ZESPÓŁ

NADPOBUDLIWOŚCI

PSYCHORUCHOWEJ

mgr DOROTA OMYŁA

Trochę terminologii:

Międzynarodowa Klasyfikacja ICD – 10 określa ADHD jako zespół nadpobudliwości

ruchowej (zaburzenia hiperkinetyczne F 90).

F 90. zaburzenia hiperkinetyczne (zespoły nadpobudliwości ruchowej) F 90.0. zaburzenie aktywności i uwagi F 90.1. hiperkinetyczne zaburzenia

zachowania

F.90.8. inne zaburzenia hiperkinetyczne

F 90.9. zaburzenia hiperkinetyczne,

nieokreślone.

Według obowiązującej Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, ang. International

Classification of Diseases, Światowej Organizacji Zdrowia w ICD-10 używa się określenia

„zespół hiperkinetyczny” - ang. Hyperkinetic Disorder. F90 - Zaburzenia hiperkinetyczne

(zespoły nadpobudliwości ruchowej).

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest polską historyczną nazwą tego zaburzenia.

Trochę terminologii: Posługujemy się również klasyfikacją zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa

Psychiatrycznego DSM-IV, która wprowadziła pojęcie pod nazwą – zespół nadpobudliwości

psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi – ADHD (od ang. Attention-Deficit

Hyperactivitic Disorder), zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem

uwagi, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z brakiem koncentracji uwagi

pobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami równowagi. Odpowiednikiem tego w Polsce

jest stosowanie nazwy „zespół nadpobudliwości psychoruchowej”.

Odmianą ADHD jest ADD (ang. Attention-Deficit Disorder, czyli zaburzenie objawiające

się deficytem uwagi), gdzie nadpobudliwość nie występuje, typowe zwłaszcza u osób

dorosłych.

Dla trafnej diagnozy zaburzenia, symptomy muszą pojawić się na stosunkowo wczesnym

etapie rozwoju dziecka, pomiędzy szóstym a dwunastym rokiem życia i utrzymywać się

przynajmniej przez pół roku. U dzieci w wieku szkolnym zaburzenia koncentracji uwagi

związane z ADHD często prowadzi do obniżania się wyników w nauce.

Przy stosowaniu kryteriów DSM-IV zaburzenia związane z ADHD diagnozuje się

u ok. 6–7% dzieci. Z kolei przy stosowaniu kryteriów ICD-10 odsetek ten wynosi 1–2%.

Zaburzenie to często trudno jest odróżnić od wielu innych schorzeń, a także

od wysokiej aktywności dziecka mieszczącej się jednak w normie rozwojowej.

KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ICD10

Według ICD-10 rozpoznanie zaburzeń hiperkinetycznych wymaga wyraźnego stwierdzenia

nieprawidłowego nasilenia zaburzeń uwagi, nadmiernej aktywności i niepokoju, które wzmagają

się w różnych sytuacjach i utrzymują się w czasie, a które nie są spowodowane przez inne

zaburzenia, takie jak autyzm i zaburzenia afektywne.

F90 Zaburzenia hiperkinetyczne. Grupa zaburzeń charakteryzujących się wczesnym początkiem

(zazwyczaj w okresie pierwszych pięciu lat życia), brakiem wytrwałości w realizacji zadań

wymagających zaangażowania poznawczego, tendencją do przechodzenia od jednej aktywności

do drugiej bez ukończenia żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo kontrolowaną, nadmierną

aktywnością. Mogą występować inne nieprawidłowości. Dzieci z zaburzeniami hiperkinetycznymi

są często lekkomyślne i impulsywne, skłonne do wypadków. Popadają w kłopoty z dyscypliną

raczej z powodu bezmyślnego łamania zasad, niż z powodu przemyślanego nieposłuszeństwa.

Ich stosunki z dorosłymi są często pozbawione dystansu, brak im normalnej ostrożności i rezerwy.

Są niepopularne wśród innych dzieci i mogą być izolowane. Często pojawia się osłabienie funkcji

poznawczych i specyficzne opóźnienia zarówno w rozwoju ruchów, jak i mowy.

Wtórne komplikacje obejmują zachowania aspołeczne oraz niską ocenę własnej wartości.

Nie obejmuje: zaburzenia lękowe (F41.) zaburzenia nastroju [afektywne] (F30–F39) całościowe

zaburzenia rozwojowe (F84.) schizofrenia (F20.)

1. BRAK UWAGICo najmniej 6 z następujących objawów braku uwagi utrzymywało się przez co najmniej 6 miesięcy

w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnych z poziomem rozwoju dziecka:

1. częste niezwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub częste beztroskie błędy w pracy szkolnej,

pracy lub w innych okolicznościach.

2. częste niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach związanych z zabawą.

3. często wydaje się nie słyszeć co zostało do niego (do niej) powiedziane.

4. częste niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji albo w kończeniu pracy szkolnej, pomocy

w domu lub obowiązków w miejscu pracy (ale nie z powodu zachowania opozycyjnego,

ani niezrozumienia poleceń).

5. często upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności.

6. częste unikanie lub silna niechęć do takich zadań, jak praca domowa wymagająca wytrwałego wysiłku

umysłowego.

7. częste gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności, jak wyposażenie szkolne,

ołówki, książki, zabawki lub narzędzia.

8. często łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce.

9. częste zapominanie w toku codziennej aktywności.

2. NADMIERNA AKTYWNOŚĆ

Co najmniej trzy z następujących objawów nadmiernej aktywności

utrzymywały się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym

do nieprzystosowania lub niezgodny z poziomem rozwoju dziecka:

1. często niespokojnie porusza rękoma lub stopami, albo wierci się na krześle.

2. opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach, w których oczekiwane

jest utrzymanie pozycji siedzącej.

3. często nadmierne rozbieganie lub wtrącanie się w sytuacjach, w których jest

to niewłaściwe (w wieku młodzieńczym lub u dorosłych może występować

jedynie poczucie niepokoju).

4. często przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania spokoju

w czasie wypoczynku.

5. przejawia utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej, praktycznie

nie modyfikowany przez społeczny kontekst i oczekiwania.

3. IMPULSYWNOŚĆ

Co najmniej jeden z następujących objawów impulsywności utrzymywał się

przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania

lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka:

1. często udziela odpowiedzi zanim pytanie jest dokończone.

