1

Zevengeneraties(Hedrichvon)WiederholdinNederlands

Oost-Indië.

DeelI.(1747-1826)

EenverrevoorvaderuitHessenindienstvandeVOCPiratenversusPerak,tinversuszilvereneenbraveHendrikversussluwesultans

Prof.dr.GeorgeMolenkampVoorschoten,TheNetherlands,1december2016

2

3

Kortesamenvatting.IkkwamalspeutervlakvoordesoevereiniteitsoverdrachtmeemetmijnoudersnaarNederlandvoorverlofuithetvoormaligeNederlands-Indië.MijnfamilievanmoederszijdehadalvelegeneratiesopJavagewoond.HetverlofvanmijnouderswerddoordeontwikkelingeninIndonesiënoodgedwongeneenpermanentverblijfinNederland.DeIndischekantvanmijnfamilieheeftmealvankindsafaangeïntrigeerd.Ikwildewetenhoezedaarooitterechtzijngekomenenhoezedaarhebbengeleefd.DeafgelopendertigjaarbenikopzoekgegaannaarhetlevenvanmijnvooroudersinOost-Indië.Daarbijbenik,metonverwachtehulpvanonderzoekersinDuitsland,NederlandenMaleisiëendankzijinformatieuitfamiliedocumenten,VOC-archievenenMaleisehistorischeverslagen,eenfascinerendverhaalophetspoorgekomen.MijneerstevoorvaderinNederlands-OostIndiëwaseenjongeondernemendeDuitser,HendrikJuliusWiederhold,diein1747uitWanfried(Hessen)naarAmsterdamvertrokomalssoldaatindienstvandeVOCtetreden,naarOost-Indiëvertrokennooitmeerinzijngeboortelandterugkeerde.IndeelIgaik270jaarterugindetijdenzalietsvertellenoverdeachtergrondvanHendrik.VervolgenszalikverslagdoenvanzijnzeereisvanAmsterdamnaarBataviaenvanzijnmeerdan40-jarigeloopbaaninMalakka(Maleisischeschiereiland)indienstvandeVOCalsburgervanMalakka.VanHendrikservaringenopeenbuitenpostvandeVOC,alsresidentvanhetsultanaatPerakaanhethoofdvaneenNederlandsefactorij/fort,zijnvrijwelletterlijkeverslagenbovenwatergekomen.Dezegeveneengoedbeeldvanhetdagelijkslevenendemoeilijke,maarvooralgevaarlijke,omstandighedenwaaronderde‘dienaren’vandeVOCopdebuitenpostenwaarineenvijandigeomgevinghunwerkmoestendoen.OmdetijdwaarinHendrikleefdebeterteplaatsenzalikindeelIde‘handelenwandel’vandeVOCbesprekenengaikinopdeindertijdingewikkeldepolitiekesituatieophetMaleisischeschiereiland.IkzaluitvoerigingaanopdeveleconfrontatiesvandeVOC(enlaterdeNederlandsestaat)indatgebiedmetmoordzuchtigeMaleisischepiraten,krijgslustigeBoeginezenendeconcurrentenvandeEngelseEastIndiaCompany.ToenHendrikoverleedwasdeVOCalaanheteindevanhaarkrachtengekomen.ZijnzoonwerdookdienaarvandeVOCenheeftdeopheffingvandeVOCendelateretijdelijkeEngelsebezettingvanMalakkaindeNapoleontischetijd,deomstredenstichtingvanSingaporedoorThomasRafflesenhetuiteindelijkedefinitieveverliesvanMalakkaaandeEngelsenmeegemaakt.EenvanHendrikskleinzonenhieldhetvoorgezienenvertroknaarOost-Javaomdaareennieuwlevenalsondernemertebeginnen.HijwerddestamvadervandeviervolgendegeneratiesWiederholdopJava.Ikzalookdieperiodekortbeschrijven.DaarmeeisdevraaghoedeWiederholdsuiteindelijkinNederlands-Indiëterechtzijngekomenbeantwoord.

4

5

Inhoudsopgave

1. Inleiding

1.1.Waaromhebikditverhaalgeschreven?1.2.OnsgezininNederlands-Indië.1.3.Hetkwartjevalt.1.4.Werkwijzeenverantwoording.

2. WiederholdinHessen.2.1.VoorkomenvandenaamWiederholdinDuitsland.2.2.ConradWiderhold(1598-1667)2.3.EenlinkvanWiderholdmetNederland.

3. HendrikJuliusWiederhold.3.1.Zijnfamilie.3.2.ZijnreisnaarAmsterdam.3.3.DuitsersindienstvandeVOC.3.4.AanmonsteringalssoldaatbijdeVOCKamerAmsterdam.3.5.DeGeneraleLand-enZeemonsterrollenendescheepssoldijboeken:desalarisadministratievandeVOC.

4. HendriksreisnaarBatavia.4.1.HetspiegelretourschipDomburg.4.2.ScheepsreizennaardeOostinHendrikstijd.4.3.Deopvarendenenhunleefomstandighedenaanboord.

5. Batavia.5.1.GeschiedenisenbetekenisvandestadBataviavoordeVOC.5.2.DeaankomstvanHendrikinBatavia.5.3.DesoldateninBatavia.

6. DeoverplaatsingvanHendriknaarMalakka.6.1.Eennieuwestandplaats6.2.DepositievandestadMalakkainhetVOChandelsnetwerk.6.3.DestadMalakkainde18eeeuw.

6

7. Perak

7.1.Inleiding.7.2.Perak,geografieenbetekenisvoordeVOC.7.3.Perak:depolitiekesituatieinde17een18eeeuw.7.4.HardnekkigepogingenvandeVOComeentinmonopolieinPerakteverwerven.

8. HendrikalsresidentvanPerak8.1.Inleiding.8.2.DealgemenetakenvanderesidentvanPerak.8.3.DefortenDingdinhopPulauPangkorenTanjungPutus.8.4.Hendrikstweebelangrijkstetegenspelers.8.5.HendrikbrengteenbezoekaandeopvolgervansultanIskander.8.6.Selangorruktop.8.7.Hendrikkomtineenwespennest.8.8.DiscussieaanhethofvansultanMahmud.8.9.DeBoeginezenarrivereninPerak.8.10.ConsequentiesvoorHendrik.

9. TeruginMalakka.

10. HendrikenzijnnazatenbelevenroerigetijdeninenrondMalakka.10.1.Inleiding10.2.DeBoeginezenvallenMalakkaaan.10.3.OntzettingvanMalakkaenfinaleafrekeningmetdeBoeginezen.10.4.DesituatierondMalakka.10.5.Wiederholdsterft.10.6.DeEngelsenkrijgenvoetaanwal.10.7.MalakkakomtinhandenvandeEngelsen.10.8.MalakkaweerinNederlandsehanden.10.9.RafflesstichtSingapore:hetNederlandsemonopoliewordtgebroken.10.10.DelaatstepogingenvandeNederlandersominPerakhandeltedrijven.10.11.DedefinitieveoverdrachtvanMalakkaaandeEngelsen.10.12.Malakkaraaktinverval.10.13.DeWiederholdsvestigenzichopJava.

7

1.Inleiding.1.1. Waaromhebikditverhaalgeschreven?Defamilievanmijnmoederskantmetdenaam‘HedrichvonWiederhold’heeftalvelegeneratiesopJavagewoond.Devraaghoezo’nDuitsenaamdaarooitterechtisgekomenheeftmealtijdbeziggehouden.Mijngrootvadervanmoederszijde1hadzichwelverdieptindegenealogievanzijnfamilie,maarwastweejaarvoormijngeboorteinJapansekrijgsgevangenschapomgekomen.Demeestefamiliebezittingenen-documentenwareninNederlands-Indiëtijdensdeoorlogverlorengegaan.Welwasuitschaarseinformatievanmijngrootmoedereneenoudoom2duidelijkdatdefamilieWiederholdallangopOost-Javahadgewoondendaarsuikerondernemingenhadgeëxploiteerd.DeafgelopentwintigjaarbenikopzoekgegaannaardewortelsvandefamilieHedrichvonWiederholdinIndië.Ikbendaarbij,deelsdoortoeval,eenfascinerendverhaalophetspoorgekomen.DeeerstevoorvadervandefamilieHendrikJuliusWiderholdzettebijna270jaargeleden,voetaanwalopJavaenwasmeerdan40jaar‘dienaar’3vandeVOC.DeervaringenvanHendrikJuliusendievanzijnnazatenwilikgraagdelenmetmijnfamilieenaldegenendiezichinteresserenvoordeVOCenonskolonialeerfgoed.DittemeeromdathetverhaalvandeeersteWiederholdsinDeOostzichafspeeltineendeelvandearchipeldatvoorvelennognietzobekendis:hetMaleisischeschiereiland.1.2.OnsgezininNederlands-Indië.MijnvadergingindetweedehelftvandejarendertigvanuitEnschedenaarNederlands-IndiëomindiensttetredenvandeMilitaireLuchtvaartvanhetKNIL.4HijwasgestationeerdophetvliegkampSingosaribijMalangenleerdeindiestadmijnmoederkennen.ZijwasinMalanggeborenenwoondeermethaarouderseneenjongerebroer.5Mijnouders6zijnop19januari1942,toendeoorloginIndiënetwasuitgebroken,inMalangmetelkaargetrouwd.MijnvaderwasgestationeerdopSumatra(PakanBaru)envloogmetpatrouillesindeStraatMalakkaomverdachtevaartuigenteonderscheppen.HijkreegtoenhijweeropJavawas,tweedagenverlofommetmijnmoedertetrouwen.Opdedagvanhunhuwelijk7,werdhij2,5uurnadehuwelijksvoltrekkingperordonnansweernaarhetfrontteruggeroepen.AldevolgendedagwashijmetzijnonderdeelopeenmissieomJapansetransportschepenindehavenvanMuntok8tebombarderen9.Mijnoudershebbenelkaarnahunhuwelijk4jaarnietmeerteruggezien.

1WillyAndrewGeorgeConstantHedrichvonWiederhold(Pladjoe,29november1903–Chungkai,26mei1945)2IrThomasLucienHedrichvonWiederhold(Pasoeruan3-11-1896–Malaga19-04-1970)3ZowerdendegenenindienstvandeVOCindertijdgenoemd.4HetKoninklijkNederlands-IndischLeger.5Goentoerweg5.Hethuisstaaternog.6BernardJohannesMolenkamp(Enschede1917-Enschede1996)enGermaineHedrichvonWiederhold(1925)719januari1942.8MuntokligtophetwestelijkstepuntvanheteilandBangkainIndonesië.

8

NadecapitulatievanhetKNILop9maart1942werdmijnvaderinBandoengkrijgsgevangengenomen.OokmijnmoederengrootmoederwerdensamengeïnterneerdinvrouwenkampeninSoloenAmbarawa.Mijngrootvader,dieindertijdalsmilitieplichtigebijdeinfanterievanhetKNILwasopgeroepen,werdmetveleanderekrijgsgevangenenafgevoerdnaarSiamomaandeBirmaspoorlijntewerken.DirectnadeJapansecapitulatiewerdmijnvaderweerinactievedienstgeroepen10enkeerdenmijnmoederengrootmoederopeigengelegenheidterugnaarMalang.11Daarzeopnieuwwerdengeïnterneerd,maarnudoordeIndonesiërs.Hetcontactmetdeandereledenvandefamiliehaddenzelanggeledenverloren.EenjaarlaterbleekdatmijngrootvaderwasoverledenenbegraveninChunkaiinSiam12,enkelemaandenvoordecapitulatievanJapanop15augustus1945.13InNederlands-IndiëheerstenadeJapansecapitulatieop15augustuseengezagsvacuüm,metalsgevolgeenchaotischesituatie.Op17augustusverklaardeIndonesiëhaaronafhankelijkheid.Ongeregeldeextremistischegroepen14trokkenplunderendenmoordendrond.TienduizendenNederlandseingezetenen15enzelfsJapannerslietendaarbijhetleven,tothetgezagdoordeBrittenenlaterdeNederlandersenigszinswashersteld.Enookdaarnableefhetonrustigengevaarlijk.Mijnbeideoudersenmijngrootmoedermaaktendeverschrikkingenvandezedietijd,diehunbijnahetlevenkostte,aandenlijvemee.MijnvaderwerddirectnadeJapansecapitulatieweeringezetbijdeRAPWI16omhetvliegveldvanKalibentang,vlakbijSemarang,vandeJapannersovertenemenengeschikttemakenvoordeluchtvaart.DaarraaktehijinhandenvanIndonesischevrijheidsstrijdersdiehemenveleandereNederlandersafvoerdennaardeBoeloehgevangenisinSemarang.HijontsnapteopeenhaarnaaaneenmoordpartijvandeIndonesiërsdoordatdevoormaligeJapansebezettersvanhetvliegveldoptijdterugkeerdenomdegevangenenbevrijden.

9Eentranscriptvanzijnaantekeningenindeoorlog,diemijnvaderhadgemaaktvooreengesprekmethistoricusP.Boer,hebikopgestuurdnaardeMilitairHistorischeDienstenisbijmijverkrijgbaar.10Ikkomhierlaternogopterug.Eenuitzijnmondopgetekendrelaasoverzijnervaringenwaarbijhijeind1945ingezetwerdomhetvliegveldKalibentangbijSemarangvandeJapannersovertenemenenwaarbijhijinhandenvanIndonesischeextremistenvielisbeschikbaar.11Hunwoningwasinmiddelsalbezet.Zetrokkeneenmaandinbijdegrootmoedervanmijnmoedermw.D.Lammers,dieeenprivé-kraamkliniekhadenvandeJapannershaarwoningniethoefdeteverlaten.DeIndonesiërsboycottendeNederlandersdoorwaterenelektriciteitaftesluiten.OphetverstrekkenvanvoedselaanNederlandersstonddedoodstraf.LaterwerdendedrievrouwenineenIndonesischkampinMalanggeïnterneerd.Zehebbendaarbijnaeenjaarmoetenverkerenonderuiterstgebrekkigeomstandigheden.12HethuidigeThailand.13BriefvandeheerW.P.Broekema,B.B.G.Afd.OnderwijsBangkokd.d.12juli1946.Broekemawaseenkampgenoot.

14Roversbendes,Islamitischegroeperingen,ongeregeldetroepenvanhetTNI(Indonesischeleger),Pamuda‘s(gewapendejeugdgroeperingen).Vaaktenonrechtebestempeldals‘vrijheidsstrijders’.Referentie:Bersiap!Opstandinhetparadijs,DeBersiap-periodeopJavaenSumatra1945-1946,doorH.Th.Bussemaker15Europeanen,Indo-Europeanen,Chinezen,gezagsgetrouweIndonesiërsenanderen.16RecoveryofAlliedprisonersofWarandInternees(opgerichtinfebruari1945).OrganisatievanuitdeSEAC,diedegeallieerdekrijgsgevangenenendegeïnterneerdennadeJapansecapitulatienaarveiligeplaatsenmoestzientekrijgen.

9

Daarnawerdhijovergeplaatstnaarhet19eTransportsquadroninAustralië,waarschijnlijkomweerbijtekomenvanzijnmoeilijketijd.HijslaagdeermetgroteinspanningeninomvanuitAustraliëmijnmoederinOost-Javaweeroptesporen.HijkonhaarmeenemennaarBrisbane.17,18.InBrisbanebenikgeborenenvernoemdnaarmijnomgekomengrootvader.NaenigetijdmoestonsgezinterugnaarJava,waardepolitioneleactiesvolopgaandewaren.WewoondeninRijswijk,19eenwijkvanBatavia.MijnvaderwerkteophetvliegveldTjililitanwaarheenhijdagelijksmeteengewapendtransportwerdgebrachtenopgehaald.DehoudingvandeIndonesischebevolkingtegenoverdeNederlanderswasvijandig.Hetwarenmoeilijkezonietgevaarlijketijden.NogvoordesoevereiniteitsoverdrachtgingonsgezinmetverlofnaarNederland.DoordeverdereontwikkelingeninIndonesiëwerdonsverlofeenpermanentverblijf.SpoedigkwamookmijngrootmoederuitSurabayanaarNederland.Ikkreegnogdriebroers20.WegroeidenopinEnschede.Erwerdthuisveelover‘Indië’gesproken,overdemooietijdvanvoordeoorlogendemoeilijkeperiodedaarna.HoedenaamHedrichvonWiederholdopJavawasbelandkwamnauwelijksaandeorde.MijnmoederengrootmoederhechttenmeerbelangaanhetfamiliewapenvandeWiederholdsdatinonzewoonkamerhingenwaarovermetenigetrotswerdverteld.DefamilieWiederholdkwamuitDuitslandenhadvolgenszeggeneeninteressantverleden.EenvandeledenvandezefamiliewasConradWiderhold,eenberoepsmilitairdieinDuitslandbekendisgewordenvanwegezijnrolindeDertigjarigeoorlog(1618-1648).HijheeftervoorgezorgddattotopdedagvanvandaagdiversegenealogischeonderzoekersoverdehelewereldzichintensiefmetdestamboomvanWiederholdbezighouden.GelukkighebbenookminderprominenteWiederholdsdaarbijdeaandachthebbengekregen.211.3Hetkwartjevalt.Ergensindejaren‘80-‘81stond‘sochtendseenbejaardDuitsechtpaarvoordedeurvanmijngrootmoederinEnschede.22AlfredWiederholduitKasseldeedal55jaargenealogischonderzoeknaardenaamWiederholdenhaddaarlijvigeboekenovergeschreven.Hijwasgestuitopde‘Indischetak’vandeWiederholdsindezogenaamde‘Homburg-enMündelinie’.IneenNederlandstelefoonboekwashijdenaamenhetadresvanmijngrootmoeder,mevrouwJ.H.HedrichvonWiederhold-DeBruin23,tegengekomenenwildemethaarincontactkomen.MijngrootmoederwaszeerwantrouwigenwildeAlfredeerstnietontvangen.

