ZEKÂT UYGULAMALARIisamveri.org/pdfdrg/G00202/2017/2017_SENSOYN.pdf · piyasa satış değeri (selling market price) ile değerleneceği vurgu-lanarak, piyasa veya maliyet değerinden

TARİHTE ve GÜNÜMÜZDE

ZEKÂT UYGULAMALARI

ENSAR NEŞRİYAT TİC. A.Ş.

ISBN: 978-605-9519-56-4

Sertifika No: 17576

İSLÂMÎ İLİMLER ARAŞTIRMA VAKFI

Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantılar Dizisi: 22

Tartışmalı İlmî Toplantılar Dizisi: 87

Kitabın Adı

Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları

Yayına Hazırlayanlar

Dr. İsmail KURT – Seyit Ali TÜZ

İslâmî İlimler Araştırma Vakfı

Koordinatör

Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN

Kocaeli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekanı

Son Okuma Doç. Dr. Necmettin KIZILKAYA

İstanbul Üniversitesi

Baskı ve Cilt:

ÇINAR MAT. ve YAY. SAN. TİC. LTD. ŞTİ.

100. Yıl Mahallesi Matbaacılar Caddesi

Ata Han No:34 / 5 Bağcılar - İSTANBUL

Tel: 0212 628 96 00 - Faks: 0212 430 83 35

Sertifika No: 12683

1. Basım: İstanbul, Ağustos 2017/ 2000 adet basılmıştır.

© Her hakkı mahfuzdur.

İzin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz.

Kaynak gösterilmek şartıyla iktibas edilebilir.

İletişim Adresi: Ensar Neşriyat Tic. A. Ş.

Oruçreis Mah. 12. Sokak No: 40-42 Esenler/İstanbul

Tel: (0212) 491 19 03-04 Faks: (0212) 438 42 04

www.ensarnesriyat.com.tr [email protected]

mailto:[email protected]

20

ZEKÂT MUHASEBESİ

Necdet ŞENSOY

1. Giriş ve Kavramlar

Muhasebe bir işletme hakkında bilgi ihtiyacı olan karar veri-

ciler için, bu bilgileri derleyen ve raporlayan bir bilgi sistemidir.

Zekât ve muhasebe arasındaki ilişki işletme sahiplerinin ticarî var-

lıkları üzerinden doğan zekât yükümlülüklerinin hesaplanması ih-

tiyacından doğar. Bununla birlikte bireylerin kişisel olarak zekâta

tâbî varlıklarını, bunların değerini takip edip bireysel zekât yü-

kümlülüklerini hesaplamaları da bir tür muhasebe faaliyetidir.

Bu tebliğde konu işletme açısından ele alınacak ve özellikle

de dönen varlıklar içinde bulunan ‚ticarî mallar‛ üzerinde durula-

caktır. Dönen varlıklar içinde bulunan nakit ve nakit benzerleri,

alacaklar, ticarî mal, ham madde, yarı mamul ve mamul stokları

zekâta tâbîdir.

İşletmeler mal ve hizmet üreten iktisadî birimlerdir. Tek sa-

hipli işletmeler olabildiği gibi ortaklıklar ve sermaye şirketleri şek-

linde örgütlenen işletmeler de bulunmaktadır. Ortaklıklarda ortak-

ların işletme üzerindeki hakları sermayeye katılım oranları kadar-

dır. Sermaye şirketlerinde ise sermaye paylara bölünmüştür. Her

pay ‚pay senedi‛ ile temsil edilir.

Muhasebe bilgi sisteminin alt sistemi olan finansal muhasebe

bilgi sistemi derlediği bilgileri finansal tablo veya mâlî tablo adı

verilen iletişim araçları ile ilgililere raporlar. Bu tablolardan bilan-

ço veya mâlî durum tablosu, işletmenin sahip olduğu varlıklar ve

yükümlülükleri hakkındaki bilgileri faaliyet gösterilen ülkenin pa-

ra birimi cinsinden raporlar. Bu bilgiler varlıkların değerini ifade

Prof. Dr., TCMB Meclis Üyesi, [email protected]

712 TARİHTE VE GÜNÜMÜZDE ZEKÂT UYGULAMALARI

eder. Ancak değer kavramı değerin biçildiği zamana ve o varlığa

hangi açıdan bakıldığına göre farklıklar arz eder. Varlığın edinil-

diği tarihte o varlığı elde etmek için katlanılan fedakârlıklar ve üst-

lenilen borçların para cinsinden ifadesi, o varlığın ‚tarihî maliyeti-

dir‛. Enflasyon nedeniyle para değer kaybediyorsa elde bulunan

varlıklar fiyatlar genel seviyesindeki değişmeye göre düzeltilir.

Bunun yanında her bir varlığın alınıp satıldığı bir pazar ve burada

oluşan ‚piyasa değeri‛ vardır. Piyasa değeri de piyasaya hangi

amaçla girdiğinize göre değişir. Alıcı olarak giriyorsanız elinizdeki

varlığın ‚yerine koyma maliyeti‛ satıcı olarak giriyorsanız varlığı-

nızın ‚net gerçekleşebilir‛ değeri söz konusu olur. Satın alma tari-

hinden sonra yapılan bu değerlemelere toplu olarak ‚carî maliyet‚

denilir.