2. często nie umie czekać w kolejce lub doczekać się swej rundy w grach

lub innych sytuacjach grupowych.

3. często przerywa lub przeszkadza innym (np.: wtrąca się do rozmów lub gier

innych osób).

4. często wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia ograniczeń społecznych.

4. POCZĄTEK ZABURZENIA - NIE PÓŹNIEJ NIŻ W WIEKU 7 LAT

5. CAŁOŚCIOWOŚĆ

Kryteria są spełnione w więcej niż jednej sytuacji, np.: połączenie braku uwagi i nadaktywność

występujące i w szkole i w domu lub zarówno w szkole, jak i w innych okolicznościach, gdzie

dzieci są obserwowane (potwierdzenie takiej sytuacyjnej rozpiętości zwykle będzie wymagało

informacji z więcej niż jednego źródła, relacje rodziców na temat zachowania w klasie mogą

okazać się niewystarczające).

6. OBJAWY 1-3 POWODUJĄ ISTOTNE KLINICZNIE CIERPIENIE LUBUPOŚLEDZENIE W ZAKRESIE FUNKCJONOWANIA SPOŁECZNEGO,SZKOLNEGO LUB ZAWODOWEGO

7. ZABURZENIE NIE SPEŁNIA KRYTERIÓW CAŁOŚCIOWYCH ZABURZEŃ

ROZWOJOWYCH, EPIZODU MANIAKALNEGO, EPIZODU DEPRESYJNEGO, ANI

ZABURZEŃ LĘKOWYCH.

https://www.csioz.gov.pl/fileadmin/user_upload/Wytyczne/statystyka/icd10tomi_56a8f5a554a18.pdf

ADHD

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zaburzenie hiperkinetyczne

mające trzy grupy objawów:

Nadruchliwość

Zaburzenia koncentracji uwagi

Nadmierna impulsywność

Nadmierna impulsywność

Nieumiejętność zahamowania reakcji

Problemy z zaplanowaniem pracy

Nieumiejętność przewidywania konsekwencji zachowania

Przerywanie/przeszkadzanie innym

Kłopoty z czekaniem na swoją kolej

Wyrywanie się do odpowiedzi nim pytanie zostanie zadane w całości

Częste wtrącanie się do rozmowy

Brak umiejętności zaplanowania swojej pracy

Przypadkowe, nieumyślne niszczenie rzeczy

Trudności w czekaniu na nagrodę

Typowe słowa: JUŻ, ZARAZ

Nadmierna impulsywność = brak zdolności

do zahamowania reakcji

Dziecko z ADHD wie, co powinno zrobić, ale często nie potrafi zapanować nad

własnymi reakcjami.

Sposoby reagowania dziecka zdrowego i dziecka z ADHD

ZDROWA OSOBA:

Pomysł -> STOP -> opłaca się, czy się nie opłaca? -> decyzja -> realizacja

OSOBA Z ADHD:

Pomysł -> brak zahamowania -> realizacja

Bodziec -> brak zahamowania -> reakcja

Nadmierna impulsywność – przykładowe

zachowania ucznia w szkole

Przerywa nauczycielowi i dzieciom bez czekania na swoją kolej podczas

odpowiedzi

Udziela odpowiedzi zanim pytanie zostanie sformułowane

Ma kłopoty z działaniem i współdziałaniem w grupie

Z powodu swojej impulsywności nie przewiduje konsekwencji – łatwo zatem

może ulec wypadkowi

Dziecko z ADHD łatwo podpuścić – często staje się kozłem ofiarnym

lub błaznem klasowym

Nadruchliwość

Wiercenie się

Ciągły stan aktywności (aktywność jest chaotyczna i nie służy określonemu celowi)

Trudności ze spokojnym bawieniem się, odpoczywaniem

Nerwowe ruchy rąk i stóp

Nadmierna gadatliwość

Kłopoty z pozostawaniem w miejscu

Niepokój w obrębie miejsca siedzenia

Wie co powinno robić, ale tego nie robi

Zna zasady, reguły, ale ma kłopoty z ich zastosowaniem i przestrzeganiem

Nadruchliwość – przykładowe

zachowania ucznia w szkole

Uczeń jest hałaśliwy

Znacznie głośniejszy od rówieśników

W trakcie przerwy biega, pozostaje w ciągłym ruchu

W czasie lekcji wierci się w ławce, chodzi po klasie

Ma kłopoty z wykonywaniem długoterminowych i złożonych zadań

Nie wyciąga wniosków z wcześniejszych doświadczeń, lekcji

Zaburzenia koncentracji uwagi

Brak zorganizowania

Łatwe uleganie rozproszeniu

Zapominalstwo (zapominanie poleceń co trzeba zrobić, przynieść na zajęcia)

Problemy z utrzymaniem koncentracji podczas pracy lub zabawy

Trudność z wyborem z najważniejszego zadania

Gubienie rzeczy

Trudności z zastosowaniem się do kolejnych, następujących po sobie instrukcji

Szybkie przerywanie pracy

Trudności ze zorganizowaniem sobie pracy, nauki, zabawy

Przechodzenie od jednej do kolejnej czynności bez kończenia wcześniejszej

Problemy z zakończeniem rozpoczętych prac, zadań

Dziecko sprawia wrażenie, że nie słucha tego, co się do niego mówi

Zaburzenia koncentracji uwagi

– przykładowe zachowania ucznia w szkole

Bez częstego przypominania zapomina co ma robić

Na klasówkach popełnia „głupie” błędy, stąd też jego ocena jest 30/40% gorsza

Nie czyta treści zadań i poleceń do końca

Ma ogromne problemy z wykonywaniem złożonych poleceń lub zadań z treścią

Ma trudności z czytaniem trudnego/nudnego/długiego tekstu, stąd też gubi, przekręca wyrazy, pomija istotne szczegóły – czyta bez zrozumienia

Ma trudności w planowaniu prac pisemnych

Wolno pisze

Ma trudności z formułowaniem dłuższych wypowiedzi pisemnych

Robi wiele błędów w obliczeniach, gdyż nie zwraca uwagi na znaki (+,-,*,/)

Gubi przedmioty

Nie pamięta tego, co było zadane z poprzedniej lekcji.