17InAustraliëwastijdensdeOorloghetNederlandsIndischBestuurgevestigd.MijnvaderwerdinBrisbanegedetacheerdbijhetministerievanVerkeerenWaterstaatbijhet19eTransportSquadron.18Ditwasop10juli1946.ZevertrokkenvanhetmilitairevliegveldTjlitian.Mijnvaderwaslidvandebemanning.AanboordwarenmaarenkelepassagierswaaronderBaronvanAerssen.Dereisginginverschillendeetappes:Oost-Timor,Clonkerry(Australië)enBrisbane.19EenwijkinBatavia.20Willy,HarryenRonald21OnderandereProf.GioWiederhold,hoogleraaraandeStanfordUniversity.IkhebmetGioeenintensievecorrespondentieenhebhemookontmoet.Gioiseenvandeeerste‘Computer’HooglerarenvandeVerenigdeStaten.HijheefteengedigitaliseerdbestandopgezetvandeWiederholds,waarinallerelatiestussendetegenwoordigeenvroegereWiderholdsonmiddellijkkunnenwordenvastgesteld.22AlfredWiederhold,Boyneburgstrasse2,D3500Kassel.RundbriefNr.5Januari1983.23JeanetteHenriëtteHedrichvonWiederhold-DeBruin(1902-1994)

10

MaartoenhijhetfamiliewapenvandeWiederholdsaanhaartoondevielhetkwartjebijhaarenontstondeeninteressantcontact.AlfredhaddeIndischetakalgoedinkaartgebrachtopbasisvandocumentendiekennelijknietverlorenwarengegaan.HijlietziendatzevengeneratiesgeledenHeinrichJuliusWiederholduitWanfried(Hessen)in1747alssoldaatindienstwasgetredenvandeVOCennaarDeOostwasgereisd.LangsdezelijnisdefamilievanmijnmoedertothunvertrekuitIndiënadeoorlogononderbrokeninNederlandsOost-Indiëgebleven.DelinktussendeWiderholdsinDuitslandendeIndischetakwasgelegd.Voormijeenbelangrijkaanknopingspunt.Ikbendeafgelopen30jaardesporenvanWiederholdinNederlandsOost-Indiëverdergaanvolgenenuitdiepen.1.4.WerkwijzeenverantwoordingIndeloopdertijdenkreeghetgenealogischeskeletdatAlfredWiederholdalzomooiinkaarthadgebracht,vleesopdebotten.Naarmateikvorderdemetmijnonderzoekkwamhetverledenmeertotleven.Defamilieverhalen,dieikvanmijnmoederengrootmoederhadgehoord,werdenbevestigdenaangevuldmetconcreteonderliggendedocumentatie.MijnechtgenoteYvonneenikzijn,ooksamenmetmijnmoeder,diversekerennaarMaleisiëenIndonesiëgeweestomdaardesporenvandeWiederholdstevolgeneneenbeeldtekrijgenvanhunleven.IkhebveelgelezenoverdeVOC24enonskolonialeverledenombeterintelevenindegeschiedenisvanmijnvoorouders.IkkreeginmijnonderzoekonverwachtveelhulpvaneencollegavanKPMG,wijlenPeterHollander,RA.HijheeftmegeweldiggeholpenmethetdoenvannaspeuringeninhetNationaalArchief(N.A.)inDenHaagenhetverzorgenvanintroductiesbijandereonderzoekers.Ikbenhemdaarnogsteedsdankbaarvoor,wantindetijddatikzelfbijKPMGwerktehadikweinigtijdvoorhobbies.InhetN.A.ligteenverbazingwekkendhoeveelheiddigitaalgoedtoegankelijkVOC-materiaalenanderedocumentatieopgeslagen.Erkwamgaandewegveelmeerbovenwaterdanikhadverwacht.BovendienwerenveeldigitaalopgeslagenhistorischebronneninNederland,Duitsland,EngelandenMaleisiëindeloopdertijdgemakkelijktoegankelijk.Eenaantalzakenwerdenonsindeschootgeworpen.HetCentraalBureauvoorGenealogieeenpublicatietebezittenoverdeEuropesebevolkingvanMalakkaonderNederlandsbestuur25metondermeerinteressanteinformatieoverdetweedeenderdegeneratieWiederholdsaldaar.DoorPeterHollanderwerdikophetspoorgezetvandeMaleisischehistoricaBarbaraWatsonAndaya,diebijzonderinteressanteboekenoverPerakindeachttiendeeeuwheeftgepubliceerd,waarinHendrikJuliusWiederholdvoorkomt.Zijheeftmeookpersoonlijknogaanvullendeinformatieverstrekt.TenslottewerdikaangenaamverrastdooreenpublicatieindeIndischeNavorservande‘IndischGenealogischeVereniging’(IGV).RoeldeNeve,secretarisvandeIGV,hadopeigeninitiatiefdenamenWiederholdenHedrichvonWiederholdalonderzochtendaarovergepubliceerd.26Hetwerdvoormijpersoonlijkeenspannendeontdekkingsreiseneenleukehobby.

25DeEuropesebevolkingvanMalakkaonderhetlaatsteNederlandsebestuur,1818-1825.P.A.Christiaans.JaarboekCentraalBureauvoorGenealogie.Deel40(1986)pag.257-287.26DeIndischeNavorser,Jaargang18(2005)nr.4.

11

BovendienwasheteenmooiaanknopingspuntommeindegeschiedenisvandeVOCenNederlandsOost-Indiëteverdiepenenmeinhettijdsbeeldvanmijnvooroudersteverplaatsen.Overigenshebdiegeschiedenisindezepublicatiealleenophoofdpuntenbehandeld.Ikhebnietdepretentiegehadomeenvolledigeenwetenschappelijkverantwoordesamenvattingtewillengeven.27Ikwildealleeneenaantal‘highlights’aanstippenomdecontextvanmijnverhaalteverduidelijkenenmebeperkttotdegeschiedenisvandeVOCvoorzoverdatrelevantisvoorhetverhaalvandeWiederholds.DeindeVOCgeïnteresseerdelezerverwijsikgraagnaardezeertoegankelijkewerkenvanautoriteitenalsFemmeGaastra28enElsJacobs.29OmhetverhaalteverlevendigenhebikinditverhaaldebevindingenvanHendrikJuliusindetegenwoordigetijdgesteldendealgemenehistorischefeitenindeverledentijd.Ikhebverderverschillendebenamingengebruiktvoordezelfdebegrippen.DeVOCwerdookwelde‘Compagnie’genoemd.Nederlands-Oost-Indië,ookwel‘Indië’of‘DeOost’.Een‘sultan’,ookweleen‘vorst’.Waarmehetzinvolleekhebikterverduidelijkingvoetnotenopgenomen.NuovernaarhetverhaalvandeWiderholdsinDuitslandenHendrikJuliusWiederhold,eenondernemendejongeDuitser30,diedienstnambijdeVOCennaarDeOostvertrokomnooitmeerterugtekereninzijngeboorteland.2.DefamilieWiederholdinHessen.2.1.VoorkomeninDuitsland.

DefamilienaamWiederhold(ookwelgeschrevenals‘Wedderholt’of‘Widerholt’)wordtalin1450inHessenvermeld.Ookhedentendagekomtdezenogveelvoor,metnameindeomgevingvandestadKassel.AanvankelijkvindenweonderdeWiderholdsvooralkleineondernemers,handwerkslieden,kooplieden,predikantenenlerarenmetzonuendaneenenkeleburgemeestereneenlandvoogd.NogalwatWiederholdswarenberoepsmilitair.In1637werdeentakvanhetgeslachtWiederholdinderijks-ridderstandverheven,kreeghetrechtzich‘VonundinWiedenhoven’tenoemenenginghetfamiliewapenvoeren.31,32,33,34

27DehistoriciDavidArmitageenJoGuildihebbenopgeroepentotgeschiedschrijvingwaarbijhetnietalleengaatomeendrogevermeldingvanhistorischefactsandfigures,maarom-inmijneigenwoorden-hetverledenteplaatsenineenhedendaagsecontextwaarwijnuietsvankunnenleren.Naarmijnmeningzijnveelvandezakendiedelezerinmijnverhaalzaltegenkomennogsteedsactueel.IkwilgraagaandeoproepvanArmitagec.s.tegemoetkomen.Iklaathetaandelezeroveromdeervaringenvantoentevertaleninhetheden.28FemmeS.Gaastra.DegeschiedenisvandeVOC.WalburgPers/Leiden.Zutphen1991.29ElsM.Jacobs.KoopmaninAzië.WalburgPers,Zutphen,1993.30N.B.Duitslandalseenheidsstaatbestondtoennogniet,maarikgebruikdetermtochmaar.31Schildinvieren,meteendoorzilverenblauwloodrechtmiddendoorgedeeldmiddenschild,waarineennatuurlijkestormram.Kwartier1en4ingoudeenzwarteadelaar;kwartier2en3inroodeenzilverensparbezetmetdriegroeneklaverbladen.32Kneschke’sAdelslexiconBand9,Seite56733GeslechterundSiegelkunde.DasGeslechtvonWiederhold,ongedateerddocumentuitde19eeeuwinGotischschrift.34BijWürtembergsdecreetvan29november1824voorCunovanWiederhold,eenWürtembergsegeneraal-majoorwerddeadelstandnogmaalsbevestigd.

12

Hetwasgeenopvallendefamilie.DatveranderdetijdensdeDertigjarigeoorlog(1618-1648)waarinConradWiederhold35,eenberoepsmilitair,defamilienaamvoorgoeduitdevergetelheidhaalde.HijwaserdeoorzaakvandatdenaamWiederholdsindsdieneengewildonderwerpwerdvoorgenealogischeonderzoekers.DankzijhemhebikeeuwenlaterdeIndischestamboomvandeWiederholdskunnentraceren.2.2.ConradWiederhold(1598-1667)36.

Duitslandzoalswedatnustaatkundigkennen,bestondtoennogniet.HetvielonderdekeizervanhetHeiligeRoomseRijk,maarwasfeitelijkversnipperdinhonderdenminofmeersoevereinestaatjes.Hetkeizerschapwassymbolisch.Feitelijklagsinds1453demachtbijdeHabsburgersinOostenrijk.In1618begoninDuitslanddeDertigjarigeoorlog.EenoorlogdieeenbelangrijkstempelopdeDuitsegeschiedenisheeftgedrukt.AanvankelijkwasdeDertigjarigeoorlogeenreeksreligieuzeconflictendieontaarddeineenverwoestendeoorlogtussendeDuitsestaatjesonderling,methetkeizerlijkelegerenmetZweden.EentelgvandefamilieWiderhold,ConradWiderholdmaakteindezeoorlogfurore.Hijwaseenhuursoldaat(ruiterenmusketier)dieop17-jarigeleeftijdinkrijgsdienstgingenzijnheleverderelevenberoepsmilitairisgeweest.NazijnschoolopleidingtradConradindienstvande(Hanze)RepubliekBremen,huwdededochtervandegarnizoenscommandantvanHelgoland37entrokvervolgensdoorheelEuropa38waarhijzichbekwaamdeindeinnovatiesvanhetmilitairevak.HijdiendeookinhetStaatselegerenwasgelegerdinDelfzijl.ConradleerdeinVenetië,indertijdhetneusjevandezalmophetterreinvankrijgskunst,dehertogvanWürtembergkennen.Opdiensverzoektradhijlaterindienstvanhetlegervandehertog.Hijmaaktesnelcarrièreenonderscheidezichbijzonderophetslagveld.Hijklomoptotderangvan‘Oberst-Leutnant’in1632.In1634werdConradbenoemdtotcommandantvandevestingHohentwiel(nugelegenbijhetplaatsjeSingenaanhetBodenmeer).HohentwielwashetbezitvanEberhardIIIVonWürtemberg.HetvormdehetlaatsteWürtembergsebastiontegenaanvallenvandekeizerlijketroepenvanhetH.RoomseRijk39.EberhartIIIvluchttezelfnaarStraatsburgenlietdeverdedigingvanHohentwielaanConradover.OndankshetverzoekvanEberhardtIIIommaartoetegevenaandekeizerenHohentwielovertedragen,weigerdeConraddithardnekkig.Hijverdedigdedevesting14jaarlangopkundigewijzeenwistmaarliefstvijfbelegeringenvandekeizerlijke,SpaanseenBeiersetroepenafteweren.Hijdeedditmethardehand.Allemogelijkeverdedigingswerkenindeomgevingwerdenmetdegrondgelijkgemaakt.Deomliggendeheerlijkhedenwerdenschatplichtiggemaakt.InheelZuid-Duitslandliethijrooftochtenuitvoerenomdevijandzoveelmogelijkteverzwakken.Zijngevluchtehertog,dieinernstigegeldnoodverkeerde,vergathijniet.Hijliethijhemdoorzijn,alsbedelaarsvermomde,soldatengeldbrengenvoorzijnlevensonderhoud.

35Obrist(Overste)ConradWiderhold.36FriedrichCarst.HistorieundgenealogischeAdelsbuchdesKonigreichsWürtemberg.II.GenealogiedesRitterschaftlichenAdels.Stuttgart1839.37TijdenseenmilitaireparadewaarbijdedochtervandecommandantvanHelgolandtepaardaanwezigwas,gingdemusketvanWiederholdaf.Hetpaardvandedochtersloegophol.Hijwisthaartereddenenopdezemanierhaarharttewinnen.38Engeland,Nederland,Frankrijk,Portugal,Spanje,Italië,Corfu.39FerdinandIIenFerdinandIII,AartshertogenvanOostenrijk.

13

Conradwaseendevootprotestantmeteensterksocialegevoel.Tijdensdebelegeringenliethijindevestingeenkerk40bouwenwaarhijgeregeldzelfpredikte.Armen,ziekenengewondenlagenhemzeernaaanhethart.Hijhechtteveelbelangaaneengoedeopleidingvanjongemensenenstichttehiervooruiteigenzakeenstudiefondsmeteenstartkapitaalvan15.000gulden.Conradwerdinzijntijddoorvelengevreesd,maartegelijkertijdgerespecteerdvanwegezijnrechtvaardigheid,integriteitensocialeinslag.HijwerdnadeDertigJarigeoorlogvoorzijndadenbeloondmetondermeerhetleengoed‘Neidlingen’enkreegonderanderedetitelvan‘Kriegsrat’41.HijisuiteindelijkeennatuurlijkedoodgestorvenenligtmetzijnechtgenoteindeMartinuskerkinKirchheimbegraven.Hungrafmonumentenepitaafzijneenprachtigeerbetoonaandezeopmerkelijkepersoon.

DevestingHohentwielwaslangeenbegrip,metnameindetijdvandeRomantiek.IndeNapoleontischetijdwerdHohentwieldoordetroepenvandeFransegeneraalVanDammeopgeblazen.Hetheeftzewekengekostdezesolidevestingtevernielen.MaartussenderuïnesstaatalsherinneringnogsteedsdebustevanConradWiderhold.ConradisinZuid-Duitslandeenhistorischebekendheid.GeregeldvindentezijnernagedachtenisinSingende‘WiederholdFeste’plaats.DehardehandwaarmeehijHohentwielheeftverdedigdisonderdebevolkingnietvergeten.MoedersvanongehoorzamekinderendreigdendehulpvanWiderholdinteroepenalszenietwildenluisteren.Ofdatafdoendewasweetikniet.Depedagogischeinzichtenzijnindeloopdertijdenwelenigszinsveranderd.2.3.EenlinkvanWiderholdmetNederland.

ConradWiderholdheefteveninNederlandgediend.MaarerbestaatnogeenverbindingtussendeWiderholdsenNederland,diewelaardigisomtevermelden.DatbetrefteenneefvanConrad,‘GeorgReinhardWiederholdvanWeidenhoven’.Georgwaseenmilitair-ondernemer,een‘colonnel’.HijverdiendedekostalshuurlingmetzijnzelfgeworvenregimentWaalseruitersdathijvooreigenrekeninguitrustte.HijvechtindeTachtigjarigeoorlogeerstonderdekoningsgezindeHendrikgraafvandenBerg42aanSpaansezijdetegendeStaatsetroepen.HijwordtdoordekeizervanhetH.RoomseRijktotriddergeslagen43ennoemtzich‘WiderholtvanWeidenhofen’,heervanPoederoojen,‘colonell’engouverneurvanBoekholt44.HetleengoedPoederooijenverwerfthijop27mei1645.

40OmvoorzijnnieuwekerkeenorgeltekrijgenveroverdehijdestadÜberlingenaanhetBodenmeer.Hijwildegeengeld,alleenhetorgelendatkreeghij.41ConradzetteoverigenszijnberoepalslegeraanvoerdervoortentradindienstvanonderandereLodewijkXIII.42EenkoningsgezindeneefvanstadhouderFrederikHendrik.43Fr.Cast.AdelsbuchdesKönigsreichsWürtemberg;Adelsblatt1889,pag.71.44ZieWapenalbumBommelerwaardNr.wied/3122enhetregisteropdeLeenakteboekenvanGelreenZutphene.a.nr325pagina719-721vanSloete.a.

14

GeorgWiderholtgaatvoordeStaatsetroepenwerkennadatHendrikgraafvandenBerg45in1632voordeRepubliekgaatvechten.Georgstaatdanaanhethoofdvan5compagnieën,samen619man.46,47Op1novemberwordenzijn5compagnieënwegensbezuinigingentoteenvan150manteruggebrachtenontvangthijdedeStatenalleennogeenkapiteins-traktement.Datiskennelijknietvoldoendeomvanrondtekomen.Hijtreedtin1642danookalsoverstemetzijncompagnieindienstvandeLandgravinvanHessenalblijfthijinHollandwonen.GeorgwoonteerstinhartjeDelft,zijnlievelingsstad.48Hijkooptin1642eenperceelvandeGrafelijkheidvanHolland,ophetBuitenhof37inDenHaagenlaatdaareenwoningbouwen49.DezewoningismomenteelhethuidigeVijverhof,ookwelgeheten:‘Noyelleshuis’50waarnuhetministerievanAlgemeneZakenisgevestigd.Opdiverselandschapsschetsenuitdietijdwordtdewoningaangeduidalsde:‘woningvanCapiteynWiderholt’opdewegvanDenHaagnaarRijswijkenDelft.GeorgReinhardvechtinhetlaatstejaarvandeDertigjarigeoorlogalskolonelondergeneraalKarlRabenhaupttegendekeizerlijketroepenondergeneraalHolzappel.BijdebelegeringvanhetslotHomberginHomburg/Efze(NoordHessen)verliesthijeenbovenbeenalsgevolgvaneenteruggeketstegranaat.51Hijoverlijdteendaglaterop8februari1648.ZijnlichaamwordtdevolgendemaandindeNieuweKerkteDelftteraardebesteld.Laterwordtzijnvrouw,ElizabethVollerdaarookbegraven.Hungrafzerkmethunnaamentitelsisnogwelinoudeinventarisatiesterugtevinden,maarinmiddelsindeNieuweKerknietmeerterugtevinden.52,53.45EenvandezonenvandeoudstezustervanWillemvanOranje.HijwaseenprominentemilitairinhetSpaansekamp,diedoorontevredenheidmetdeSpaansedominantieendooromkopinginhetkampvandeStadhouderterechtkwam.46HijwerddoorGraafHendrikvandeBerg,nadatdezeaandeSpaansezaakindezuidelijkeNederlandenverraadhadgepleegd,aangenomenommetdedoorhemaangeworventroepeninStaatsediensttetreden.47https://nl.wikipedia.org/wiki/Vijverhof_(Den_Haag).48BekendbijhetstadarchiefvanDelftinverbandmetdebelastingaangifte.Woningenwerdenbelastopbasisvanhetaantalramen.49Dr.W.Moll.DieHaghe.Jaarboek-DieHaghe,1945.Pag.106,107,13250https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Vijverhof_(DenHaag);HetperceellagopdehoekvandeVijverdamenhetBuitenhof.HetwerdgekochtvandeGrafelijkheidvanHollandeninopdrachtvanWiderholtgebouwddoorsteenhouwerAdriaanszoon’tHooftenmetselaarThomasJasperesenHogendorp.Nadatdebouwwasvoltooidwashijerfinancieelwaarschijnlijkdoordeontwikkelingenophetkrijgstoneel,slechtaantoe.In1680kwamhetpandinhandenvanGraafdeNoyelles,dieeveneenseenberoepsmilitairwas.51DerDreissigerjährigeKrieginSelbstzeugnisseChronikeundeBerichte.Rabenhaupt,Karl.FreiherrRabenhauptvonSucha.http://www.30jaehrigerkrieg.de/rabenhaupt-karl-freiherr-rabenhaupt-von-sucha-3/52HeervanBoekholt(Bocholt?)enVanPoederooijen.