Muhasebede ‚gerçekleşme‛ kavramı, varlıkların değerindeki

değişmelerden ötürü ortaya çıkan kazanç ve kayıpların varlığın el

değiştirmesine bağlı olarak ortaya çıkmasını yansıtmaktadır. He-

nüz varlık satılmadan önce varlığın piyasa değerindeki (satış fiya-

tındaki) değişmelerden doğan kazanç ve kayıplar, piyasa değerin-

deki değişmeler sonucu ortadan kalkabileceği için gerçekleşmemiş

kazanç ve kayıp olarak tanımlanırlar. Bilanço’da varlıklar elde bu-

lunduruluş amacına göre dönen ve duran varlıklar olarak iki kü-

meye ayrılır. Bilançonun kaynaklar bölümünde ise işletmenin

borçları ve öz kaynakları açıklanır. Borçlar vadesine göre kısa ve

uzun vadeli olarak kümelenir.

Bir diğer finansal tablo olan ‚Gelir Tablosu‛ veya ‚Kâr/Zarar

Tablosu‛ işletmenin performansı yani faaliyet sonucu hakkında

bilgi sunar.

ZEKÂT MUHASEBESİ 713

Tablo: 1

Tablo: 2

Zekât yükümlülüğüne finansal tablolar açısından bakıldı-

ğında, işletmenin bilançosunda açıklanan dönen varlık kalemle-

rinden ilgili kısa süreli borçlar düşüldükten sonra kalan net tutar

zekât yükümlülüğü kapsamına girer. Bu açıdan zekât yükümlülü-


ğünün belirlenmesinde en önemli tablonun bilanço olduğu görül-

mektedir.

Gelir tablosu ise sahip, sahipler ve ortaklar tarafından payla-

şılacak olan kâr tutarının bilinmesi açısından önemli olmakla bir-

likte, zekât yükümlülüğünün kapsamına girmesi ilgili kâr tutarı-

nın tasarruf edilmesi, nisab tutarını aşması ve bir yıl geçmesi ko-

şullarına bağlıdır.

2. Literatür Taraması

2.1. Bilanço’ yu kullanarak işletmenin sahip olduğu ‚ticarî var-

lıklar‛ ı ve ilgili borçları tespit etmenin yollarını ve metodlarını anlatan

makaleler

1.1.1 Zekâta tâbî tutarların hesaplanmasında Net Çalışma

Sermayesi yaklaşımı ve Net Öz kaynak yaklaşımı: Kavramsal bir

mukayese ve uygulama

1.1.2 Selangor (Malezya’nın bir eyaleti) Zekât Merkezinde İş-

letme zekâtının belirlenmesi: Teori ve uygulama arasında

1.1.3 Malezya’da hükümet bağlantılı şirketlerde işletme

zekâtı rehberinin finansal raporlama açısından değerlendirilmesi

2.2. Ticari varlıkların hangi değerle değerlenmesinin uygun ola-

cağını tartışan makaleler

2.2.1. İşletme zekâtının belirlenmesinde carî değerle tarihî

maliyet değerinin karşılaştırmalı analizi: Malezya örneği

2.2.2. Zekât ve muhasebe değerleme modeli

2.3. Vergi zekât ilişkisini inceleyen makaleler

2.3.1. İşletme zekâtı ile Malezya’da işletme kazancı üzerin-

den alınan vergilerin teknik mukayesesi

2.4. Zekât Muhasebesi konusunda yayınlanmış standartlar

2.4.1. İslâmî Finansal Kuruluşlar Muhasebe ve Denetim

Standartları Örgütü (AAOIFI) ‘nün standartları

2.4.2. Malezya Muhasebe Standartları Kurulu’nun Teknik

Duyuruları

AAOIFI’nin standartları islâmî finansal kuruluşlar için dü-

zenlemeler yapar, bu nedenle diğer işletmeleri kapsamaz. Malezya


muhasebe standartları kurulu duyuruları ise genel olarak her sek-

tördeki işletmeleri kapsar1.

3. Zekâta Tâbî Ticarî Varlıkların Bilanço Üzerinden Tespit

Edilmesi

Malezya’da 2000 yılı öncesinde zekât hesaplamada kâr zarar

yaklaşımını benimsemiş ancak daha sonra bilanço yaklaşımına ge-

çilmiştir. İlke olarak şirketin kazancı zekât hesaplamasında kıstas

olarak kullanılamaz2.

İşletmenin bilançosundan zekâta tâbî ticarî varlıklarının be-

lirlenmesinde iki yöntem kullanılabilir. Bunları ‚Net çalışma ser-

mayesi yaklaşımı‛ ve ‚ Net öz kaynak yaklaşımı‛ olarak adlandı-

rabiliriz.

Net çalışma sermayesi (veya net işletme sermayesi) işletme-

nin dönen varlıklarından kısa süreli (bir yıldan az) borçlarının dü-

şülmesiyle bulunur. Adında sermaye sözcüğü bulunsa da aslında

net bir varlık tutarını ifade eder.