Termin „zespół nadpobudliwości psychoruchowej” nie jest synonimem:

Niespokojnego dziecka

Żywego temperamentu

Zaburzeń zachowania

Agresji

Celowego łamania norm

By rozpoznać ADHD, konieczne jest stwierdzenie występowania u dziecka objawów:

Zaburzeń koncentracji uwagi

Nadruchliwości

Nadmiernej impulsywności

Uwidacznia się najczęściej pomiędzy 6 a 9 rokiem życia, ale tylko 20% trafia

pod opiekę specjalistów.

Częściej występuje u chłopców niż u dziewczynek.

ADHD jest rozpoznaniem

ilościowym, a nie jakościowym.

ADHD jest zaburzeniem rozwojowym, a jego

przyczyny są złożone.

PODTYPY

ADHD

Z dominującym brakiem koncentracji uwagi

Z dominującą przewagą nadruchliwości

Z dominującą przewagą nadmiernej impulsywności

Mieszany (obecne są zarówno brak koncentracji uwagi, jak i nadruchliwość oraz impulsywność)

Przyczyny

ADHD

1. genetyczne

2. inne

Przyczyny: uwarunkowania genetyczne przekazywane z pokolenia na pokolenie;

nieprawidłowe połączenia neuronalne;

osłabione procesy hamowania neuronalnego;

mała waga urodzeniowa, wcześniactwo;

niedotlenienie dziecka podczas porodu;

mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego;

palenie papierosów przez kobiety w ciąży;

nieprawidłowa dieta zawierająca zbyt dużą ilość konserwantów, węglowodanów prostych lub sztucznych barwników;

zażywanie w trakcie ciąży substancji psychoaktywnych;

zespół FAS - występujący u kobiet w ciąży nadużywających alkoholu

❑ zaniedbanie środowiskowe – brak wsparcia.

A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk: ADHD Zespół nadpobudliwości psychoruchowej, Przewodnik dla rodziców

i wychowawców, GWP, 2010

PROBLEMY WSPÓŁWYSTĘPUJĄCE

ADHD

Zachowania opozycyjno-buntownicze

Problemy emocjonalne

Całościowe zaburzenia

rozwoju

Problemy w nauce

Model kształtowania się zachowania

u dziecka a zachowania trudne

REAKCJA DOROSŁEGO POBŁAŻLIWA (ULEGŁOŚĆ)

DZIECKO UCZY SIĘ, ŻE OTOCZENIE MUSI MU

USTĘPOWAĆ

ADEKWATNA REAKCJA DOROSŁEGO

DZIECKO UCZY SIĘ NEGOCJOWAĆ

NADMIERNA REAKCJA DOROSŁEGO

(PRZEMOC/KARY FIZYCZNE)

DZIECKO UCZY SIĘ: TEN, KTO MOCNIEJ BIJE, KTO MOCNIEJ

KRZYCZY MA ZAWSZE RACJĘ

Zaburzenia zachowania w zespole ADHD

Trudne zachowanie będące konsekwencją objawów – zachowanie dziecka

wynika nie z jego złej woli, lecz z obecności objawów zaburzeń. Zachowanie

takie nie jest winą dziecka, często nie ma ono wpływu na jego pojawie się,

czy nasilenie.

Brak znajomości zasad – zachowanie dziecka wynika z przekonania,

że sposób jego postępowania jest akceptowalny przez otoczenie (np. dziecko

nie spełnia poleceń rodziców/nauczycieli, ponieważ oni często ich nie

egzekwują).

Niewłaściwe zachowanie – dziecko zna zasady postępowania,

ale dla osiągnięcia korzyści lub sprawdzenia stanowczości dorosłych próbuje

je złamać. Zachowanie łączy się z świadomym działaniem dziecka.

Agresja impulsywna – niezaplanowane zachowania agresywne przybierające

postać nagłych wybuchów, pojawiają się zwykle wtedy, gdy dziecko nie radzi

sobie z sytuacją trudną lub w stanach silnego napięcia emocjonalnego.

Dziecko zazwyczaj nie ukrywa swojego zachowania, ale też nie przewiduje

jego konsekwencji, a później żałuje za swoje zachowanie. W przypadku ADHD

jest to raczej objaw niż tendencja. Kategoria często spotykana.

Zachowania opozycyjno-buntownicze – utrwalony wzorzec, polegający

na występowaniu zachowań negatywistycznych, wrogich, buntowniczych,

prowokacyjnych oraz niszczycielskich, które wyraźnie przekraczają normy

zachowania przyjęte dla danego wieku i kontekstu społeczno-kulturowego.

Nie towarzyszy im poważniejsze naruszenie praw innych osób. Dzieci z tej grupy

zaburzeń zachowania mają tendencje do aktywnego przeciw wstawiania się

prośbą i normom reprezentowanych przez dorosłych i celowego dręczenia

innych. Zwykle są skłonne do złości, urazy i łatwego reagowania

zdenerwowaniem wobec innych, których obwiniają za własne błędy. Wykazują

niski próg tolerancji na frustracje i łatwo tracą panowanie nad sobą (ich bunt

ma charakter prowokacyjny). Przejawiają nadmierną szorstkość, niechęć

do współpracy oraz opór wobec autorytetów.

Zachowania te można rozpoznać u ponad 70-80% dzieci z ADHD.

Przy rozpoznawaniu ADHD ważne jest, aby mieć świadomość, które zachowanie

ucznia wynika z zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, a które, jest celowym

łamaniem przez dziecko zasad. Ma to bowiem kluczowe znaczenie dotyczące

wyboru strategii postępowania z nim.

A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk: ADHD Zespół nadpobudliwości psychoruchowej, Przewodnik dla rodziców i wychowawców, GWP,

2010

Niewielki odsetek dzieci z ADHD

Zaburzenia zachowania „poważne, właściwe” - utrwalony wzorzec zachowania polegający na świadomym łamaniu praw innych osób oraz zasad, praw obowiązujących w danej grupie społecznej.

Są to powtarzające się, występujące w ciągu ostatnich 12 miesięcy, zachowania antysocjalne, buntownicze, agresywne. Łagodniejsza forma: wybuchy złości, kłótliwość, nie przestrzeganie reguł

społecznych, stałe obwiniane innych, złośliwe i mściwe zachowanie, nadmierne używanie wulgaryzmów. Ostra forma: kradzieże, kłamstwa, powtarzające się ucieczki, okrucieństwo wobec

zwierząt, niszczenie cudzej własności, znęcanie fizyczne nad innymi, zastraszanie.

