ZHVILLIMI I FINANCAVE PUBLIKE NË KOSOVË

REPUBLIKA E SHQIPERISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË Departamenti i Ekonomiksit

PUNIMI I DOKTORATURËS

Tema:

ZHVILLIMI I FINANCAVE PUBLIKE NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

Kandidati: Udhëheqësi: Refik KRYEZIU Prof dr Kole PRENGA

Tiranë

2

Hyrje.......................................................................................................................7

KAPITULLI I

1. KUPTIMI I FINANCAVE PUBLIKE.............................................................9

1.1 Mendimet e teoriticientëve bashkohor për zhvillimet e financave publike.....15

1.2 Zhvillimi i financave publike në përgjithësi....................................................33

KAPITULLI II

2. FINANCAT PUBLIKE NË PERIUDHËN E OKUPIMIT........................40

2.1 Karakteristikat e financave në periudhën e ish Jugoslavisë..............................40

2.1.1 Ngarkesat fiskale të Kosovës në ish Jugosllavi.........................................43

2.2 Financat publike në periudhën e okupimit (1990 -1999).................................47

2.3 Të ardhurat buxhetore në periudhën e okupimit........................................50

2.3.1 Përpjekjet për vetëfinancim në rrethana okupuese.....................................53

2.3.2 Kriteret dhe llojet e kontributeve................................................................57

2.3.3 Kriteret e zhvillimit ekonomik të komunave..............................................58

2.4 Shpenzimet publike në periudhën e 1992-1999............................................62

2.4.1 Struktura e shpenzimeve publike...............................................................65

2.5 Vëllimi dhe struktura e buxhetit....................................................................67

2.5.1 Dinamika e zhvillimit të buxhetit.............................................................67

2.5.2 Sistemi i buxhetit shtetëror.......................................................................68

2.5.3 Sistemi i fondeve......................................................................................69

2.5.3.1 Fondi i Qeverisë së Kosovës...................................................................70

2.5.2.2 Fondi Vendëlindja Thërret për financimin e luftës.................................71

2.6 Sistemi fiskal në përmasa ndërkombëtare...................................................75

2.6.1 Ngarkesat fiskale në përmasa ndërkombëtare............................................76

2.6.2 Ngarkesat fiskale të Kosovës pas okupimit................................................80

3

KAPITULLI III 3. FUNKSIONIMI I FINANCAVE PUBLIKE NË KOSOVË..........................83

3.1 Përspektivat e zhvillimit të financave publike..................................................83

3.2 Në funksion të ndërtimit të institucioneve financiare.......................................84

3.3 Kuptimi i shpenzimeve publike........................................................................89

3.4 Struktura e shpenzimeve publike......................................................................91

3.5 Klasifikimi i shpenzimeve publike..................................................................93

3.5.1 Shpenzimet publike sipas kategorive ekonomike......................................94

3.5.2 Shpenzimet publike sipas klasifikimit funksional......................................99

3.5.2.1 Shpenzimet e përgjithshme..................................................................101

3.5.2.2 Shpenzimet ushtarake...........................................................................102

3.5.2.3 Rendi dhe siguria publike.....................................................................106

3.5.2.4 Shpenzimet për qështje ekonomike......................................................106

3.5.2.5 Shpenzimet për mbrojtjen e mjedisit....................................................108

3.5.2.6 Shpenzimet për strehim dhe komunitete..............................................108

3.5.2.7 Shpenzimet për shëndetësi...................................................................108

3.5.2.8 Shpenzimet për kulturë dhe sportin......................................................118

3.5.2.9 Shpenzimet për arsim...........................................................................110

3.5.2.10 Shpenzimet për qështje sociale...........................................................112

3.6 Shpenzimet publike ndaj Produktit të Përgjithshëm Vendor..........................114

3.7 Efektet e shpenzimeve në zhvillimin ekonomik..............................................116

KAPITULLI IV 4. TË ARDHURAT PUBLIKE..........................................................................122

4.1 Të ardhurat publike me vështrim në Kosovë...................................................122

4.1.1 Faktorët të cilët ndikojnë në formimin e të ardhurave.............................123

4.1.2 Karakteristikat e të ardhurave publike.....................................................124

4.2 Llojet e të ardhurave.......................................................................................125

4.2.1 Dallimet që përcaktojnë llojet e të ardhurave...........................................127

4.3 Sistemi i të ardhurave publike.........................................................................128

4

KAPITULLI V 5. KARAKTERISTIKAT E SISTEMIT TATIMOR......................................132 5.1 Konceptet e sistemit tatimor...........................................................................132 Tatimet..................................................................................................................132

Taksat....................................................................................................................134

Kontributet............................................................................................................134

Doganat.................................................................................................................135

Akcizat..................................................................................................................136

5.2 Politika dhe sistemit tatimor në formimin e buxhetit......................................137

5.2.1 Doganat dhe sistemi doganor....................................................................138

5.2.2 Tatimi i Paragjykuar..................................................................................141

5.2.3 Tatimi mbi Vlerën e Shtuar.......................................................................143

5.2.4 Tatimi mbi të Ardhurat Përsonale.............................................................147

5.2.5 Tatimi mbi ardhurat e Korporatave...........................................................150

5.2.6 Tatimi në Pronë.........................................................................................153

5.3 Taksat si instrumente fiskale...........................................................................153

5.4 Kontributet.......................................................................................................158

5.4.1 Kontributet dhe fondi pensional.............................................................159

5.4.2 Sistemi pensional dhe Trusti..................................................................160

5.4.3 Rregullat dhe tërheqja e kontributeve pensionale..................................161

5.5 Reformat e sistemit tatimor............................................................................163

5.5.1 Ndikimi i tatimit në formimin e buxhetit..................................................167

5.6 Kontrolli tatimor.............................................................................................172

5

KAPITULLI VI

BUXHETI I SHTETIT.......................................................................................173

6. Kuptimi i buxhetit të shtetit...............................................................................173

6.1 Funksionet e buxhetit......................................................................................177

6.2 Sistemi buxhetor..............................................................................................178

6.3 Llojet e buxhetit...............................................................................................180

6.4 Karakteristikat e procesit buxhetor..................................................................183

6.4.1 Fazat në procesin e përgatitjes së buxhetit të shtetit................................185

6.4.2 Afatet kohore në procesin e zhvillimit të buxhetit...................................190

6.5 Aprovimi i buxhetit........................................................................................191

6.6 Ekzekutimi i buxhetit dhe ndarjet buxhetore.................................................193

6.7 Auditimi i buxhetit.........................................................................................195

6.8 Raportimi financiar........................................................................................196

KAPITULLI VII

7. SISTEMI DHE POLITIKA BUXHETORE................................................196

7.1 Buxheti i qeverisë qendrore............................................................................199

7.2 Buxhetet e komunave....................................................................................201

7.3 Granti qeveritar në financimin e buxheteve të komunave.............................205

6

KAPITULLI VIII

8. BORXHI PUBLIK OSE QEVERITAR ........................................209

8.1 Borxhi i brendëshëm dhe i jashtëm.................................................................210

8.2 Llojet e borxheve publike...............................................................................210

8.3 Arsyet e marrjes së huasë publike..................................................................211

8.4 Dilemat dhe argumentet rreth borxhit publik.................................................212

8.5 Efektet shpërndarëse të borxhit publik...........................................................214

8.6 Borxhi publik në Republikën e Kosovës........................................................215

8.7 Modeli empirik mbi qëndrueshmërinë e borxhit publik.................................217

8.8 Borxhi publik në Republikën e Shqipërisë.....................................................221

Konkluzionet.........................................................................................................224

Rekomandimet.......................................................................................................226

Literatura...............................................................................................................229

7

H y r j e

Për qështjen e financave publike është preokupim i të gjitha qeverive të shteteve të

ndryshme në përmasa ndërkombëtare pa marrë parasysh sistemin politik,

ekonomik dhe nivelin apo shkallën e zhvillimit ekonomik të tyre.

Në Kosovë, Shqipëri dhe në të gjitha shtetet në botë, financat publike janë

ndërtuar, zhvilluar dhe reformuar karshi ndryshimeve të sistemit politik dhe

ekonomik. Shteti dhe sistemi fiskal janë në ndërlidhmëri funksionale njëri me

tjetrin, kur kemi parasysh mbi rolin e shtetit në ekonomi dhe ndërtimin e sistemit

fiskal në përgjithësi.

Në punimin e doktoratës kemi bërë përpjekje që të hulumtojm, të trajtojm në

mënyrë shkencore mbi problematikën e financave publike, mbi zhvillimin dhe

funksionimin tyre në shtetet e ndryshme me theks të veçantë në Republikën e

Kosovës duke i krahasuar me vendet e rajonit dhe me Republikën e Shqipërisë.

Zhvillimi i financave publike është faktor shumë i rëndësishëm dhe i

pazavendësueshëm që i avanson proceset ekonomike, në të cilën edhe vërtetojnë

potencialin ekonomik e financiar të shtetit, shtetasëve, biznesit, financimim e

aktiviteteve shtetërore, ekonomike e sociale. Ndërsa, politika e menaxhimit,

harmonizimi në financimin e nevojave e kërkesave të qytetarëve dhe të shtetit,

përcaktojnë efektin e tyre.

Metodat që janë aplikuar në këtë studim kanë përmbajtje të karakterit të

përgjithshëm dhe të veçantë, ndërsa hulumtimi është trajtuar në dy drejtime:

1) Në aspektin e përgjithshëm janë trajtuar qështjet që kanë të bëjnë mbi kuptimim,

zhvillimin, funksionimin, karakteristikat dhe rolin e financave publike në

funksionimin dhe zhvillimin e shtetit, dhe

2) Në aspektin e veçantë është shqyrtuar mbi zhvillimet e financave në Kosovë,

Shqipëri dhe në përmasa ndërkombëtare. Studimi mbi shpenzimet publike, vëllimi

e struktura, klasifikimi ekonomik e funksional i tyre dhe rëndësia në zvillimin

ekonomik zëjnë vend me rëndësi.

8

Në punim është shqyrtuar politika dhe sistemi i të ardhurave tatimore, sistemi

tatimor, llojet e tatimeve, doganat, akciza, taksat, kontributet etj.

Analizë shkencore është bërë mbi sistemin buxhetor të Republikës së Kosovës dhe

të Shqipërisë në raport me GDP-në. Është trajtuar procesimi i planifikimit, cikli

buxhetor, aprovimi dhe realizimi i buxhetit, pastaj, buxheti i përgjithshëm, buxheti

qëndror dhe i komunave, sistemi i grandeve, borxhi publik apo qeveritar i

brendëshëm dhe i jashtëm, në shtetet e ndryshme dhe krahasimi ndaj GDP- së

Për trajtimin të temës, me qëllim të pasurimit të punimit janë vendosur 32 tabela të

cilat prezentojnë të dhënat në vlera apsolute e relative, 3 skema, 2 figura, 2 grafika

dhe 1 diagram.

Gjatë trajtimit të punimit është vërtetuar se financat publike si disciplinë shkencore

dhe degë e shkencës së financave kanë rëndësi shumë të madhe në zhvillimin

funksionimin shtetit dhe të ekonomisë.

Për shkak të rëndësisë së kanë financat publike për shtetin, ekonominë dhe

qytetarët një kohë të gjatë jemi marrë me këtë sferë, prandaj kujtojmë se punimi i

Doktoratës në këtë fushë është një kontribut i mirë që kemi studiuar për këtë

problematikë.

K a n d i d a t i:

9

KAPITULLI I

1. KUPTIMI I FINANCAVE PUBLIKE

Financat, në përgjithësi, origjinën e kanë në paraqitjen e mallit në treg dhe të

zhvillimit të marrëdhënieve mall-para. Shkenca mbi financat si disiplinë shoqërore

është e lidhur në mënyrën më të ngushtë me paranë, ekzistimin e shtetit, me

funksionimin dhe zhvillimin e tij.

Kuptimi i financave mund të definohet në mënyra të ndryshme për shkak të

ekzistimit dhe të funksionimit të llojeve të ndryshme të tyre. Marrë në aspektin e

përgjithshëm, kuptimi i financave mund të definohet edhe në këtë mënyrë:

Financat janë kompleks i marrëdhënieve, i veprimeve dhe i institucioneve, të cilat

lidhen me sigurimin dhe administrimin e tyre me efikasitet.

Financat funksionojnë në forma të ndryshme. Financat publike funksionojnë në

formë të fondeve monetare në të gjitha shtetet ku emërtohen financa publike.

Ndërkaq, në ekonomitë kombëtare, përveç financave publike, kemi financa të

kompanive, që quhen financa të korporatave, si dhe financa të familjes apo financa

të individit.

Në përgjithësi, financat dallohen për nga specifikat dhe karakteristikat që i kanë.

Në këtë drejtim, financat ndërmjet tyre dallohen për nga pronësia, përdorimi,

funksioni dhe roli që ato kanë gjatë menaxhimit dhe kryerjes së funksioneve. Por,

financat bëjnë edhe plotësimin e nevojave të ndryshme në jetën e përditshme.

Në këtë kuptim, duhet pasur parasysh karakteristikat e financave dhe faktin se ato

duhet të specifikohen dhe dallohen në aspektin e emërtimit dhe të pronësisë që

kanë, prandaj duhet të dallohen se a janë financa publike, financa private, të

korporatave, të familjes apo financa të individëve.

Financat publike, respektivisht financat shtetërore është degë e shkencës

ekonomike që merret me studimin e problemeve financiare të shtetit, ndër të tjera

studion metodat e sistemeve të sigurimit apo të burimit të të ardhurave buxhetore,

pastaj të financimit të shpenzimeve shtetërore, të instrumenteve të ndryshme të

politikës fiskale, të borxhit shtetëror etj.

10

Përveç kësaj, financat publike përfshijnë edhe tërësinë e institucioneve shtetërore

të niveleve të ndryshme, të veprimeve konkrete të arkëtimit, grumbullimit

përkatësisht të arkëtimit të tyre, përcaktimit të politikës së shpenzimeve publike, të

menaxhimit dhe të ruajtjes së fondeve shtetërore në përputhje me nevojat dhe

kërkesat e politikës financiare të qeverisë.

Për ta kuptuar konceptin e financave publike më mirë është e nevojshme të kihet

një parafytyrim më i saktë për financën, të cilën mund ta definojmë edhe në këtë

mënyrë: Financa është shkenca e menaxhimit të flukseve të parasë, është arti i

drejtimit dhe i administrimit të saj.

Ajo përfshin tërë procesin që lidhet me krijimin, përdorimin, administrimin dhe

transferimin e parave midis individëve, bizneseve, institucioneve financiare,

institucioneve bankare, tregjeve dhe të qeverive marrë veç e veç apo në

marrëdhëniet me njëra tjetrën.1

Për t’i kuptuar më mirë financat publike, funksionimin dhe rolin e tyre në

ekonomi, sqarojmë edhe lidhshmërinë e financave publike me financat e familjes

dhe të firmave.