53GioWiderhold(zienoot33)enikhebbendegrafsteennietmeerkunnenterugvinden.Veelgravenwerdenindietijdweer‘hergebruikt’Degrafsteenisiniedergevaldeliteratuurbeschreven.PhileleutherusTimaretes(pseudoniemvanTheodorusJanssoniusvanAlmeloveen.),AlbertusFrese,VerzamelingvangedenkstukkeninNederland,uitgeestelykeetc.etc.,Volume2

15

3.HendrikJuliusWiederhold3.1.Zijnfamilie.HendrikJuliusWiederholdwordtgeborenop6juni1724teWanfried,inHessen,als‘HeinrichJulius’,zoonvandekoopmanArnoldHeinrichWiederhold54,55enAnnaMariaWalter.563.2.HeinrichJuliusvertrektnaarAmsterdam.HeinrichverlaatalstwintigerzijngeboorteplaatsenvertrektnaarAmsterdam.Hijmonstertin1747aanalssoldaatbijdeVOC,deVerenigdeOost-IndischeCompagnie,ookwelde‘Compagnie’genoemd.HoehijnaarAmsterdamisgekomenwetenweniet.ErwasindietijdaleendrukhandelsverkeertussenHessenendeVerenigdeProvinciën.DemeesteDuitsersuitHessengingenmetkarrenoftevoetviaOost-NederlandnaarhetwestenofzaktenperbootdeRijnaf.57DereisnaarAmsterdamwasindietijdnietzonderrisico’s.Meerdaneenswerdenreizigersonderwegovervallenenberoofd.DesituatieindeVerenigdeProvinciënisoverigensindietijdgespannen.DeFransenzijnin1747VerenigdeProvinciënbinnengevallenenhebbenStaats-VlaanderenenBergenopZoomalinhanden.WewetennietwaaromHeinrichJuliusnaarDeOostwildevertrekken.ZijnvaderwaskoopmanenraadslidvanWanfried.Hijbezatdaarookeenherberg.OngetwijfeldzalzijnvaderincontactzijngeweestmetmensendiedeVOCkenden.MisschienhebbendeverhalenoverDeOost,HeinrichJuliusnieuwsgieriggemaakt.HijzalnietdeenigeDuitserzijngeweestdiebijdeVOCindiensttrad,wantdeVerenigdeProvinciënwarenindertijdvoorwerkgelegenheidbinnenEuropazeerintrek.3.3.DuitsersindienstvandeCompagnie.Rondhetmiddenvandeachttiendeeeuwtrokkenjaarlijksca.33.000werkzoekendeDuitsersnaardeVerenigdeProvinciën.EenaantalvanhennamdienstbijdeVOCof,zoalsdatindietijdwerdgenoemd,werden‘dienaar’vandeVOC.Eenopmerkelijkaantalmigrantenopeenautochtonebevolkingvanindertijdca.2miljoenmensen.58Omgerekendnaareenbevolkingsaantalanno2016vanca.16miljoen,zouditneerkomenopmeerdan250.000migrantenuitDuitslandperjaar!GerekendoverdehelebestaansperiodevandeVOC(1602-1799)was60%vandesoldatenen40%vandeopvarendenvanbuitenlandseafkomst.

54ZoonenzesdekindvanChristophHeinrichWiederholdenKatharinaElisabethHillgard(geboren18-01-1665Mündenengestorven5-11-1730Göttingen);DevadervanChristophisHeinrichWiederholdenkoopmanenburgemeesterinMünden(geboren24-1-1620engestorven27-09-1680Münden);inhetplaatsjeBührenindekerkvanSt.Blasiusiseengrafsteen.ZijnvaderheetteJohannes(geboren1578teHombergengestorven30-05-1626teMünden)eerstleraarinHannoverenpredikantinBühren.55Geborenop10maart1698teMündenenoverledenop17maart1757teWanfried.56StammfolgenWiederholdausHomberg/Efze;bearbeitetundverlegtvonAlfredWiederhold,Kassel(1981).55JahreFamilieforschungWiederhold.VortragvonAlfredWiederhold,Kassel(1985).57RoelofvanGelder‘HetOost-Indischavontuur’DuitsersindienstvandeVOC..UitgeverijSUN(1997)58https://www.rug.nl/staff/r.f.j.paping/urbanisatietilburg2009powerpoint.pdf

16

HetmerendeelvandeopvarendenopdeVOC-schepenkwaminde17eeeuwuitNoorwegen,Denemarken,deDuitseNoordzeekustendeBaltischelanden.OnderdesoldatenenambachtsliedenwarenhetvooralmannenuitdeDuitselandsgewesten.ZonderdezeimmigratiezoueenorganisatiealsdeVOConmogelijkhebbenkunnenbestaan.IndeliteratuurbestaateenhardnekkigbeeldvanhetlagerebuitenlandseVOC-personeeldatwordtgeschetstalseen‘grauwemassa,eensamenraapselvangeboefteenklaplopers’dat‘alssoldaatofmatroosaanmonstert,alslaatstenoodsprongineenuitzichtlozesituatie’.Zoschreefomstreeks1700descheepschirurgNicolaasdeGraaffinzijnreisjournaal59dat:..‘deVOCeentoevluchtsoordwasvoorarmoedzaaierswaaronder‘Polakke,Sweeden,Deenen,Noord-luyde,Jutte,Hamborgers,Bremers,Lubekkers,Dantsikers,Konixbergers,Hoogduytse,Oosterlingen,Wesfaalders,Bergse,Gulikse,Kleefse,envoortsallerhandeMoffen,Poepe,Knoete,Hannekemaijersenanderekassoepers,die’tgrasnogtussendetandensteekt…’Ditwelzeernegatievebeeldmoetmijnsinziensgenuanceerdworden.Ongetwijfeldzullenervelemigrantenzijngeweestdiedebovengenoemdevooroordelenhebbenbevestigd.MaarerwarenookdiversegoederedenenvoorDuitsejongemannenomhungeboortelandteverlaten.NietalleendealgemeneeconomischesituatieinDuitsland,maarookreislust,nieuwsgierigheid,ondernemingszin,‘Wanderschaft’60danwelontsnappingaaninlijvinginhetlegervormdeneenaanleiding.Wevindenonderdemigrantenstudenten,handwerkslieden,kooplieden,militairen,boekhouders,chirurgenenandereberoepen.InNederlandhadmenindietijdnietzo’nhogedunkvaneconomischemigrantenenzekernietvanDuitsers.VoordezegroepwashetvrijwelonmogelijkomandersdanalsgewoonsoldaatofmatroosnaarDeOosttevaren,ongeachthunkwaliteitenenopleiding.HetbeleidvandeVOCwasernueenmaalopgerichtomdepostenvanzeeofficierenenhogedienareninhetbestuurenindehandelalleenaanNederlanderstegunnen.61ZoookvoorHendrikJulius.Hijheeftwaarschijnlijkgoedkunnenschrijvenenboekhouden,maargingalssoldaatindienstvandeVOC.3.4.AanmonsteringalssoldaatbijdeVOC-KamerAmsterdam.HendrikJulius(verder:Hendrik)monstertaanalssoldaatvooreengagevan9guldenpermaand(anno2016ca.186euro)bijdeVOC-KamerAmsterdam,62inhetnunogsteedsbestaande‘Oost-Indischhuis’.63DeVOCkendegeenspecifiekefysiekekeuringseisenvoorhaarsoldaten.Desoldatenmoestengezondzijnvanlijfenledenen.Wewetenalleendateenminimumlengtevan1.50mwasvereistvoorWürtembergsesoldaten.

59NicolaasdeGraaf.Hijtradalsscheepschirurgijnin1639indienstvandeVOC,maakteveelreizenmetdeVOCmeeenschreefreisjournalen.60Deverplichtingvoorhandwerkgezellenomeldersstagetelopen.61RoelofvanGelder.HetOost-Indischavontuur:DuitsersindienstvandeVOC.UitgeverijSun,Nijmegen1997.62DeVOCkende6Kamers,waarvandeKamerAmsterdameenvandebelangrijkstewas.63Huidigadres:Kloveniersburgwal48,Amsterdam.

17

HendrikwordtaangenomenenvertrektmethetschipDomburg’naarBatavia.Inzijnscheepssoldijboek,de‘GeneraleLand-enZeemonsterrollen’64endelaterecorrespondentievandeVOCwordtzijnvoornaam‘vernederlandst’envermeldals‘Hendrik’65inplaatsvan‘Heinrich’.Hijkrijgtbijvertrekeenhandgeldvan18gulden.Ookwordteenbedragvan150guldenafgeboekt,waarschijnlijkalsvergoedingvoorzijnverblijfinAmsterdam.9Guldenen5stuiversverrekendvooreenscheepskistmetinhoud.

DevoorgaandeinformatiekomtuithetscheepssoldijboekvanhetschipDomburgwaarHeinrichisvermeldonderdenaam‘HendrikJuliusWiederhold’.Vanafhetmomentvanzijnindiensttredingtotaanzijnoverlijden,meerdan40jaarlater,zijnalle(financiële)veranderingeninhetscheepssoldijboekbijgehouden.Eenbijzondereprestatievoordietijd.DaaromwilikstilstaanbijdepersoneelsadministratievandeVOC:deGeneraleLand-enZeemonsterrollenendescheepssoldijboeken.

3.5.De‘GeneraleLand-enZeemonsterrollen’endescheepssoldijboeken:de‘salarisadministratie’vandeVOC.66

ElkeKamervandeVOCvoerdeeeneigenpersoneelsadministratievolgenscentraalvastgestelderegels.JaarlijkssteldedeCompagnieeenlijstopvanalhetland-enzee-personeel,de‘dienaren’inAziëenopdeKaap.Opdeze‘GeneraleLand-enZeemonsterrollen’stondenduizendenVOC-dienarenvermeld,iedermethunrangenstandplaats.Opdelandmonsterrolwerdeenonderscheidgemaakttussenhetcivieleenhetmilitairepersoneel.ElkeVOC-dienaarhadeenrangmeteenbijbehorendevastegage.Binneneenrangbestondenverschillendeuiteenlopendefuncties.

Debasisvandesalarisadministratiewashetscheepssoldijboek.HierinwerdendepersonaliaensalarisgegevensvanallebetaaldeopvarendenvanelkVOC-schipvastgelegd.Degegevenszijnperwerknemervastgelegd.Desalarisrekeningopentmetdedatumwaarophetschipderedeverlaatensluitmetdeuitbetalingvanwatdeopvarendeofzijnrechthebbendennogtegoedhebbenbijheteindevanhetdienstverband.

VeiligheidshalvewerdenkopieënverstuurdnaarzowelhetkantoorinBataviaalsdebetreffendeVOC-KamerinNederland.Daarwerdenjaarlijksalleveranderingeninhetzelfdescheepsboek,onderdenaamvanhetuitvarendschip,bijgeschreven.

HetVOC-personeelbereikteomstreeks1750eenomvangvanongeveer25.000personen.Hetmoeteenmonnikenwerkzijngeweestdesalarisadministratiebijtehouden,payrollmanagement‘avantlalettre’.

64Ditwaseenschriftelijkejaarlijkseopgavevanhetgeheleland-enzeepersoneel.AllevestigingeninAziëzondenhuneigenmonsterrolnaarBatavia.Peruitvarendschipwasereenscheepssoldijboek,eenofficiëlelijstvandeofficierenenmanschappenenpassagiersaanboord,datperreiswerdaangelegdendieooknadereiswerdgebruiktomdeverderecarrièrevandeVOC-dienarenteregistreren.Erwerdenaltijdtweeexemplarengemaakt,waarvanereeninBataviawerdgedeponeerdendeandernaardebetreffendekamerinpatria.65InhetregistervanhetNationaalArchiefwordtzijnnaamabusievelijkgespeldals:Wiederholt,kennelijkhetgevolgvaneenverkeerdeoverschrijving.IndiverseVOC-stukkenkomtdenaamWiederholdwelmeteendaanheteindvoor.66EenmooioverzichtvandepersoneelsadministratievandeVOCisopgestelddoorwijlenPeterdenHollander.HetisterugtevindenopdewebsitevandeVOC-CaemerDieHaghe;niet-ledenzoudenzicheventueelkunnenwendentotdesecretarisvandeCaemerofondergetekende.(http://www.voccaemer.nl/fileadmin/afbeeldingen/Het_personeel_van_de_VOC.pdf)

18

Vanallescheepssoldijboekenuitdeachttiendeeeuwis95%bewaardgebleven:2.797delenvan2.950uitgaandereizen.Webeschikkendankzijditgeoliedeadministratievesysteemnuovereenseriescheepsboekenmetmeerdan700.000namenvanVOC-dienaren,dievrijweluniformzijningeschrevenmetweinigfouten.

DearchievenvandeVOCstaansinds2003opdeUnescoWerelderfgoedlijstvoordocumenten.UnescobeschouwthetarchiefalshetgrootsteenmeestindrukwekkendevanallevroegmoderneEuropesehandelsbedrijvendieactiefwareninAzië.DeVOC-archievenwordendooroverheidsinstellingenbewaardinKaapstad,Chennai,Colombo,JakartaenDenHaag.Ongeveervijfentwintigmiljoenpagina'szijnbewaardgebleven.VolgensUnescovormenzedemeestuitgebreideendemeestcompletebronvandevroegmodernewereldgeschiedenismetrelevanteinformatieoverdegeschiedenisvanhonderdenlokalepolitiekeenhandelsorganisatiesinAziëenAfrika.DeVOC-archievenbevattenoverigensookeenwaardevolleschataaninformatiedievoorwetenschappersopuiteenlopendeterreinen(klimatologie,sociologie,botanie,e.d.).

4.HendriksreisnaarBatavia.4.1.HetretourspiegelschipDomburg.HetschipDomburgiseenspiegelschipvan850ton.Hetwordtin1740gebouwdinopdrachtvandeKamerZeeland.HetmaaktzijnderdereisnaarJavaenvertrektop3maart1747vanderedevanTexel67onderbevelvanschipperLeendertBonekamp.Opdiedagishetguurweer(2gradenCelsius)enbewolkt.Dewindkomtuithetnoordwesten.Hetschipheeft201zeelieden,112soldatenen3ambachtsliedenaanboord.Van10junitot4juli1747isdeDomburginBaaiFalse68omdaarnadoortevarennaarBatavia.Hetschipkomtdaaraanop17september1747.69Opterugreisnaarpatria,begin1748,vergaatdeDomburgergenstussenBataviaenKaapstadmeteenladingterwaardevan212.281guldenaanboord.Hetisvoorzovermijbekendnooitteruggevonden.DereisvanHendriknaarDeOostwasnietvangevarenontbloot.Schepenkondenonderwegvergaanofwordengekaapt.Voordematrozenensoldatenaanboordwarenbovendiendeleefomstandighedenzwaar.Ikzaldaarindevolgendeparagrafendieperopingaan.

4.2.ScheepsreizennaarDeOostinHendrikstijd.

Tussen1602en1795voeren4.721schepenvandeVOC,metaanboordintotaal973.000Europeanen,vanuitdeRepublieknaarAzië.Inhetzelfdetijdsbestekzouden3.354schepenmet366.900opvarendenvanuitDeOostterugkerennaardeRepubliek.

Hetaantalmensenaanboordvandeschepenwasopdeuitreisgemiddeld206enopdethuisreis109.Hetverschilwordtvooralverklaarddoorhetoverlijdenvaneengroot

67DeopvarendenwerdenvanuitAmsterdammetkleinevaartuigennaarTexelvervoerd.68Eenbaaiopongeveer48kmvanKaapstad.69CeesBasker,conservatorvanhetWest-FriesMuseumbriefd.d.8juli1997aandeheerP.Hollander.

19

deelvandecompagniesdienarentijdenshundiensttijdopzeeofindeOost.Eenanderdeelvandedienarengaferdevoorkeuraanzichpermanentoverzeetevestigen70.

4.3.Deopvarendenenhunleefomstandighedenaanboord.

Deopvarendenvormdeninhetalgemeeneengemêleerdgezelschap,afkomstigondermeeruitdeRepubliek,Duitsland,ScandinaviëenanderelandenrondDeOostzee.

Deofficierenenpassagiershaddendebeschikkingoverapartehutten.Debemanningmoestplaatszientevindenonderdeksofopdekoebrug,hetlaagstedekbovenhetruimvanhetschip,onderdewaterlijn.Indezelage,krappe,donkereruimtesliependemannendichtnaastelkaartussendekanonnen,scheepsmaterieelenhunscheepskisteninhangmattenvanzeildoek,metdaarineenmatras,eenhoofdkusseneneendeken.

Frisseluchtkwamalleenbinnendoordegeschutspoortenenluiken,maarmetslechtweerwarenzegesloten.Debemanningwerddagelijksaandek,voordegrotemast,geluchtalsdeweersomstandighedendattoelieten.Deverlichtingwasslecht.Degeschutspoortenendeventilatieroosterslietenwatlichtbinnen,voorzoverdeweersomstandighedendattoelieten.Zonodigwerdenkleineolielampjesgebruikt.