Agresja zsocjalizowana – związana z niską wewnętrzną nadpobudliwością dziecka, które stara się ją ukryć, by uniknąć konsekwencji.

Jest ukierunkowana na osiągnięcie korzyści – konkretnego celu. Koreluje z poważnymi zaburzeniami zachowania.

ADHD a inne zachowania trudne

Przy rozpoznawaniu ADHD ważne jest, aby mieć świadomość, które zachowanie

ucznia wynika z zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, a które, jest celowym

łamaniem przez dziecko zasad. Ma to bowiem kluczowe znaczenie dotyczące

wyboru strategii postępowania z nim.

ADHD ma negatywny wpływ na:

wyniki osiągane przez dziecko w szkole

na zachowanie w domu i w rodzinie

na zachowanie w przedszkolu/szkole

na zachowanie w grupie rówieśniczej

na wykonywanie codziennych obowiązków

na przyszłe życie.

Możliwości pomocowe

Z pewnych objawów ADHD można wyrosnąć, jednak z jego powikłań nie – dlatego tak

ważne jest jak najwcześniejsze podjęcie stosownego leczenia.

Proces pomocowy dziecku rozpoczynamy od kompleksowej diagnozy (neurolog,

psychiatra, psycholog). Istotna jest zatem wizyta w poradni psychologiczno –

pedagogicznej, aby jak najbardziej trafnie określić potrzeby rozwojowe i edukacyjne

oraz możliwości psychofizyczne dziecka, a także wyjaśnić mechanizmy jego

funkcjonowania.

W efekcie pozwoli to na zaplanowanie względem ucznia i jego rodziców adekwatnej

pomocy psychologiczno – pedagogicznej w przedszkolu/szkole/placówce.

Formy pomocy dziecku z ADHD i jego

rodzinie

Diagnoza psychologiczno -medyczna pod kątem zespołu

ADHD

Terapia psychologiczna, psychoterapia,

terapia EEG-Biofeedback

Leczenie farmakologiczne

Wsparcie psychoedukacyjneudzielane rodzicom

dziecka

Właściwe oddziaływanie /postępowanie nauczycieli/ specjalistów

I SESJA DIAGNOSTYCZNA

DIAGNOZA

BIEŻĄCEGO

PROBLEMU

WYWIAD W KIERUNKU

INNYCH PROBLEMÓW

PSYCHOLOGICZNYCH,

PSYCHIATRYCZNYCH

WYWIAD

W KIERUNKU

CHORÓB

SOMATYCZNYCH WYWIAD

ROZWOJOWY

WYWIAD

RODZINNY

ROZMOWA

Z DZIECKIEM

KONSULTACJE POMIĘDZY I A II SESJĄ

DIAGNOSTYCZNĄ

OCENA ILORAZU

INTELIGENCJI,

BADANIE

W KIERUNKU

DYSLEKSJI, BADANIE

UWAGI

BADANIE

PEDIATRYCZNE

I

NEUROLOGICZNE

OPINIA ZE

SZKOŁY /

OBSERWACJA

DZIECKA

W SZKOLE

KONSULTACJA

PSYCHIATRY LUB

PSYCHIATRY

DZIECI

I MŁODZIEŻY

II SESJA DIAGNOSTYCZNA

WYPEŁNIENIE RAZEM

Z RODZICAMI

KWESTIONARIUSZY

DIAGNOSTYCZNYCH

W KIERUNKU ADHD

I ZABURZEŃ ZACHOWAŃ

ANALIZA

WSZELKICH

UZYSKANYCH

INFORMACJI

POSTAWIENIE

ROZPOZNANIA

W OPARCIU O ICD-

10 / DSM-IV

STWORZENIE PLANU

TERAPEUTYCZNEGO

I PRZEKAZANIE

GO RODZICOM

NA PIŚMIE

EWENTUALNA

DECYZJA

O DALSZE

KONSULTACJE

W CELU

WŁĄCZENIA

FARMAKOTERAPII

„ADHD-informacje dla rodziców”,

A. Kołakowski

Leczenie farmakologiczne

Farmakologiczne leczenie ADHD jest znacznie starsze niż sama jego definicja.

Leki psychostymulujące zostały po raz pierwszy zastosowane w 1937 r., a obecnie

najczęściej stosowanym lekiem z tej grupy medykamentów jest Metylofenidat –

zarejestrowany do leczenia ADHD w 1955 roku. Nowym lekiem, zarejestrowanym

w 2002 r., jest preparat Strattera.

Jak działają leki?

❑ Dziecko łatwiej skupia uwagę podczas nauki i w życiu codziennym.

❑ Jest w stanie pracować dłuższy okres czasu bez przerw.

❑ Częściej słyszy co się do niego mówi.

❑ Staje się mniej ruchliwe.

Dieta w leczeniu ADHD

Problemy z jedzeniem są typowe dla dzieci z ADHD – ŁAKOMCZUSZKI/NIEJADKI.

Skuteczna farmakoterapia zmniejsza apetyt dzieci.

Urozmaicone żywienie dzieci ma kolosalne znaczenie.

Leczenie nadpobudliwości za pomocą diet - z rozwagą.

DIETA ELIMINACYJNA

– istotna dla dzieci u których

występują objawy nietolerancji

na różne produkty (eliminacja

cukru, barwników, konserwantów,

utleniaczy).

DIETA WZBOGACONA,

SUPLEMENTACJA

– wprowadza się witaminy, cynk,

zioła, miód, oleje z nasion

wiesiołka itp., suplementy

białkowe, wielonienasycone kwasy

tłuszczowe

– słowem „wielki eksperyment”.

STARATEGIE

RADZENIA SOBIE

Z ADHD

1. Rozwiązywanie problemów dziecka

1. tu i teraz.

2. 2. Strategie ukierunkowane

3. na radzenie sobie z objawami

4. tzw. ”okulary”.

5. 3. Pochwały i praca z wykorzystaniem

6. pozytywnej motywacji.

7. 4. System zasad i konsekwencji.

