlemitir.
6-Osmanlnn yanl idaresi ok eski alardan [itibaren] medeniyet sahibi olan
Trklere zarar vermitir. Trk siyasal ve kltrel kimliinde Osmanly esas almak
yanltr. (Ersanl, 2002: 805-806)
Mustafa Kemalin nclnde ve devletin tamamen kontrol altnda oluturulan kltrel
tezlerle ilgili almalar, Trk Oca Tarih Heyetinin kurulmasyla balamtr. Trk
Ocaklarnn kapanmasndan sonra da faaliyetlerini srdren sz konusu heyetin yeleri, Trk
Tarihini Tetkik Cemiyetinin de kurucular arasnda yer alm, Trk Tarih Tezinin yazlmas
grevini stlenmilerdir. Birka yl gibi ksa bir srede kotarlan bu iin ardndan, sra Tarih
Tezinin kitlelere aktarlmasna gelmitir. Bu erevede 2-11 Temmuz 1932de dzenlenen
Birinci Trk Tarih Kongresi, eitsel kayglarla toplanmtr. Bu nedenle katlmclar arasnda,
ortaokul ve lise retmenleri karsnda Trk Tarihini Tetkik Cemiyeti yeleri aznlktadr.
7/30/2019 ZEK VELD TOGAN MLLYETLK VE TARH YAZIMI
55/231
48
Kongre ile birlikte yeni tarih anlaynn aceleyle yerletirilmesinin ardndan, derinlemesine
bir retiye ve tarih tezlerine ilikin aratrma almalarna ereve oluturmas iin bir
niversite kurumu oluturulmutur. 14 Haziran 1935te kurulan Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi, 9 Ocak 1936da almtr.
[Bylece] Kemalist kltrn tarih tezlerini ve dier unsurlarn aktarmay
salayacak eitim yaps tamamlanm olmaktadr. Bu sylem, lise sralarndaki ve
tarih reformunun tapna Ankara [Dil ve Tarih-Corafya] Fakltesindeki
rencilerin iine iler. 1940ta, 56s gen kz olmak zere 163 renci yeni
faklteden diplomalarn alrlar. () Aralarnda Ortaa tarihisi ve Trk-slam
Sentezinin ideologu brahim Kafesolu ve sava sonrasnn en etkili
tarihilerinden Mehmet Atlan Kymen de bulunmaktadr. (Copeaux, 2006: 72-73)
Eitimin yeni tarih tezlerine gre dzenlenmesi tamamlandktan sonra abalar, tezlerin
doruluuna ilikin dilbilimsel kantlar sunan Gne-Dil Teorisinde younlamtr. Bu
teoriyi retenler arasnda Yusuf Akura ve Bakurt kkenli Abdlkadirnan da yer almtr.
Bu anlamda Rusya gmeni aydnlar, sz konusu alanda da etkili olmutur. 1935te Trk Dil
Kurumu ve Ankara niversitesi erevesinde balayan almalarn ardndan teori6, Austos
1936 tarihli nc Dil Kurultaynda ortaya konulmutur. (Copeaux, 2006:73)
Atatrkn lm sonrasnda, Kemalizmi inkar etmemekle birlikte gizliden gizliye Kemalist
tarih yazmna kar kan hmanist bir hareket ortaya kmtr. Hmanist tarih yazmna
kar kanlar ise Trk tarihinin Asyal ve Mslman zelliklerine dayanarak Trk-slam
sentezi akmn yaratmlardr. (Copeaux, 2006: 79) 1940ten sonra aydnlar arasnda
6 Gne-Dil Teorisi, Atatrkn lmnn ardndan yapayl nedeniyle terkedilmitir. Bununla beraber teorininhl hizmet grd alanlarn bulunduunu ifade eden Copeaux, Amerika