Hetvoedselaanboordwasquaenergie-inhoudvoldoende,maarzeervet,zoutenvooralvitaminearm.Ergingengrotehoeveelhedenvoedselmeevooronderweg.Vooreenbemanningvan350opvarendenwerdenopeenlangereis55.000pondbrood,22.000pondvlees,10.000pondspek,3.700pondboteren700kazenmeegenomen.

Derantsoenenwarennauwkeurigvoorgeschrevenindezogenaamde‘artikelenbrief’vandeVOCenwerdenpreciesafgemeten.Ditwasvoordegewonebemanningsledenperweek:330gramvlees,660gramspek,220gramboterbijhetbrood,éénmutsje(25cl)azijnenéénmutsjeolijfolie.Bederfvanproviandkwamveelvooralsgevolgvandeslechtekwaliteitvandeingekochtewaarendeomstandighedenaanboord.

Ergingengrotehoeveelheden,bier,brandewijn,wijnenwatermee.Iederbemanningslidkreeginhetbeginvandereis2literbierperdag.Debiervoorraadwasvoldoendevoorca.3maanden.Daarnaastwerdendagelijksperpersoon4mutsjesmetwateraangelengdejeneverofbrandewijnuitgereikt.Jeneverwerdoverigensindietijdalseenmedicinaledrankbeschouwdennietalsalcoholischeversnapering.

Alshetbieropwaswerddedrinkwatervoorraadaangesproken.Dezewasvoldoendevoorviermaanden.Doordewarmteendebiologischevervuilingnamdekwaliteitsnelaf.Aanboordwerddriemaaldaagsgegeten.Hetontbijtwerdgenuttigdnahetochtendgebedomachtuurenbestonduitgortvermengdmetpruimenofrozijnen,vaakaangelengdmetwater,bierofwijn.Hetmiddagmaalomtwaalfuurbestonduitgekookteerwtenofbonenmetsausvanboterofvet.Vierdagenperweekwerdditaangevuldmetstokvis,tweedagenmetspekenééndagmetgepekeldrundvlees.Alsavondmaalwerdenderestantenvandemiddagmaaltijdgenuttigd,aangevuldmetbroodenbier.

Versvleesstondafentoeophetmenudoorkippenenvarkensteslachten.Ookwerdonderwegweleensvisgevangenof,indenabijheidvanland,zeehondenenschilpadden.70VOCKenniscentrum.http://www.voc-kenniscentrum.nl/themas.html

20

Erwarenmaarweinigklachtenovervoedselendrank;defeedbackvanklagerswerdgenadeloosgestraftmetopsluitingenafranseling.Menkeekweluit.

DesterftecijfersaanboordvandeVOC-schepenzijnnietexactbekend;geschatwordtdatvoordeuitgaandereisongeveer15%envoordethuisreisongeveer10%vandeopvarendenhetnietoverleefde.Aanboordkwamenziektesalsmalaria,beriberi,verkoudheid,longontstekingenscheurbuikvaakvoor.DekoudeenderegensinEuropaendehetedagenindetropen,afgewisseldmetkoudenachten,veroorzaaktenveelverkoudheidenlongontsteking.

Debemanningsledenbeschiktennietaltijdoverdejuistekledingomzichtegendekoutekunnenwapenen.SomshaddenzehunwarmekledinginAmsterdamalverkwanseldomdathunwaswijsgemaaktdatzedieindewarmetropentochnietnodighadden.Somswerdenhunklerenaanboordgestolen.Sommigemannenmoestenvaakinhunnatteklerenslapen.

Omverkoudheidalsgevolgvankoudennatweertevoorkomenwerderenkelekerenperweekextrawijnenbrandewijnaandeopvarendenverstrekt,gewoonlijk'sochtendsopdenuchteremaag.

NadepublicatievandeEngelseonderzoekerJamesLind71in1753overdeheilzamewerkingvancitroenenopscheurbeuk,gingdeVOCersneltoeoveromdeopvarendendagelijkseenlepel‘limoen’-sapvoorhetontbijtteverstrekken.Meteendaaldehetpercentagesterfgevallenaanboordtotca.2-3%.

DoordeHerenXVIIwarendiversehygiënischevoorschriften72uitgevaardigd.Elkedagdiendendeschepenontdaantewordenvanvuil;eenaantalkerenindeweekmoestdebagagebovengebrachtworden,zodathetruimgeschrobdkonworden.Ziekteswerdenindietijdvooralgewetenaanbedorvenlucht(miasma).

Regelmatigwerdendematrozen-ensoldatenverblijvengesprenkeldmetazijnenwerdenkruitenjeneverbessenverbrandomdeluchtte‘zuiveren’.73

Wanneererondanksdezepreventievemaatregelentochziektesaanboorduitbraken,moestendeziekengeïsoleerdworden.Doordebeperkteruimtekwamhierindepraktijkweinigvanterecht.Voorhetbehandelenvangewondennaeenongelukwarenerscheepschirurgijnsdiehooguitwatbasalemedischehulpkondenbieden.

Kondendechirurgijnsnietsmeeruitrichten,danwarende‘ziekentroosters’aandebeurtombijstandteverlenen.Eenziekentroosterwaseen‘predikant’zonderopleiding.

71JamesLind.Atreatiseofthescurvyinthreeparts.Aninquiryintothenature,causesandcureofthatdisease.A.Kincaid&A.Donaldson.Edinburgh1753.72Dezogenaamde‘Artikelbrieven’.73Metdekennisvanvandaagkangezegdwordendatditeenenigszinsdesinfecterendewerkingheeft.Doorhetverbrandenvanbuskruitkomtzwaveldioxidevrij.Ditheefteenonmiskenbaardesinfecterendewerking.Vanazijnisbekenddatheteenbactericidewerkingheeft.

21

Hijmoest’smorgensen’savondseengebedoplezenenenkelepsalmenzingen.’sZondagswerdhijgeachttepreken.Ziekenenstervendenmoesthijbijstaandoorenkelegebedenvoortelezen.

Hetwasnietalleenmaarkommerenkwel.Naastdedagelijksewerkzaamhedenwasertijdensdeovertochtruimtevoorvertier.Zowerdenbijgunstigweertoneelstukkenopgevoerd,werdmuziekgemaakt,gezongenengedanst.Ookwerdergeschaaktengedamd.Kaartenendobbelenwasnadrukkelijkverbodenenwerdenbestraftmeteengeldboete.Somswerdenertamelijkruwespelletjesgespeeldzoalshetzogenaamde‘molenaarsspel’waarbijdedeelnemersfysiekenmentaalhardhandigwerdenaangepakt.HendrikJuliusmoeteenijzersterkgestelhebbengehad,wanthijdoorstondeenlangeenongetwijfeldzwarereisopdeDomburgdieveelopvarendennietoverleefden.Daarmeewarendeuitdagingenvoorhemnognietvoorbij.BijaankomstinBataviawachttenhemnieuwebeproevingen.

InhetvolgendehoofdstukzalikeerstietsoverBatavia,haargeschiedenisenhaarbetekenisvoorhethandelsnetwerkvandeVOCvertellen.

5.Batavia.

5.1.GeschiedenisenbetekenisvandestadBataviavoordeVOC.

Bataviawasin1619doelbewustgestichtenfungeerdealshethoofdkwartiervandeVOC.DeVOCwasprimairgerichtophandelenineersteinstantieophetinEuropaverkopenvanfijnespecerijen74uitDeOostwaarzehogewinstenmeewisttebehalen.MaarzehadweinigEuropeseproductentebiedendievoordeAziatischemarktinteressantwaren.Omdehandeltefinancierenmoestendaaromgrotehoeveelhedenzilver,goudencontantenuitEuropawordenmeegenomen.Gouverneur-generaalJanPieterszoonCoen(1587-1629)zagalvroegindat,omhettekortaanedelmetalenstructureelteondervangen,eensterkhandelsnetwerkbinnenAziënodigwas.

HetverkopenvanChinesezijdeaanJapanwasbijvoorbeeldaanvankelijkeengoedeenwinstgevendebronvangoudenzilverenookkoper.MetditzilverwerdinIndiatextielgekochtomdaarmeevervolgenspeperenfijnespecerijeninZuidoost-Aziëaanteschaffen.ZobouwdedeVOCgeleidelijkeennetwerkopvanfactorijendiezilver,tin,hout,huiden,koper,salpeter,ivoor,betelnotenenopiumleverden.DitIntra-Aziatischehandelsnetwerkwerdookwelde‘Indischebuitenhandel’genoemd.75

CoenwistdatvooreengoedfunctionerendebuitenhandeleensterkepermanentebasisinOost-Indiënodigwas.DaarbijwerdnietineersteinstantieaanBataviagedacht.Maar

74Peper,nootmuskaat,foelie,kruidnagel.

75 Deintra-AziatischehandelwasinhetbeginzeerwinstgevendvoordeVOCtotheteindevandezeventiendeeeuw.DehandelmetJapanviaDejimadroogdegrotendeelsopendeexportvanzilverengouduitJapanwerddoorJapanverboden.Indetweedehelftvandeachttiendeeeuwverschoofbovendiendehandelvandureluxegoederennaargoedkoperemassagoederen,tenkostevandewinstmarge.

22

werdenverschillendemogelijkevestigingsplaatsenoverwogen.IndeeersteplaatswerdgedachtaandestadMalakkadiebeginvande17eeeuwinhandenvandePortugezenwas.DezestadislaterinditverhaalbelangrijkomdatHendrikzichdaarzalvestigen.IkgadaaromwatdieperindegeschiedenisvanMalakka.

DeVOC‘Bewinthebber’CornelusMateliefdeJongewerdin1605vanuitNederlanduitgestuurdmeteenvlootvan12schepenmet1.300manomdestadMalakkaintenemen.HijkreegdaarbijhulpvandesultanvanJohordiezelfdoordePortugezenwasverjaagd.Ondankszwarezee-enlandgevechtenluktehetpasin1641dePortugezenteverdrijven.VeeltelaatindeogenvanCoendienietzolangwildewachten.Hijveroverdedaaromop30mei1619JacatraopJavaenstichttedaardestadBataviaalshoofdkwartierenstapelplaatsvandeVOC.,maarMalakkawerdnietvergeten.

CoensbedoelingwasaanvankelijkomvanBataviaeenvrijhandelshavenmeteenNederlandsevolkskolonievan‘vrijburgers’temakenmethuneigenhandelsvrijheden.DatmislukteomdatdestadnietaantrekkelijkgenoegwasomkolonistenuitEuropatetrekken.DeHeerenXVIIveranderdendaaromhunbeleidenbeslotenop13april1652definitiefgeenkolonistenmeerovertelatenkomen.

DitmetuitzonderingvandevrouwenvanhethogereenmiddenkadervandeVOC.OokkwameeneindeaandehandelsvrijhedenvandealgevestigdeBataviasevrijburgers.DeCompagniewildezelfhetmonopolieopdehandelingoederenhouden.DitleverdedestadBataviaveelgeldop.Verderwastotaanheteindevandetachtigjarigeoorlogdekaapvaart,metnamehetkapen76vanPortugese‘Kraken’77indeStraatMalakka,lucratief.

BataviaontwikkeldezichtoteengrotestaddienaarHollandsmodelwerdontworpen,mettypischeHollandsegrachtenengrachtenwoningen.78DestadwerdspoedigeencommercieelinvloedrijkemachtdieeenzelfstandigepositieinnamtussendebestaandevorstendommenopJava.HetprimaireoogmerkvandeVOCwaszoalsgezegdhandel,engeengebiedsuitbreiding.DesondankswerddeCompagniesteedsvakerbijinterneconflictentussendevorstendommenindearchipelbetrokken.InruilvoormilitairesteunkreegdeVOCbelangrijkehandelspostenenmonopolies.

5.2.DeaankomstvanHendrikinBatavia.

OverdeaankomstvanHendrikwetenweweinig,alleenzijnaankomstdatum.InBataviaheerstdannoghetdrogeseizoen;denattemoessonzalbinnenenkelemaandenbeginnen.Detemperatuurzaleroverdagrondde30en’snachtsrondde20gradenCelsiuszijngeweest.

5.3.DesoldateninBatavia.

76Ditwerdwelwettelijkgeregeld.Dekaperskregenvandeoverheidspecialevergunningen:dezogenaamde‘kaperbrieven’.77Grotekoopvaardijschepen.78Hendrik.E.Niemeijer.Batavia.Eenkolonialesamenlevinginde17eeeuw.(2005).UitgeverijBalans.

23

WekunnenaandehandvanreisbeschrijvingenvantijdgenoteneenbeeldkrijgenvandegangvanzakenendeleefomstandighedenindestadindeperiodedatHendrikinBataviaaankwam.

HendrikzalmetdenieuwaangekomensoldatendoordeWaterpoorthetKasteelvanBatavia(verder:’HetKasteel’)binnengetrokkenzijn.Ditwasdevestingwaardegouverneur-generaalmetzijnstafzeteldeenvanwaaruithetheleVOC-gebiedbestuurdwerd.HetKasteelhadeengarnizoenvanzo'nachthonderdtotduizendmilitairenenfaciliteitenalsbarakken,eenhospitaal,eenlaboratoriume.d.Hetlagaande‘SundaKelappa’,detoenmaligehavenvanBatavia.Daarwarenookdeenorme,zwaarbewaakte,pakhuizenvandeVOCenwasookeengroteVOC-werf.79

DesoldatenwerdenverdeeldoverdebolwerkenvanhetKasteelendepoortenvandestad.Zekregenonderdakinbarakken.Degenendieminofmeergezondwarenenlanddienstzoudengaanverrichten,kregeneerstdriedagenvrij,dezogenaamde‘baarsedagen’.ZijkondentijdensdezedagendestadBataviabezichtigenenalvastwennenaanhetklimaatendeinwoners.

DaarnakregendenieuwaangekomenenhundefinitieveplaatsenfunctietoegewezenopgrondvanhunberoepinEuropaenhungetoondevaardigheden.BijHendrikzijndatongetwijfeldzijnvaardighedenalsschrijvenenboekhoudengeweest.VervolgenskondendesoldatenwordenuitgezondennaareenvandevelevestigingenvandeCompagnie.

Tallozesoldatenenmatrozenkwamenziekaanofwerdendatdoordeplotselingeveranderingvanklimaatenvoedsel.Inhet‘Binnen-Hospitaal’,datin1640wasgebouwd,zijn160.000Compagnie-dienarenoverleden,vanwiedriekwartna1733.Desterftecijfersstegenvooralindeachttiendeeeuwtoteenalarmerendehoogte.Vande473.000mensendietussen1730en1798aankwamen,is25%inhetvochtigeenslechtgeventileerdeBinnen-Hospitaaloverleden.Hetheettenietvoornietsindevolksmond‘DeMoordkuil’.DeVOChadhieraanonbewustmeegewerktdoordeaanlegvangroteaantallenvisvijversinBatavia.Dezewaren,samenmetdegrachten,broedplaatsenvanmalariamuskieten.

TotindeachttiendeeeuwbezatendeVOC-soldateninAziëgeenuniformenenwarenzehaveloosgekleed.Nietzeldengingenzeblootsvoetsdoorhetleven.Voorzoverermilitairekledingvoorhandenwas,washetduurendoorhetmateriaal80nietgeschiktvoordetropischeomstandigheden.

HetgarnizoenseteninBataviawaseentonig.Ingroteketelswerdvoorhonderdtottweehonderdmanrijstenkatjang(eenverzamelnaamvoorpeulvruchten)gekookt,waarvaniederzoveelmochtetenalshijwilde.Datkonmenzelfopsmaakbrengenmetzout,peperenazijn.Opdonderdagenzondagwerdeensoepvanbuffelvleesmetrijstklaargemaakt,dezogeheten‘Poespas’.Zondagswerderooknogeensoortkokosbrij79DeSundaKelappabestaatnogsteeds.Defunctievandehaveniswelveranderd.OnderNederlandsbestuurwerdeennieuwehaven:‘TandjongPriok’gebouwd.DehuidigehavenSundaKelappaisvooralbedoeldvoorbinnenlandsverkeer.MenvindternuveelBoegineseschoeners.HetKasteelisonderNederlandsbestuurgrotendeelsgeslooptomplaatstemakenvoorwaterstaatkundigewerken.DepakhuizenvandeVOCendeVOC-werfbestaannogsteedsenhebbendefunctievanmaritiemmuseum,respectievelijkexpositieruimte.80Wollenkleding.

24

geserveerd,die‘Liplap’werdgenoemd.Hetzoumenietverbazenalsdesoldatenvooreigenrekeningzonuendanlokaalvoedselopdepasar81kochten.6.DeoverplaatsingvanHendriknaarMalakka.6.1.Eennieuwestandplaats.OokdeontberingenvanBataviaoverleeftHendrik.Inmaart1748,bijnaeenhalfjaarnazijnaankomstinBataviaeneenjaarnazijnvertrekuitAmsterdam,wordthijnaarMalakkaovergeplaatst.82MalakkaligtophetMaleisischeschiereiland,ca.250kmtennoordwestenvanhethuidigeSingaporeenhemelsbreedzo’n1.280kmvanhettoenmaligeBatavia.WaarschijnlijkisWiederholddanovergegaannaardecivieletakvandeVOC.Mogelijkvanwegezijnkwaliteitenalsschrijverenboekhouder,wanthijgaatzichinMalakkametfinanciëleenadministratievezakenbezighouden.EerstietsoverdeachtergrondvanMalakka,hetbelangvandezestadvoordeVOCenderoldiezespeeldebinnenhetIntra-AziatischeHandelsnetwerk.

6.2.DepositievandestadMalakkainhetVOC-handelsnetwerk.

MalakkaligtaandeStraatMalakka.DitwasbelangrijkstezeewegtussenhetMidden-Oosten/IndiaenerzijdsenChina/Japananderzijds.Inde14eeeuwwasdestadeenvandegrootstestapelmarktenvanAzië.In1511werdMalakkadoordePortugezeningenomen.DezittendesultansfamilievluchtteenstichtteeennieuwvorstendominJohor,inhetzuidenvanhetMaleisischeschiereiland,nugelegenbovenhethuidigeSingapore.OnderhetsultanaatJohorvielookRiouw,ookeenbelangrijkhandelscentrum.

DerelatiestussendeVOCendevorstenvanJohorwarenaanvankelijkgoedomdatPortugalhungemeenschappelijkevijandwas.DitveranderdetoendeVOC,MalakkaenJohorelkaarsteedsmeergingenbeconcurreren.