Ancak el-Badawi & Al Sultan (1992) net çalışma sermayesi

kavramının teolojik anlamdaki ‚ Büyüyen Sermaye (Growing Ca-

pital)‛ kavramı ile tam olarak çakışmadığını ileri sürerek aşağıdaki

düzeltmenin yapılması gerektiğini ileri sürmektedir :3

Bilanço Tarihindeki Net Çalışma Sermayesi

Artı (+) Duran Varlıkların finansmanında kullanılan kısa sü-

reli borçlar + Uzun vadeli Borçların geri ödenmesinde kullanılan

1 Adnan Muhammad Akhyar & Bakar Nur Barizah, ‚Accounting treat-

ment for corporate zakat : a critical review‛, International Journal of Islamic

and Middle Eastern Finance and Management, 2009, s.35 2 Awang, Rohila & Abdul Rahman Rashidah, ‚Assessing Business Zakat

at Pusat Zakat Selangor: Between theory and Practice‛. National

Accounting Research Journal. 2003, s. 37. 3 el-Badawi, Mohamed H. & Al-Sultan, Sultan M., ‚Net Working Capital

versus Net Owner’s Equity Approaches to Computing Zakatable Amo-

unt : A Conceptual Comparison and Application‛, The American Journal of

Islamic Social Sciences, 1992, s. 75.


kısa süreli Borçlar + Sermayenin azaltılması amacıyla kullanılan

kısa süreli borçlar

Eksi (-) Dönen Varlıkları4 finanse etmek için kullanılmış

uzun vadeli borçlar = Büyüyen (Çoğalan) Sermaye

Awang & Mokhtar (2012) makalelerinde verdikleri örnekte

bir üretim işletmesinin dönen varlıkları arasında bulunan ham

madde ve yarı mamul stoklarını net çalışma sermayesine katma-

makta, sadece mamul mal ve ticarî mal stoklarını dahil etmektedir-

ler.

Net öz kaynak yaklaşımında zekâta tâbî ticarî varlıklar tuta-

rı, dönen varlıklara (ticarî varlıklar) yatırılan öz kaynak tutarını

bularak tespit edilmektedir. el-Badawi & Al Sultan (1992) Suudi

Arabistan zekât ajansının bu yöntemi kullandığına işaret ederek

aşağıdaki formülün uygulandığını anlatmaktadırlar :

Bilanço tarihinde işletmenin ödenmiş sermeyesi (+ - varsa or-

taklar cari hesabı). Yıl içinde sermayede meydana gelen değişme-

ler, ‚üzerinden bir yıl geçme‛ kuralı gereği dikkate alınmamakta-

dır.

+ Dağıtılmamış kârlar + her türlü yedekler + dönem kârı (da-

ğıtım öncesi)

- Bilanço tarihindeki net duran varlıklar – Başka bir işletme-

de iştirak – birikmiş zararlar

Awang & Mokhtar (2012) makalelerinde Awang ve Abdul

Rahman’ın (2003) Malezya’da Selangor Zekât Merkezinde yaptık-

ları vaka çalışmasına atıf yaparak Çalışma Sermayesi yaklaşımına

‚Şeria yaklaşımı‛; öz kaynak yaklaşımına da ‚Örfiye veya Büyü-

me modeli‛ adını vermektedirler. Buna Düzeltilmiş Büyüme Ser-

mayesi de denildiğini ifade ederler. Formülleri ise aşağıdaki şekil-

de vermektedirler 5 :

4 Dönen varlıklar, bir yıldan az bir süreyi veya bir yıldan uzun iş

döngüsü olan işletmelerde iş döngüsü süresini kasteden ‚kısa süreli‛

elde bulundurulan varlıklardır. 5 Awang, Rohila Norhamizah & Mokhtar Mohd Zulkifli,‚Comparative

Analysis of Current Values and Historical Cost in Business Zakat As-


Çalışma Sermayesi Modeli:

Toplam Zekât Yükümlülüğü = Dönen Varlıklar – Kısa Süreli

Borçlar (+ -) Düzeltmeler

Büyüme Modeli (Growth Model):

Toplam Zekât Yükümlülüğü = Öz kaynaklar – Duran Var-

lıklar – (+ -) Düzeltmeler

4. Zekâta Tâbî Ticarî Varlıkların Değerlerinin Belirlenmesi

Zekâta tâbî varlıklar arasında bulunan ticarî mal stokları,

muhasebe standartlarına göre dönem sonlarında, maliyet değeriy-

le veya maliyet ile piyasa değerinden hangisi düşükse o değerle

değerlenmiş olarak açıklanırlar.

Ancak stokların carî değerleriyle değerlenmesi de mümkün-

dür. Zekâta tâbî ticarî malların değerlemesi konusunda carî değe-

rin kullanılması savunulmaktadır. Fıkıh uzmanlarının büyük ço-

ğunluğu, fiziksel varlıkların değerlemesinde zekâtın doğduğu za-

manda geçerli olan piyasa değerinin kullanılması konusunda mu-

tabıktırlar 6. Bu durumda bilançoda açıklanan bilgilerin düzeltil-

mesi gerekecektir.

Malezya Muhasebe Standartları Kurulu (MASB) yayınladığı

teknik duyuruda pratik bir yol seçmiş ve ‚Zekât hesaplamasının

yapıldığı tarihteki zekâta tâbî varlıklar ile ilgili borçlar, finansal

tablolar hazırlanırken hangi değerle ölçülmüşse aynı değerler alı-

nır7‛demiştir.