Strategie radzenia sobie z zaburzeniami uwagi

Zaburzenie uwagi – deficyt - odnosi się do dzieci, które mają trudności przede wszystkim

ze skupianiem uwagi (nieuwaga) i jej utrzymaniem (rozpraszalność – problem ze skupieniem

się na jednej rzeczy). Strategie ukierunkowane na radzenie sobie z zaburzenia uwagi dzielą

się na trzy główne grupy:

1. Strategia mająca na celu ograniczanie ilości bodźców docierających do dziecka w trakcie

wykonywania zadania – strategia pustego biurka, czyli puste, postawione przodem

do gładkiej ściany, na którym znajdują się tylko niezbędne przedmioty do wykonania

zadania, w pomieszczeniu powinno być względnie cicho, telewizor wyłączony,

ograniczone media społeczne. W klasie istotne jest posadzenie dziecka w pierwszej

ławce, ale nie przy oknie, przy dobrym uczniu, ale nie z najlepszym przyjacielem.

2. Strategia polegająca na selekcjonowaniu odbieranych bodźców – polega na wskazywaniu

dziecku tych części zadania, które ma wykonać lub tych, które w danym momencie

są najważniejsze, np.: zaznaczane kolorem ważnych informacji w tekście.

3. Strategia skracające czas i zakres zadań powierzonych do wykonania – pozwoli

dostosowywać tempo pracy do możliwości dziecka. Ważne jest dziele pracy dziecka

na kolejne etapy – dzielenia zadań na mniejsze części, dawanie do wykonania po jednym

poleceniu.4. .

Strategie radzenia sobie

z nadmierną nadruchliwością

Objawy nadruchliwości wielokrotnie częściej przeszkadzają nauczycielom/rodzicom,

słowem dorosłym bardziej niż samemu dziecku. Uczeń nie jest w stanie pozostać

długo w jednym miejscu, ponieważ ruch jest dla niego koniecznością. Nie ma takiej

metody, która zmniejszyłaby poziom ruchliwości dziecka nadpobudliwego, jego

energię można tylko zagospodarować albo właściwie ukierunkować!

Ogólne wskaźniki:

Zaakceptowanie faktu, że dziecko musi się ruszać – pozwolenie na zajęciach

edukacyjnych na niewielki niepokój ruchowy.

Stwarzanie takich sytuacji, w których ruszanie się, wiercenie, czyli niepokój

ruchowy dziecka jak najmniej przeszkadza otoczeniu – jasne ustalenie

jakie zachowania będziemy aprobować (np.: bawienie się różnymi przedmiotami

podczas lekcji, machanie nogami, rozglądanie się), a które są niedopuszczalne.

Zagospodarowywanie nadmiaru energii dziecka – np. uczeń jako „pomocnik”

nauczyciela, udział dziecka w różnego typu zajęciach sportowych.

Przeplatanie zadań wymagających „pracy stolikowej” elementami ćwiczeń/zadań

ruchowych.

Strategie radzenia sobie

z nadmierną impulsywnością

Impulsywność jest tą kategorią objawów ADHD, nad którą trudno pracować.

Dziecko ma problem z zastanowieniem się, namysłem przed wykonaniem jakiejś

czynności. W momencie impulsywności nie jest sobie w stanie przypomnieć

zasady, mimo że zna reguły i wzorce postepowania oraz chce się do nich

zastosować. Istotne jest tutaj przypomnienie uczniowi w odpowiednim momencie

o umowie lub obowiązującej zasadzie.

Ogólne wskaźniki:

Prezentowanie/przypomnienie zasady opracowanej np. w formie graficznej.

Przypomnienie zasady z użyciem niewielu słów – komunikaty krótkie, jasne

i jednoznaczne sformułowania.

Przypomnienie zasady tyle razy, ile razy dziecko tego potrzebuje.

Towarzyszenie dziecku tak długo, aż zastosuje się do zasady (bądź przejście

do konsekwencji).

Strategie nauczania dziecka z ADHD

Wśród konkretnych strategii nauczania, które mogą wspierać

naukę motywację dziecka wymienić należy:

zapewnienie dziecku uporządkowanego i przewidywalnego

środowiska

dawanie prostych, jednoetapowych

instrukcji

zapewnianie jednocześnie słownych i wizualnych danych

(np. dyktujemy instrukcje podczas

pisania ich na tablicy)

udzielanie dziecku pozytywnych wzmocnień,

pochwał i zachęt

uczenie dzieci sporządzania notatek i innych przydatnych

w edukacji umiejętności

posadzenie dziecka w miejscu w pobliżu

nauczyciela, ale z dala od obszarów sali

o „dużym natężeniu ruchu”

jasne określenie zasad, ograniczeń i oczekiwań

unikanie przeciążania dziecka informacjami, instrukcjami, których

nie jest w stanie zapamiętać

Strategie nauczania dziecka z ADHD

zezwalanie na sporadyczne przerwy, aby pozwolić dziecku odpocząć i zregenerować siły

wprowadzenie systemu "kolegi do nauki" lub "dobrego

sąsiada", w którym kolega z klasy może pomóc dziecku

w organizacji i przygotowaniu, mobilizowaniu, itp.

wykorzystanie sygnału, który nauczyciel może wysłać

dziecku, jeśli jego zachowanie lub uwaga zaczyna się

pogarszać

upewnianie się, że dziecko ma materiały, których potrzebuje,

zanim rozpocznie zadanie

zapewnij dziecku szerokie możliwości pokazania

rozbieżności, kreatywności i wyobraźni oraz uznania jego

oryginalności

pozwolenie dziecku na przyciskanie w czasie lekcji miękkiej piłki lub „gniotki”, machanie nogami. Dzieci

mogą lepiej skupić się i uczestniczyć w zajęciach,

gdy robią coś rękami, nogami

Strategie nauczania dziecka z ADHD

dzielenie dużych, złożonych zadań na mniejsze, łatwiejsze segmenty. Na przykład, jeśli dziecko ma do wykonania

dwadzieścia przykładów, należy dać mu pięć na jeden raz. Kiedy kończy jeden zestaw, dajemy mu

następną piątkę przykładów

pomaganie dziecku w rozpoczynaniu zadania, a potem zachęcanie go do samodzielnego wykonania

zadania

dawanie dziecku jak najwięcej uwagi, jeśli nadchodzi poważna zmiana lub przejście między jednym zadaniem a drugim

upewnianie się, że mamy uwagę

dziecka, zanim podamy mu instrukcję,

polecenie czy zadanie do wykonania

chwalenie i wzmacnianie dziecka za to, że nie przerywa,

za cierpliwą pracę, pozostawanie na swoim miejscu,

współpracę

praca

z wykorzystaniem

systemu

żetonowego

Strategie ADHD - podsumowanie

Linda Pfiffner formułuje następujące strategie, które mają szansę powodzenia

w przypadku uczniów z ADHD:

„struktura: przejrzyste reguły, zwyczaje, wskazówki i oczekiwania

konkret: stosowanie wizualnych wskazówek, zachęty, powtarzanie poleceń

spójność: rozsądne użycie korygującej informacji zwrotnej przy ustaleniu

terminów

motywacja: częste dodatnie wzmocnienia oraz konsekwencje

interesujące lekcje: wyzwolenie wyobraźni i ciekawości dziecka poprzez

entuzjazm, kreatywność i nowości”

Pfiffner L. J. (2004). Wszystko o ADHD. Poznań. Zysk i S-ka Wydawnictwo

Strategie postępowania na zajęciach edukacyjnych

Na początku lekcji:

Zacznij od zaznaczenia początku lekcji za pomocą jakiegoś sygnału

dźwiękowego, np. zegar.

Nawiąż kontakt wzrokowy z każdym uczniem który ma ADHD.

Wypisz działania przewidziane do wykonania na lekcji na tablicy (najlepiej

wyświetl/wywieś wcześniej przygotowaną planszę prezentującą kolejne kroki

do wykonania na lekcji w widocznym miejscu).

Na początku powiedz uczniom, czego będą się uczyć i jakie są Twoje

oczekiwania.

Poinformuj uczniów dokładnie, jakie materiały i przybory będą im potrzebne.

Jeśli będzie to konieczne przypomnij obowiązujące zasady.

Strategie postępowania na zajęciach edukacyjnych

W czasie prowadzenia lekcji:

Stosuj proste i uporządkowane instrukcje.

Rozkładaj zadania wieloetapowe na drobne kroki.

Używaj rekwizytów, wykresów i innych pomocy wizualnych.

Zmieniaj tempo i wykorzystaj różne rodzaje aktywności. Wielu uczniów z ADHD

dobrze sobie radzi z grami konkurencyjnymi lub innymi działaniami, które

są szybkie i intensywne.

W dyskretny sposób (wcześniej ustalony z uczniem) przywołuj jego uwagę

i wskazuj by pracował i pozostał na miejscu, np. poprzez umieszczenie karteczki

na biurku ucznia.

Pozwól uczniowi z ADHD na częste przerwy i pozwól mu wykonywać czynności,

które są rozładowaniem energii, ale nie zakłócają lekcji np. uczeń może ściskać

gumową piłkę.

Na zakończenie lekcji:

Podsumuj najważniejsze punkty lekcji.

Jeśli dajesz zadanie domowe, dopilnuj, by uczeń je zaznaczył/zapisał.

Dopilnuj czy uczeń wychodzi z klasy z zapisaną pracą domową, tylko wtedy

możesz wymagać jej odrobienia. Jeżeli będzie taka potrzeba, to nauczyciel

powinien zapisać uczniowi co jest na zadanie domowe. W przypadku, jeżeli

nie ma nic na zadanie należy wpisać do zeszytu, informację na ten temat,

np. dzisiaj nie ma nic na zadanie do wykonania w domu. Prace domowe,

zadawaj jeszcze w trakcie trwania lekcji a nie po dzwonku, bo wtedy

nadpobudliwy uczeń już się nie koncentruje.

Strategie postępowania na zajęciach edukacyjnych

Strategie postępowania na zajęciach edukacyjnych

– ułożenie ławki

Ławka dziecka z ADHD powinna być usytuowana:

w pobliżu nauczyciela,

najlepiej placami do reszty klasy,

w towarzystwie dobrych uczniów (ale nie najlepszych przyjaciół),

z dala od bodźców rozpraszających (okno, drzwi, jakieś ruchome elementy),

Dzieci potrzebujące więcej przestrzeni powinny być umiejscowione z tyłu

klasy. W takiej jednak sytuacji co kilka minut (np. co 5 minut) nauczyciel

powinien podchodzić do dziecka i sprawdzać postępy jego pracy.

Dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych

potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości

psychofizycznych z ADHD - propozycje

Wydawanie krótkich, prostych poleceń i sprawdzanie poprawności ich wykonania

Zaniechanie stosowania kar za zachowania będące objawami ADHD

Zauważanie i nagradzanie kiedy dziecko wykonuje dobrze swoją pracę

Nagradzanie pożądanych i akceptowanie społecznie zachowań

Rozkładanie trudnych dla dziecka zadań na mniejsze etapy

W razie potrzeby praca z pomocą nauczyciela

Przypominanie dziecku o samokontroli i sprawdzaniu wykonanej pracy

Ustalenie stałych, jednoznacznych zasad

Dbanie o spokój w miejscu pracy dziecka, ograniczenie bodźców rozpraszających jego uwagę

Dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych

potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości

psychofizycznych z ADHD - propozycje

Uczenie porządkowania i organizowania miejsca pracy

Częste podchodzenie do dziecka i monitorowanie na bieżąco jego pracy

Uczenie doprowadzania zadań do końca

Szukanie możliwych do zaakceptowania form rozładowania nadruchliwości (sport, w szkole – rozdanie pomocy, wytarcie tablicy)

Stosowanie specjalnych metod dydaktycznych – wyróżnianie najważniejszych zagadnień i informacji, podkreślenie ich na kolorowo, stosowanie schematów i diagramów, skrótowe przedstawienie treści

Stopniowe wydłużanie czasu, w którym dziecko potrafi zajmować się jednym zadaniem (rozpoczynać od ćwiczeń koncentracji uwagi na tych zadaniach, które sprawiają dziecku przyjemność i które lubi)

Dostosowanie tempa pracy do możliwości dziecka

Skupianie uwagi dziecka na tym, co najważniejsze (wyróżnianie kolorem najważniejszych informacji w tekście, stosowanie komunikatu: ważne! uwaga!)