Ashtu si transaksionet tregtare të familjes, si dhe shpenzimet e ndryshme për

nevojat e firmës, të njëjtat transaksione, funksione dhe aktivitete i bën shteti me

financat.

Ekonomia dhe paraja i zhvillojnë financat publike. Ekonomia dhe financat publike

mundësojnë të funksionojë shteti. Në këtë aspekt, secila ekonomi kombëtare i

krijon kushtet dhe mundësitë e veta për t’i zhvilluar financat e veta publike.

Marrë në përgjithësi, sistemi i financave është pjesë e sistemit politik dhe e

sistemit ekonomik të vendit, me një fjalë mund të konstatohet edhe funksionimi

dhe konceptimi i ekonomisë kombëtare në përgjithësi.

Qëllimi i shqyrtimit të çështjes së financave është problematikë komplekse, ndërsa

specifikë e kësaj problematike është studimi i sferave të ndërtimit, funksionet dhe

roli i tyre në ekonomi.

1 BUNDO, Sherif; CANE, Gentiane:Financë, SHB alb PAPER, Tiranë, 2003,fq 2.

11

Esenca e studimit të problematikës së zhvillimit dhe të funksionimit të financave

është fenomen sa kompleks, aq edhe i rëndësishëm, me të cilin janë preokupuar

shumë shkencëtarë, ekonomistë, teoricienë e financierë të hershëm, si dhe të

mëvonshëm që vazhdojnë ta studiojnë sferën e financave publike në përgjithësi.

Përveç asaj që është potencuar më lart, gjatë shqyrtimit të kësaj problematike i

duhet kushtuar rëndësi hulumtimit, me qëllim që çështjet kryesore të studiohen,

duke pasur parasysh politikat dhe sistemet fiskale, të cilat aplikohen në këtë sferë.

Trajtimi i kësaj problematike do të mundësojë që edhe më shumë të ndikojë në

zhvillimin dhe funksionimin e financave, veçanërisht në zhvillimin e rrjedhave, të

dinamikës së zhvillimeve dhe të problemeve ekonomike në përgjithësi.

Në literaturën e shkencës ekonomike, sidomos atë të financave, sistemi i financave

trajtohet, shqyrtohet, analizohet në dy kuptime kryesore, në kuptim të gjerë dhe të

ngushë.

Në kuptim të gjerë sistemi i financave përfshin paranë, kredinë dhe bankat në

njërën anë, si dhe tregjet financiare, të cilat lidhen me paranë në anën tjetër. Me një

fjalë, këtë sistem të financave mund ta quajmë edhe ekonomi monetare.

Mbi paranë kryesisht shqyrtohet zanafilla, zhvillimi historik i saj, teoritë, format,

funksionet e saj, pastaj emisioni i parasë, rregullimi i sasisë së parasë në qarkullim,

ndikimi i parasë në rrjedhat dhe proceset e prodhimit, ndikimi në stabilitetin

ekonomik dhe financiar e të tjera.

Me qëllim të avancimit, studimit dhe të shqyrtimit të efektit të parasë në

ekonominë monetare, në këtë sferë vend të rëndësishëm zënë strategjia, efikasiteti i

tyre, instrumentet financiare dhe institucionet e politikës monetare. Përveç kësaj,

në funksion të problematikës së zhvillimit të financave rol të rëndësishëm ka

shqyrtimi i funksionimit si i sistemit bankar, ashtu edhe i atij kreditor.

Sistemi financiar është kompleks i segmenteve të financave e të sistemeve me të

cilin formohet një mekanizëm që formon një sistem të tërësishëm - ekonominë

monetare, që përbën sistemin bankar dhe kreditor, më pastaj sektorin jobankar,

tregun financiar, sistemin e sigurimeve, si dhe kompleksi i financave publike, që

është sistemi fiskal.

12

Në kuptim të ngushtë sistemi i financave publike, respektivisht sistemi fiskal,

përfshin të hyrat, karakteristikat e tyre, llojet e të hyrave, duke përfshirë të hyrat

nga tatimet, taksat, kontributet, emisionin primar, borxhin shtetëror, si dhe të hyrat

e tjera, të cilat në përgjithësi hyjnë në sistemin e të hyrave apo të të ardhurave

shtetërore.

Në këtë kuptim (të ngushtë), po ashtu, hyjnë shpenzimet publike, të cilat krijojnë

sistemin e financave, që kanë rolin dhe funksionin e tyre në plotësimin e nevojave

të ndryshme shtetërore dhe sociale.

Funksionimi i sistemit të të hyrave dhe sistemi i shpenzimeve publike krijojnë

sistemin buxhetor, i cili në politikën e financave publike identifikohet me sistemin

fiskal në përgjithësi.

Çështje tjetër me rëndësi e kësaj sfere ekonomike e financiare është edhe fakti se

duhet analizuar nëse është paraja stabile apo jostabile në ekonominë kombëtare, si

dhe problemet e tjera që bien në domenin e kësaj sfere në fushën ekonomike dhe

monetare.

Financat monetare, përveç stabilitetit ekonomiko–financiar të shtetit, që është i

lidhur me funksionimin e sistemit të financave, janë në lidhshmëri të ngushtë dhe

funksionale me politikën dhe sistemin monetar, sistemin devizor, atë kreditor dhe

bankar me kapital të ndryshëm.

Sa i përket funksionimit të sistemit të financave, me zhvillimin e shoqërisë

paraqiten financat e sigurimeve, të cilat, sipas funksionit, rolit, rëndësisë dhe sferës

së problematikës financiare që përfshihen në financat monetare, ndërsa disa

funksione të tyre janë të karakterit tjetër, të cilat në një formë u përkasin financave

publike. Për këtë veti, financat e sigurimeve në literaturën e shkencës së financave

studiohen si problematikë e veçantë.

Para se të flasim për kuptimin e financave publike, do të sqarojmë edhe dallimin në

mes të financave publike, financave të kompanive dhe të financave personale.2

a) Financat publike ose shtetërore (public finance) nënkuptojnë, nga njëra anë,

degën e shkencës ekonomike që merret me studimin e problemeve të shtetit

2 PANO, Aristotel: Fjalor ekonomiko-financiar, albino, Tiranë, 2002, faqe 170.

13

(metodat dhe sistemet e sigurimit të të ardhurave buxhetore e financimit të

shpenzimeve shtetërore, e instrumenteve të politikës financiare, të borxhit shtetëror

etj.) dhe, në anën tjetër, tërësinë e institucioneve dhe të veprimeve konkrete të

arkëtimit, shpenzimit dhe ruajtjes së fondeve buxhetore në përputhje me politikën

financiare të qeverisë;

b) Financat e kompanive (korporate finance) merren me sigurimin e fondeve të

nevojshme monetare për funksionimin dhe zgjerimin e veprimtarisë së kompanive,

përdorimin më të leverdishëm të tyre, sigurimin e aftësisë paguese të kompanive,

ruajtjen e raporteve optimale ndërmjet fondeve të veta të huajtura, kontrollin e

ruajtjes së pasurisë, si dhe përdorimin e instrumenteve të nevojshme në të gjitha

fushat e veprimtarisë ekonomiko–financiare;

c) Financat personale (personal finance) nënkuptojnë veprimtarinë e çdo individi

ose familjeje për sigurimin dhe përdorimin më të mirë të burimeve dhe të të

ardhurave të veta financiare.

Financat publike janë lëmë përbërëse e shkencës mbi financat, e cila studion mbi të

hyrat, shpenzimet publike dhe sistemin buxhetor.

Quhen financa publike për arsye se shteti me anë të instrumenteve të ndryshme

fiskale si tatimet, taksat, doganat, kontributet, borxhi shtetëror, emisioni primar e

instrumente të tjera, të cilat i përcakton shteti, mbledh mjete financiare.

Mjetet e tilla financiare, të mbledhura në emër të instrumenteve të ndryshme

financiare të cilat dedikohen për formimin e të hyrave, shteti i administron dhe

angazhohet që nëpërmjet këtyre mjeteve ta financojë administratën shtetërore,

ushtrinë, intervenimin në ekonomi dhe kërkesa të tjera të shumta shtetërore e

shoqërore.

Në këtë kuptim, politika e sistemit të financave publike është pjesë e intervenimit

të mekanizmave të shtetit në ekonomi, rregullimin e marrëdhënieve shtetërore,

rrjedhjen dhe zhvillimin e proceseve ekonomike e financiare.

Shumë shkencëtarë, nobelistë të ekonomisë, ekonomistë e analistë të cilët merren

me studimin e kësaj sfere kanë dhënë dhe vazhdojnë të japin mendimet e tyre

përkitazi me përkufizimin, karakteristikat dhe funksionin e financave publike në

përgjithësi.

14

Është e rëndësishme ta analizojmë kuptimin e financave publike, si përcaktohen

elementet dhe çështjet kryesore, punë me të cilën merret shkenca mbi financat

publike, ku hyjnë sistemi i të hyrave apo të ardhurat, të dalat apo shpenzimet, dhe

mbi buxhetin e shtetit, në të cilin këto kategori financiare trajtohen si instrumente

financiare dhe program i qeverisë.

1. Të ardhurat publike (shtetërore) - në kuadër të ardhurave publike studiohen

tatimet, taksat, kontributet, doganat dhe instrumentet e tjera të të ardhurave.

2. Shpenzimet publike - në kuadër të shpenzimeve publike studiohet ndikimi i tyre

në ecurinë e kategorive të shpenzimeve publike, në rrjedhën e financimit për

plotësimin e nevojave të ndryshme, të nevojave të përgjithshme ekonomike e

sociale, në ecuritë e zhvillimit të punësimit, zhvillimin e investimeve të ndryshme

në degët dhe veprimtaritë ekonomike, zhvillimin e përgjithshëm ekonomik të

vendit, në ndryshimin e strukturës së ekonomisë, si dhe realizimin e përcaktimeve

të objektivave të tjerë, ndër të cilët zhvillimet politike të shtetit në sfera të

ndryshme të veprimtarisë së tij etj.

3. Barazia financiare - nënkupton raportet dhe marrëdhëniet financiare ndërmjet

njësive politike - territoriale. Në rastin e Republikës së Kosovës, këtë lidhshmëri të

kësaj politike, të këtij sistemi, shqyrtohet fushëveprimi dhe lidhja funksionale e

sistemit financiar në mes të nivelit qendror dhe nivelit lokal apo të komunave.

4. Buxheti dhe fonde - janë instrumente financiare në kuadër të të cilave studiohet

vëllimi dhe struktura e mjeteve buxhetore dhe të fondeve, si dhe funksionimi dhe

lidhshmëria në mes tyre.

“Veprimtaria financiare e shtetit që përbën financat publike dhe manifestohet

nëpërmes të ardhurave dhe shpenzimeve të buxhetit, paraqet një proces të

komplikuar, rëndësia e të cilit në dhjetëvjeçarin e fundit, në vende të ndryshme, ka

ardhur duke u rritur. Nëpërmjet financave publike bëhet rishpërndarja e të

ardhurave që përbëjnë nga 30-40% të prodhimit të përgjithshëm bruto (PPB),

pikërisht nëpërmjet të ardhurave dhe shpenzimeve që administrohen nga shteti”.3

3 HILMIA, Sabah; ANGJELI, Anastas: Financat publike (Elementi i parë i shkencës së financave), Tiranë, 1994, faqe 14.

15

Në këtë mënyrë, për tì përmbushur funksionet, misionin dhe objektivat e veta dhe

me qëllim që ta ushtrojë më mirë funksionin dhe veprimtarinë e vet si ekonomike,

politike dhe sociale, ashtu edhe aktivitete të tjera në përgjithësi, shteti duhet tì

kryejë shërbimet e ndryshme, të cilat kanë karakter publik. Këto qëllime arrihen

vetëm përmes funksionimit të financave publike, të cilat në vazhdimësi dhe prej

viti në vit ka pasur rritje të tyre, si nga vëllimi, ashtu edhe nga struktura, por që

janë të varura nga zhvillimi ekonomik dhe politika e sistemit fiskal që aplikohet.

Financat kanë ndikim dhe rëndësi në funksionimin e shtetit në përgjithësi.

1.1 Mendimet e teoriticientëve bashkohor për zhvillimet e

financave publike

Për problematikën, konceptet, qëllimet, funksionet dhe zhvillimin e financave

publike pikëpamjet dhe mendimet e tyre i kanë dhënë shumë ekonomistë e

financierë të njohur të vendeve dhe në kohëra të ndryshme. Këta mendimtar

opinionet tyre i dhanë në rrethana të ndryshme si ekonomike ashtu edhe politike,

duke filluar nga klasikët e mendimet e ekonomistëve bashkëkohorë, që është një

kontribut i madh në studimin dhe trajtimin e kësaj sfere, sa të rëndësishme aq edhe

e ndjeshme si për vendet e tyre, vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim, pa marrë

parasysh pozitën, rrethanat apo funksionimin e financave publike.

Në këtë kontekst, puna e teoricienëve të shumtë kushtuar financave flet për

rëndësinë dhe rolin në shkencën ekonomike, zhvillimin e tyre si për qeveritë ashtu

edhe për shtetin. Njëherësh, kontributet e mendimtarëve rreth financave janë

aktuale edhe në kohën e sotme edhe pse janë bërë reforma në sistemin ekonomik e

politik.

Është karakteristikë se teoricienët rreth financave publike janë marrë me lëmenj të

ndryshëm, si me tatimet, sistemin tatimor, politikat fiskale, reformat që janë

zhvilluar rreth tyre, ndikimin e biznesit dhe të personave në formimin e të

ardhurave, rolin e shpenzimeve publike në plotësimin e nevojave dhe ndikimin e

tyre në ekonomi, pjesëmarrjen e të ardhurave dhe shpenzimeve ndaj Prodhimit të

16

Brendshëm Bruto. Pastaj, me buxhetin, sistemin buxhetor, deficitin, borxhin

publik, lidhshmërinë e politikës fiskale me atë monetare e çështjeve të tjera, që

kanë të bëjnë me financat publike në përgjithësi.

Mendimet e teoricienëve të kohëve të hershme rreth problematikës së zhvillimit të

financave, përveç në aspektin teorik, në të shumtën e rasteve gjejnë mbështetje dhe

janë aktuale edhe në aspektin praktik edhe sot e kësaj dite.

Shkenca e financës nga shkenca ekonomike filloi të zhvillohet që nga gjysma e

parë e shekullit XIX. Ndërsa, teoritë mbi lëmin e financës kanë filluar të

shqyrtohen që nga viti 1930, për të vazhduar edhe më te teoricienët bashkëkohorë,

që dhanë kontribut të madh në shqyrtimin e kësaj sfere.

Zhvillimi i financave publike duhet trajtuar me shumë nga aspekti makroekonomik

për rëndësinë që kanë ato për ekonominë dhe për shtetin në përgjithësi.