Diğer bir yol da zekât tutarının belirlenmesi için, ilgili varlık-

ların güncel koşullara göre ölçümlenmeleridir, bunların tarihî du-

rumuna göre değil. Bu nedenle zekâtla ilgili bilgileri de üretebil-

mek için firmalar ilgili varlıklarını belirli aralıklarla yeniden değer-

sessment : An Evidence from Malaysia‛, International Journal of Business

and Social Science, 2012, s. 289. 6 s.a.g.m., s. 288. 7 Malaysian Accounting Standards Board, Accounting for Zakat on

Business, Technical Release i-1. 2006, paragraf 14.


lemeleri konusunda teşvik edilmelidir. Bu durumda ortaklarına

zekâtla ilgili bilgiler de raporlamak isteyen işletmeler belirli varlık-

ların hem tarihî maliyetini hem de piyasa satış değerlerini izlemek

durumda kalacaklardır8.

Varlığın piyasa değerinin maliyet değerinden yüksek olması

halinde henüz gerçekleşmemiş bir değer (kazanç) de zekât matra-

hına eklenmiş olacaktır. Bu gerçekleşmemiş değer (kazanç); varlık

satılmadan duruyorsa, bir sonraki değerleme sırasında piyasa fiya-

tının düşmesi halinde ortadan kalkabilecek ve daha önce bu değer

üzerinden hesaplanan zekât, olmayan bir değeri de içermiş bulu-

nacaktır. Burada Yusuf el–Karadâvî’nin İslâm Hukukunda Zekât

kitabında İbn Abbas şöyle diyordu diye aktardığı görüş konumuz-

la çok yakından ilgilidir. ‚Malı satıncaya kadar üzerinde zekât va-

cip olarak devam ettiği halde beklemenin bir sakıncası yoktur.

Bekletmekten maksat fiilen satışın gerçekleşmesini beklemektir.

Eşyanın satıldığı gerçek fiyatla kıymetlendirmenin (değerlemenin)

yapıldığından kesinlikle emin olmak için fiilen satışa kadar bekle-

nir‛9. İşte tam bizim değindiğimiz gerçekleşme kaygısı burada or-

taya çıkmaktadır. Gerçekleşmenin vuku bulması beklenmektedir.

İslâmî Finansal Kuruluşlar için Muhasebe ve Denetim Stan-

dartları Teşkilatı (AAOIFI) 35 numaralı islâm hukuku standardı 10

‚dönen varlıklar arasında bulunan emtia (ticaret malı)‛ başlığı al-

tında bu varlıkların bulundukları şekliyle veya işlendikten sonra

satılacak olmasının farketmeyeceğini ifade etmektedir (5/2/1). Bu

durumda devam eden işler, yarı mamuller ve hammaddeler de

zekâta tâbî mallar kapsamında sayılmaktadır. Ticaret mallarının

piyasa satış değeri (selling market price) ile değerleneceği vurgu-

lanarak, piyasa veya maliyet değerinden düşük olanla değerleme-

8 Ahmed, Essia Reis & Bin Affin Ku Halim & Al Abdullah Tariq T. Y., &

Zuqebah Ahmed, ‚Zakat and Accounting Valuation Model‛. Journal of

Reviews on Global Economics, 2016, s. 20. 9 Yusuf el-Karadâvî, İslâm Hukukunda Zekât, Kayıhan Yayınevi,

İstanbul,1984, s. 346. 10 AAOIFI, Shari’a Standards for Islamic Financial Institutions, Sharia Stan-

dard No: 35 Zakah, 2015, s .869-904.


ye izin vermemektedir (5/2/2). Ancak piyasa değerinin tespit edil-

mesinin son derece güç olması halinde maliyet değerinin kullanı-

labileceği ifade edilmektedir. Zekâtın tahakkuk ettirildiği tarihle

ödendiği tarih arasında bir fiyat değişikliği olması halinde, tahak-

kuk tarihindeki fiyatın esas alınacağı söylenmektedir (5/2/2).

AAOIFI Zekât Standardında (5/2/2) piyasa veya maliyet de-

ğerinden düşük olanla değerlemeye izin vermemesi eleştirilebilir.

Maliyet değerinin piyasa değerinden düşük olması halinde piyasa

değeri yaklaşımına göre bunun, yani maliyet değerinin alınması-

nın, kabul edilmemesi anlaşılabilir ancak piyasa değerinin maliyet

değerinden düşük olması halinde, piyasa değerinin kabul edilmesi

gerekirdi. Çünkü piyasa değerinin maliyetin altına düşmesi piyasa

koşullarının bozulmuş olma ihtimali yanında malın modasının

geçmesi, işlevini yitirmesi veya hasar görmesi sonucu ortaya çıkan

bir durumdur. Nitekim paragraf 5/2/6/2 de stokta bulunan emtia-

nın kusurlu olmasında bile piyasa satış fiyatından değerleneceği

ifade edilmektedir.