35 zalet dziecka z ADHD

Mają mnóstwo energii

Próbują nowych rzeczy, ryzykują

Są gotowe do rozmowy, do długiej rozmowy

Dobrze dogadują się z dorosłymi

Potrafią robić wiele rzeczy naraz

Są inteligentne - wiele utalentowanych osób miało ADHD

Potrzebują mniej snu

Mają wspaniałe poczucie humoru

Bardzo dobrze opiekują się młodszymi dziećmi

Są spontaniczne

Dostrzegają szczegóły, których inni nie dostrzegają

Rozumieją jak to jest, gdy ktoś dokucza lub ma problemy – rozumieją inne dzieci

Potrafią myśleć niekonwencjonalnie

Chętnie pomagają innym

Są radosne i entuzjastyczne

Są obdarzone wielką wyobraźnią

Są komunikatywne

Są wrażliwe i towarzyskie

Chętnie zawiera przyjaźnie

Mają wspaniałą pamięć

Są odważne

Są towarzyskie

Są czarujące

Są ciepłe i czułe

Są troskliwe

Są dociekliwe

Szybko wybaczają

Są szczere

Nigdy się nie nudzą

Potrafią wczuć się w sytuację innych

Intuicyjnie robią wiele rzeczy

Są chętne do zabawy

Są uczciwe

Są optymistyczne

Są ciekawe świata

źródło: http://www.adhd.rzeszow.pl/wszystko_o_adhd/dziecko_adhd/

Zasady postępowania

W pracy z uczniem z ADHD ważne jest ustalenie jasnych zasad i procedur.

To podstawa naszego działania, zarówno w domu, jak i w szkole.

Jakie zatem powinny być wprowadzone zasady?

Powinniśmy ustalić proste i krótkie zasady obowiązujące w klasie.

Sformułować je w kategoriach pozytywnych czyli zasady winny pokazywać,

co należy robić a nie być określeniem czego robić się nie powinno.

Przykładowa zasada: „nie mów głośno po wejściu do klasy”, winna brzmieć

pozytywnie: „po wejściu do klasy, zachowaj ciszę.”

Dobrze jest mieć w klasie ustalone wcześniej działania rutynowe, tzw.

schemat.

Konsekwencje

Upomnienie. Ustne zwrócenie uwagi, jako pierwsza reakcja

na nieodpowiednie zachowanie ucznia.

Wypowiedziane krótko, stanowczym głosem.

Przypomnienie zasady natychmiast po zachowaniu dziecka to pierwszy element

działania, który bywa skuteczny. Upomnieniem

może być podejście do ucznia i dotknięcie jego ramienia,

wypowiedzenie imienia dziecka i pokazanie planszy

z wypisanymi zasadami. Dziecko zareaguje na jasne,

nawet ostre upomnienia.

Jeśli dane zachowanie ma ustaloną konsekwencję,

to należy ją bezwzględnie wyciągnąć, gdy, mimo

upomnienia, zachowanie ucznia nie poprawia się.

Ustalając konsekwencje warto pamiętać, że nie chodzi o ich

dotkliwość, tylko o nieuchronność. Oznacza to, że wcale nie chodzi o bardzo surowe i dotkliwe dla ucznia

konsekwencje, ale egzekwowalne konsekwencje i krótkotrwałe. Intencja jest taka, by pokazać uczniowi,

jakie są granice jego zachowania.

Czasem zachowanie ucznia tak nas zaskoczy,

że potrzebujemy chwili na zastanowienie się i warto dać sobie taki czas, mówiąc

np. „Jestem zaskoczona i zdenerwowana twoim

zachowaniem. Muszę chwilę zastanowić się, jakie będą

jego konsekwencje”. Chodzi tu o sytuacje, których wcześniej nie przewidzieliśmy

i nie mamy ich ustalonych w naszym systemie zasad

i konsekwencji.

Konsekwencje

➢ Kiedy to tylko możliwe warto zadbać, by konsekwencja była bezpośrednio związana

z zachowaniem.

➢ Konsekwencje przydzielamy bez dodatkowych komentarzy, kazań czy sarkazmu.

➢ Czasem skuteczniej można zachęcić dziecko, gdy pokaże mu się, co może zyskać, jakie

są konsekwencje właściwych zachowań.

➢ Konsekwencje mają być krótkoterminowe.

➢ Nie dyskutujemy z dzieckiem na temat stosowności konsekwencji. Dziecko może się

wypowiedzieć, ale dorosły mówi, np.: „Zasada brzmiała ….. Konsekwencją jej złamania

jest ….”

➢ Konsekwencje są przydzielane w spokojnej atmosferze, bez krzyku.

Konsekwencje

o Stosujemy konsekwencje natychmiast po zachowaniu.

o Nie warto zapowiadać konsekwencji i ich nie doprowadzać do końca.

o Nie warto ustalać konsekwencji, których nauczyciel nie jest w stanie wyegzekwować.

o Najlepiej stosować konsekwencje tzw. naturalne, bezpośrednio związane z daną

sytuacją. Przykład: naprawienie szkód.

o Przykładowe, konsekwencje poza naturalnymi, to: wyłączenie z sytuacji (uderzyłeś

kolegę – nie bierzesz udziału w zabawie), odroczenie możliwości skorzystania

z przywileju, odebranie przywilejów, itp.

o Jeśli dziecko dostosuje się i poniesie ustaloną konsekwencję, to należy go pochwalić,

że przestrzega ustaleń.

o Konsekwencja powinna być adekwatna do przewinienia, nie zbyt surowa,

ale przede wszystkim sprawiedliwa.

Pochwała

Skuteczna pochwała powinna zawierać w sobie opis czyli wskazanie co widzę lub co słyszę. Jak prawidłowo formułować opis w pochwale:

Trzeba wskazać to, co można zaobserwować lub usłyszeć,

Opis jest tym, co się widzi,

Jest opisaniem konkretów, a nie oceną,

Ma być stwierdzeniem faktu,

Ma być stwierdzeniem pozytywnym,

Poza opisem w pochwale może być zawarte podanie emocji oraz podsumowanie

Faber A., Mazlish E. (1996). Jak mówić, żeby dzieci się uczyły w domu i w szkole. Poznań, Media Rodzina

Pochwała – jak udzielać pochwał?

Trzeba chwalić natychmiast po

wykonaniu zadania, ćwiczenia, polecenia, itp. (lub w trakcie).

Unikać przypominania wcześniejszych

błędów.

Unikać słów „ale” oraz „nie” .