Kështu, përdorimi i parimeve standarde të analizave ekonomike për të kuptuar se si

arrin të determinohet prodhimi total i një kombi (PBB), është periudha e lindjes

dhe e zhvillimit nga makroekonomia e re klasike, kur edhe shohim natyrën e sotme

të analizave ekonomike në sfera të ndryshme, në fushën e financave publike,

tregtinë ndërkombëtare apo ekonominë e punës.4

Financat publike, si shkencë e ekonomiksit, përdor teoritë dhe metodat me qëllim

që t’i shpjegojë programet qeveritare, politikat që aplikohen dhe problemet që

mund të rrjedhin në këtë sferë.

Në këtë drejtim, në atë periudhë, makroekonomia klasike, ashtu sikur në fushat e

tjera të ekonomisë, edhe në financat publike ishte vetëm fillimi i trajtimit të

modeleve matematikore dhe statistikore të sjelljes ekonomike. Madje, qasja e

analizave dhe e studimeve të problemeve filloi të bëhej gjithnjë më e rëndësishme

në diskutimet e politikave makroekonomike në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, si

dhe në vendet e tjera të botës edhe gjatë viteve të fundit.5

4 HENDERSON,David: Klasikët e mendimit ekonomik, nga fillimet deri në ditët tona, 2007, fq 66. 5 HENDERSON, David: Klasikët e mendimit ekonomik, nga fillimet deri në ditët tona, 2007, fq 76.

17

Financat publike i gjejmë si objekt të interesimit të autorëve anglezë që në

shekullin XVI e deri në shekullin XIX dhe përfaqësuesit më të njohur siq janë

Hobsi, Loku, Hjumi, Rikardo dhe Milli.6

Derisa Tomas Hobsi pretendon se ngarkimi i drejtë me tatime mund të realizohet

më së lehti me aplikimin e tatimeve indirekte, sepse, sipas tij, në konsum

pasqyrohet forca ekonomike e qytetarëve, Xhon Loku, duke argumentuar, mbronte

përparësitë e tatimeve direkte, si në bujqësi, kadastër etj.

Dejvid Hjumi në punimet e veta shqyrtoi veprimtarinë financiare të shtetit,

kujdesin themelor ia kushtoi veprimtarisë së huasë publike dhe njëherësh ishte

kundërshtar i madh i borxhit publik si burim i të ardhurave. Hjumi, ndër të tjera,

thotë: “Nëse shteti nuk e zhduk huan shtetërore, atëherë huaja shtetërore do ta

zhdukë shtetin”.7

Lidhur me tatimet, Hjumi përkrah pikëpamjen që obligimi tatimor të caktohet

varësisht nga përfitimet që i kanë nga shteti. Ndërsa, Adam Smiti është kufizuar në

problemet e tatimit. Smitin duhet përmendur në rend të parë se u përkushtua

shqyrtimit të parimeve tatimore, që përcakton karakteristikat dhe mbi bartjen e

tatimeve.

David Rikardo, përveç që konsiderohet si arkitekt i ekonomisë së tregut të lirë, në

politikën e financave publike është i njohur për trajtimin e sistemit të tatimeve,

ngarkesave tatimore, pasojat që shkaktojnë ngarkesat tatimore, inkuadrimin dhe

rritjen e prodhimtarisë. Ndërsa, Xhon Stjuart Milli është kufizuar në problematikën

e tatimit, parimin e barabarësisë tatimore. Mendimi i tij ishte për lirimin e

minimumit të tatimit për ekzistencë, ndërsa nga aspekti i politikës së normave

tatimore është kundër caktimit të tatimeve me shkallë progresive.

Në Gjermani kontribut të madh në zhvillimin e financave ka dhënë Malchus, e më

von K. H. Rau. Derisa Malchus bëri ndarje të tatimeve në subjektiv (përsonale)

dhe objektiv (real), si dhe mbajti qëndrim ndaj pikëpamjeve të principit të

viktimave të njëjta të tatimit, K. H Rau është ndër të parët që teorikisht përpunoi 6 JELÇIÇ, Bozhidar: Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare, Prishtinë, 1985, faqe 22. 7 FILIPOVIÇ, Hamid: Shkenca mbi financat, Prishtinë, 1976, faqe 17.

18

kuptimin e taksave. Më vonë, në gjysmën e dytë të shekullit XIX, në Gjermani

paraqiten teoricienët si Lorenc fon Stein, Albert Schafle dhe Adolf Wanger e tjerë.

Në fillim të shekullit XVIII edhe në Itali paraqiten teoricienë të shquar, të cilët

kontributin e tyre e dhanë në studimin e financave dhe çështjet financiare, ndër të

cilët duhet veçuar Bandinin, Pascolin, Brogjin etj. Bandini u angazhua për sistemin

e njësuar të tatimeve, kërkoi futjen e një tatimi të njësuar, tatimit të tokës, ndërsa

Pascoli dhe Brogji janë angazhuar për funksionimin e sistemit të tatimeve sipas

rendimenteve (prodhimit) - prej tokës të tatimohet edhe kapitalit. Këta shprehen

për tatimin konsumues, duke përjashtuar nga tatimi gjërat ushqimore. Në gjysmën

e dytë të shekullit XIX, me punimet e tyre kanë kontribuar Cossi, Panteleoni,

Flore, dhe Graciani, sipas të cilëve veprimtaria financiare pasqyron një seri aktesh

shkëmbimi midis shtetasve, që paguajnë tatime, dhe shtetit, që ofron shërbime

publike. Sipas kësaj teorie, financat nuk përfaqësojnë një fenomen konsumi, por

një fenomen shkëmbimi, si ekuivalent midis shtetit dhe shtetasve. Siç shihet, këta

teoricienë që kontribuuan në zhvillimin e financave publike, kanë përfshirë në

trajtimin e sistemit tatimor, si dhe përpunimin e teorisë së ngarkesave tatimore.

Përveç këtyre, në Francë teoricienët u paraqitën me emrin e njohur si fiziokratët.

Konceptet e tyre janë se vetëm bujqësia jep rendimente, prandaj edhe duhet të

tatimohet. Përfaqësuesit e fiziokratëve janë F. Quesnay, i cili ishte konsekuent në

aplikimin e një tatimi nga rendimentet e tokës pasi që rendimentet janë të ardhura

origjinale, prandaj edhe është mundësia e vetme e tatimeve, Mirabeau, i cili ishte

kundër aplikimit të një tatimi dhe ka përkrahur idenë që tatimi të aplikohet në

produkte të tjera.

Lidhur me zhvillimin e financave publike në Francë më vonë dhanë kontributin e

tyre edhe R. Stourmin (punimet e të cilit janë orientuar kah studimi i buxhetit dhe i

problemeve buxhetore), P. Leroy-Beaulieu (përpunoi problematikën e të

ardhurave, shpenzimeve, si dhe parimet e tatimeve. Ka qenë kundër çdo mase

progresive në caktimin e tatimit), si dhe teoricieni Gaston Jeze (që përfaqëson

drejtimin modern të shkencës mbi financën).

Derisa ekonomia në Shtetet e Bashkuara ishte e zhvilluar qysh më herët sesa në

vendet e tjera, me punimet teorike ekonomistët në këtë vend me traditë në

19

zhvillimin ekonomik dhe të financave publike janë paraqitur më vonë se në vendet

e tjera. Në mes të teoricienëve amerikanë më të njohurit janë F. Seligman dhe

Adams, të cilët në qarqet shkencore janë të njohur për trajtimin e problemeve të

ngarkesave tatimore.

Është karakteristikë se fillimi i shekullit XX paraqet një epokë të re në ekonominë

kapitaliste dhe njëherësh paraqitjes së teoricienëve bashkëkohorë, të cilët në

studimet e tyre iu përkushtuan zhvillimeve të financave publike, që janë si rezultat

i ndryshimeve dhe reformave. Në studimet e tyre, ata aplikuan metodat

matematikore dhe statistikore, që kuptojmë pikëpamjet e tyre mbi financat

moderne, por dhe mbi ekonominë moderne kapitaliste, ku ndër më të njohurit janë:

Barro, Cuckerman, Friedman, Samuelson, Tanzi, Hyman, Lecciseti, Rosen, Heller,

Meltzer, Perotti, Aleksina, Dickinson, Blanchard, Krugman, Coorsetti, Rubin,

Stigliz e të tjerë.

Bazuar në teoritë e sipërpërmendura konstatojmë se këta studiues në sferën e

financave publike dhanë mendime të ndryshme, të cilat përcaktojnë fenomenin dhe

problematikën e tyre. Në kuptimin më të mirë, financat publike, si koncept, janë

veprimtari financiare e shtetit, që në të shumtën e rasteve quhen edhe financa

shtetërore.

Financa publike është fusha e ekonomisë që merret me studimin e aktiviteteve

qeveritare dhe alternativat në formimin e mjeteve për financimin e shpenzimeve

qeveritare. Ndërsa, si shkencë financa publike studion çështjet në lidhje me bazën

ekonomike për aktivitetet e qeverisë. Një objektiv i rëndësishëm i analizës është të

kuptohen ndikimi i shpenzimeve qeveritare, rregulloret, taksat dhe huamarrja për

të investuar.8

Prandaj, thënë kushtimisht, financat publike identifikohen me të ardhurat,

shpenzimet publike dhe buxhetin, të cilat për nga vëllimi, struktura dhe madhësia e

tyre duhet të jenë të barabarta, sidomos kur bëhet planifikimi. Ndërsa, sa i përket

rritjes dhe zhvillimit të tyre, ato varen nga shkalla dhe niveli i zhvillimit ekonomik

8 HYMAN, David N: Public finance, a Contemporary Applikation of Theory to Policy, Copyright 2010 Cengage Learning. North Karolina, State University. USA, faqe 5.

20

të vendit, i aplikimit të politikës dhe i sistemit tatimor që aplikohet, si dhe

nevojave që plotësohen me ato.

Pra, teoricienët e shumtë që studiuan dhe ata që merren me financat publike kanë

dhënë mendime të ndryshme, ndërsa qëllimet dhe objektivat janë të njëjta.

Dallimet apo ndryshimet në mes të këtyre vërehen në përcaktimin e politikave,

instrumenteve të cilat formojnë të ardhurat, përcaktimin e politikave të

shpenzimeve për sektorë të caktuar dhe çështje të tjera me rëndësi.

Në këtë aspekt, politika e qeverisë në lidhje me mënyrën e të tatuarit dhe

përcaktimin e shpenzimeve publike zakonisht quhet financë publike.

Ky term, në disa raste, është përdorur në mënyrë të gabuar, sepse çështja

thelbësore nuk janë financiare (që lidhen me paranë). Më saktë, problemet

kryesore lidhen me përdorimin e burimeve reale. Për këtë arsye, disa autorë

preferojnë të përcaktohen me termin ekonomiksi i sektorit publik ose thjesht

ekonomiksi publik.9

Në Republikën e Kosovës është krijuar baza ligjore e funksionimit dhe

administrimit të financave publike, me ç’rast është krijuar hapësirë e mjaftueshme

për funksionimin e tyre, gjithashtu funksionon korniza ligjore për ndërtimin,

reformimin dhe zhvillimin e tyre. Prandaj, bazuar në funksionet dhe qëllimet të

cilat i kanë financat shtetërore, edhe te ne përdoret termi financa publike, i cili

mendojmë se është termi më i përshtatshëm dhe më adekuat, si në aspektin teorik,

ashtu edhe në atë praktik.

Nocioni financa publike është më i përshtatshëm si term jo vetëm për përdorim,

por edhe si emërtim është më i arsyeshëm në kuptimin e pasqyrimit më të mirë dhe

më të drejtë të kësaj problematike.

Mirëpo, ka edhe mendimtarë të tjerë të cilët në trajtimet e tyre janë fokusuar

kryesisht në problematikën e tatimeve dhe të sistemit tatimor, nga të cilëve dhe

mund të bëjmë përcaktimin dhe përkufizimin e tatimeve.

9 ROSEN, Harvay S: Financa Publike Departamenti i Ekonimiksit, Universiteti Piketon, altin, Tiranë, 2003.

21

Vlen të theksojmë se nga teoricienët që janë angazhuar në përcaktimin e politikës

së tatimeve, mbi llojet, sistemin tatimor e çështje të tjera ndër më i njohuri është

Irving Fisheri, i cili kundërshtoi taksimin e të ardhurave konvencionale, duke

favorizuar zëvendësimin e tij me taksë mbi konsumin. Këtë arsyetim të Fisherit e

përkrahin edhe ekonomistët e sotëm për vendosjen e taksave të konsumit.10

Dhe kështu, në jetën ekonomike dhe në praktikën e financave publike, aktualisht,

tatimin mbi vlerën e shtuar, që është tatim mbi konsumin, e aplikojnë më se 121

shtete të botës.

Për zhvillimin e financave publike, përveç tatimeve dhe sistemit tatimor,

mendimtarë të ndryshëm, në punimet e tyre, kontribut të çmueshëm kanë dhënë

dhe vazhdojnë të japin përkitazi edhe me problematikën e shpenzimeve publike.

Përkitazi me zhvillimet, për sistemin dhe politikën e shpenzimeve publike

kontributin e teoricienëve e shohim në aspektin teorik dhe në atë praktik, e që këto

studime vlejn jo vetëm për vendet industrialisht të zhvilluara, për vendet anëtare të

OECD-së, por edhe për vendet në tranzicion.

Ndër mendimtarët më të njohur që janë marrë me problematikën e shpenzimeve

publike dhe ndikimin e tyre në ekonomi është edhe J. B. Say, i cili pohon se

“shpenzimet publike përbëjnë një humbje neto për ekonominë në shkallë

kombëtare, si dhe për kontribuuesit që i furnizojnë mjetet e shtetit, sepse

shpenzimet publike mbulohen me tatime, që në fakt i thithin fondet e tyre nga sfera

e prodhimit dhe përdoren nga shteti për nevoja të luksit”.

Sipas tij, veprimtaria financiare pasqyron një seri aktesh shkëmbimi midis

shtetasve, që paguajnë kontribute (tatime), dhe shtetit, që ofron shërbime publike.

Sipas kësaj teorie, financat nuk përfaqësojnë një fenomen konsumi, por një

fenomen shkëmbimi, marrëdhënie shkëmbimi ekuivalentësh midis shtetit dhe

shtetasve.

Lidhur me rolin dhe ndikimin e shpenzimeve publike, përkatësisht të intervenimit

të shtetit në ekonomi është i njohur mendimtari Jon Mynard Kejnsi. Sipas tij, shteti

10 HENDERSON, David: Klasikët e mendimit ekonomik, nga fillimet deri në ditët tona, 2007, faqe 185.

22

me anë të financave, përmes shpenzimeve publike mund ta zhvillojë dhe duhet të

ndërhyjë në ekonomi, ku si objektiv dhe qëllim ka zbutjen e problemeve

ekonomike, uljen e papunësisë apo edhe mënjanimin e krizës ekonomike. Kjo teori

ose pikëpamje në fushën e financave publike dhe shumë çështje të tjera edhe sot e

kësaj dite përkrahet dhe aplikohet në shumë vende të botës përkundër faktit se

shumë nga teoricienët e ndryshëm e kanë kundërshtuar.