DeVOC vond Malakka een ernstige bedreiging voor de verdere ontwikkeling van Batavia.AllevaartuigennaarJava,Sumatra,BorneoofdeMolukkenmoestendeStraatMalakkapasseren.

Meteenkleinvijandigeskaderzouhetmogelijkzijnomallescheepsbewegingenindesmallestraat83endaarmeedehelehandelinOost-Indiëtecontroleren.DatmaaktedepositievanBataviawelheelkwetsbaar.DeVOCbeslootdaaromMalakka met geweld in te nemen, gelegitimeerd door deoorlogtussendeRepubliekenSpanjeenPortugaldienoggaandewas.

81Markt.82VOClandmonsterrol.Hijontvangt9maandensoldijover1748inMalakka.83Ongeveer16zeemijlenbreed.

25

Zoalshiervooralvermeld,hadCorneliusMateliefdeJongein1606metca.1.300mandestadaangevallen.DegeheimeinstructievandeHerenXVIIgafhemexplicietopdrachttot‘hettonenvaneenagressievehoudingtegenoverdePortugezendoordirectMalakkaaantevallenenindirectdePortugesebondgenotenvanPortugal,zoalsdesultanvanJohorlostewekenuitdePortugeseinvloedssfeerenhembeschermingaantebieden’.Maarpasin1641werden,nalangdurigezee-enlandgevechten,dePortugezeneindelijkverslagen.MetsteunvandesultanvanJohorwerdMalakkaeindelijkingenomen.84DedoordePortugezengebouwdekerken,huizenenverdedigingswerkenzoalshetfort‘AFamosa’,werdenintactgelatenengemoderniseerd.Malakkawerdeenbelangrijkregionaalbestuurs-enhandelscentrum.

HetbeleidvandeVOCwasambivalent.ZeprobeerdeenerzijdsMalakkaweertoteeninternationaalhandelscentrumtemakeneninkomstenteverwervenuithetheffenvanin-enuitvoerrechtenenankergelden.AnderzijdsmochtMalakkaookweernietzovergroeien,datzijBataviateveelnaardekroonzougaansteken.IndielaatsteopzetisdeVOCgeslaagd.MalakkaheeftnadeveroveringdoordeVOCnooitmeerhaaroudeglorieherkregen.

Handelsvaartuigenkondenopmeerplaatsenankeren.Aziatische kooplieden verhandelden in de Riouw-archipel (Johor) goederen die ze, al dan niet met medewerking van lokale vorsten, uit en naar de Compagniegebieden smokkelden. Dit ten nadele van Malakka.

6.3.DestadMalakkainde18eeeuw.85

TentijdevanHendrikwasMalakkaeenstadmetongeveer15.000inwoners.Hiervanwarenca.540‘dienaren’vandeVOCenverderPortugesemestiezen,Maleiers,Boeginezen,Minangkabauers,ChinezenenIndiërs.OphethoogstepuntinMalakkastondnaastdegereformeerdePauluskerk(eenoorspronkelijkekloosterkerk),hetvanoriginePortugesefort‘AFamosa’enderesidentievandegouverneurvanMalakka.

LaterwerdenindebenedenstadronddeHeeren–enJonkerstraateenstadhuis(1650),eenstadskerk,pakhuizenendewoningenvanVOC-dienarenenvrijburgersgebouwd.MalakkableefhaarsterkPortugeseinvloedenooknadeovernamedoordeNederlandersbehouden.HetwerdalseenaangenamestadinAziëbeschouwd.

LandinwaartswerdMalakkaomgevendooreenvlakmoerassigterreinmetkokospalmen.Daarachterlageenondoordringbaarbos.

Erliependriewegenvanuitdestadnaardedorpenlangsdekustendeparticulierelandgoedereninhetbinnenland.BuitendestadsmurenwashetgevaarlijkterreinvanwegebedreigingendoorMinangkabauersenpiraten.Erkondaaromdieredengeenlandbouwwordenbedreven.Rijstenanderevoedingsmiddelenmoestenwordengeïmporteerd.

84LeoAkveld.MachtsstrijdomMalakka.DereisvanVOC-admiraalCornelisCornelisz.MateliefnaarOost-Azië,1605-1608.(2013)Zutphen,WalburgPers.85Medeontleendaan:D.MeijerTimmermansThijssen,Tweegouverneurseneenequipagemeester.InenomMalakka1778-1823.Bilthoven1991.

26

DeNederlandsesporenzijntotopdedagvanvandaagnogzichtbaaringebouwenalshet‘Stadhuijs’endevoormaligeNederlandsHervormdeKerkdienu:‘ChristChurch’heet.ErzijndiversestratenmetNederlandsenamenzoals‘Heerenstraat’,eneenaantalNederlandseforten.Ookwonenernogsteedsfamiliesmetnamenals:‘Minjoot’,‘Mosbergen’,‘VanderBeek’,‘Kraal’,‘DeWindt’,‘Westerhout’en‘VanDordt’.86

6.4.Hendrikwordtlidmaatvande‘NederduitscheGereformeerdeKerk,burgertin,trouwtenkrijgtkinderen.87

HendrikiswaarschijnlijkvanhuisuitCalvinist88entreedttoetotdeNederduitsGereformeerdeKerkinMalakkazoalsindietijd‘usance’was.HijdoetkennelijkzijnbestomzichzogoedmogelijkaantepassenaandeNederlandseomgeving.DeKerkisvoorhemeenbelangrijketoegangtothetsocialeleveninMalakka.ErzijntweekerkeninMalakkameteenapartepredikantvoordePauluskerkeneenvoordebenedenstad.WaarschijnlijkisHendriklidvandekerkindebenedenstad.Hijwordtop16november1750armenbezorger,diaken.89Dearmenzorgwastoevertrouwdaanvierdiakens.Zewerdengekozendoordekerkenraadsleden,maarhun‘beroeping’vereistedegoedkeuringvandeRaadvanPolitie.Kerkenraadsledenmoestennamelijklidmaatzijnenvaneenonbesprokengedrag.ErwarententijdevanWiederholdca.100lidmaten,overigensmeervrouwendanmannen.Matrozen,soldatenenambachtsliedenwerdengeenlidmaat.HendrikJuliusheeftkennelijkdetoetsderkritiekdoorstaanenmagdanookterechteen‘braveHendrik’wordengenoemd.Hendrikheeftzichopgewerkt90vansoldaattotgerespecteerdburgervanMalakkaenonderkoopmanvandeVOC.HijstaatvermeldinhetofficiëlenaamboekjevandeVOC.91Ditiseensoort‘Whoiswholist’dieinAmsterdamwordtuitgegevenenwaarinhethogereenmiddenkaderwordenvermeld.Inhetnaamboekjeisalsberoepvermeld:‘onderkoopman,soldij-overdrager,negotie-overdrager,ontvangerderdomeinenenwinkelier’.Hijbehoortdankennelijktotde‘innercrowd’vanMalakka,indienstvandeVOC,maarmetneveninkomsten.

DienarenvandeVOC,kondenmeteen‘erlaubtenNebenhandeleinCapitalchen’vergaren.UitHendriksscheepssoldijboekkanwordenopgemaaktdathijnooitzijngageincashopneemt.Inplaatsdaarvantrekthijwissels92o.a.viadehandelsfirmaSwaenen

86D.DeWit.HistoryoftheDutchinMalaysia.Selangor:NutmegPublishing2007.87Vanaf1571isdatdeNederduitsche(ookwelgespeldals‘Nederduitse)GereformeerdeKerk.Denaam'Nederduitsche'wasteronderscheidingvandeWaalse,Schotseetc.DenaamisvoorheteerstgebruiktinEmden,bijdevluchtelingengemeente.88HessenwasoverwegendCalvinistisch.89Dezekerk,nubekendinMalakkaalsde‘ChristChurch’werdin1741gebouwdenin1753voltooid.Hijwasoorspronkelijkwitgekalkt,maardeEngelsenhebbenhemlaterroodgeverfd.Ditomhetrodesirisapdatdeinlandsebevolkingspuwdetegendemurenteverhullen.TentijdevanhetverblijfvanWiederholdwarenachtereenvolgensGerardCornelisBastiaanse,SalomanvanEchten,JoannesTheodoresvanderWerth,PasquildeSiva,enHotzeensPetrusAugustusTheodorusvanHuijsumdominee.90G.J.Schut.‘HetIndischSion;deGereformeerdeKerkonderdeVOC’.UitgeverijVerloren(2003).91‘Naam-boekjeVandeWel.Ed.HeerenderHoogeIndiaseRegeeringe,GequalificeerdePersonenenz.OpBatavia’.JosiaSoutenenWed.ReinierOttensBoekverkopers.Amsterdam1794.92Eenwisseliseenpapierengarantiedateenaangegevenbedragzalwordenuitbetaald.InditgevalstaatdeVOCinAmsterdamgarantvoordeuitbetalingaanhetwisselkantoor.

27

SwartenJohannesBoelen93,eenwijnhandelaarinAmsterdam.WaarschijnlijkkoopthijdaarmeegoedereninomdieinMalakkaweerteverkopen.Indezestadmoestvrijwelalleswordengeïmporteerd.94JohannesBoeleniseenbekendewijnhandelaarindietijd.IkneemaandatHendrikwijnenjeneverimporteerde.ZijnbroerDavidwasgouverneurvanMalakkaindetijddatHendrikdaarwas.Ditzalongetwijfeldgeholpenhebben.Hetisallemaalofficieelvermeldenwordtkennelijkindietijdalseennormalehandelwijzebeschouwd.OokvoordeVOCisditgunstig.Wisselsdienietonmiddellijkwordengeïnd,95leggenminderbeslagophetVOC-kapitaal.

HendriktrouwtdeweduweCatharinaWillekens,dieooklidmaatvanzijnkerkwas;waarschijnlijkhebbenzeelkaarindekerkontmoet.Hijkrijgtuitdithuwelijkdriekinderen:AnnaMaria,CatharinaSophiaenJanArnold.ZijnoudersinWanfriedishijkennelijknietvergeten,getuigedenamenvanzijnouders:‘AnnaMaria’en‘Arnold’diehijaanzijnkinderendoorgeeft.ZijnzoonJanArnoldWiederhold,96treedtlaterookindienstvandeVOCals‘leerlingaandepen’.ZijndochterCatharinaSophia97trouwtmetJohanHendrikWerth,opperchirurgijnindienstvandeVOCen‘eerste’(directeur-geneesheer)vanhethospitaalinMalakka.98NahetoverlijdenvanCatharinaWillekenshertrouwtHendrikmeteneCatharinaPuijt,weduwevanHendrikDinkgreef.

7.HendrikvertrektnaarPerak.

7.1.Inleiding.

Op27december1764vertrektHendriknaarPerak,eensultanaattennoordenvanMalakka.Hijwordtdaarresidentopdepost‘TanjungPutus’engaatzichdaarbezighoudenmetdetinhandelvandeCompagnie.

IkzalindithoofdstukeerstuitleggenwaterzichinPerakenomgevingafspeelteninwelkwespennestHendrikdaarterechtkomt.DaarombeginikmethetbelangvanPerakvoordeVOCtebehandelenendeingewikkeldeengevaarlijkepolitiekesituatieinditgebied.Hoofdstuk8gaatoverHendrikservaringengedurendedetijddathijresidentwas.

7.2. Perak, geografie en betekenis voordeVOC.

HetsultanaatPerakligthemelsbreedzo’n300kmtennoordenvanMalakka.InhetnoordengrenstPerakaanhetsultanaatKedah,eenvazalstaatvanhetkoninkrijkSiam.InhetzuidengrensthetaanSelangor,eensultanaatdatbekendstondalseenbolwerkvanBoeginezepiraten.

93JohannesBoelenleefdevan1710-1791enwaswijnkoperteAmsterdam.Zie.NationaalArchief.1.10.081981.94GelegenaandeHerengracht/Prinsengracht.95Pasnaeenmaandof9.96JanArnoldwordtgedooptinMalakkaop7juli1754enoverlijdtinofna1824,waarschijnlijkteMalakka,97CatharinaSophiawordtgedooptop29januari1753inMalakkaenisop13maart1818inMalakkabegraven.98DithospitaalbevindtzichopeenvandebastionsvanMalakkadiehetdichtstbijzeeisgelegen.

28

DenaamPerakisontleendaanhetMaleisewoordvoorzilver:‘perak’.99,100Perakwasrijkaantinerts,datopzilverlijkt.DerivierPerak,inhetMaleisgeheten:‘SungaiPerak’101,isdeopeennagrootsteriviervanhetMaleisischeschiereiland.Aandeoeversvandezerivierlagenveeltinmijnenentinsmelterijen.Tinertswerdookinderivierbeddinggevondenendoordebevolkingverzameld.TinwasvoordeVOCeenbelangrijkproductopdeIntra-Aziatischemarkt,metnamevoordehandelmetChina.102DeVOCkochttininSiam,maarmoestdittegenonaantrekkelijkemarktprijzendoen.Zeprobeerdedaaromalvroeginhaarbestaanelderseenmonopolieopdetinhandeltekrijgen.IneersteinstantiewasBankavoordeVOCeenbelangrijkeleveranciervantin.ToendetinaanvoervanuitBankastagneerdewerdhetbelangvanhetMaleisischeschiereilandgroter.7.3.Perak,depolitiekesituatieinde17een18eeeuw.DeverhoudingvanPerakmetAtjehenSiam.Perakwerdaanhetbeginvande17eeeuwoverheerstdoorhetsultanaatvanAtjeh,maarkreeglatereenminofmeeronafhankelijkestatus.EenanderebelangrijkemachtinderegiowashetkoninkrijkSiam(nuThailand).DesultanvanKedahwaseenvazalvandevorstvanSiam.DatwasniethetgevalvoorPerak,maarSiambeschouwdePerakeneenaantalanderesultanatenophetschiereilandalsaanhaarschatplichtig.IndepraktijkkwamdaarmaarweinigvanterechtomdatSiamhaarhandenvolhadaandeinvasiesvanuitBirmaengeenserieuzebetalingenkonafdwingen.Inplaatsdaarvanwerddoordesultanatenophetschiereilanddriejaarlijkseensymbolischebetalinggedaanindevormvangoudenenzilverenbloemen.103Voorlopigwasdatvoldoende,maarhetkoninkrijkSiamenhaarvazalKedah,bleveneenpotentieelgevaarvormenvoorPerak.BedreigingvanPerakdoordeBoeginezen.PerakstondgeregeldblootaanaanvallenvanpiratenenplunderaarsindeStraatMalakka.Indejarentwintigendertigvande18eeeuwwerdhetsultanaatvoortdurendbedreigddoorkrijgslustigeBoeginezenenMinangkabauers(afkomstigvanSumatra).DeaanwezigheidvanBoeginezenwaseenonbedoeldgevolgvanhetpepermonopoliedatdeVOCopdeMolukkenhadgevestigd.OmditmonopolietebewakenveroverdedeVOCMakassaropCelebesomvandaaruitdehandelsroutenaardeMolukkentecontroleren104.InMakassarwerdhetfortRotterdamgebouwd.105,106

99ZakwoordenboekjevoordeIndonesischetaal,NederlandseStoomvaartMaatschappij.100Cassiteriet,tinoxide.101DePerakwordtgenoemdinRudyardKiplings:‘TheCrabThatPlayedwiththeSea’.102ToenChinaeenbelangrijkethee-exporteurwerd,werddetheemettinbetaald.DetinwerdinChinagebruiktvoordebinnenbekledingvanhoutentheekisten.OokJapanwasgeïnteresseerdintin.Tinfoliewerdookgebruiktalsoffergaveintempels.103Dezogenaamde‘BungaMasdanPerak’.104Sulawesi.105Ditfortbestaatnogsteedsenisrecentgerestaureerd.106TijdensdeoorlogmetdeVOCstredendeBoeginesestatenLuwuenWajotegendeNederlandersmetalsbondgenotenBoneenSoppeng.Veelleidersuitdeverslagenvorstendommenenhunvolgelingenvluchttennaarhetwesten.

29

VanuitMakassarvoerdedeVOCoorlogtegendeanderevorstendommenopCelebes.DeoorloghadtotgevolgdatveelopCelebesgevestigdeBoeginezen,dieuitstekendezeeliedenwaren,overhetwaternaarhetwestentrokken,waarzehunomgevingmetpiraterijenlandroofonveiligmaakten.Zostrekenaanheteindevande17eeeuwgrotegroepenBoeginezenneerindeRiouw-archipelvanhetsultanaatJohoreenlaterookinhetsultanaatSelangor.107Zekregendaarsteedsmeerinvloed.Zebezorgdendesultans,zoalsdesultanvanJohore,veelproblemenmaarwerdensomsdoorhenookalskrijgsvolkingehuurd.DeStraatMalakkawaseengewildwerkterreinvoordeBoeginesepiraten.VaakgebruiktenzeophunvaartuigennagemaakteVOC-vlaggenomhunslachtofferstemisleiden.Zebeschiktenookoverlichte108enzwarevuurwapens.Van(gedeserteerde)Europeanenhaddenzegeleerdhoezedaarmeemoestenomgaan.DeBoeginezenwarenvoordeVOCeengeduchtefactoromrekeningmeetehouden.TottweemaaltoevielendeBoeginezenMalakkaaan.OokwerdPerakin1740vanuitSelangorovervallenengeplunderd.109BedreigingdoorpiratenopSumatra.AnderebedreigingenvoorPeraklagenaandeoverkantvandeStraatMalakkaopSumatra,metnamedepiratennestenlangsdeSiakrivier.Devorstenenprinseninditgebiedgingeneindjarenvijftigvandeachttiendeeeuwopgroteschaalovertotkaperij.OokdeVOCkreeghiermeetemaken.Zowerdin1759hetnabijgelegenVOC-fort‘PulauGontong’opSumatradoorradjaMahmudenzijnopvolgerIsmaëlvanSiakovervallen.Vanhetgarnizoenwerden65vande72mensenvermoordendebewapeningvanhetfortwerdgestolen.110Deenige(gehuwde)Europesevrouwophetfortwerdalsblankeslavinafgevoerd.111RedenvoordeVOComeenoorlogsvlootuitterusteneneenstrafexpeditietegendepiratenteondernemen.112Depiratenhaddenzichgoedverschanstenbodenzwaretegenstandmetvuurwapensvanafhetwaterendewal.DeradjaIsmaëlvluchttenaeenhevigestrijdwaarbijhonderdenVOCsoldatenenmatrozenhetlevenlieten.113

7.4.HardnekkigepogingenvandeVOComeentinmonopolieinPerakteverwerven.