Należy chwalić i zauważać każdy

postęp i pozytywną zmianę! Nie czekać

aż pojawi się idealne zachowanie, ale

zauważać poprawę w zachowaniu.

Współpraca z rodzicami

Psychoedukacja rodziców dzieci z ADHD to ważny element pracy nauczyciela.

Psychoedukacja - to dostarczenia rodzicom wiedzy nt. zespołu nadpobudliwości

psychoruchowej, jego charakterystycznych objawów, możliwości pomocy

dziecku, sposobów pracy z nim, itp.

Rodzic potrzebuje najpierw wiedzy na temat tego, co oznacza rozpoznanie

u syna/córki ADHD, na co zwrócić uwagę w procesie wychowania, jak może mu

pomóc i gdzie może uzyskać pomoc. Potrzebuje również wyjaśnienia

postępowania dziecka, zrozumienia jego zachowania, wsparcia, poznania metod

jakie mogą okazać się skuteczne, co ma robić, a czego unikać, itp.

Współpraca uczeń – nauczyciel – rodzic

KONTRAKT

Kontrakt stanowi umowę zawartą dobrowolnie między stronami, jest on ustalony w drodze

negocjacji. Kontrakt nie powinien być podpisywany pod przymusem. Nie jest on też jednostronnym

zobowiązaniem. Nie jest również czymś, co podpisują wszyscy uczniowie, bo nie ma takiego

obowiązku. Nie może też być manipulacją ani sposobem na ukaranie ucznia, jest to próba przyjścia

uczniowi z pomocą. Najlepiej zawierać kontrakty krótkoterminowe, trwające np. ok. 2 tygodni.

Wtedy łatwiej jest je monitorować i egzekwować postanowienia kontraktu.

Kontrakt jest formą pisemnego zobowiązania do podejmowania działań przez:

1. ucznia,

2. rodziców,

3. nauczyciela/nauczycieli.

Aby doszło do stworzenia i podpisania kontraktu trzeba jasno sprecyzować wspólne cele.

Nie ma kontraktów, które stanowią zobowiązania tylko jednej ze stron, np. tylko ucznia czy tylko

ucznia i rodzica bez zobowiązań nauczyciela.

Współpraca uczeń – nauczyciel – rodzic

KONTRAKT

Zasady tworzenia kontraktu:

określ cel kontraktu -co każda ze stron

(nauczyciel, rodzic, uczeń) chce coś osiągnąć

poszukiwanie wspólnych celów - szukamy

odpowiedzi na pytanie: na czym zależy i uczniowi

i nauczycielowi i rodzicowi ?

określenie wkładu każdej ze stron czyli uzyskanie odpowiedzi na pytanie:

„Co jesteś w stanie zrobić, by zrealizować cel ?”

nauczyciel staje się strażnikiem kontraktu.

ustalenie sposobu monitorowania kontraktu.

Podpisanie kontraktu przez każdą ze stron.

kontrakt to kilka punktów określających konkretnie

kto, co ma zrobić, w jakim czasie i w jaki sposób.

rozliczenie zobowiązań. Modyfikacja kontraktu.

Literatura przedmiotu, bibliografia, linki

❑ A. Bryńska, A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk: ADHD Zespół nadpobudliwości

psychoruchowej, Przewodnik dla rodziców i wychowawców, GWP, 2010

❑ P. O. Quinn, J.M. Stern: Włączyć hamulce Poradnik dla dzieci i młodzieży z ADHD, GWP, 2009

❑ Pfinner: Wszystko o ADHD, Poznań, Zysk i s-ka, 2004

❑ Barkey: ADHD podjąć wyzwanie, Zysk i s-ka, Poznań, 2009

❑ Napiontek, Pietrasik, Szaniawska: Prawa dzieci z ADHD w szkole.www.civispolonus.org.pl/dokumenty

❑ Heininger, Weiss: Od chaosu do spokoju, Media Rodzina, Poznań, 2005

❑ Misiak, Kossakowska-Petrycka: Mam nadpobudliwe dziecko… I co dalej? WSiP Warszawa, 2006

❑ Pentecost: Wychować dziecko z ADD i ADHD, fraszka edukacyjna, Warszawa, 2005

❑ Phelan: Skuteczna dyscyplina dla dzieci w wieku 2-12 lat, wyd. K. E. Liber, Warszawa, 2005

❑ Ayllon T. (2000) Jak stosować gospodarkę żetonową i system punktowy, SPOA, Gdańsk

❑ Dziecko z ADHD W szkole i przedszkolu, Informacje dla pedagogów i opiekunów, Tomasz Srebnicki, Tomasz

Wolańczyk, Ośrodek Rozwoju Edukacji

❑ Dix P. (2013). Jak modelować zachowania uczniów i zarządzać klasą. Warszawa. Wyd. Naukowe PWN

❑ Jeżak M., Kołakowski A. (red.) (2015). ADHD w szkole. Sopot, GWP

❑ Kołakowski A. (red.) (2013) – Zaburzenia zachowania u dzieci. Teoria i praktyka. GWP, Sopot

❑ Kołakowski A., Pisula A. (2011). Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna. Gdańsk, GWP

❑ J. Minahan, N. Rappaport (2014). Kod zachowania. Jak rozszyfrować i zmienić najtrudniejsze zachowania.

Fraszka Edukacyjna Sp. z o. o. Warszawa

❑ Faber A., Mazlish E. (1996). Jak mówić, żeby dzieci się uczyły w domu i w szkole. Poznań, Media Rodzina

❑ Kołakowski A., (red.) (2013) – Zaburzenia zachowania u dzieci. Teoria i praktyka. GWP, Sopot

❑ Barkley R. A. (2015). Zbuntowane dzieci. Ocena terapeutyczna oraz program pracy z rodzicami. Kraków:

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

❑ Kołakowski A., Wolańczyk T. (2000) Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży, Klinika pediatryczna, 8(4)

❑ Kołakowski A, broszury informacyjne: „ADHD-informacje dla rodziców”; „ADHD…i szkoła”. Jassen-Cilag

Polska Sp. z o.o.

❑ https://www.csioz.gov.pl/fileadmin/user_upload/Wytyczne/statystyka/icd10tomi_56a8f5a554a18.pdf

❑ https://pl.wikipedia.org/wiki/ADHD

❑ www.adhdonline.pl http:/

❑ www.bc.ore.edu.pl/Content/195/04ore_adhd.pdf