Ndër kundërshtarët e Kejnsit në këtë çështje ishin veçanërisht mendimtarët si

Friedman dhe Meiselman, të cilët në një analizë të bërë në Shtetet e Bashkuara më

1897 e kundërshtonin efektivitetin e politikës tatimore të stabilizimit kensian,

krahasuar me politikën monetare. Mirëpo, kundërshtia që vijoi (për të cilën askush

nuk mund të thotë se është shuar) midis fiskalistëve (kensianë) dhe monetaristëve,

njëherësh ka shërbyer për të qartësuar dhe për të kualifikuar efektivitetin dhe caqet

e të dyja politikave 11.

Në bazë të kësaj, mund të konkludojmë se pikëpamjet dhe mendimet që i shtroi

Keynesi për financat janë përhapur shumë dhe sot e kësaj dite janë aktuale, si për

dalje nga kriza, ashtu edhe në zhvillimin ekonomik.12

Në bazë të pikëpamjeve mbi ndikimin e shpenzimeve publike në zhvillimin e

ekonomisë, si dhe të intervenimit të shtetit gjatë krizës së madhe të 1929 - 1931

dhe gjatë krizës financiare e vitit 2008 që e përfshiu Evropën dhe botën, kuptojmë

se teoria kensiane është më e përafërt se teoritë e tjera që argumentojnë rolin dhe

ndikimin e shpenzimeve publike në ekonomi.

Në rastet e paraqitjes së krizave të ndryshme, si rezultat i shpenzimeve të

pakontrolluara, të cilat janë si shkak apo si rezultat i deficitit të lartë, ngarkimeve

me borxhe të mëdha, qeveritë e vendeve të ndryshme përmes financave publike

bëjnë intervenime për të dalë nga situata të tilla.

Në këtë drejtim, që atëherë kur janë lansuar mendimet e Kejnsit kjo teori është

përhapur edhe, përkundër kundërshtarëve që pati, qëndroi një kohë të gjatë.

11 LECCISOTI, Mario: Leksione të shkencës së financave, Elite - Shtëpia botuese & Librari, Tiranë 2000, faqe 88. 12 JELÇIÇ, Barbara: Javna financije, Zagreb, 2001, faqe 11.

23

Prandaj, nga kjo shihet se kejnesianistët kishin të drejtë për arsye se

makroekonomia klasike e viteve `30 nuk mund tù përgjigjej çështjeve të

politikave të rëndësishme publike. Kështu, diferencat apo dallimet e

makroekonomisë kejnesiane dhe klasikëve të rinj varet nga fakti se kush do të

arrijë të paraqesë një kuptim më të mirë të aktiviteteve makroekonomike. Në anën

tjetër, është me rëndësi të vendoset një qëndrim midis këtyre dy pikëpamjeve

konkurruese, për arsye se që atëherë ato arrijnë të pasohen me vendime të

ndryshme për politikat publike.

Shumë teoricienë, autorë të teksteve mbi financat, filluan të orientohen nga studimi

i ekonomisë financiare dhe i masave të politikës financiare në sfera të jetës

ekonomike e sociale, si në punësim, në nivelin e çmimeve, rritjen ekonomike, në

ndryshimin e strukturës së ekonomisë së këmbimit, në fushën e tregtisë së

jashtme, në rindarjen e të ardhurave, në alokimin e mjeteve në zhvillimin

regjional.13

Në diskutimet e politikave të sotme ekonomike, shihet se makroekonomia e

kejnesianëve dhe e klasikëve të rinj shpie në përfundime të ndryshme për tri

politikat ekonomike që u sugjeruan shpesh p. sh. gjatë fushatës së zgjedhjeve në

SHBA në vitit 1992:

1. Një ulje e përkohshme të taksave për klasën e mesme;

2. Një ringjallje e përkohshme e taksës së kredisë së investimit, dhe

3. Politika e shpenzimeve nga ana e rezervës federale, p. sh. rritjen në normën e

ofertës së parasë dhe zvogëlimin në normën e uljes së çmimit.14

Kështu, bazuar në këta tre faktorë dhe në të tjerë, të cilët mund të ndikojnë në

përcaktimin e politikave ekonomike, qeveritë e shteteve të ndryshme në programet

e tyre për ekonomi angazhohen të përcaktohen dhe t’i orientojnë politikat

zhvillimore përmes shpenzimeve publike, angazhohen të përqendrohen në

zhvillimin e investimeve, të punësisë etj.

13 JELÇIÇ, Bozhidar: Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare, Prishtinë, 1985, faqe 27. 14 HENDERSON, David: Klasikët e mendimit ekonomik, nga fillimet deri në ditët tona, 2007, faqe 78.

24

Ekonomistë të ndryshëm kanë kontribuar në mënyrë indirekte dhe ndoshta pa

qëllim të rritjes së shpenzimeve publike, duke bërë edhe popullarizimin

koncepteve ekonomike, ata kanë ofruan arsyetimet e veta teorike, se është i

përshtatshëm për të bërë ndërhyrjet qeveritarëve në ekonomi.15

Ndryshimet e mëdha, përkatësisht reformat që rrodhën, në kuptimin e zhvillimeve

në ekonomi dhe në financat publike, mundësuan ndryshimin e trajtimit të këtyre

problemeve krahas transformimeve që janë bërë.

Në anën tjetër, vlerësimet se rritja permanente fiskale nuk ka ndikim të

menjëhershëm në treg, por që ndikon në asetet e tregut përmes ndikimit afatgjatë,

është faktor që ndikon në rritjen e kursit të këmbimit. Në konkludimin e tyre rrjedh

edhe kjo se nëse ekonomia është në ekuilibër të lartë, ndryshimet e shpeshta në

politikat fiskale nuk kanë asnjë efekt neto në të (Paul R. Kraugman, Maurice

Obstfeld, 1994). Në vend të kësaj, ajo shkakton rritje të kursit të këmbimit të

menjëhershëm, prandaj në këto raste efekti i drejtpërdrejtë i politikës fiskale

ndikon me të madhe te kërkesa agregate.16

Në këto raste qeveritë duhet të angazhohen në stabilitetin fiskal. Si rezultat i kësaj,

bazuar në këtë mendim, me ndryshimet që duhen bërë në rritjen e normave

tatimore në mënyrë të drejtpërdrejtë reflekton në rritjen e çmimeve të produkteve

në treg, që në një masë ndikon në uljen e kërkesës së produkteve dhe në këtë

mënyrë ndikon në uljen e të ardhurave, gjë që shton problemet sociale të

qytetarëve.

Në këtë çështje mendojmë se më tepër duhet të ndikojnë aktivitetet e qeverisë se

faktorët e tjerë. Atëherë, ekspertët, përkatësisht kompetentët, menaxherët të cilët

merren me procesimin e buxhetit duhet të angazhohen, përveç tjerash, edhe në

menaxhimin më të mirë të mjeteve publike, ata duhet të bëjnë analiza profesionale

për tì realizuar objektivat e qeverisë, si në vlerësimin, ashtu edhe në realizimin e

programeve qeveritare. Në këtë proces, pos tjerash, duhet angazhuar edhe në

15 TANZI, Vito: The economic role of the state in the 21st century, faqe 5. 16 KRAUGMAN, Paul R, OBSTFELD, Maurice: International Economics, Theory and Polies, Third Edition. Copyrght, 1994, faqe 460.

25

shmangien e gabimeve të mundshme rreth aplikimit të politikave fiskale, si në

planifikimin, realizimin, ashtu edhe menaxhimin e financave, që njëherit është

edhe objektiv i arritjes së efikasitetit të qeverisë.

Në ndërtimin dhe zhvillimin e financave publike si dhe të rolit të tyre në ekonomi

gjithëher janë të nevojshme të bëhen reformat në drejtime të ndryshme. Me qëllim

që efektet e shpenzimeve dhe të tatimeve të reflektojnë në zhvillimin ekonomik,

nga qeveritë e ndryshme kërkohet që vazhdimisht të bëjnë ndryshime, respektivisht

të bëjnë reforma jo vetëm në sistemin e tatimeve, normat tatimore por edhe në

politikën e menaxhimit të shpenzimeve publike.

Në ekonomitë kombëtare reformat më të theksuara u aplikuan në sistemin fiskal te

shtetet në tranzicion filluan të bëhen në vitet ‘90. Këto ndryshime në disa shtete

janë bërë më shumë e në disa më pak. Mirëpo, reformat, të cilat u bënë në këtë

periudhë, nuk i kënaqën të gjithë. Kështu, në saje të ndryshimit të taksave në

ekonomitë e centralizuara përsonat e ndryshëm reaguan me armiqësi për futjen e

një sistemi të ri tatimor. Reformat ekonomike që ndodhën në këto vende në fillim

të tranzicionit patën ndikim të dëmshëm mbi financat ekzistuese publike për këto

arsye:

• Shkatërruan planin duke eliminuar informacionin (të mirë ose të keq) për sasitë e

mallrave të prodhuara. Qeveria duhej të mbështetej në burime të tjera, duke

përfshirë deklarimet e tatimpaguesve, evazioni tatimor është rritur dukshëm.

• Numri i prodhuesve është rritur në mënyrë dramatike, numri i tatimpaguesve të

sektorit privat erdhi në ekzistencë. Ndërmarrjet e mëdha shtetërore kishin dhënë

pjesën më të madhe të të ardhurave, ndërsa prodhuesit e rinj e të vegjël kishin

vështirësi për taksat, ndërsa është shfaqur si sektori më dinamik i ekonomisë.

• Borxhet tatimore dhe pagesat në formë të shkëmbimit janë rritur, duke krijuar

vështirësi të mëdha për sistemin e ri.17

Në këtë periudhë ndryshimet që ndodhën në sistemin ekonomik nga ekonomia e

planifikuar në ekonominë e tregut të lirë, shtetet që janë përfshirë në tranzicion,

por edhe vendet e rajonit, ndërmarrjet e sektorit shoqëror u përballën me një

17 TANZI, Vito: Transition and the Changing Role of Government, faqe 4.

http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/1999/06/tanzi.htm#author

26

privatizim jo të mirë, ndërsa ato të sektorit publik filluan ta humbin tregun,

dobësuan ndikimin e tyre në formimin e të ardhurave buxhetore.

Ndryshimet në sistemin ekonomik dhe të atij fiskal e tatimor që ndodhën në

Evropë e më gjerë, në këtë periudhë Kosovën e gjetën në rrethana të okupimit,

sikurse në shumë sfera të jetës ekonomike edhe në sistemin fiskal kjo pozitë dhe

rrethana la pasoja të mëdha për një kohë të gjatë.

Mirëpo prap se prap, mendojmë se përkundër problemeve që ishin, ndryshimet e

mëdha që ndodhën në politikën fiskale deri tani, si rezultat i ndërtimit e reformimit

të sistemit fiskal, Kosovën e bëjnë një vend konkurrues në zhvillimin e

investimeve të brendëshme dhe tërheqjen e investimeve të huaja direkte.

Në anën tjetër, vendet të cilat zbatojnë tatime më të ulëta mbi fitimet e shoqërive

kanë shanse tì tërheqin më shumë investimet e huaja direkte. Prandaj, reformat

fiskale në vendet bashkëkohore u krijojnë kushte ideale investitorëve të huaj.18

Gjatë zhvillimit të reformave të sistemit tatimor në Kosvë është bërë ulja e

normave të tatimit në tatimin në të ardhura personale, tatimit në fitim dhe në

tatimin e korporatës, ndërsa norma në tatimin mbi vlerën shtuar është shtuar nga

15 në 16%, mirëpo është e nevojshme që reformat fiskale të vazhdojnë edhe më

tutje me qëllim të jen në favor të zhvillimit të ekonomisë.

Përndryshe, për shumë arsye duhet të vihen në lëvizje reformat radikale në

politikën fiskale në afat të gjatë, që për brezat do të sillte një situatë ideale, ku

shteti të funksionojë përafërsisht në përputhje me ekonominë optimale.19

Kështu, bazuar në mendimin që jep Tanzi(2005), reformat në politikën fiskale

gjithherë janë të nevojshme të bëhen deri në atë masë sa të jenë në shërbim të

plotësimit të nevojave, formimin e të ardhurave dhe të rritjes së ekonomisë.

Në politikën e sistemit të financave publike teoriticientët i kushtuan edhe sistemit

të financimit dhe kompenzimit financiar. Sa i përket funksionimit të sistemit të

18 MADURA, Jeff: Drejtimi financiar ndërkombëtar, Tiranë 2004, faqe 502. Në original, Internacional Financial Management, Tomson, SOUTH-Ëestern. 19 TANZI, Vito: The economic role of the state in the 21st century, Cato Journal, Vol. 25, No. 3 (Fall 2005). Copyright © Cato Institute. All.

27

kompensimit financiar Kleinewesfer Haner/Pfifer Regula(1978)20 në mes të

organizatave buxhetore dhe lidhshmërive funksionale në mes tyre, në studimin ne

tyre paraqesin politikat dhe sistemin e financimit. Në anën tjetër vërtetojnë se në të

gjitha shtetet, sipas tyre, ky sistem më së miri i përgjigjet mënyrës së organizimit

administrativ dhe funksionimit të shtetit, ku funksionon sistemi vertikal dhe

horizontal i financimit. Në Kosovë, për shkak të specifikave të organizimit dhe

zhvillimeve të financave publike në formimin e të ardhurave, më shumë ka

elemente të sistemit horizontal, ndërsa politika e shpenzimeve që zhvillohet më i

përgjigjet sistemit vertikal të financimit.

Një nga çështjet që mund të paraqesë vështirësi, probleme, por edhe kriza

ekonomike në qeveritë e vendeve të ndryshme, pa marrë parasysh se a janë vende

të zhvilluara apo në tranzicion, në një sistem integrues apo jo që ndikon negativisht

apo pozitivisht në ekonomi dhe në financat publike që reflekton edhe në gjeneratat

e ardhshme, është niveli i lartë i borxhit publik dhe deficiti buxhetor, që përsëritet

prej vitit në vit.

Për ta shqyrtuar më mirë çështjen e deficitit dhe të suficitit duhet ta kemi parasysh

faktin se shtetet e ndryshme, në përmasa botërore, ballafaqohen me këto probleme,

sidomos me deficitin buxhetor, që rrjedh duke bërë shpenzime më të mëdha se të

ardhurat dhe e kundërta me suficitin buxhetor, shpenzime më të vogla, ndërsa të

ardhura të mëdha. Për studim të kësaj fushe shpesh merret shembulli shkollor që

prezantohet nga D. I. Trotman – Dickinson PhD (1996).21

Huamarrja është një alternativë për tatimin aktual, si një mjet me rëndësi për të

financuar shpenzimet qeveritare. Deficiti buxhetor është tejkalim i shpenzimeve

qeveritare mbi faturat e marra nga taksat, tarifat e ngarkuara nga autoritetet

qeveritare.