107DeVOCenhaarbelangrijkstebondgenootdevorstvanBone.108Onderanderesnaphanen;wapensdieschrootenglasafvuurdenenindetropenmoeilijktegenezen,zonietdodelijke,wondenveroorzaakten.109SelangorstondeerstondergroteinvloedvanhetnaburigeRiouw(Johor)maarprobeerdezichdoordegroeiendewelvaart,alsgevolgvandehandelmetdeEngelsen,lostemakenvanJohorenverklaardezichzelfsonafhankelijk.110TeddySim.‘PiracyandsurreptitiousactivitiesintheMalayanArchipelloandadjacentseas’.Springer.111ZeisoverigenslatermethaarechtgenootweerdoordeVOCbevrijd.112DezeactieisuitvoerigbeschrevenindememoiresvanJanAmbrosisuHoorn.Verdrinkenzonderwater,dememoiresvanVOCmatroosJanAmbrosiusHoorn,1758-1777.WalburgpersZutphen2014.ISBN978.90.5730.995.3113BijdezeactiewasookdebrikZeepaardbetrokken.HetZeepaardwaswaarschijnlijkookbedoeldomeenoogjeinhetzeiltehoudeninPerak.HetZeepaardwasiniedergevaltentijdevanWiederholdnoginactievedienst.

30

DeVOCdeedhardnekkigepogingenomeentinmonopolieinPerakteverwerven.

EerstdoorteonderhandelenmetdevorstenvanAtjeh,maardoordeweigerachtigeopstellingvandesultanvanPerakwasditoverlegnietsuccesvolengingdeVOCovertotdwangmaatregelen.HetkosttedeVOCbijna100jaarvoordateentinmonopolieopPerakkonwordenverkregen.

OvereenkomstmetAtjeh.Alinde17eeeuwhaddeVOCeenpoginggedaanomeentinmonopolieinPerakteverkrijgen.Zestichttedaarin1655eenhandelspostop‘TanjungPutus’langsdePerakrivier.Wezullendezepostlaterweertegenkomen.Omdathetgebiedlangetijdwerdgeteisterddoorinterneoorlogenwerddezepostgeensucces.PerakvieloorspronkelijkformeelonderhetvorstendomvanAtjeh.RedenwaaromdeVOCeerstinonderhandelingmoesttredenmetAtjeh.Hetresultaatwasdatin1639deCompagnievanAtjehalletindiezijnodighadvoorhaarhandelmetSurat(GujaratinIndia)mochtkopen.MaardeVOChadbuitendewaardgerekendwantdesultanvanPerak,‘MudzaffarShahII’,werktenietmee.Perakligtdwars.DeCompagnieprobeerdevervolgensdirecteafsprakenmetdesultanvanPeraktemaken.DegouverneurvanMalakka,JohanvanTwist,114gafdesultanzelfs18.000guldenomhemgunstigtestemmen.Daaropontvingdegouverneurveelvleiendewoorden,eenbelangrijkeMaleisetitelendetoezeggingeenfactorij115temogenbeginnenbijTanjungPutus.MaareentinmonopolievoordeVOCzaternogsteedsnietin.

BlokkadevanPerakdoordeVOC.

DeCompagnielietheternietbijzitten. Ze steldeeenhandelsblokkadeinomalleschepenmetbestemmingPeraktedwingeneerstMalakkaaantedoen,eenvergunningtevragenentolgeldentebetalen.OokwerdhetdeJavaansehandelarenverbodenomnaarPeraktevarenopstraffevaneenopenbaregeseling.SultanMudzaffarraaktenogsteedsnietonderdeindrukendreigdenudefactorijTanjungPutusweerterugtenemen.

DaaropblokkeerdedeVOCdetoegangtotderivierPerak.Tochgingdesultannietoverstag.DeblokkadehadweleffectomdatdeVOCveelvandetinuitPerakinhandenkreeg.BovendienwerddehandelvanPerakmetdeAtjeeërs,deArabieren,deBengalezenendeJavanenlamgelegd.DehandelarenuitAtjehgingendaaroverbijhunvorstklagen.DevorstoefendeopzijnbeurtweerdrukuitopdehalsstarrigesultanomtotovereenstemmingmetdeVOCtekomen.

Uiteindelijkwerdin1650doordeopperkoopmanJohannesTruijtmanovereenstemmingbereiktovereennieuwverdragmetAtjeh.Deblokkadewerd114GouverneurvanMalakkavan1641-1642.115Handelspost.

31

opgehevenendeVOCkreegvanAtjeheenmonopolieopdetinhandel.Ookditgingnietprobleemloos.

DeTanjungPutisfactorijwerdweliswaarheropend,maaralspoedigdoorMaleiersovervallen.VanuitPerakwerdnogsteedstingesmokkeldnaarzowelAtjehalsnaarhandelarenvananderemogendheden.Hetresultaatwasverrevanbemoedigend.

BlokkadesdoordeVOCvanzowelAtjehalsPerak.

NietuithetveldgeslagengingdeCompagnieweerovertoteennieuwehandelsblokkade,nuvanzowelPerakalsAtjeh.Onderdrukhiervankonzein1653116eindelijkeennieuwcontractmetSultanMahmudIskandarShahvanPeraksluiten.Ditcontractmaaktehetookmogelijkomin1670eenVOC-fort/factorijtebouwenopPulauPangkor,eeneilandindemondingvanderivierPerak.Toenereindelijklichtaanheteindevandetunnelleektekomen,moesteneropnieuwtegenslagenwordengeïncasseerd.HetfortopPulauPangkorwerdin1690doorMaleiersaangevallenenverwoest.Hetbleefdaarnameerdanzeventigjaaronbemand.

BetereverhoudingentussendeVOCenPerakindetweedehelftvandeachttiendeeeuw.OndankshaaraanvankelijketegenwerkingbegonhetsultanaatvanPerakgeleidelijkaantochhetbelangvangoedebetrekkingenmetdeVOCintezien.NietindelaatsteplaatsomdatPerakin1740wasovervallenengeplunderddoorBoeginezenvanhetnaburigeSelangor.ZekonenigebeschermingvandeVOCwelgebruiken.Hierdoorontstondeennieuweopeningvooronderhandelingen,waardeVOCgraagopinspeelde.VanuitMalakkawerddekoopmanAryVerbruggenaarPerakgestuurdomtegaanonderhandelen.Hijbereiktein1746eenakkoordmetdetoenmaligesultanvanPerak,MuzafarSyah.DeCompagnieverwierfeindelijkhetmonopolieoptin,waarbijinzilverenrealendiendetewordenbetaald.VerderwerdhetrechtvanvestigingvaneenfactorijenfortonderleidingvaneenresidentbijhetaleerdergenoemdeTanjungPutus,stroomopwaartsvanPulauPangkor,toegezegd.Eenwin-winsituatie.Hetcontractvan1746tussendeVOCenPerakwerdin1753,nadedoodvansultanMuzafarSyah,hernieuwddoorzijnopvolgersultanIskander.MetdezevorstheeftWiederholdnazijnaanstellingnogtemakengehad.VoorsultanIskanderbetekendedeovereenkomstmetdeCompagnieoverigensmeerdanalleeneengrotereveiligheidvoorPerak.Hetwasookeeninteressantepersoonlijkebronvaninkomstendoorzijnaandeelindetolheffingoptin.Ietsdattotscheveogenleiddebijdeoverigeledenvandekoninklijkefamilie,diegraageengraantjewildenmeepikken.

116 Wikimedia. ‘MalaccaunderDutchoccupation’.From'MalakkabyValentyn,DeStadMalacka,fromOudenNieuwOostIndien.1724-26.'

32

PerakkendeondersultanIskanderbewindeenongekendewelvaart.Hijwistzoweldeinternerusttebewaren,alsdegoedeverhoudingenmetzijnburenendeVOCteonderhouden.8.HendrikalsresidenttePerak.8.1.Inleiding.Hendrikisin1765residentvanPerakenhoofdvandepostTanjungPutus.117HijisdanmetnamebelastmetdeuitvoeringvandecontractendiedeVOCterzakemetPerakhadgesloten.VerderverzorgthijnamensdeVOCdedagelijksecontactenmetdesultanIskanderenlaterzijnopvolgerMahmud.ErisuitdezetijdeenuitvoerigecorrespondentietussenWiederholdendegouverneurvanMalakka,ThomasSchippers,bewaardgebleven.Daarnaastzijnerbijzonderinteressante(Maleise)bronnenvanhetsultanaatPerakbewaardgebleven.DezezijnonderzochtdoordehistoricaBarbaraWatsonAndaya.ZijbaseertzichnietalleenopNederlandsecorrespondentieuitdeVOC-archieven,maargeeftookeenhistorischperspectiefvanuitdelokaleMaleisebronnen.Aanhaarwerkiseenbelangrijkdeelvanhetonderstaandeontleend.1188.2.DealgemenetakenvanderesidentvanPerak.Deresidentwerdveelalvooreenperiodevandriejaarbenoemd.Hijwasverantwoordelijkvoorhetonderhoudvandehandelspost/hetfortenwerdgeachtdedisciplineinhetgarnizoentehandhaven.HijrapporteerderechtstreeksaandegouverneurvandeVOCinMalakka.DitbetrofzoweldehandelszakenalsderelevantegebeurtenisseninPerakendeomliggendegebieden.Deresidentwasalshetwarede‘ogenenoren’vandegouverneurinMalakka.HijverzameldesystematischinformatieoverdebemanningvandeprauwendieuitRiouw-archipelenandereplaatseninPerakarriveerden.DeVOCwildegraagwetenhoeoverhenwerdgedacht.VerderbelichaamdederesidentookhetdirectecontacttussenhethofvandesultanendegouverneurinMalakka.Ditgingoverallerleizakenzoalsformeleenprotocollaireaangelegenhedenendeinterpretatievandeadat.GeeneenvoudigeopgaveomdathethofvandesultanzichnogaleensvijandigopsteldetegenoverdeVOC.Deprotocollaireaangelegenhedenmoetennietwordenonderschat.EenverkeerdgeplaatstezegelvandeVOCopeenbriefaandesultankonbijvoorbeeldvoorgrotecommotiezorgen.AnderzijdsbenadruktedegouverneurinMalakkaookallerleiprotocollairedetails,zoalsdekleurvanhetcouvertwaarinbrievenaanhemwerdenverstuurd.Toenbijvoorbeeld117Hetfortbestaatnietmeer.PersoonlijkecorrespondentieBarbaraWatsonenG.C.Molenkamp118Perak,theAbodeofGrace.AstudyofanEighteenth-CenturyMalayState.BarbaraWatsonAndaya.KualaLumpur.OxfordUniversityPress,1979.

33

sultanIskanderin1755eenbriefaandegouverneurverstuurdeineenwitinplaatsvaneengeelcouvert,beschouwdedeontvangerditalseengrovebelediging.HijweigerdebijontvangstvandebriefinMalakkadegebruikelijkesaluutschotenaftevuren.Ditberusteoverigensopeenpijnlijkmisverstand.WitwasvoordeMaleierseenmeerkoninklijkekleurdangeel.Deresidenthadheelwatuitteleggen.BijbezoekenvanVOC-vertegenwoordigersaanPerakregeldederesidentdeuitgebreideceremoniëlezaken.Ceremoniëleenprotocollairezakenwarennietindelaatsteplaatsbedoeldomindrukopdelokaleheerserstemaken.DeresidentensprakenvrijwelzonderuitzonderingMaleisenwarenredelijkopdehoogtevandelokalegebruiken.DedienarenvandeVOCinTanjungPutusmochtenerevenwelgeenMaleisevrouwenopnahouden.119

8.3.DefortenDingdinhopPulauPangkorenTanjungPutus.

TanjungPutus.TanjungPutusligtenigekilometersstroomopwaartsvandemondingvanderivierPerak.HierwerdaandenoordoevervandePerakriviereenkleinstenenfortgebouwd.120Enkelekilometersverderopookstroomopwaartslaghethofvandesultan.Debouwvanhetfortwasklaarop18oktober1748.DaarmeewerdhetfortopPulauPangkor(fortDingdinh),datkorttevorendoordeCompagniewashersteldeningebruikgenomen,vervangen.VanhetfortTanjungPutusisnietsmeerbewaardgebleven.WelvanhetfortDingdinhopheteerdergenoemdeeilandPulauPangkor,waarvanderestenmomenteeleentoeristischeattractiezijn.WemogenaannemendatTanjungPutusopovereenkomstigewijzeisgebouwdenheeftgefunctioneerdalsDingdinh.EenbeschrijvingvanDingdinhisdaaromeenmooieaanvullingopdebeschrijvingvanhetfortTanjungPutusindeMaleisischeenNederlandsebronnen. HetfortDingdinh. HetfortlagopeeneilandPangkorindemondingvanderivierPerak.Hetwasoorspronkelijkeenvierkanthoutengebouwdatlaterinsteenisuitgevoerd.GouverneurBalthasarBotrapporteerdein1678dat:...“59mensenbelastwarenmetdeblokkadevanPerak”en“datdeVOCopheteilandeenfortbezatmet9kanonnen.Onderdezemensenwareno.a.eeninspecteur,boekhouder,kapitein,chirurgen,soldatenenzeelieden.Deaanwezigevlootbestonduithetjachtde‘Laren’,desloep‘Cacap’endeboot‘Dingdinh’.““Hetfortismassiefgebouwd,zonderzijstukkenenbastions,zoalseenhuis.Elkzijdeisongeveertienmeter{lang}.Demurenzijnvaneengoededikteenvansteengemaakt.Zehebbeneenhoogtevanongeveer30voet.

119BarabaraWatsonAndaya.‘Perak,theAbodeofGrace.AstudyofanEighteenth-CenturyMalayState’KualaLumpur.OxfordUniversityPress,1979.Pagina89-93.120Atlasofmutualheritage.(http://www.atlasofmutualheritage.nl)

34

Erzijn12tot14kanonnen,dienaarelkekantzijngericht.Dekanonnenzijnopeensterkplatformgezetbinnendehogemurenopeenhoogtevan16voet.Inditfortslaaptderesidentmetzo'n30soldaten,diezelfonderhetplatformvandekanonnenslapen.Hetfortiszo'n100meterverwijderdvandezee.Bijdebaaiisnogeenlaag,houtenhuis,waarderesidentoverdagzijntijddoorbrengt.”..DoordehandelsblokkadesvandeVOCwasdeverhoudingtussendeVOCendeMaleierszeergespannenenleefdehetgarnizoenvoortdurendinangstdoordeMaleierstewordenovervallen.Dezevreeswerdbewaarheidtoenin1690hetgarnizoenwerdaangevallendoordekrijgerPanglimaKulupenhetfortwerdverwoest.Pasin1747werdbegonnenmetherstelwerkzaamhedenenwerderopnieuweengarnizoengeplaatst.NadatdeVOCietslatereennieuwcontractmetPerakhadgeslotenentoestemmingwerdverleendvoordebouwvaneenfortopTanjungPutus,werdDingdinhverlatenenverhuisdehetgarnizoennaarTanjungPutus. HetgarnizoenvanfortTanjungPutus.HetgarnizoenvanhetfortwasevenalsdievanhetfortDingdinhkleinenhadeengarnizoenvannietmeerdanca.40-60EuropeanenenMaleiers.Vanuithetfortwerddetinhandelgecontroleerdenopderivierwerdendagennachtschepenofbotenonderzochtopsmokkelwaar.Inhetfortwerddetinontvangen,gewogen,gesmoltenenafgeleverd.Voordemanschappenvanhetgarnizoenwashetlevenzwaar.Eenbriefuit1791vandegouverneurvanMalakkaaanderesidentinPerakgeeftaanwatervandemanschappeninTanjungPutuswordtverwacht.WemogenaannemendathetindetijdvanWiederholdnietandersisgeweest.“Hetgarnizoenwordtgeachtdegreppelsrondhetfortzelfuittediepenmetinzetvanallemanschappen.Tweemaalperjaarmoethethogegrasgesnedenworden.Bijwerkzaamhedenbuitenhetfortmoeteenkorporaalmet6mandewachthoudeneneenwachtpostdientbuitenhetforttewordengeplaatst.Iedereen,zoweldeEuropeanenalsdeinlanders,moetenwachtlopen.AlsergeenschipvandeCompagnieligt,moeteenkorporaalmet5manopeenbootaandeoverzijdevanhetfortderivierbewaken.DemanschappenhoevennietzoalsinMalakkainuniformgekleedtezijn.Omdatzevaakindemoddermoetenwerkenvolstaateenjasjeenonderkleding”.8.4.Hendrikstweebelangrijkstetegenspelers.InleidingAlsresidentvanPerakheeftWiederholdtemakenmettweebelangrijketegenspelers,zijnbaas,degouverneurvanMalakka,ThomasSchippersendesultanvanPerak,IskanderenlaterMahmud.ThomasSchippers,gouverneurvanMalakka.