Bu noktada zekâta tâbî malların büyümeye müsait olması

şartı da dikkatimizi çekmektedir. Yunus Vehbi Yavuz, İslâm’da

Zekât Müessesesi kitabında ‚Zekâtın ifade ettiği mana büyümek-

tir. Buna binaen, büyüme imkanından mahrum bulunan mallar-

dan zekât vermek gerekmez. Malın büyüme ve gelişmesi de ya ti-

caret yoluyla veya hayvanlarda üretilmek suretiyle olur. Ticaret

yapmaya, büyüme ve işlemeye müsait olmayan mallardan zekât

vermek gerekmez‛demektedir11. Yine zekâta Kur’ân’dan delil bah-

sinde Bakara suresi 267. Ayete atıf yapılarak, bu ayetteki ‚ke-

sebtüm‛=kazandıklarınız ifadesinden kastedilen şey ticaret malla-

rıdır, ‚Fahrettin Er-Razi de -kazandıklarınız- ifadesinden kastedi-

len şeyin ticaret olduğunu söylüyorlar‛ denilmektedir12. Kıyastan

delil başlığı altında da, ‚Kıyastan delil ticaret mallarında büyüme

ve gelişmenin amaçlanmış bulunmasıdır‛ açıklaması vardır13.Bu

11 Yunus Vehbi Yavuz, İslâm’da Zekât Müessesesi, 6. Baskı, Feyiz Yayınları,

Bursa, 2008, s. 154. 12 s.a.g.e., s. 285. 13 s.a.g.e., s. 287.


açıklamalara muhasebe açısından bakınca, ana mal (değeri) ile ka-

zancın birlikte mi yoksa sadece kazanç mı kastedildiği konusunda

kuşkuya düşülmesi mümkündür. Nitekim Karadâvî, ‚İbn Rüşd

bazı fakihlerin şöyle dediğini zikretmektedir‛ diye atıf yaparak şu

görüşe yer vermektedir: ‚Ya fiyatlar düşer ve tacir, satın aldığı fi-

yatla (maliyet) eşyanın kıymetlendirilmesinden zarar görür, ya da

fiyatlar yükselir ve bu görüşe göre kâr dışında zekât sadece kapital

(ana mal) dan alınır14.

5. Zekât Vergi Karşılaştırması

Vergiler kazanç, tüketim ve varlıklar üzerinden alınabilir.

Tek kişinin sahip olduğu işletmelerde ve ortaklıklarda, işletmeler

elde ettikleri kâr üzerinden vergi ödemezler ancak sahip veya or-

taklar kârdan kendilerine düşen pay üzerinden gelir vergisi öder-

ler. Sermaye şirketleri (Limited ve Anonim Şirket) ise kazançları

üzerinden kurumlar vergisi öderler. Vergi sonrası kazançtan elde

edilen paylar ise belirli düzenlemeler çerçevesinde pay sahibinin

gelir vergisine tâbî tabi kazançları arasında yerini alır. İşletmeler

bir tür tüketim vergisi olan katma değer vergisinin de yükümlü-

südürler ancak bu vergi yükü büyük ölçüde geri alınır, katma de-

ğer vergisinin finansman yükü ise işletmenin üzerindedir.

Konuya zekât açısından bakıldığında işletmenin kazancı

üzerinden zekât söz konusu olmazken, işletmenin sahip olduğu

net çalışma (işletme) sermayesi üzerinden zekât hesaplanması ve

doğan zekâtın ortaklara paylaştırılması söz konusudur. İşletmeye

sahip olan müslüman kişiler, işletmenin belirli varlıklarından be-

lirli borçları düşüldükten sonra kalandan (düzeltilmiş net işletme

sermayesi) payına düşen tutar üzerinden zekât öderler.

Zekât bireysel bir ibadettir. Bununla beraber bir ortaklık iş-

letmesinde ortakların mal varlıkları ayrı ayrı zekât nisabını15 sağ-

lamıyorken, birlikte ele alındığında nisabı sağlayabilir. Bu durum-

14 Karadâvî, a.g.e., s. 346. 15 Nisab; zekâtın doğması için gerekli olan asgarî varlık tutarıdır. Ticaret

mallarının kıymeti, 200 dirhem gümüş veya 20 miskal altına eşit

olduğunda nisaba ulaşmış sayılır.


da işletme ortakları zekât mükellefi olurlar. İşletmenin mal varlığı

bir bütün halinde ele alınmadığı takdirde (her bir ortağın payı ni-

sabın altında kalırsa) zekât yükümlülüğünden kaçınılma ihtimali

ortaya çıkar. Nitekim hadis kitaplarında ortaklık mallarının ayrıl-

madan bir bütün olarak zekâta tâbî tutulduğu görülmektedir16.

1985 yılında Kuveyt’te yapılan zekât konferansında da şirkete ait

net dönen varlıklarına dayalı olarak belirlenmesi kabul edilmiştir.

Belirlenen zekât kendileri zekât yükümlülüğünü yerine getirecek

olan sahipler (ortaklar) arasında paylaştırılır17.

Finansal raporlama açısından bakıldığında gelir veya ku-

rumlar vergisi işletmenin gelir tablosunda açıklanan bilgilere da-

yandığı halde, zekât işletmenin bilançosu yani mâlî durum tablo-

sunda açıklanan bilgilere dayanır. İşletme artı çalışma (işletme)

sermayesine sahip olduğu sürece, o dönemde faaliyet sonucu kâr

ya da zarar açıklamış olmasına bakılmaksızın, sahip veya sahipler

zekât ödemek durumundadır18.