20 KLEINNEWESFER,Haner/Pfifer Regula Die Schvëeizeriche Ëolksvwirtschaft Verlag hauber Freundfeld, 1978, faqe 513. 21 TROTMAN, D.I: Economiks of the Public Sector, First publisced 1996 by, Printed in Malysia, faqe 267.

28

Në këtë kuptim, sipas David N. Hymanit, deficiti buxhetor është një ngarkesë e

tepruar e faturave të qeverisë mbi shpenzimet qeveritare.22

Me qëllim të financimit të deficitit buxhetor shteti hyn në borxh brenda dhe në

institucionet e ndryshme ndërkombëtare financiare. Në këtë kuptim, kjo dukuri

është vërtetuar edhe praktikisht, deficiti i lartë buxhetor mbi kufirin e caktuar që

përsëritet prej vitit në vit, shkakton krizën ekonomike dhe sociale. Kështu, një

nga problemet më të mëdha gjatë zhvillimit të financave publike që mund të e

prish qëndrueshmërinë fiskale, me një fjalë mund të e dëmtoj shtetin në përgjithësi

janë deficitet e mëdha fiskale dhe stoqet e larta të borxhit publik.

Problemet më të mëdha që mund të shkaktohen nga defici i lartë dhe të borxhit

publik mbi normat e përcaktuara nga insttitucionet ndërkombëtare financiare,

pasojat vërehen jo vetëm në destabilitetin fiskal të vendit, por edhe tek brezat e

ardhshëmn dhe në rritjen e normës së inflacionit.

Problemi më i madh i deficitit është te borxhet e mëdha qeveritare që ndodhin në

shumë vende. Këtë e tregon rasti i Greqisë dhe i Irlandës në vitin 2009, ku, si

pasojë e deficitit të lartë, u shkaktua krizë ekonomike e financiare, si dhe vende të

tjera të eurozonës që kanë probleme si këto, diku më shumë e diku më pak.

Prandaj, për shkak të shpenzimeve të mëdha të qeverive, disa vende kanë tejkaluar

kufirin apo kriteret e përcaktuara, bazuar në rregullat që janë përcaktuar e aprovuar

nga Bashkimi Evropian sipas Marrveshjes (Traktatit) së Mastrihtit.

Siq u cek edhe më lartë, probleme të mëdha në politikën buxhetore kemi atëherë

kur në vazhdimësi, prej vitit në vit, qeveritë e vendeve ballafaqohen me deficitin

buxhetor në një periudhë të gjatë, shkakton pasoja jo vetëm në ekonomi dhe në

politikën fiskale.

Nëse deficitet buxhetore vazhdojnë për shumë vjet, gjeneratave aktuale e

taksapaguesve do t’iu zhvendoset barra e tatimit për mallrat dhe shërbimet e

qeverisë që ata ua përcjellin tatimpaguesve të gjeneratave të ardhshme. Gjithashtu,

deficitet e përsëritura mund ta zvogëlojnë standardin e jetesës së brezave të

22 HYMAN, David N: Publik financ a Contemporary Applikation of Theory to Policy, Copyright 2010 Cengage Learning. Nord Karolina. State University. USA, faqe 492.

29

ardhshëm, duke kontribuar reduktimin e investimeve dhe rritjen më të ulët

ekonomike.23

Pikëpamjet për deficitin buxhetor dhe ndikimin e tij në ekonomi dhe investime ka

dhënë David Rikardo, i cili në relacionin e ndikimit të financimit të borxhit të

qeverisë midis brezave, siç thotë janë vlera ekuivalente, ku forma e financimit të

qeverisë është e parëndësishme dhe për këtë quhet modeli rikardian, por që edhe

vet ishte skeptik rreth teorisë së tij. Fenomenin ekuivalent në mes të borxhit të

qeverisë dhe të brezave e shpreh edhe vet Barro. Sipas tij, në politikën fiskale,

reduktimi i taksave që shoqërohet me rritje të deficitit buxhetor, por që nuk

shkakton rritjen e konsumit nuk do të ketë ndonjë efekt ekspansionist në ekonomi.

Është i njohur problemi se shpenzimet e qeverisë përdoren për dy qëllime

kryesore; sigurimin e të mirave publike dhe rishpërndarja e të ardhurave (Alex

Cukierman & Allan H. Meltzer(2010). Ky përkufizim më tepër është një kontribut

plotësues për punën që bëri Robert Barro (1979), i cili lidhur me borxhin publik

propozoi si dhe përhapi teorinë e vet, duke bërë përpjekje për të minimizuar barrën

e tepërt të tatimit të shoqërisë me kalimin e kohës.

Për dukurinë e borxhit publik flet edhe ekonomisti Rosen, sipas të cilit kemi

rishpërndarje të barrës së taksave me kalimin e kohës në të gjithë brezat. Këtë

qështje në studimin e tij e komenton edhe Barro, që ka argumentuar se kur qeveria

merr hua, anëtarët e brezit të vjetër e kuptojnë se trashëgimtarët e tyre do të jenë

më keq. Supozojmë se të moshuarit shqetësohen rreth mirëqenies së pasardhësve të

tyre dhe rrjedhimisht nuk duan të ulen nivelet e konsumit të pasardhësve të tyre.24

Në anën tjetër në studimet e tyre, Alex Cukierman dhe Allan H. Meltzer kanë

identifikuar kushtet dhe faktorët ekonomikë që sjellin paraqitjen e borxhit të madh

dhe të deficitit buxhetor, të cilët konstatojnë se borxhi i madh është për këto arsye:

- për shkak të përhapjes së shpërndarjes së pasurisë (humane dhe johumane) së të

gjithë individëve, për të cilët të ardhurat nga puna janë burimi kryesor; 23 HYMAN, David N: Public financ a Contemporary Applikation of Theory to Policy, Copyright 2010 Cengage Learning. Nord Karolina. State University. USA, faqe 493. 24 ROSEN, Harvay S: Financa Publike, Departamenti i Ekonimiksit. Universiteti Piketon, altin, Tiranë.

30

- për shkak të normës së lartë të progresit teknik dhe

- për shkak të kthimit të kapitalit.25

Për politikën e financave publike teoricienët e ndryshëm shpesh në punimet e tyre

trajtojnë efektin e deficitit buxhetor në ekonomi dhe investime.

Kjo çështje buron nga fakti se familjet kanë tendencë për t’i rritur kursimet, në

pritje të rritjes së taksave të larta në të ardhmen. Atëherë, deficiti më i lartë nuk

shkakton rritjen e normës së interesit, sepse kursimet rriten në të njëjtën sasi (Piotr

Krajewski dhe Michał Mackiewicz), atëherë efekti i përgjithshëm është zero, duke

mos pasur ndonjë ndikim negativ në investime.26

Në anën tjetër, Bob Rubin dhe Allen Sinai kanë theksuar për pasojat e mëdha

negative të deficitet të vazhdueshëm buxhetor që ndodhin shumë më papritmas.27

Në anën tjetër, kjo mund të shpjegohet kështu: deficiti i vazhdueshëm është barrë

për më shumë gjenerata, shpenzimet qeveritare bëhen të pakontrollueshme dhe si

rezultat i kësaj shkaktohen probleme ekonomike e sociale, të cilat me vështirësi të

mëdha mund të riparohen.

Studiuesit e njohur Cukierman dhe Meltzer (1989) rreth deficitit zhvilluan teorinë

që fokusohet në aspektin e brezave dhe në rishpërndarjen e borxhit. Ata

argumentojnë se te individët ekzistojnë kufizime, ata do të donin t’i transferonin

burimet nga brezat e ardhshëm për t’i financuar. Bazuar në këtë shpjegim,

Cukierman dhe Meltzer faktojnë se rritja e deficitit dhe normës së pritur të rritjes

ekonomike bazohen te shpërndarja e të ardhurave apo pritjes me tendencë të

shtimit të jetëgjatësisë së popullsisë, ku, si pasojë e kësaj, trashëgimtarët do të

çojnë në deficite të mëdha buxhetore.28

25 CUKIERMAN, Alex; MELTZER, Allan H: A Political Theory of Government Debt and Deficits in a Neo-Ricardian Frameëork, faqe 715. 26 KRAJEWSKI, Piotr; MACKIEWICZ, Michał: Fiscal deficit, size of the public sector and investment rate, faqe 6. 27 ORSZAG, Peter R; FELLOW PECHMAN, Joseph A: The Budget Deficit Does It Matter? City Club of Cleveland July 16, 2004, faqe 7. 28 HUNG, Derek; CHIAT, Chen: Intertemporal excess burden, bequest motives and the budget deficit, Ëashington DC 20433, SHBA, qershor 2003, faqe 4.

31

Nga ana tjetër autorët si Roubini dhe Sachs (1989), Grilli, Masciandaro dhe

Tabellini (1991) kanë bërë hulumtime në ekonominë politike që kanë të bëjnë me

efektet e deficitit buxhetor dhe që lidhen me rezultatet empirike.

Këta autorë studiuan efektet e ndryshme të borxhit në qeverinë e SHBA-së, ndërsa

Alesina dhe Perotti (1995) në studimet e tyre theksojnë nevojën për të i zbatuar

rregullat fiskale për vendet e OECD-së.29

Në hulumtimet e tyre këta teoricienë në kontributet e tyre kanë dhënë pikëpamje

mbi efektet e deficitit dhe të politikës fiskale në bilancin buxhetor.

Një nga kategorite financiare që zgjon debate të mëdha në qarqet shkencore e

qeveritare është edhe borxhi publik. Kërkesat dhe nevojat e mëdha të shtetit për

para, përveq tjerash, qeverive i duhen mjetet për ndërtimin e infrastrukturës,

shtimin e punësimin e nevoja të tjera, ku si rezultat i këtyre nevojave, qeveritë janë

në gjendje të shpenzojnë mjete më shumë se sa që mund realizohen nga të

ardhurat. Prandaj, për realizimin e objektivave të tyre qeveritë aplikojnë

instrumentet jofiskale nëpërmjet dy formave 1) emitimi i parasë dhe 2) hyrja në

borxhe, borxhi brendshëm dhe nga borxhi i jashtëm.

Në politikën e financave mjetet nga borxhi publik duhet të shfrytëzohen për

financimin e deficit buxhetor, financimin e projekteve investive të karakterit

strategjik, megjithëse nëse shfrytëzohen mirë, këto mjete kanë efekte pozitive në

ekonomi.

Në praktikën ekonomike dhe në shkencën e financave publike vështirë të gjendet

ndonjë fushë që debatohet kaq shumë në mënyra kundërshtuese në mes të palëve,

të qeverisë në njërën anë dhe publikut në anën tjetër, pastaj ekzistojnë edhe

mospajtime në mes të ekonomistëve që e përkrahin dhe të atyre që e

kundërshtojnë. Prandaj, në jetën e përditshme por edhe në studimet e ndryshme për

këtë sferë, ekzistojnë kundërshtarë ashtu edhe përkrahës të borxhit publik. Kështu,

kemi pikëpamje të ndryshme, krejtësisht ekstreme, lidhur me borxhin publik në

mes të teoricienëve në kohëra të ndryshme.

29 ALEXINA, Alberto; PEROTTI, Roberto: Fiscal Expansions and Adjustments in OECD Countries, june 1995 released October 1995.

32

Derisa, David Hume(1777) ishte kundërshtar i madh i borxhit publik, krejt në të

kundërtën, më se 100 vjet më vonë, Carl Dietezel (1855) ka pikëpamje tjetër për

këtë çështje, njëherësh ky deklaron fuqishëm dhe përkrah hyrjen e shtetit në borxh.

Ky i fundit për borxhin publik, ndër të tjera, thotë: huamarrja publike është faktor i

rëndësishëm për progres të fuqishëm të ekonomisë.30

Bazuar jo vetëm në këtë mendim, por edhe në jetën praktike, të gjitha shtetet në

botë që aplikojnë borxhin publik si burim të të ardhurave për financimin e deficitit

buxhetor si dhe për zhvillimin e investimeve në projektet strategjike të atyre

vendeve.Në këtë drejtim, në kuptimin më të thjeshtë, duke përdorur huamarrje

mundësohet sigurimi i mjeteve për t’i financuar shpenzimet e qeveritare. Kjo,

njëherësh edhe nënkuptohet se në deficitet buxhetore kemi taksa të ulëta për

qytetarët aktualë, por që një pjesë të madhe të të ardhurave tatimore e paguajnë

gjeneratat e ardhshme, që përdoret për t’i paguar interesat e borxhit, në vend që të

përdoren për t’i siguruar shërbimet për qeveritarët.31

Nën supozimin se mund të përjashtohen disa karakteristika tipike të analizës së

borxhit publik, si e tillë kjo ndikon në zhvendosjen e barrës tatimore për gjeneratat

e ardhshme, ku sipas kësaj, modeli Barro e veçon nga rialokimi i burimeve të

gjeneratave si një arsye për lëshimin e borxhit publik.

Në anën tjetër, në studimin e tijë ndër të tjera thuhet: Efektet dhe politika e borxhit

publik nga migracioni deri tani është i injoruar, kjo më së miri i përshtatet një

ekonomie të mbyllur (Derek Hung, Chen Chiat). Qeveria, sipas tij, duhet të

financojë një sasi të caktuar të shpenzimeve në çdo periudhë me anë të taksimit të

të ardhurave aktuale dhe rritjes së borxhit publik, bazuar nga këta dy faktorë,

përbërja e taksave dhe nivelit të shpenzimeve qeveritare, arrihet duke ndikuar nga

faktorët ekzogjenë.32

30 WENZEL, Heinz-Dieter; LACKENBAUER, Jörg; BRÖSAMLE, Klaus J: Borxhi publik dhe pakti i stabilitetit dhe zhvillimit të Bashkimit Evropian. 31 HYMAN, David N: Public financ a Contemporary Applikation of Theory to Policy, Copyright 2010 Cengage Learning. Nord Karolina. State University. USA, faqe 493. 32 HUNG, Derek, CHIAT, Chen: Intertemporal excess burden, bequest motives and the budget deficit, Ëashington DC 20433, USA, June 2003, faqe 4.

33

Në anën tjetër, në pyetjen që shtron Rosen; të tatojë apo të marrë hua pasqyron të

dhënën e debateve nëse nga faktorë të ndryshëm që ndikojnë dhe që të shkaktojnë

rritjen e shpenzimeve qeveritare, duhet të financohen duke rritur tatimet apo duke

rritur huamarrjen? Njëherësh, lë mundësinë për të diskutuar, të bëhet zgjedhja

midis borxhit dhe tatimeve që njëherësh është një nga problemet më të

rëndësishme në fushën e financave publike.