35

WiederholdmoetalsresidentrechtstreeksrapporterenaanThomasSchippers,121degouverneurvanMalakkavan1764tot1772.SchipperswaseropgebrandomharmonieuzebetrekkingenmetPerakteonderhouden.Hijwasgoedopdehoogtevandelokaleverhoudingenengevoeligheden.HijwildezominmogelijkinterveniërenindeverhoudingtussenPerakenhaarburen.WeldeedhijerallesaanomdereputatievandeVOCenzoalshijsprak:‘deeervanhetoudeHollandhoogtehouden’.SchippersstonderopdatdeNederlandserelatiemetPerakzouzijngestoeldopgenerositeit.Hijwildehetvertrouwenvandesultanwinnendoorhemopeenzachteenvriendelijkewijzetegemoettetreden.“Eencontractwerktalleenmaaralsbeidepartijenenvoldoeninginvinden”vondhij.EnwaarschijnlijkisdatookdeboodschapdiehijaanHendrikheeftmeegegeven.Schipperstrad,omdesultangunstigtestemmen,somsopalszijnpersoonlijkagentendeedaankopenvoorheminMalakka.Zokochthijooitvoordesultaneenkanon,eenkostbareijzerenschaaleneentransportschipvoortin.OmgekeerddeeddesultanerallesaanomdeCompagnieterwilletezijn.ToenbijvoorbeelddeVOCin1767bijdesultanklaagdedateruithaarvoorradengestolenwerd,namhijonmiddellijkactie.HijverordonneerdedateeniederdienazonsondergangbijdeVOC-verblijvenwerdaangetroffen,onmiddellijkterdoodzouwordengebracht.Iskander,desultanvanPerakenzijnopvolgersultanMahmud.HoewelondersultanIskanderPerakeenvoorspoedigeperiodekende,warenerproblemendiezijnpositieverzwaktenenhemgrotezorgenbaarden.Indeeersteplaatsvormdedepiraterijinderegioeengrootrisico.Inmaart1764noghadeenbendepiratenhetfort,deschepenvandeVOCenPerakzelfbedreigd.Hetschipde‘Buitenzorg’werdbuitgemaaktendegehelebemanninguitgemoordofalsslaafweggevoerd.HetwaseenblamagevoordeVOC.Aanhethofvandesultangingmennaaraanleidinghiervantwijfelenofdestrategievandesultan,ombeschermingtezoekenbijdeVOC,weldejuistewas.Ookzijneigenfamiliebezorgdedesultankopzorgen.De‘anaksraja’,dezonenvandesultanbijzijn(meerdere)vrouwenmoesteniederookhunweginhetlevenvinden.Diteindigdevaakinpiraterij.Zowasdezoonvanzijnlievelingsvrouw,maharadjaMuda,eendoorhemonterfdegokkerenopiumschuivermetflinkeschulden.Toenzijnvaderhemvroegnueindelijkzijnhandenuitdemouwentesteken,beloofdehijeennieuw‘bestaanopzee’opbouwen.Mudavroegdesultanomhemeenwerkkapitaalvanenigeduizendenzilverenrealenenwatvaartuigenteverschaffen.BlijdatzijnzooneindelijkinbewegingkwamhaddesultanvoorMudaooknogeenpaarschepengekocht.Mudazouvoortaanopeigenbenenkunnenstaaneneenzorgminderzijn.Hetpakteandersuit.OnmiddellijktoogMudaaanhetwerkenvertrokvanhethofmet8schepeneneenpaspoortvandeCompagnie.HelaasregendehetalspoedignieuweklachtenoverpiraterijdoorMudaindeStraatMalakka.Erwarentenminste10mensengedood.122.HetbrachtdesultaningroteverlegenheidtegenoverdeVOC,maarhijdurfdezoonliefnietaantepakken.Erwarenmeerfamilie-issuesdiezijnaandachtopeisten.Zijnbroer121ThomasSchipperskwamuitNederlandentradalsonderkoopmanindienstvandeVOC.122VoordekustvanPerak,Selangor,Mergui,UjungSalangenTavoy.

36

enlatereopvolgerMahmuddwongdesultanhemgrotesommengeldtelenenonderdreigingdathijdeovereenkomstdiePerakmetdeVOChadgeslotennietlangerzousteunen.MahmudwashetnieteensmetdedoordesultanIskandergevolgdeveiligheidskoersvoorPerak,waarbijwelheelzwaarwerdgeleundopdeVOC.Mahmudwasnietopzijnachterhoofdgevallenenzagoplangeretermijnrisico’sopdoemen.HijvreesdedatPerak,ondanksdebeschermingvandeVOC,kwetsbaarbleef.Vanuithetnoorden(Kedah)moestnogsteedsrekeningwordengehoudenmethetmachtigekoninkrijkSiamenmetdeAtjeeërs.HijtwijfeldeeraanofdeVOC,alspuntjebijpaaltjekwam,PerakvanuitMalakkawelgoedzoukunnenverdedigen.MalakkastondzelfblootaandedrukvandeBoeginezenuithetzuiden.DestadMalakkabeschiktemaaroverbeperktemiddelen.ThomasSchippersmochtdanwelgouverneurvanMalakkazijn,uiteindelijkwashijmaareenkleinespelermetweiniginvloedbijdeHeerenXVIIinAmsterdam.HetvoortbestaanvandepostinPerakwasnietzeker.DekostenvandepostwarenhoogendeCompagniekreegalmeertindanzekonenwildeverhandelen.Degouverneur-generaalinBataviahaderaleensopgezinspeeldomdepostopteheffenenhetcontractmetPerakoptezeggen.MahmudhadtegendezeachtergrondwatliberalereopvattingenoverderelatiemetSelangordansultanIskander.HoewelPerakenSelangorinhetverledenelkaarsaartsvijandenwarengeweest,zouSelangoroptermijnweleenseenbeterebeschermingkunnenbiedendandeVOC.Erkwamnogeenfactorbij.DeVOChadgrotemoeiteomdeaanvoervanzilverenrealenvoordeaankoopvantinoppeiltehouden.Infebruari1763werdenbijvoorbeeld12.000realennaarPerakgestuurd,maarinnovembervandatjaarwasdevoorraadaluitgeput.VoorPerakwasditheelvervelend.Indeeersteplaatsmoestendeleveranciersvantinstiptoptijdwordenbetaald.VerderhadPerakderealenhardnodig.DeheleeconomievanPerakdraaideomzilver.VrijwelallesdatvoorPerakvanbelangwasmoestwordengeïmporteerdeninhardevalutawordenbetaald.Hoewelschoorvoetendsomsanderevaluta,zoalsIndiaseroepia’s,werdengeaccepteerd,wasmendaarnietzovangecharmeerd.8.5.HendrikbrengteenbezoekaandeopvolgervansultanIskander.123NahetoverlijdenvansultanIskanderendirectnahetaantredenvandenieuwesultanMahmudbezoektHendrikinjuli1765hethofvandesultanomdenieuweheersergeluktewensen.DesultanbelooftderesidentdatonderzijnbewinddebestaandeovereenkomstmetdeVOCzalwordenhernieuwd.‘WeestnietbangWiderhold’spreekthijtotHendrik,’trektuzichhetoverlijdenvanmijnbroerniettezeeraan,wantuzultinmijallestweekeerzogoedterugvinden’.HijvoegtdedaadbijhetwoordwantwanneerzijnpiratenbroermaharadjaMudaterugkeertvanzee,wordtdezeonmiddellijkopgepaktenverbodendergelijkeexpeditiesindetoekomstteondernemen.

123NA3075OB1767,WiederholdtoSchippers,13mei1765,11juni1765,20augustus1765,NA3104OB1768,WiederholdtoSchippers,5mei1766,27september1766,,3november1766,17december1766,28oktober1766NA3045OB1766,WiederholdtoSchippers,16december1766.

37

HoewelnaardemeningvanHendrikdenieuwesultanduidelijkmeeraffiniteittoontmetdeBoeginezendanzijnvoorganger,brengtditnaarzijnmeningdeverhoudingmetdeVOCnietingevaar,zoberichthijdegouverneur.MahmudschrijftnazijninstallatiealsnieuwesultanzelfookeenbriefaandegouverneurinMalakkawaarinhijzijn‘onwankelbareloyaliteitaandeVOC’betuigt.GesterktdoordezevriendschapsuitingenbegintdeVOCmeteenaannieuweonderhandelingen,indestillehoopdaarmeedeinkoopprijsvantintekunnenverlagen.Vergeefs,omdatsultanMahmuderfijntjesopwijstdatEngelsefree-tradersmetnaburigesultanatenovereenkomstenhaddengeslotenwaarinzeeenveelhogeretinprijsbodendandeVOCinPerak.Uiteindelijkblijfthetbestaandecontractongewijzigd.8.6.Selangordringtop.DeinvloedvandeBoeginezeninhetgebiedwordtondertussensteedsgroter.DatisookinPerakmerkbaar.Zoprobeert,tweewekennadeinstallatievandenieuwesultan,eenprauwmeteenBoeginesebemanningdooromkopingdeinspectievanuithetfortTanjungPutusteontlopen.Alsditnietluktgebruikenzegeweld.Dedelinquentenwordendoordesultanopgepakt.MaarondankszijnbelofteaanHnedrikdathijerallesaanzaldoenomdebetrokkenentestraffen,weigerthijzeuitteleveren.Zezijn‘orangislam’124enkunnendaaromnietaaneenchristelijkgerechtwordenuitgeleverd.HijzoudaarmeedewoedevandeBoeginezenopzijnhalshalenenderustinderegioverstoren.DeCompagniekannietveeldoen.HetisnietzolanggeledendatBoeginesepiratenPerakwarenbinnengevallenenhetsultanaathaddengeplunderd,zonderdatdeVOCdatheeftkunnenvoorkomen.DeVOCdoetwelpogingenomdegroeiendeeconomischemachtvandeBoeginezeninderegiotebeteugelen,maarditheeftweinigresultaat.HetbolwerkvandeBoeginezenindeRiouw-archipel,datonderdesultanvanJohorevalt,bloeit.BovendienkrijgendeBoeginezendesultanvanJohore,diedeVOCgoedgezindis,steedsmeerondercontrole.TegendezeachtergrondmoetHendrikzijnwerkdoen.HijgeraaktineenneteligesituatiealsradjaLumu,deleidervanhetnaburigeBoeginesebolwerkSelangor,125,126zonderenigeaanleidingtoenaderingzoekttotPerak.Ditvoorheteerstnaeenperiodevanbijnatwintigjaarwaarindebeidesultanatenopgespannenvoetmetelkaarhebbenverkeerd.VoorHendrikisdatongetwijfeldietsomongerustovertezijn,wantdeBoeginezenvanSelangorzijnverrevanvriendenvandeVOC;zehaddennogin1756Malakkabelegerd.8.7.Hendrikkomtineenwespennest.

124Moslims.125RajaLumuwerdalsdebelangrijksteBoeginezeleiderinSelangorbeschouwd,hoeweldestreekwerdbestuurddoorDaengLakani,dieweerdoorDaengKembojawasbelastmethettoezichtopSelangor.126Hijwerdin1740geïnstalleerdtot:SultanSallehuddinShahAlmarhumDaengChelak;hijleefdevan1705–1778.

38

Inseptember1766,eenjaarnadeinstallatievansultanMahmud,verschijntindemondingvanderivierPerakeenSelangoreesvaartuig.DekapiteininformeertWiederholddatertweeafgezantenvanSelangoraanboordzijnenvraagttoestemmingomdoortemogenvaren.DegezantenhebbeneenbriefbijzichvoorsultanMahmudwaarinradjaLumueenverrassendaanboddoet.Hij‘wenstteziendatallegeschillentussenPerakenSelangoropzijwordengezet’ensteltvooromovereennieuwverdragtussenbeidestatenteonderhandelen.LumuwilpersoonlijknaarPerakafreizenomditvisavismetdesultanvanPeraktebespreken.Devorigesultan,Iskanderhad,nadatin1753hetverdragmetdeVOCwashernieuwd,alleonderhandelingenmetdeBoeginezenafgehoudenenzetotaanzijndoodalsvijandenvanPerakbeschouwd.MaarzoalsgezegdissultanMahmudnietafkerigvantoenaderingspogingenenbesluitomtweevanzijngezantennaarSelangortesturen.Tegelijkertijdmoethijzijnbondgenoot,deCompagnie,nietvoorhethoofdstoten.HijweetdatdeCompagnieSelangorwantrouwtenzichtegeniederevormvaneenbondgenootschapzalverzetten.Eendelicatesituatie.SultanMahmudnodigtHendrikdaaromwijselijkuitinzijnpaleisvoornaderoverleg.HendrikisernietvanovertuigddatdesultanMahmudzuivervriendschappelijkebedoelingenheeftenweigertopveiligheidsgrondenhetfortteverlaten.HijlaatwetendatsultanMahmudzichmaareerstinverbindingmoetstellenmetdegouverneurvanMalakkaenwilderadjavanSelangornietdoorlatenzondernadereinstructiesvanuitMalakka.SultanMahmudschrijftdaaropaandegouverneurvanMalakkaeenbriefwaarinhijuitlegtdathetabsoluutnietinzijnbedoelingligtomdaadwerkelijkmetderadjavanSelangortegaanpraten.Maarbeginoktober1766komenzijntweegezantenuitSelangorterugmethetberichtdatderadjavanSelangortochbijzijnvoornemenblijftomzelfnaarPerakaftereizenommetsultanMahmud,danweldiensbroer,radjaMuda,tespreken.DitleidttotenigecommotieonderdebevolkingdiedewareintentiesvanderadjavanSelangorbetwijfelen.SultanMahmudstaatweliswaaropenvooreentoenaderingspogingvanSelangor,maarisookniethelemaalzekervanzijnzaak.MetverseherinneringenaandevroegereinvasievandeBoeginezenzijnextravoorzorgsmaatregelengewenst.Hijmoetiniedergevaldebevolkinggeruststellen.HendrikkrijgtvandeSultanhetverzoekomuitvoorzorgdeVOC-brik‘Zeepaard’127,eenbewapendetweemaster,inPeraktestationeren.SultanMahmudstaatvooreenlastigdilemma.HoewelhijWiederholdendegouverneurinMalakkaheeftmeegedeelddathijerbeslistnietopuitisomradjaLumuuitSelangorteontvangen,kanhijeennadrukkelijkverzoekomderadjateontvangenooknietzomaarweigeren.Volgensdeadat128isditeenzwarebelediging.Aandeanderekant

127Brikofbrigantijn.InNederlandkwamdebrigantijnpasindeeerstehelftvande18eeeuwingebruik.Deeerstebrigantijnenindekoopvaardijhaddeneenrondeboegenvallendespiegel,maarlaterwerdhetvoorschipscherpergebouwd.Daaruitontstonddebrik.Debrigantijnwaseentweemaster;demastenbestondenuitéénstukofwarenverlengdmetéénoftweestengen.Defokkemastwasdwarsgetuigd;degrotemastlangsscheepsmetdaarbovenéénoftweerazeilen.Deboegsprietwasverlengdmeteenkluiverboomenhadvaaknogeenrametblinde.Debrikhadeenbewapeningvan5kanonnenaanbakboorden5aanstuurboordennog10anderewapensophetschip.DebrikZeepaardwasaleerderbetrokkenbijeenstrafexpeditieopSumatra.128DelokaleMaleisischegewoonten,eenongeschrevenwet.

39

moethijhetzekerevoorhetonzekerenemen,zichuitvoorzorgbewapeneneneenverdedigingvanPerakvoorbereiden.MaardaarmeezouhijtegelijkertijddeargwaanvandeNederlandersoproepen.DeminsteofgeringstemilitaireactiviteitvandelokaleheersersindearchipelwordtdoordeVOCmetargusogengevolgd.OmWiederholdgerusttestellenbedenktsultanMahmudeencompromis.HijstuurtWiederholdhetberichtdathijdeverdedigingswerkenvanzijnvorstelijkpaleisalleenzalbemannenvoorhetgevalradjaLumuderivieropvaart.Enhijzaldaariniederegevalgeenbuskruitopslaan.Op24oktober1766berichtsultanMahmudaanHendrikdatradjaLumumetzesvaartuigenalindebuurtisgesignaleerdendatzijnvlootvoorankerisgegaanbijPulauPangkor129waarhetvoormaligefortDingdinhstaat.DeradjaheeftzesvanzijnmensenvooruitgestuurdomhethofvandesultaninPerakhiervanopdehoogtetestellenenverzoektomzijnvlootbijhetfortTanjungPutusdoortelaten.HieropbesluitsultanMahmudnogmaalsomaandeVOCdehulpvandebrik‘Zeepaard’tevragen.HijstuurtinafwachtinghiervantweevanzijneigenvaartuigenuitomcontactteleggenmetradjaLumu.MahmudstaatderadjatoeverderderivierPerakoptevaren,mitshijzichafzijdighoudtvanvijandigheden.DesultanvanPerakverzekertintussenHendrikandermaaldathijloyaalisenblijftaandeVOC.DeontmoetingmetradjaLumuzalvolgensheminhunwederzijdsvoordeelzijn.Desultanbeklemtoontdathijnooitzaltoestaandatderesidentmaarietsoverkomt.HetsteltHendriknietgerust.AlsHendrikprotesteert,steltdesultanvooromderadjavanSelangordanalleenmetkleineprauwenstroomopwaartstelatenvarenenomhetgesprekmetdesultanvanPeraktoteenhalfuurtebeperken.DaarnazalderadjavanSelangorweervertrekken.HieropgeeftHendrikmettegenzinzijntoestemming.Nuontstaanerproblemenuiteenanderehoek;ineenskeertdestemmingaanhethofvanMahmudzichtegendesultan.8.8.DiscussieaanhethofvansultanMahmud.KennelijkheeftdeopstellingvanWiederholdaanhethofvandesultantoteenpittigediscussiegeleid.ErzijnledenvanhethofdieintwijfeltrekkenofderesidentüberhauptwelhetrechtheeftomradjaLumuofwiedanook,detoegangtotPerakteweigeren,ofomvoorwaardentestellenaanzijnbezoek.DevroegeresultanIskanderwordtalslichtendvoorbeeldaangehaald.InzakenalsdezehadIskanderaltijdzijnonafhankelijkepositievandeVOCbenadrukt.HetverdragmetdeVOCheeftnaarmeningvanhethofalleenbetrekkingopdeleveringvantin.Hetgeeftderesidentgeenrechtomeisentestellenaandeontvangstvanlokalekoningenenprinsen.SultanMahmudkomtdaarmeeineenlastigparket.HijbezweertHendrikandermaaldathetbezoekvandesultanvoordeCompagniebeslistgeennadeligegevolgenzalhebben.MaarhijwaarschuwtookdatalsWiederholdzoublijvenweigerenomdeheleSelangorezevlootonvoorwaardelijkdoortelaten,dittotgrotemoeilijkhedenzalleiden.Mogelijkzelfstotgeweldtegenhetgarnizoenvanhetfort.MalakkaligtopeenweekreizenvanPerakenkangeendirectehulpbieden.HetkleinegarnizoenvanTanjungPutuszouzichnauwelijkskunnenverwerentegeneen129Eeneilandca.30kmtennoordenvandemondingvanderivierPerak,waarzichookeenVOC-fortbevond.