Bir müslüman gerçek kişi sahibi veya ortağı bulunduğu iş-

letmenin ‚düzeltilmiş net işletme (çalışma) sermayesi‛nden payı-

na düşen üzerinden koşulsuz zekât yükümlüsü olurken o işletme-

den elde ettiği kazanç üzerinden ‚tasarruf‛ ve ‚bir yıl geçme‛ ko-

şuluyla zekât yükümlüsü olmaktadır. Her ikisi de belirli varlıklara

sahip olunmasını gerektirmekte.

Vergi açısından bakıldığında ise gerek işletme gerek de sahi-

bi olan gerçek kişiler varlıklar üzerinden değil kazanç üzerinden

vergilendirilmekte, tasarruf koşulu bulunmamaktadır.

İşletmeler için vergisel kazancın belirlenmesinde uygulanan

yasa ve kurallar ile finansal raporlama için ticarî kazancı belirle-

16 Ayhan Yatbaz, ‚Faizsiz Finansal Kuruluşlarda Zekât, Zekât Fonu ve

Zekât Muhasebesi‛, International Journal of Islamic Economics and finance

Studies,2015, s. 114. 17 s.a.g.m., s. 120. 18 Awang, Rohila & Mokhtar Mohd Zulkifli, ‚Technical Comparison

between Business Zakat and Tax on Business income in Malaysia‛.

Malaysian Accounting Review, 2011, s. 16.


mekte uyguladıkları standartlar birbirinden farklıdır. Zekât ama-

cıyla finansal raporlama amacıyla yayımlanan bilanço üzerinde

bazı düzeltmeler yapılarak zekâta tâbî varlıkları ve değerlerini

tespit etmek daha uygun olacaktır.

Bazı ülkelerin vergi yasalarında kişilere, ödedikleri zekâtları

vergi beyannamelerinde açıklayarak ya matrahtan ya da ödenecek

vergi tutarından düşme imkanı sağlanmıştır.

Zekât yükümlülüklerini yerine getirmek isteyen pay sahiple-

ri zekât tutarlarını hesaplayabilmek için işletmenin kendilerine

sunacağı bazı finansal bilgilere ihtiyaç duyarlar. Bunun için işlet-

melerin faaliyet raporlarını hazırlarken zekât matrahını bulmaya

imkân sağlayacak şekilde bilgi sunmaları yararlı olacaktır19. Buna

örnek olarak A.B.D.’de faaliyet gösteren bir varlık yönetim şirke-

ti’nin uygulaması gösterilebilir. ‚Azzad Asset Management‛ şirke-

ti20 müşterilerine ‚Zakah and Purification Statement for Your Az-

zad Account(s)‛ başlığı ile Zekât ve Arınma Tablosu sunmaktadır.

Shehatah Hussain Hussain de internete koyduğu sunumu-

nun üçüncü bölümünde ‚Zekât Muhasebesi Tabloları‛ konusunu

işlemiş ve örnekler vermiştir. Bunların arasında. ‚Ticarî ve En-

düstriyel varlık (servet) için zekât muhasebe tablosu‛ önerisi var-

dır21.

Malezya’daki Kamu iktisadî teşebbüsleri (sahipliği devlete

ait)’nin faaliyet raporları incelenerek yapılan bir araştırmada, Ma-

lezya Muhasebe Standartları Kurulu’nun işletmelerde zekât mu-

hasebesi ile ilgili duyurusuna ne kadar uyulduğuna bakılmıştır22.

19 Ayhan Yatbaz, s.a.g.m., s.115. 20 www.azzad.net & www.azzadfunds.com 21 Shehatah Hussain Hussain, A Guide to Zakat Accounting,

www.darelmashora.com, s. 48 – 52. 22 Abdullah Abdul Aziz Ibrahim Abdullah & Bin Abdul Kadir Mohd

Rizuan & Syed Adwam Wafa Syed Mohd Ghazali, ‚Assessing Financial

Reporting on adopting Business Zakat Guidelines on Malaysian

Government Linked Companies‛, International Journal of Business and

Social Science. 2012, s. 227.

http://www.azzad.net/

http://www.azzadfunds.com/

http://www.darelmashora.com/


Ulaşılan kanaat yıllık rapordan alınan finansal bilgilerin zekât he-

saplaması için yeterli olmadığı yönündedir. Hangi açıklamaların

yapılacağına dair kılavuzlar (MASB duyurusu) bulunduğu halde

bunlara uyulmadığı görülmüştür. Duyuru ile yapılan düzenleme-

nin standartlar ile olduğu kadar ağırlığı olmadığı vurgulanmıştır.

6. Ticaret Malına Zekâtın İşletme Açısından Ekonomik

Analizi

İşletme, kendi kişiliği ile zekât mükellefi olmamakla birlikte,

işletmenin ticarî varlıkları üzerindeki hakları nedeniyle sahip veya

sahipler için bu varlıkları üzerinden zekât yükümlülüğü doğmak-

tadır. Zekât yükümlülüğü kâr üzerinden değil servet üzerinden

doğduğu için işletme zarar etmiş bile olsa işletmenin elinde mev-

cut olan zekâta tâbî varlıklar üzerinden hesaplanan zekâtı sahip

veya ortaklar payları oranında ödemek durumundadırlar.