Në bazë të kësaj që janë dhënë mendime të ndryshme rreth borxhit publik dhe

procesimit të këtyre mjeteve, mendojmë se qeveritë e ndryshme bënë që të hyjnë

në borxh bazuar në kriteret e përcaktuara e të rekomanduara nga instutucionet

ndërkombëtare, por që mjetet të shfrytëzohen në mënyrën më të mirë, kjo

mundësohet që brezat e ardhshëm të jenë më të pasur se gjenerata aktuale, por

duke u bazuar në faktin se shpenzimet publike bazohen në parimin e kufizimit të

mjeteve, ndërsa efektet në ekonomi dhe financa varen nga politikat e shfrytëzimit

dhe menaxhimit të tyre.

1.2 Zhvillimi i financave publike në përgjithësi Financat publike janë zhvilluar krahas zhvillimit historik të shtetit. Në përgjithësi,

me lindjen, ndërtimin dhe zhvillimin e shtetit është bërë ndërtimi, funksionimi,

transformimi dhe zhvillimi e tyre.

Me këto trende të zhvillimit të financave është bërë përcaktimi i politikave

financiare, ndërsa aplikimi i tyre është mundësuar të realizohet përmes

shpenzimeve dhe të ardhurave publike.

Kështu, krahas zhvillimit të shtetit dhe të segmenteve të tij, janë shtuar dhe

zhvilluar nevojat dhe kërkesat për mjete financiare.

Historikisht, financat publike dhe problemet e tjera që kanë rrjedhur nga to të

natyrave të ndryshme kanë ndryshuar, por kanë qenë të varura nga rrethanat e

ndryshme ekonomike, politike dhe sociale.

Financat publike kanë ndryshuar, janë ndërtuar, zhvilluar dhe reformuar krahas

ndryshimeve të cilat janë bërë nëpër formacione të ndryshme ekonomiko –

shoqërore.

34

Në një periudhë të caktuar historike vërehen ndryshime të vogla ose të mëdha të

zhvillimeve të financave publike. Ndryshimet e tilla janë reflektuar nën ndikimin e

faktorëve të ndryshëm si: madhësia e territorit të vendit, numri i banorëve, trendet

e zhvillimit ekonomik e faktorë të tjerë. Përveç këtyre faktorëve, në zhvillimin e

financave publike kanë ndikuar edhe politika e zhvillimit të tyre, zhvillimi

ekonomik, struktura ekonomike, politika e aplikuar financiare e shtetit, pozita

strategjike, ndikimet dhe reflektimet e zhvillimit të politikave rajonale e

integruese, si dhe ndikimit të faktorëve të tjerë.

Krahas formimit dhe të zhvillimit të shtetit nëpër formacionet e ndryshme

ekonomike-shoqërore janë zhvilluar dhe avancuar edhe financat publike. Këtu vlen

të shqyrtohen dhe të analizohen format, mënyrat dhe kushtet e formimit të

burimeve të mjeteve financiare (të sistemit të të hyrave publike) dhe të

karakteristikave të tyre.

Forma e parë e mbledhjes së të ardhurave publike, me të cilat plotësoheshin

nevojat e caktuara shtetërore e sociale, ishin dhuratat e ndryshme. Këto financa me

kalimin e kohës vazhdimisht merrnin formën e financave publike, mirëpo, për nga

vëllimi dhe numri ishin simbolike karshi kërkesave të mëdha që i drejtoheshin

shtetit.

Jeta e përbashkët në bashkësinë primitive imponoi problemin e plotësimit të disa

nevojave personale. Dhënia e dhuratave vullnetare në atë kohë nisi të bëhet dukuri.

Kjo dukuri filloi të shndërrohej në të drejtë zakonore. Këto dhurime vullnetare

filluan të transformohen dhe të bëhen të obligueshme.

Rendin e sistemit skllavopronar e karakterizonte prona e skllavopronarëve mbi

skllevërit. Puna e skllevërve ishte baza ekzistenciale e shoqërisë. Në këtë periudhë

zhvilloheshin forma të ndryshme të mbledhjes së tatimeve. Burimi kryesor i të

ardhurave publike ishte grumbullimi i tatimeve prej klasave të nënshtruara, numri

të cilëve ishte më i madh se i qytetarëve të lirë. Të ardhurat kryesore në këtë fazë të

zhvillimit të shtetit vinin prej pronave shtetërore, plaçkitjet e ndryshme, taksat e të

huajve, taksave gjyqësore, pastaj doganat si instrumente fiskale etj. Në këtë

periudhë kanë qenë të zhvilluara edhe format e tjera të tatimeve, si tatimi në tokë,

tatimi në trashëgimi e të tjera.

35

Në sistemin feudal, burimi kryesor i të ardhurave të shtetit ishte renta feudale.

Pronarët feudalë, pasurinë e tokës e jepnin me qira, duke i mbajtur qiramarrësit në

marrëdhënie vasale. Shteti feudal siguronte të ardhura prej çifligjeve dhe

mbitatimet lokale. Karakteri eksploatues i mjeteve në këtë formacion ekonomiko-

shoqëror i financave shtetërore ishte se të ardhurat publike, të cilat krijoheshin,

zakonisht shkonin për plotësimin e shpenzimeve të luftës, ndërsa pak mjete

financiare mbeteshin për plotësimin e nevojave të tjera.

Dihet mirëfilli se shteti kapitalist lindi nga feudalizmi. Pati shumë ndryshime dhe

transformime, sidomos ishin të theksuara transformimet që janë bërë në zhvillimin

e ekonomisë së tregut të lirë, ku pati shumë ndryshime në sferën e ekonomisë dhe

të financave.

Ndryshime të mëdha janë bërë edhe në rregullimin e marrëdhënieve shoqërore e

shtetërore, të cilat në shumë drejtime janë transformuar. Me trende të avancuara

dhe të përshpejtuara në shumë sfera janë konsoliduar dhe zhvilluar edhe financat

publike.

Ndryshimet e mëdha në aspektin e transformimit dhe të zhvillimit në shtetin

kapitalist janë edhe ato se financat publike në këtë sistem kanë karakter juridiko-

publik, që nuk e kishin në sistemet e mëparshme.

Ky evolucion i zhvillimit të financave publike në shtetin kapitalist është arritur me

transformimin e tyre. Kështu, sistemi i të ardhurave është reformuar në aspektin e

administrimit të mjeteve, me ç’rast është ndryshuar statusi i tyre, janë transformuar

prej të ardhurave juridike private në juridike publike.

Ky transformim apo ndryshim i sistemit të financave në këtë periudhë kohore

bazohet në këto karakteristika:

1) Zgjerimi i rrethit të obliguesve tatimorë – Obligimi tatimor në shtetet kapitaliste

bëhet universal, për arsye se krahas personave fizikë që ishin të detyruar ta

paguajnë tatimin, si obligues dhe pagues tatimorë paraqiten edhe personat juridikë.

2) Shtimi i numrit të formave të tatimeve - Kështu, krahas tatimeve direkte, vend

të rëndësishëm zënë edhe tatimet indirekte.

36

3) Rritja e ngarkesave tatimore - Kjo rritje është si te personat fizikë, ashtu edhe te

personat juridikë. Përveç kësaj, me anën e tatimeve rindahet gjithnjë pjesa më e

madhe e të ardhurave kombëtare.

Në shtetet bashkëkohore, në shtetet kapitaliste, me ekonomi të tregut të lirë

ekzistojnë dy forma si më të rëndësishme të të ardhurave publike:

1. Të ardhurat prej tatimeve nga të ardhurat e personave fizikë dhe

2. Të ardhurat prej tatimeve nga fitimi i korporatave.

1. Tatimi nga të ardhurat e personave fizikë për herë të parë ka filluar të aplikohet

në vitin 1798 në Britaninë e Madhe. Në Japoni, ky sistem i të hyrave është aplikuar

në vitin 1887, në Gjermani në vitin 1891, në SHBA në vitin 1913, në Francë në

vitin 1914 dhe në Belgjikë në vitin 1919.33

2. Të ardhurat prej tatimeve nga fitimi i korporatave në shtetet kapitaliste

përfshijnë të hyrat nga ndërmarrjet ekonomike që kanë statusin e personave

juridikë. Këto subjekte ekonomike janë të organizuara në formë të korporatave apo

të kompanive, të shoqërive aksionare, shoqërive për sigurime, prej ndërmarrjeve

publike e në forma të tjera, të cilat këto subjekte veprojnë dhe bëjnë biznes sipas

parimit të profitit.

Në të gjitha shtetet e OECD-së kemi dallime të theksuara të shkallshmërisë së

tatimeve. Te këto shtete shkallshmëria e tatimeve është proporcionale, e cila mund

të sillet prej 40 - 60% (Danimarkë 40%, Japoni 43,3%, SHBA 46%, Holandë 48%,

Francë 50%, Britani e Madhe 52%, RF Gjermane 56%. Gjatë vitit 1970

shkallshmëria e tatimeve ishte prej 30 - 40%.

Gjatë vitit 1980 shkallshmëria e tatimeve në SHBA ishte 34%, në Britaninë e

Madhe 35% dhe në Japoni 37,50%, praktikisht në këtë periudhë dhe në këto shtete

edhe fillojnë reformat fiskale).

Në vitin 1990, shkalla e tatimit të ndërmarrjeve ekonomike në vendet e Bashkësisë

Ekonomike Evropiane sillej prej 34% minimalja (Luksemburg) dhe 50%

maksimalja (RF Gjermane). Përveç kësaj, të hyrat nga tatimi mbi vlerën e shtuar

janë realizuar në disa nga këto shtete me këto shkallë të tatimeve: në Francë

33 RISTIÇ, Zarko; JOVANIVIÇ, Dushan: Komperativni fiskalni sistem, Beograd, 1992, faqe 386.

37

shkalla e tatimit mbi vlerën e shtuar ishte 19,5%, në Irlandë 30–60%, në Belgjikë

21,75% dhe në Greqi prej 30%).

Në shtetet socialiste, burimi më i madh i të hyrave publike ishte nga ekonomia,

gjegjësisht nga ndërmarrjet e ndryshme ekonomike. Rezultat i kësaj politike të

aplikuar të burimit të të hyrave ishte se në shtetet ish–socialiste, mjetet e prodhimit

ishin pronë e sektorit shoqëror.

Marrë në përgjithësi, sa i përket strukturës së të ardhurave publike, në ish-shtetet

socialiste më se 75% të të ardhurave publike të përgjithshme janë realizuar nga

ekonomia, nga ndërmarrjet e sektorit shoqëror, ndërsa më se 25% e të ardhurave

janë realizuar prej popullatës.

Nga kjo shihet se në asnjë formacion ekonomiko-shoqëror, në të cilën janë formuar

dhe zhvilluar shtetet, kur kanë funksionuar financat publike, duke filluar nga ai

skllavopronar, feudal, kapitalist dhe i fundit socialist, nuk kemi politika dhe

sisteme të njëjta të të ardhurave, që do të thotë se nuk kemi as politika të njëjta të

shpenzimeve publike.

Kështu, pos në formacionet ekonomike shoqërore, kemi ndryshime edhe në

funksionimin dhe zhvillimin e financave publike, ndryshime të theksuara diku më

shumë e diku më pak kemi edhe në shtetet e ndryshme. Pra, marrë në përgjithësi,

kemi sisteme të ndryshme të funksionimit të financave publike.

Në Kosovë, financat publike kanë funksionuar karshi rrethanave të zhvillimeve

politike që kanë dominuar një kohë të gjatë, kanë qenë të ndikuara nga shkaqet

politike dhe të imponuara nga pozita e saj juridike, që nënkupton statusin politik të

pazgjidhur për një kohë të gjatë.

Shikuar historikisht, financat publike në Kosovë për një kohë të gjatë ishin të

imponuara, të kontrolluara e të dirigjuara, dhe, bazuar në format e ngarkesave

fiskale dhe në mosplotësimin e nevojave për qytetarët, kishin karakter eksploatues

dhe në një mënyrë edhe diskriminues për qytetarët shqiptarë.

Karakteri diskriminues u theksua sidomos prej mbarimit të Luftës së Dytë Botërore

e deri në vitin 1990, sa Kosova ishte nën Jugosllavi, ndërsa kulmi i këtij

diskriminimi arriti në periudhën 1990-1999 kur Kosova ishte e okupuar nga

Serbia.

38

Në periudhën kur Kosova ishte nën Jugosllavi, financat publike ishin të imponuara

dhe, ashtu si në të gjitha sferat e tjera të jetës, problemet goditën edhe financat

publike, gjë që e dëmtoi shumë popullatën shqiptare. Ky vlerësim argumentohet

me faktin se Kosova kishte nivel shumë të ultë të zhvillimit ekonomik në krahasim

me njësitë e tjera të federatës së atëhershme, ndërsa politika e ngarkesave fiskale,

të cilat bëheshin në atë sistem, si ndaj personave fizikë, ashtu edhe ndaj atyre

juridikë, parashihte për Kosovën ngarkesat më të larta nga të gjitha njësitë e tjera

federative.

Në vitet ‘90, me heqjen e autonomisë Kosovës, Serbia bëri okupimin klasik të saj.

Në këtë periudhë, pozita e Kosovës u përkeqësua, si në aspektin ekonomik, ashtu

edhe në atë politik. Ky përkeqësim ndikoi edhe në politikën e financave publike.

Dhuna nga okupatori serb u intensifikua gjatë kësaj periudhe në të gjitha sferat e

jetës. Në ndërmarrjet ekonomike të sektorit shoqëror u vendosën masat e

dhunshme, u bë “transformimi” dhe “integrimi” me ndërmarrjet ekonomike të

Serbisë, punëtorët shqiptarë u larguan nga puna, ngarkesat fiskale te ndërmarrjet

shqiptare private ishin të larta, plaçkitja e ekonomisë dhe e popullatës shqiptare

vazhdonte pandërprerë dhe në masë të madhe, të ardhurat publike i administronte

aparati i instaluar shtetëror serb, ndërsa mjetet financiare që merreshin nga

qytetarët e nga subjektet ekonomike u shfrytëzuan për financimin e aparatit

administrativ të policisë e të ushtrisë serbe. Në saje të këtyre masave, të rrënimit të

ekonomisë dhe mohimit të autonomisë së brishtë që kishte Kosova, pozita

ekonomike e financiare e shqiptarëve vazhdimisht përkeqësohej.

“Financat publike” inkasoheshin përmes instrumenteve të ndryshme fiskale,

personat fizikë dhe juridikë u ngarkuan me tatime të larta, sidomos ndërmarrjet e

sektorit privat, si dhe nga pasuria e shqiptarëve. Mjetet e tilla, kryesisht, janë

përdorur pikërisht për të ushtruar dhunë policore e ushtarake ndaj popullatës

shqiptare.