40

overmachtvangoedbewapendeBoeginezen.HendrikzietdaaromgeenanderemogelijkheiddanommettegenzintoetegevenenLumudoortelaten.8.9.DeBoeginezenarrivereninPerak.Op6november1766varendeschepenvandeBoeginezendePerak-rivierop,enwordenmetgrootceremonieelontvangen.EenontvangstwaarsultanMahmudzichoverigenswijselijkzelfnietlaatzienenzijnbroersdehonneursvoorhemwaarnemen.ElfdagenlatervertrekkenderadjavanSelangorenzijngevolgweer.WatditbezoekvanSelangoraanPerakheeftopgeleverdkrijgtdeVOCineersteinstantieniettehoren.DeenigemededelingdiesultanMahmudaandeVOCdoetisdatdenieuwevriendschapmetSelangornietalleenvredegarandeerttussenPerakenSelangor,maarookdietussenSelangorenMalakka.VerderdatdekleinzoonvanMahmudisuitgehuwelijktaandedochtervanradjaLumu.Hierisduskennelijkmeeraandehanddanloutereenvriendschappelijkbezoek.8.10.ConsequentiesvoorHendrik.DehandelwijzevanHendrikistegenhetzerebeenvanThomasSchippers.Schippersvoertzoalsgezegd,nadrukkelijkeenbeleidominditsoortkwestieszovoorzichtigmogelijktehandelenendesultansvooralniethetideetegevendatdeCompagniedebaasoverhenwilspelen.DeinzijnogenondiplomatiekeennooiteerdervertoondeweigeringvanWiederholdomradjaLumudoortelatenstaatdaarhaaksop.HendrikwordtinnovembervandatjaarteruggeroepennaarMalakka.1309.TeruginMalakka.HendrikzetzijnwerkzaamhedeninMalakkaweervoort.ZijnoudstedochterAnnaMariaoverlijdtkortna25augustus1767.Hijwordtbenoemdtotsoldij-overdragerinapril1777131enonderkoopmanenontvangervandedomeinenop16juli1787.AlszijnvrouwCatharinaWillekensoverlijdthertrouwthijinMalakkaop27april1783metCatharinaPuijt,deweduwevanHendrikDinkgreef.ZijnargwaanalsresidentvanPerakblijktterecht.TweejaarnadathijPerakverlatenheeftkomtdewaarheidbovenwater.DetweeheersershebbeninPerakeenheimelijkverbondgeslotenenelkaaronderlingebijstandbeloofdingevalvaneenaanvalvanderden.ErhangendonkerewolkenbovenMalakka.HendrikmaaktbijlevennogmeedatdeBoeginezenvanuitSelangorenRiouwMalakkaaanvallen,zoalsuithetnavolgendezalblijken.KennelijkhaddendeSelangorezendoorhetgeheimebondgenootschapmetPerakallanggeledenhunpositieinhetgebied

130BarbaraWatsonAndaya.‘Perak,theAbodeofGrace.AstudyofanEighteenth-CenturyMalayState.KualaLumpur’.OxfordUniversityPress,1979.Pagina258-268.131MaandelijkseNederlandseMercurius,Volume44-47;april1717,pagina183.

41

willenversterken.132Hendrikheeftmisschienwelinzijnvuistjegelachen,hoeweldesituatiedaarmisschienteprecairvoorwas.10.HoegaathetverderinenrondMalakka?10.1.Inleiding.DediplomatiekegouverneurThomasSchipperswordtin1777opgevolgddoorPieterdeBruijn,eenmanvandehardelijn.DeconcurrentietussenMalakkaendevrijhavenRiouwwordtsteedshevigerenRiouwneemtdehandelspositievanMalakkageleidelijkover.Despanningennementoe.ZoalsHendrikalhadvermoedwordendeBoeginezenwsteedsagressiever.DeVOCneemtuiteindelijkmaatregelenomzestructureelaantepakken.DeBoeginezenslaanhardterugenbelegerenMalakka.EenNederlandsevlootwordtgestuurdomMalakkateontzetten.HetblijftonrustigendeEngelsenkrijgeneensteedsgrotereinvloedinhetgebied.MalakkakomtuiteindelijkinBritsehandenenSingaporewordtgesticht.10.2.DeBoeginezenvallenMalakkaaan.In1783-1784valtdeVOCmeteenvlootvan13schepenen1.500manhetpiratenbolwerkRiouwaan.Ditlooptopeendebacleuit.NauwelijkswasdevlootweerteruggekeerdofdeBoeginezengaanindetegenaanval.Op14januari1784arriveren6vaartuigenuitSelangor,zetten100manaanwalendringenvanuithetnoordendebuitenwijkenvanMalakkabinnen.VanuithetzuidenvallendeBoeginezenuitRiouwbinnenonderdepersoonlijkeleidingvanRadjaHadji,diedoordebevolkingalseenheilige(‘keramathidup’)wordtbeschouwd.Op14maartbeginnendeBoeginezenaanvallenophetoostelijkdeelvanMalakka,datnuvandriekantenonder(kanon)vuurwordtgenomen.Alleendewegnaarzeeisnogvrij.Vanuitdestadwordendagelijkspogingenondernomenomdevijandteverdrijven,maar’snachtshebbendeBoeginezendeoverhand.Malakkaraaktineenbenardepositie.10.3.OntzettingvanMalakkaenfinaleafrekeningmetdeBoeginezen.EenvlootonderleidingvanJacobPietervanBraam,chefvan’sLandsOorlogseskaderinOost-Indiëarriveertop29meienbombardeertdeBoeginesevaartuigenenbatterijenophetland.VanBraamvoertdaarnaeenlandinguitmeteenzwaarbewapenddetachementvan600man.Hijontzetdestadin1784enrekentvoorgoedmetdeBoeginezenaf.Devijandverlaatinverwarringzijnstellingen.DitmedenaaraanleidingvanhetgeruchtdatRadjaHadjiwasgesneuveld.24Boeginesevaartuigeneneenhoeveelheidoorlogsmaterieelwordenbuitgemaakt.VanBraamzetnuzijnoperatievoortenjaagtdeBoeginezenookuitSelangorenRiouw.ErwordtinRiouweengarnizoengelegerdendirecteenbegingemaaktmetdeaanlegvanversterkingen.OokinSelangorwordentweeniueweforteneneenbatterijgeplaatst.Desituatieblijftechtergespannen.132HetconflictdatdebelegeringvanMalakkatotgevolghad,wasoverigensmedeveroorzaaktdooronhandigmanoeuvrerenvanhetbestuurvanMalakkanaaraanleidingvanactiesinhetkadervande4eEngelsezeeoorlog,waardebestuurdersprofijtvanwildentrekken.

42

10.4.DesituatieinenrondMalakka.In1785wordthetgarnizoenvandeVOCinSelangordoorMalieresbelaagdenslaatopdevlucht.In1786voertdeCompagniemeteeneskadervan13vaartuigeneenexpeditienaarSelangoruitomdezaakteherstellenendevorstvanSelangoraftezetten.In1787moetdevestiginginRiouwtijdelijkverlatenwordenvanwegeeenaanvalvandeSolokkers,eenpiratenvolkmetbandenmetdedoorradjaHadjiverdrevenradjaAli.Pasin1788kandeVOCdeplaatsweerheroverenenwordendeversterkingenmetdenamen‘Bovenfort’en‘Benedenfort’versneldvoltooid.VoorlopigisdeVOCweerheerenmeesterindeStraatvanMalakka.10.5.Wiederholdsterft.Hendrik,nogsteedsindienstvandeVOC,danalsonderkoopmanteMalakka,sterftop17mei1788op63-jarigeleeftijd.Ditnaeenlangdurigeziekte,zoalszijnzoonJanArnoldbericht.133,134Waarhijbegravenwordtisuitdestukkennietbekend.Erzijnnogmaareenpaargrafzerkenuitdietijdovergeblevenendievanhemisdaarnietbij.10.6.DeEngelsenkrijgenvoetaandegrond.HetlaatsteverdragdatdeVOCslootmetPerakwasin1785.IndietijdwarenervoordeVOCnieuwebedreigingenindeStraatMalakkaverschenen:deopChinavarendeEngelsekoopliedenuitIndia.DeoverheersendepositievandeVOCinAziëisvoordeEastIndiaCompanyalsindstijdeneendoorninhetoog.ZijhoudendeontwikkelingennauwlettendindegatenomvroegoflaathunslagteslaanenhetmonopolievandeVOCtebreken.DiekansdoetzichvoorophetMaleiseschiereiland,waarEngelsehandelarendeVOCmethogeretinprijzenproberenteoverbieden.DeEngelsenwetenop17juli1786hetPenangIslandtennoordwestenvanMalakka,voordekustvanhetsultanaatPenang,tebezettenendopenhet’PrinceofWalesIsland’.OpdatmomentishetprestigevandeVOCtoteendieptepuntgedaaldenwordthetcontracttussendeNederlandersenPerakdaaropopgezegd.DeEngelse‘EastIndiaCompany’stichtin1788destadGeorgetownopheteilandenkrijgtdaarmeevoorheteerstin150jaarvastevoetaandegrondinZuidoost-Azië.GeorgetownisalleentenopzichtevanMalakkavoordehandelongunstiggelegen.VoordeEngelsendoenzichechtersnelnieuwekansenvoordiezeniethaddenkunnenbevroeden.10.7.MalakkakomtinhandenvandeEngelsen.DeVOCgaatin1789faillietenhaarbezittingenwordendoordeNederlandsestaatovergenomen.InNederlandwordtin1795metFransesteundeBataafserepubliekuitgeroepen.StadhouderWillemVvluchtnaarEngeland.

1331.Familiedocument.2.VolgenshetscheepssoldijboekvanDomburgontvangtHendrikin1787zijnlaatstegageoverhethelejaar.134BriefvanzoonJ.H.Wiederholdaan(dehandelsrelatie)P.D.Elwijkd.d.24-05-1788(VIBDN1I020241)1788.

43

InfebruarivandatjaarzijnFrankrijk,SpanjeendeRepubliekinoorlogmetEngeland.WillemVvraagtdeEngelsenmetzijn‘KewLetters’alleNederlandsebezittingeninDeOosttebeherenomtevoorkomendatzeinFransehandenraken.EenverzoekwaardeEngelsenmaaraltegretiggehooraangeven.135DeBritsevlootvaartinaugustus1795derivierPerakopendwingtdebezettingvanhetfortTanjungPutustotovergave.Op26augustus1795valtMalakkainhandenvandeEngelsenHoewelMalakkaonderBritsgezagkomt,blijfthetfeitelijkebestuurvandestadinNederlandsehanden.DeEngelsenzijnontsteldoverdeenormeverzamelingmartelwerktuigendiezeonderhetStadhuijsaantreffen.Heteerstedatzedoenisdeoude‘achterlijke’martelkamersleeghalenendewerktuigenpubliekelijkverbranden.NahetverdragvanAmiensin1802136waarinvredeisgeslotentussenEngelandenFrankrijk,moetMalakkateruggegevenwordenaandeNederlanders.Ditgebeurtniet.EenruimjaarlaterzijnEngelandenFrankrijkweerinoorlog.DeEngelsenhebbenveiligheidshalvehetoude(Portugese)fortAFamosaendemurenvanMalakkaalgesloopt.137In1810komtStamfordRafflesinMalakkaenbegintvandaaruitdeveroveringvanJava,datnogsteedsonderNederlandsbestuurstaat.Hijvoertdaarbelangrijkeadministratieveveranderingenenverbeteringenin.10.8.MalakkaweerinNederlandsehanden.NadatNapoleoninEuropadefinitiefisverslagen,wordtin1814bijhetTraktaatvanLondenbepaalddatMalakkaweeraanNederlandzalwordenteruggegevenenJohorenRiouwonderhorigblijvenaanhetNederlandsgezag.MaardeEngelseaanwezigheidinderegioisdanalnietmeerwegtedenken.DeEngelseresidentFarquharsluitopeigeninitiatief,instrijdmethetTraktaatvanLonden,eenovereenkomstmetdesultanvanJohor.DeNederlanderszendenhieropenkeleschepenvanuitMalakkanaarJohoromweerordeopzakentestellen.ErontstaateengeprikkeldediscussiemetdeEngelsen,waarbijonderinvloedvandeanti-NederlandsgezindeRaffles,deNederlandersuiteindelijkaanhetkortsteeindtrekken.Pasop21september1818werdhetfeitelijkgezagoverMalakkateruggegeven.10.9.RafflesstichtSingapore,hetNederlandsemonopoliewordtgebroken.RafflesprobeertnadeteruggavevanMalakkazospoedigmogelijkdeEngelsehandelsbelangeninhetstrategischbelangrijkegebiedtevestigen.

135DeBrievenvanKewwareneenreeksbrievenvandestadhouderin1795.IndezebrievenriepWillemVoptotopstandtegendeFransen,engafbevelaandekolonialegouverneursomdeNederlandseoverzeesegebiedenaandeEngelsenovertedragenzodatzenietinFransehandenzoudenvallen.136InditverdragkreegNederlandKaapdeGoedeHoopterug,maarverloorCeylon.137Hedentendagezijnrestenvandeoudestadsmuurnogtebezichtigen.

44

HoewelzoalsgezegddeEngelsenalopPenangIslandwarenneergestrekenenGeorgetownhebbengesticht,isditnaarmeningvanRaffles,invergelijkingtotMalakka,eenverrevanoptimalehandelsvestigingsplaats.Rafflesprobeerteerstzoveelmogelijkcontractenmetdelokalevorstenaftesluiten,maartotzijngroteergernisenteleurstellingis‘Mijnheer’(deNederlanders)hemindemeestegevallenalvoorgeweest.UiteindelijkrichthijzijnogenopeenonherbergzaameilandjevlakvoordekustvanJohorindeRiouw-archipelSinghapurea,meteenduidelijkedoelstelling:“..OnefreeportinthisseasmusteventuallydestroythespellofDutchmonopoly..”Singhapurahadtotdangeenenkelebetekenis.Hetwaseendichtbebosteilandmetslechtseenpaarvissers.Rafflesstichtdaarop28januari1819devestigingSingapore,instrijdmethetTraktaatvanLonden,zondertoestemmingvandesultanvanJohorenondanksNederlandseprotesten.DitisnietzomoeilijkomdathetNederlandsegezaghadverzuimdhetgebiedtebezetten.EenkleindetachementmilitairenzoualvoldoendezijngeweestenjuridischgezienstaandeBrittenuiterstzwak.Rafflesuitgangspuntis:‘eersthandelenenhetdaarnajuridischverderuitvechten’.Hijverliestgeentijd.Binnenenkelewekenheefthijheteilandalbevolktmet2.000bewoners,voornamelijkMaleiersenChinezen.Enkelemaandenlaterzijnheteral5.000enzijnerkantorenenagentschappenopheteilandgevestigd.Erisgeenwegterug.HetdoordeNederlandseenEngelsejuristengevoerdesteekspelleidtalleenmaartoteengroteirritatieaanbeidekanten.DevertragingstactiekvandeEngelsenenbesluiteloosheidaanNederlandsekantmakendatdestichtingvanSingaporeonderEngelsbewindeenfeitis.13810.10.DelaatstepogingenvandeNederlandersominPerakhandeltedrijven.DeNederlandersproberenzichin1819nogeenmaaltevestigingenopPulauPangkor,maarslagendaarnietin.DeBrittenzijninmiddelsmetdesultanvanPerakovereengekomendatdebestaandecontractenmetdeNederlandersnietigzijnenhetsluitenvannieuwecontractenmetdeNederlandersisverboden.13910.11.DedefinitieveoverdrachtvanMalakkaaandeEngelsen.In1824wordtbijherzieningvanhetTraktaatvanLonden140bepaalddatNederlandMalakkaruiltvooreenaantalEngelsebezittingen141enalleNederlandseclaimsopSingaporezalopgegeven.DeoverdrachtvanMalakkavindtplaatsop5april1825.138JohnKeay.TheHonourableCompany.AHistoryOfTheEnglishEastIndiaCompany.1991.HarperCollinsPublishers,London.Edition1993.Pagina339e.v.

139 WinstedtRO.‘DutchEastIndiaCompany.In:AHistoryofMalaya’.KualaLumpur&Singapore:Marican&SonsLtd.1982.Pagina’s128-130.

140VoordeEngelsen:‘TheTreatyofHolland’141O.a.BengkoelenopSumatra

45

10.12.Malakkaraaktinverval.DoordegroeivanSingaporeraaktMalakkainverval.DaarnaastwordtdehavendoordesteedsgroterediepgangvandeschepenindeStraatMalakkateondiep.Degeleidelijkedichtslibbingdoetderest.EentelguitdederdegeneratieWiederholdsJan(John)ArnoldWiederhold(geborenop6mei1796)houdthetvoorgezienenvertrektrond1826alsondernemernaarOost-Java.Hijwordteigenaarvansuikerondernemingen142teKluharanenWonoredjo,indeomgevingvanPasoeroeanonder‘gouvernementscontract’.DoorhetCultuurstelseldatin1830onderdegouverneur-generaalJohannesvandenBoschwordtingevoerdontstaanvoorondernemersopJavagoedemogelijkheden.Desuikerondernemingenontwikkelenzichvoorspoedig.JohnWiederholdiseenvandeeersteEuropesesuikerondernemersopOost-Java.DaarmeeisvoordeWiederholdshetavontuuropMalakkanabijna80jaarbeëindigd.10.13.DeWiederholdsvestigenzichopJava.JohanEdward,dezoonvanJan(John)Arnoldendusdevierdegeneratie,wordteigenaarvandekina-ondernemingBoemikasobijPengalengan(Preanger),landeigenaarteKebobangeneigenaarvaneensuikerfabriekinPasoeroeandiehijin1878verkoopt.DezezoontrouwtmeteneJohannaHedrich.BijKBvan19november1890wordtdoorzoonJohnEdwarddenaamWiederholdvermeerderdmet‘Hedrich’tot:‘HedrichvonWiederhold’.DitomdenaamHedrichvanmoederszijdevoorverdwijnentebehoeden.MajoorHedrichsneuveldegedurendedeJava-oorlogteMagalanenlietgeenmannelijkeopvolgersna.ZijnzoonConstanthuwtGertrudaAntoniaTheodoraLammers.Zekrijgenop29november1903inPladjoeeenzoon,‘WillyAndrewGeorgeConstant’(mijngrootvader).UitzijnhuwelijkmetJeanetteHenriettedeBruin(geborenSurabaya26november1902)wordenopMalangtweekinderengeboren:Germaine(mijnmoeder)enRobertHedrichvonWiederhold.Germainetrouwtop19februari1942metmijnvaderBernardusJohannesMolenkamp.MijngrootvaderWillyAndrewGeorgeConstantisvlakvoordeoorlogmetJapaneigenaarvanTechnischeHandelsmaatschappijMalang.HijmoetalsdienstplichtigeinhetKNILenwordtnadecapitulatievanhetKNILafgevoerdnaarBirmawaarhijaandeBirmaspoorwegtewerkwordtgesteld.Hijoverlijdtop26mei1945teChunkaiinJapansekrijgsgevangenschap,enkelemaandenvoordeJapansecapitulatie.

142Indietijdwerdendit’suikermolens’genoemd.