Dolayısıyla zekât işletmenin bir gideri değildir. Malezya

Muhasebe Standartları Kurulu’nun TR i-1 nolu duyurusunun 5 no-

lu paragrafında bir işletmenin ilgili varlıkları üzerinden zekât

ödemesi halinde bu tutarın gider olarak tanınacağı ve gider tablo-

suna yansıtılacağı söylenmektedir. AAOIFI’nin 9 numaralı Finan-

sal Muhasebe Standardında da ‚faaliyet dışı gider‛ olarak kabul

edileceği ifadesi vardır. Ancak ilgili ülke yasalarında islâm banka-

sına zekât yükümlülüğü konulduğu veya bankanın ortaklar genel

kurulunda veya lisans ve yönetmeliklerinde böyle bir hüküm ol-

duğu durumlarda bunun söz konusu olacağı koşulu vardır (2/2/1).

Ortaklar veya hesap sahipleri adına vekaleten ödenen zekât bir

sonraki paragrafta (2/2/2) düzenlenmiştir.

Muhammad Akhyar Adnan ve Nur Barizah Abu Bakar, ma-

kalelerinde zekâtın gider olamayacağını ayrıntılı olarak anlatmış-

lardır23.

Doğan zekât yükümlülüğü ancak işletme sahiplerinin vekili

sıfatıyla işletme tarafından ödenir. Bu durum şirket ana sözleşme-

sinde yazılması veya ortaklar genel kurulu kararıyla olabilir. Bir

23 Adnan Muhammad Akhyar & Bakar Nur Barizah, a.g.m., s. 37.


işletme sahiplerinin tümü için veya bazıları için bu vekaleti kabul

ettiğinde ödenmesi gereken tutar kadar nakit fon bulundurmak

zorundadır24. Ortaklar adına ödenen zekât payları oranında otak-

ların cari hesabına borç olarak kaydedilir. Sermaye şirketlerinde

tüm ortaklar kabul etmesi halinde dağıtılacak kârlar hesabına borç

kaydedilerek yapılabilir ancak bir kısmı için olacaksa sorunlar çı-

kabilir.

Ticarî malların zekâtında ‚büyüme-çoğalma‛ özelliği aran-

makta ve satmak amacıyla elde bulundurulan mallarda da bu

özelliğin bulunduğu varsayılmaktadır. Satmak amacıyla elde bu-

lundurulan fakat birden fazla zekât dönemi elde kalan mallar üze-

rinden zekât ödenecek, bir de sonunda bu mallar zararına satıla-

cak olursa doğmamış / gerçekleşmemiş bir değer üzerinden zekât

ödenmiş olacaktır.

‚Zekât dönemi‛, varlığın edinilmesinden ve nisab tutarını

aşmasından sonra bir ay yılı süre geçmesidir (Hawl). İşletmelerde

genel kabul gören muhasebe dönemi bir takvim yılıdır (güneş yılı

veya ay yılı). Zekât açısından yıldan kastedilen kamerî (ay) yıl

olup güneş yılı değildir. Bilanço üzerinden tespit edilen «Ticarî

Mallar», güneş yılına göre tespit edildiği için oralarda % 2.5 yerine

% 2.577 olarak alınır.

Zekât yükümlülüğünün hesaplanmasında önemli olan mu-

hasebe dönemi başında ve sonundaki bakiyelerdir. Dönem içinde

nisab açısından düşüşler / azalışlar ihmal edilir. Bu birinci zekât

konferansında Hanefî ekolünün görüşüdür25. Ebû Hanife’ye göre;

nisab miktarı maldan zekât vermenin farz olması için yılın iki tara-

fında, yani başında ve sonunda nisabın tamam olması şart olup yıl

içindeki iniş çıkışlar muteber değildir. Şâfiîlere göre; mal yılın ba-

şında nisaba ulaşsa, sonra yıl içinde noksanlaşsa, daha sonra yine

nisab tamamlansa önceki günler için zekât vermesi gerekmez, bel-

ki tamamlandığı andan itibaren yeniden bir yıllık zamanın geçme-

24 AAOIFI, Shari’ah Standard No:35, s. 871. 25 AAOIFI, Accounting, Auditing and Governance Standards, s. 350.


si gerekir26. İşletmedeki ticarî varlığın hicrî yılbaşı ve hicrî yıl so-

nunda tespiti yerine yıl ortalamasının alınması daha makul bir yol

olarak değerlendirilebilir. Dönem başı ve dönem sonu bakiyelerini

almak, kötü niyetle manipule edilmeye müsait olduğundan yıllık

ortalama alınması daha makul bir yol olarak düşünülebilir.

7. Sonuç

Bu tebliğde zekât muhasebesi başlığı altında işletmelerin sa-

hip olduğu zekâta tâbî ticarî varlıklarının türlerinin ve değerleri-

nin belirlenmesi konusunda mevcut olan yazın incelenmiş ve te-

mel noktalar ortaya konulmuştur.