Me qëllim të rezistimit ndaj okupimit, nga viti 1992 popullata shqiptare u

organizua dhe formoi institucionet financiare të vetëfinancimit. Në këtë periudhë,

nga mjetet e vetëfinancimit, përmes financave publike, janë financuar disa sektorë

të domosdoshëm si arsimi, shëndetësia dhe asistenca sociale, ndërsa kategoritë e

39

tjera janë financuar simbolikisht. Arsyeja ishte se mjetet financiare të arkëtuara apo

të grumbulluara në këtë periudhë ishin të vogla. Megjithatë, grumbullimi dhe

shpërndarja e mjeteve u bë me një organizim shembullor. Qytetarët mundën të

organizoheshin në forma të ndryshme dhe deri në njëfarë niveli u funksionalizuan

financat publike, duke bërë kështu të mundur, në rrethana okupimi, financimin e

segmenteve shtetërore e sociale.

Me shpalljen e pavarësisë, në Kosovë, sigurisht, ndryshuan shumë gjëra, mes të

cilave ndryshoi tërësisht funksionimi i sistemit dhe i politikës së financave publike

në vend. Pas çlirimit, sistemi i financave publike filloi të ndërtohet, reformohet dhe

të zhvillohet në sistem të pavarur, sikurse funksionon në të gjitha shtetet

bashkëkohore. Fillimi i ndërtimit, i zhvillimit dhe i reformimit të financave

publike, të shpenzimeve, të të ardhurave dhe të buxhetit filloi të funksionojë

menjëherë pas luftës. Kështu, në katër muajt e fundit të vitit 1999 e deri më sot,

financat publike në Kosovë janë zhvilluar me hapa të sigurt dhe me dinamikë të

hovshme. Buxheti vjetor shtetëror i plotë dhe i pari i Kosovës është ai i vitit 2000,

duke vazhduar me rritje dinamike prej viti në vit.

Funksionimi i financave publike në Republikën e Kosovës në përgjithësi, si të

shpenzimeve publike ashtu edhe në formimin e të ardhurave, mundëson formimin

dhe funksionimin e buxhetit të shtetit. Sipas këtij raporti edhe është ndërtuar,

zhvilluar dhe funksionon sistemi fiskal, por edhe shteti në përgjithësi.

Nga kjo periudhë janë aprovuar ligjet sistemore, rregulloret, udhëzimet

administrative e dokumente të tjera për funksionimin e financave publike, si në

formimin e të ardhurave nga llojet e ndryshme të tatimeve, taksave, kontributeve e

instrumenteve të tjera fiskale, ashtu edhe në sistemin e shpenzimeve publike, që

mundëson financimin e nevojave shtetërore e të sektorëve të ndryshëm.

40

KAPITULLI II

2. FINANCAT PUBLIKE NË PERIUDHËN E OKUPIMIT

2.1 Karakteristikat e financave në periudhën e ish-Jugosllavisë

Kosova ka qenë element konstituiv i federatës, si njësi territoriale në ish–

Jugosllavi. Në këtë periudhë dhe në këtë sistem e kishte të zhvilluar sistemin dhe

politikën e vet fiskale, por të imponuar, sikurse që kishte të imponuar çdo segment

të jetës, të shoqërisë. Ky imponim ndaj Kosovës është reflektuar si në aspektin

politik edhe në atë ekonomik në forma të ndryshme.

Ndërsa, sa i përket politikës dhe sistemit të financave publike, sikurse të gjitha

njësitë e tjera politiko–shoqërore, të cilat e përbënin ish–Jugosllavinë, edhe

Kosova formonte të ardhurat buxhetore. Në këtë nivel merrte pjesë në përcaktimin

e shpenzimeve të mjeteve financiare, mirëpo ato mjete në masë, në vëllim dhe në

strukturë ishin simbolike.

Në Kosovë, mjetet buxhetore kryesisht rridhnin nga prodhimtaria e sektorët e tjerë.

Si territor nën ish-Jugosllavi, Kosova, në të gjitha periudhat e zhvillimit ekonomik

të saj, e kishte bazën materiale dhe nivelin e zhvillimit ekonomik shumë të ultë.

Të gjithë parametrat kryesorë, të cilët përcaktojnë nivelin e zhvillimit ekonomik të

një vendi, tregonin se Kosova ishte territori apo njësia më e pazhvilluar

ekonomikisht në krahasim me njësitë e tjera të ish-federatës.

Ky zhvillimit i ultë ekonomik ishte si rezultat i politikës ekonomike që ishte

aplikuar një kohë të gjatë ndaj saj.

Mjetet financiare, të cilat formonin buxhetin, rridhnin nga tatimet dhe kontributet

e tjera që funksiononin në atë kohë, me të cilat tatime e kontribute janë ngarkuar

ndërmarrjet ekonomike dhe qytetarët.

41

Të hyrat e realizuara e sistemuara të pjesës së bilancit të buxhetit të Kosovës viit 1988 Tabela nr. 1 në milion dinarë

Gjithsej Kosova Komunë A. TË HYRAT 511.904 100% 425.548 100% 86.356 100 % I KONTRIBUTET 32.411 6.33 1.153 0.27 31.256 36.2 Të A.P.marrëdh. p Nga të A.P.V,bujqë Nga vepr.zejt.ekon. Të tjera

24,559 1.770 6.009

73

4.79 0.35 1.17 0.01

1.053 100

- -

0.27 1.01

- -

23.606 1.670 6.009

73

27.20 1.90 6.90

- II TATIMET 122.746 24.10 117.336 27.6 5.410 6.3 Tat.qark.mall.pak1) Tatimi për shpër.2) Pj.tat.fed.q.pakic 3)

653 2.634

119.459

0.13 0.51 23.3

- -

117.336

- -

27,00

633 2.634 2.123

0.76 3.1 2.5

III TAKSAT 1.911 0.37 655 0.15 1.256 2.5 B.SHPENZIMET 511.904 100 425.548 100 86.356 100 Vepr.arsim-edukat Veprimtari shkenc. Vepr.kult.arsimore Kujdesi social Veprimt shëndet. Veprimtarit komunal Mjetet.cakt.shërbi. Puna e org.shtetër. Mbrojtja popullore Mjete.përgj. B.SH Mjetet,bashk.fin. Veprimt.bashk.lokal Ve.org.sh.sh.q. Invest.lo ekonomike Invest.vep.ekonom. Ndarja në fond rez. Obl,buxh,v,parapra Ndarje të p.tepr. Mjetet BVI b.lok.

124.061 1.240 8.423

11.758 27.174 1.926

20.119 172.556

1.903 48.133 3.144 595

6.283 3.973 1.565 2.194 2.512

40.582 5.604

24.3 0.24 1.65 2.30 5.30 0.37 2.93 33.70 0.34 9.4 0.6 0.1 1.2 0.7 0.3 0.4 0.4 7.9

123.877 1.249 8.399

10.528 26.211

- 19.590 105.212

1.244 47.627 2.763

- 2.260 2.581 1.177 1.440

- 39.341 5.320

29.1 2.9

1.97 2.47 6.16

- 4.60 24.7 2.90 11.9 0.7 -

0.5 0.6 0.3 0.4 -

9.2 1.3

184 -

24 1.230 963

1.926 529

67.344 659 605 351 595

4.023 1.392 388 754

2.512 1.241 284

0.20 -

0.03 1.4 1.1 2.2 0.6 78 0.7 0.7 0.4 0.4 4.7 1.6 0.4 0.8 2.9 1,4 0.1

Burimi: Vjetari Statistikor i Kosovës 1989, faqe 247. 1) Përmban tatimin e veçantë në qarkullim, komunal, krahinor e republikan; 2) Përmban tatimin kryesor komunal mbi shpërblimet e shërbimet; 3) Përmban tatimin mbi qarkullimin kryesor të prodhimeve.

Në këtë periudhë, Kosovën e karakterizonte nivel i ultë i zhvillimit ekonomik,

predominonte një politikë e ashpër restriktive e investimeve dhe e zhvillimit

ekonomik, strukturë e pavolitshme e ekonomisë, papunësi e madhe etj.

Ndërkaq, përkundër nivelit dhe shkallës së ultë të zhvillimit ekonomik që kishte,

ngarkesat fiskale në Kosovë ishin më të larta në krahasim me njësitë e tjera.34

34 Në periudhën e ish-Jugosllavisë predominoi politika ekonomike e tipit me planifikim centralist.

42

Kjo politikë është reflektuar edhe në politikën fiskale, mjetet buxhetore të Kosovës

shkonin në qendër, ndërsa pak mjete buxhetore, simbolike ktheheshin e

shpenzoheshin për nevojat e qytetarëve të saj.

Më poshtë do të paraqesim bilancin e buxhetit të Kosovës, ashtu siç është përcjellë

me metodologjinë e sistemit të ish-Jugosllavisë.

Siç shihet në tabelën nr. 1, nga pjesëmarrja e përgjithshme e mjeteve, struktura e

mjeteve financiare, të cilat janë realizuar nga të ardhurat prej kontributeve, merr

pjesë me 6,33%. Pjesëmarrja e kontributit krahinor (kështu është quajtur në atë

kohë) ishte 1,27%, ndërsa kontributi komunal kishte pjesëmarrje me 36,20%. Nga

kjo shihet se ngarkesat me kontribute të komunave në Kosovë ishin të larta.

Pjesëmarrja e të ardhurave nga tatimet e ndryshme që janë aplikuar ishte me

24,00% nga shuma e përgjithshme e të ardhurave.

Si rezultat, pjesëmarrja e tatimit krahinor ishte 27,57%, ndërsa pjesëmarrja e

tatimit komunal ishte me 6.36%.

Taksat në të ardhurat e gjithëmbarshme ishin me 0,37%. Nga kjo shihet se të

ardhurat nga taksat krahinore merrnin pjesë me 0.15%, ndërsa taksat komunale

prej 1,45%.

Mjetet suplementare në të ardhurat e përgjithshme merrnin pjesë me 65.50%, nga

këto të krahinës me 69,00% dhe të komunave me 44,00%.

Ndërsa, struktura dhe pjesëmarrja e shpenzimeve buxhetore vazhdimisht ka

variruar, varësisht prej politikës së zhvilluar në atë periudhë. Pjesëmarrje më të

mëdha të shpenzimeve buxhetore ishin për nevojat e organeve shtetërore dhe

merrte pjesë me 33.7%, veprimtaria arsimore me 24,3%, veprimtaria shëndetësore

me 5.30%, kujdesi social me 2.30% dhe pjesëmarrja tjetër nënkuptonte financimin

e veprimtarive të tjera.Nga pasqyrat e paraqitura analizojmë politikën dhe sistemin

tatimor që është aplikuar në atë kohë në Kosovë, duke pasur parasysh se cilat

instrumente fiskale janë aplikuar në atë periudhë dhe strukturën e tyre, formimin e

mjeteve buxhetore, si dhe mënyrën e zbatimit të politikës së shpenzimeve të

buxhetit. Pjesa më e madhe e mjeteve buxhetore shkonin në qendër, në buxhetin

qendror të federatës, ndërsa pjesa simbolike e këtyre mjeteve mbetej në Kosovë.

43

2.1.1 Ngarkesat fiskale të Kosovës në ish-Jugosllavi Politika e ngarkesës fiskale kërkon trajtim të veçantë, studim në vete, për shkak të

rëndësisë që ka kjo çështje në politikën ekonomike dhe financiare.

Përveç kësaj, problematika e ngarkesës fiskale rëndësinë e vetë e ka si në

përcaktimin e politikës së të hyrave ashtu dhe të aplikimit të sistemit të të hyrave

dhe të buxhetit.

Shkalla e ngarkesave fiskale duhet t'i përgjigjet nivelit të zhvillimit ekonomik, por

edhe politikës ekonomike të një vendi.

Në çdo shtet është e rëndësishme të përcaktohen politikat e ngarkesës fiskale dhe

ato duhet të jenë të sinkronizuara, përkatësisht të harmonizuara me zhvillimin e

fuqisë ekonomike dhe të personave fizikë dhe juridikë të vendit.

Pra, kjo politikë e financave publike, respektivisht ky parim i politikës dhe i

sistemit fiskal, nuk është aplikuar në Kosovë gjatë periudhës sa ajo ishte pjesë

përbërëse e ish-Jugosllavisë.

Kosova, si njësi territoriale dhe njësi administrative e asaj federate të ndërtuar

artificialisht, në aspektin e zhvillimit ekonomik në të gjitha periudhat e zhvillimit

të saj ekonomik e politik ishte në pozitë inferiore, kishte shkallën dhe nivelin më të

ultë të zhvillimit ekonomik në krahasim me njësitë e tjera.

Ndërsa, ngarkesat fiskale, në çdo drejtim ishin më të larta po ashtu krahasuar me

njësitë e tjera.

Me këtë politikë që është aplikuar dhe që është zhvilluar mund të kuptohet, mund

të mësohet, mbi tretmanin dhe pozitën që kishte popullata dhe ekonomia shqiptare

në përgjithësi.

Nga kjo mund të kuptojmë rreth politikës që është zhvilluar në Kosovë, e cila ishte

barrë e rëndë në kurriz të Kosovës e vënë nga të tjerët.

Për ta vërtetuar se Kosova si njësi territoriale dhe administrative në atë periudhë

ishte më e pazhvilluara në aspektin e zhvillimit ekonomik, paraqesim pjesëmarrjen

relative dhe normat e shtimit të të ardhurave kombëtare në periudhat e ndryshme.

44

Më poshtë paraqesim në mënyrë tabelare, pjesëmarrjen e të të ardhurave

kombëtare të të gjitha njësive territoriale kundrejt RSFJ-së, në periudhat e

ndryshme të zhvillimit, duke filluar nga viti 1952 deri në vitin 1988.

Të ardhurat kombëtare në njësitë territoriale dhe Kosova 35

Tabela nr. 2 Viti

1952

1961

1971

1975

1980

1981

19861

19882

RSFJ 100 100 100 100 100 100 100 100 Bosn&Herc. 14.8 12.9 12,1 12.2 11,9 12,2 13,0 11,9 Mali i Zi 2,1 1.9 1.8 2.0 2,2 2.0 2.9 1.8 Maqedonia 5,2 4.7 5.5 5.6 5.7 5.7 5.5 5.4 Sllovenia 15,0 15.7 16,0 16.8 16.7 16.4 17.9 19,5 Serbia 25.7 25.5 24.9 24.7 25.5 25.5 23,0 22.3 KOSOVA 2.1 1.8 2.0 2.2 2.0 2.1 2.1 2.0

Burimi: Fusnota nr. 10) SGJ–1987, faqe 447 dhe 2) SGJ–1980, faqe 472.

Nga tabela nr. 2 shihet se në periudhën 40-vjeçare, për të cilën janë përpunuar të

dhënat, Kosova kishte pjesëmarrjen më të ultë të të ardhurave kombëtare në nivel

të ish-RSFJ-së.