Fıkıh uzmanları açısından üzerinde düşünülmesi gereken

sorunlar olduğu kanaatine ulaşılmıştır. Ticarî malların zekâta tâbî

olmasında dayanılan ‚kesebtüm=kazandıklarınız‛ ifadesinden ti-

carî malların ana mal (değeri) ile üzerinden elde edilen kazancın

birlikte mi yoksa sadece kazancın mı anlaşılacağı üzerinde yeni-

den düşünülebilir.

Özellikle de ticarî malların değerlemesinde piyasa değeri

alındığında gerçekleşmemiş (belki de gerçekleşmeyecek) kazanç

tutarının da varlığın değeri içinde zekât matrahına girmiş olduğu

önemli bir konu. Zekâtla ilgili hükümlerde zekâtı alanlardan yana

bir tavır olması ahlâkî açıdan güzel olmakla birlikte ekonomik açı-

dan işletme ve sahipleri tarafından da bakılmasının adil olacağı

öne sürülebilir.

Ticarî malların gerek nisab bakımından gerekse değerlerinin

belirlenmesi açısından dönem başı ve dönem sonu tutarları yerine

ortalama tutarların alınması da adil bir yöntem olarak önerilebilir.

Ticaret yasasında da olabilir ancak daha pratik bir yol olarak

şirketler kurulurken hazırlanan ana sözleşmeye, işletmenin ‚dü-

zeltilmiş net işletme sermayesi‛ ile ilgili bilgilerin her yıl sonunda

açıklanması koşulu konulması, müslüman ortakların dini yüküm-

lülüklerini yerine getirmesi için faydalı olacaktır. Ana sözleşmede

26 Yavuz, a.g.e., s. 157.


bulunmasa bile ortaklar genel kurulunda ortakların böyle bir tale-

bi şirketin yönetim kurulu tarafından yerine getirilecektir.


Kaynaklar

AAOIFI, Shari’a Standards for Islamic Financial Institutions, Sharia

Standard No: 35 Zakah, 2015

AAOIFI, Accounting, Auditing and Governance Standards, Finan-

cial Accounting Standard No: 9 Zakah. 2015

Azzad Asset Management, www.azzad.net &

www.azzadfunds.com

Abdullah Abdul Aziz Ibrahim Abdullah & Bin Abdul Kadir

Mohd Rizuan & Syed Adwam Wafa Syed Mohd Ghazali, ‚Assessing

Financial Reporting on adopting Business Zakat Guidelines on Ma-

laysian Government Linked Companies‛, International Journal of Busi-

ness and Social Science. 2012, s.220-229

Adnan Muhammad Akhyar & Bakar Nur Barizah, ‚Accounting

treatment for corporate zakat: a critical review‛, International Journal of

Islamic and Middle Eastern Finance and Management. 2009, s.32-45

Ahmed, Essia Reis & Bin Affin Ku Halim & Al Abdullah Tariq

T. Y., & Zuqebah Ahmed, ‚Zakat and Accounting Valuation Model‛.

Journal of Reviews on Global Economics, 2016, s.16-24

Awang, Rohila & Mokhtar Mohd Zulkifli, ‚Technical Compari-

son between Business Zakat and Tax on Business income in Malay-

sia‛. Malaysian Accounting Review, 2011, s.13-25

Awang, Rohila Norhamizah & Mokhtar Mohd Zulkifli. ‚Com-

parative Analysis of Current Values and Historical Cost in Business

Zakat Assessment: An Evidence from Malaysia.‛ International Journal

of Business and Social Science, 2012, s.286-298

Awang, Rohila & Abdul Rahman Rashidah, ‚Assessing Busi-

ness Zakat at Pusat Zakat Selangor: Between theory and Practice‛.

National Accounting Research Journal. 2003, s.33-48

el-Badawi, Mohamed H. & Al-Sultan, Sultan M. ‚Net Working

Capital versus Net Owner’s Equity Approaches to Computing Zaka-

table Amount: A Conceptual Comparison and Application‛. The Ame-

rican Journal of Islamic Social Sciences. 1992, s.69-85

http://www.azzad.net/

http://www.azzadfunds.com/


Karadâvî, Yusuf. İslâm Hukukunda Zekât. Kayıhan Yayınları. İs-

tanbul: 1984

Shehatah Hussain Hussain. A Guide to Zakat Accounting,

www.darelmashora.com

Malaysian Accounting Standards Board, Accounting for Zakat on

Business, Technical Release i-1. 2006

Malaysian Accounting Standards Board, Presentation of Financial

Statements of Islamic Financial Institutions, Technical Release i-3. 2009

Yatbaz, Ayhan. Faizsiz Finansal Kuruluşlarda Zekât, Zekât Fo-

nu ve Zekât Muhasebesi, International Journal of Islamic Economics and

finance Studies, 2015,s.113-139.

Yavuz,Yunus Vehbi. İslâm’da Zekât Müessesesi, Feyiz Yayınları.

İstanbul: 2008.

Documents

ZEKÂT UYGULAMALARIisamveri.org/pdfdrg/G00202/2017/2017_SENSOYN.pdf · piyasa satış değeri (selling market price) ile değerleneceği vurgu-lanarak, piyasa veya maliyet değerinden