Në këtë periudhë ekonomia e Kosovës realizonte normën më të ultë të zhvillimit

ekonomik, për këtë aftësia akumuluese e ekonomisë ishte më e ultë në krahasim

me njësitë e tjera të federatës. Nga parametrat e përpunuar dhe të paraqitur në këtë

tabelë mund të konstatohet se Kosova ishte vendi, njësia territoriale, më i

pazhvilluar në aspektin e zhvillimit ekonomik. Përkundër kësaj, në politikën e

ngarkesës fiskale që është zbatuar, Kosova ishte më e ngarkuara me taksa, tatime e

kontribute të ndryshme në krahasim me njësitë e tjera të ish-Jugosllavisë.

Në bazë të asaj që është analizuar dhe të shumë parametrave të tjerë komperativë,

konstatohet pozita e Kosovës dhe trajtimi që kishte, si në politikën e investimeve,

në politikën e zhvillimit ekonomik ashtu edhe në politikën e ngarkesës fiskale në të

cilën është aplikuar.

35 NUHIU, Rahmil: Aftësia akumuluese dhe ndikimi i saj në riprodhimin shoqëror të ekonomisë së Kosovës, Prishtinë, 1988, faqe 29.

45

Krahasimi (i ngarkesave fiskale të Kosovës me mesataren në nivel të RSFJ Tabela nr. 3 Viti Ngarkesat fiskale

Periudhat Në RSFJ Në Kosovë 1979 - 1981 36,9 42.5 1981 - 1983 36,2 38.1

Burimi: SHKSH (Shërbimi i Kontabilitetit Shoqëror)

Në periudhën prej vitit 1979 deri në vitin 1981 ngarkesat fiskale të Kosovës kanë

qenë 5.6 poenë të përqindjes më të larta apo më të mëdha se sa në nivel të

mesatares së RSFJ-së. Në periudhën prej vitit 1981 deri në vitin 1983 në Kosovë

ngarkesat fiskale ishin më të larta për 1.9 poenë të përqindjes.

Nga të dhënat e paraqitura në tabelën nr. 3 konstatohet se në periudhën e fundit

është ndryshuar politika e ngarkesave fiskale. Ngarkesat me tatime e taksa në

periudhën e mëvonshme ishin më të ulëta se në periudhën e mëparshme, mirëpo

prapëseprapë ngarkesat fiskale në Kosovë mbetën më të larta edhe se të njësive të

tjera të ish-RSFJ-së edhe se mesatarja e këtij shteti. Se ngarkesat fiskale në Kosovë

ishin më të lartat në krahasim me njësitë e tjera federale, në periudhën kur Kosova

ishte nën ish-Jugosllavi, tregojnë të dhënat e paraqitura në tabelën vijuese.

Ngarkesat fiskale me tatime e kontribute nga marrëdhënia e punës në Kosovë 36 Tabela nr. 4

Njësia territoriale

Pjesëmarrja e ngarkesës me tatime e kontribute nga të ardhurat personale

1. Bosnjë e Hercegovina 37.1 2. Mali i Zi 46.3 3. Kroacia 30.7 4. Sllovenia 30.8 5. Maqedonia 44.7 6. Serbia 33.5 7. KOSOVA 47.1 8. Vojvodina 42.8 9. RSFJ 34.8

Burimi: Fusnota nr. 11, faqe 130

36 KADRIU, Sabri: Marrëdhëniet në mes të të ardhurave nacionale dhe të hyrave publike, Revista shkencore “Përparimi“, nr. 1,1985, faqe 129.

46

Ngarkesat më të larta nga tatimet dhe kontributet nga të ardhurat personale ishin në

Kosovë. Ato ishin më të larta jo vetëm nga mesatarja e ish-Jugosllavisë, por edhe

në krahasim me njësitë e tjera, të cilat ishin në grupin e njësive jo mjaft të

zhvilluara ekonomikisht, ku ishin klasifikuar Bosnjë e Hercegovina, Maqedonia,

Mali i Zi dhe Kosova. Në Kosovë, pjesëmarrja e ndarjes së të ardhurave në emër të

tatimeve dhe të kontributeve ishte 47,1 për qind, ndërsa mesatarja në nivel të ish-

Jugosllavisë ishte 34,8 për qind.

Kur është fjala te buxheti vetanak, të gjitha njësitë territoriale nën ish-Jugosllavi

kishin buxhetin e vet të financuar nga të ardhurat e tyre që i realizonin dhe nga

mjetet qendrore, nga buxheti qendror.

Për ta analizuar këtë problematikë të politikës së ngarkesës fiskale, në vazhdim do

të shqyrtojmë parametrin e të ardhurave të buxhetit vetanak për një banor.

Pjesëmarrja e të ardhurave të buxhetit vetanak “per capita“ në prodhimin

shoqëror “per capita“ sipas çmimeve vijuese (viti 1975)37

Tabela nr. 5 Nr. Njësia federale Pjesëmarrja e mjeteve të buxhetit vetanak

1. Jugosllavia 25 2. Bosnjë e Hercegovina 24.5 3. Mali i Zi 25.3 4. Kroacia 25.9 5. Maqedonia 21.0 6. Sllovenia 24.4 7. Serbia 26.0 8. KOSOVA 30.5 9. Vojvodina 23.6

Burimi: Fusnota nr. 12, faqe 114 Nga tabela nr. 5 vërehet se në formimin e buxhetit vetanak, Kosova merrte pjesë

me 30.5%, ndërsa në nivel të mesatares, Jugosllavia merrte pjesë me 25%. Nga kjo

37 Grup autorësh: Përcaktimi i kritereve unike të objektivizuar për caktimin e shkallës së zhvillueshmërisë së republikave dhe të krahinave autonome. Instituti Ekonomik i Prishtinës, Prishtinë, 1978, faqe 114.

47

shihet se më e ngarkuara ishte ekonomia e Kosovës krahasuar me njësitë e tjera,

por edhe me mesataren e Jugosllavisë. Kosova mbi mesataren e Jugosllavisë ishte

e ngarkuar me 5.5 poenë të përqindjes. Me këtë parametër mund të konstatohet

politika e zbatuar e ngarkesës fiskale.

Si pasojë e kësaj politike të aplikuar ndaj Kosovës, aftësia konkurruese e

ekonomisë së saj u zvogëlua dukshëm e me këtë u ul edhe akumulimi i ekonomisë

së saj, gjë që shkaktoi ngecje në përgjithësi.

Këto pasoja u ndien për një kohë të gjatë, sidomos në përcaktimin e raportit të

ndarjes së mjeteve plotësuese nga federata për njësitë që e përbënin atë.

Në këtë drejtim, Kosova gjithherë ishte e dëmtuar në aspektin e financimit të

buxhetit. Ish-federata në secilin vit buxhetor më së paku mjete financiare

plotësuese ndante për financimin e buxhetit të Kosovës.

Politika e financimit që aplikohej kishte edhe konotacion politik duke qenë se

Kosova nuk kishte pozitë të lakmueshme në atë kohë dhe trajtohej keq. Karakteri

diskriminues në Kosovë manifestohej në ngarkesën tej mase fiskale në të gjitha

kategoritë, ndërkohë që zhvillimi ekonomik ishte në shkallën më të ultë, të

ardhurat kombëtare ishin po ashtu shumë të ulëta, ndërsa merrte më së paku fonde

nga “buxheti qendror” për financimin e nevojave publike ose financimin i

nevojave të ndryshme, kolektive, të veçanta, të natyrës ekonomike e sociale.

2.2 Financat publike në periudhën e okupimit(1990 -1999) Çdo shtet në botë, pa marrë parasysh modelin dhe rregullimin shtetëror,

madhësinë, sistemin ekonomik dhe politik, për të siguruar funksionimin e vet

aplikon politikën dhe sistemin e financave.

Në Kosovë, në periudhën 1990-1999, politika dhe sistemi i financave publike luajti

rol shumë të rëndësishëm dhe të pazëvendësueshëm për financimin, plotësimin e

nevojave shtetërore, shoqërore, respektivisht në funksionimin e institucioneve dhe

organeve shtetërore dhe të veprimtarive shoqërore.Në këtë kohë vullneti i popullit

shqiptar ishte që Kosova sa më parë të bëhej shtet i pavarur dhe sovran. Kosova

kishte bazën e vet kushtetuese dhe ligjore. Populli shqiptar u organizua dhe nxori

48

Kushtetutën e Republikës së Kosovës, në nenin e parë të së cilës thuhet: Republika

e Kosovës është shtet demokratik i kombit shqiptar, i pjesëtarëve të kombeve të

tjera dhe i pakicave kombëtare të shtetasve të vet.

Kapitulli që ne na intereson më së shumit është ai me titull Rendi ekonomik dhe

social, për shkak të problemeve ekonomike dhe financiare që shqyrton. Në tekstin

e Kushtetutës, ndër të tjera citojmë: Me ligj përcaktohet mënyra, sipas së cilës

veprimtaria ekonomike publike dhe private drejtohet për qëllime të shoqërisë.

Po nga ky kapitull, citojmë nenin 40: Mjetet për realizimin e të drejtave të

qytetarëve të garantuara me Kushtetutë dhe ligj nga lëmi i shëndetësisë, i mbrojtjes

sociale dhe fëmijëve dhe të formave të tjera të sigurimit social, të arsimit, të

shkencës, të kulturës, të kulturës fizike, si dhe të lëmenjve të tjerë të përcaktuar me

ligj, sigurohen me b u x h e t.38

Gjithashtu, nga kapitullin V të Kushtetutës, ku përcaktohet organizimi territorial i

Republikës, citojmë nenin 87: Komuna është njësi territoriale, në të cilën qytetarët

realizojnë vetadministrimin në harmoni me statutin e komunës.

Komuna në pikën nr. 1 miraton programin e zhvillimit, planin urbanistik, buxhetin

dhe llogarinë përfundimtare. Pastaj, në nenin 95 thuhet: Republika realizon,

siguron sistemin e financave (pika 4) dhe financimin e ushtrimit të funksioneve të

Republikës.

Në këtë periudhë, politikën dhe sistemin e financave publike e organizonte Këshilli

Qendror për Financim (KQF), së bashku me këshillat komunalë të financimit.

KQF-ja nxori rregullore, vendime dhe udhëzime për funksionimin e financave

publike, Koordinoi dhe zgjeroi aktivitetin dhe veprimtarinë e vet, si dhe të

këshillave komunale të financimit.

Përveç kësaj, KQF përcaktoi kritere të ndryshme mbi lartësinë e ngarkesave

fiskale me tatime e kontribute të ndryshme për kategoritë e ndryshme të personave

fizikë e juridikë, të cilët janë përfshirë në evidencat dhe aktivitetet ekonomike që

kanë. Në atë periudhë, të gjitha mjetet buxhetore të grumbulluara, nga obliguesit e

ndryshëm, janë konsideruar si obligime shtetërore. Duke u bazuar në normativin

38 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, faqe 7.

49

mbi shpërndarjen dhe politikën e shpenzimeve të mjeteve financiare është bërë

financimi i organeve shtetërore, të veprimtarive shoqërore, si të arsimit,

shëndetësisë, kulturës, kulturës fizike e të institucioneve të ndryshme kombëtare.

Funksionimi i sistemit të financave në Kosovë Skema nr. 1

SISTEMI I FINANCAVE

FUNKSIONIMI

SISTEMI BANKAR FINANCAT PUBLIKE

SISTEMI MONETAR

SISTEMI KREDITOR

SISTEMI DEVIZOR

TREGU FINANCIAR

SISTEMI TATIMOR

KONRIBUTET TAKSAT

DONATORËT

NDIHMAT SOCIALE

BUXHETI QENDROR

BUXHETET E KOMUNAVE

SISTEMI I FONDEVE

FONDI I QEV. KOS.

FONDI VEN.THËRRET

50

2.3 Të ardhurat buxhetore në periudhën e okupimit

Në këtë periudhë, burimi kryesor i të ardhurave buxhetore, përkatësisht i të

ardhurave shtetërore, kanë qenë kontributet e ndryshme të personave fizikë dhe

juridikë. Të ardhurat nga ekonomia familjare ose kadastrale konsideroheshin si

tatime. Ndërsa, bazuar në mungesën e legjislacionit adekuat në atë periudhë, këto

instrumente fiskale kanë qenë obligime shtetërore dhe janë emërtuar si kontribute.

Që nga fillimi i funksionimit të Këshillit Qendror të Financimit të Kosovës dhe të

këshillave komunale të financimit vazhdimisht janë zhvilluar dhe janë arritur

rezultate permanente të të ardhurave buxhetore. Në këtë periudhë të zhvillimit të

financave kishte tendenca të rritjes së mjeteve të grumbulluara dhe shtim të numrit

të obliguesve me kontribute. Rezultat i kësaj dinamike të zhvillimit dhe të rritjes së

mjeteve erdhi edhe ndryshimi i strukturës së tyre.

Pjesëmarrja e kategorive në realizimin e të të ardhurave nga kontributet

Tabela nr. 6 Nr. Obliguesit kontribut 1992 1993 1994 1995 1996 1. Ndërmarrjet private 17.0 25.0 17.44 14.49 12.80 2. Dyqanet e pavarura - 6,2 5,58 5,95 8,84 3. Zejtarë dhe serviset 9,3 7,7 6,84 6,28 6.36 4.Punët. dhe pensionist 33,0 8,5 8,56 10,60 7.60 5. Qiramarrësit 0,70 1.2 1,01 0,64 0,90 6. Taksi & transportues - 0,4 0.62 0.3 0.64 7. Fam.m.punë jashtë v - 20.8 31,54 12,78 20,03 8. Ekonomi familjare 25,0 26,6 20,79 46,63 41.90 9. Donatorët 15,0 3,8 7.62 2.34 - 10. Veprimtaritë e tjera - - - - 1.10

Burimi: Raportet financiare të KQFK-së Si rezultat i kësaj dinamike të zhvillimit u shtuan të ardhurat shtetërore dhe vëllimi

i buxhetit. Me këtë janë shtuar nevojat dhe kërkesat për financim.

Nga tabela nr. 6 shihet se ndryshon pjesëmarrja e kategorive në formimin e të

ardhurave prej viti në vit, si dhe prej kategorive në kategori. Kjo ka qenë mënyra e

klasifikimit të veprimtarive në atë periudhë.

51

Pjesëmarrja më e madhe në formimin e të ardhurave buxhetore ishte nga kategoria

e ekonomisë familjare. Kjo kategori në vitin 1992 merrte pjesë me 25%, në vitin

1993 me 26.6%, në vitin 1994 me 20,79%, në vitin 1995 me 46.63% dhe në vitin

1996 me 41,90%.

Nga të punësuarit, zejtarët dhe servisët prej viti në vit shënohet rënie e

pjesëmarrjes në formimin e të ardhurave buxhetore, për arsye se në shumë

ndërmarrje dhe institucione të tjera ishin instaluar dhe intensifikoheshin masat e

dhunshme nga okupatori serb, popullata shqiptare largohej nga puna, baza e tyre

materiale vështirësohej dhe nuk kishin mjete të mjaftueshme financiare për t’i

përmbushur obligimet shtetërore ndaj Këshillit qendror të financave.

Një barrë e ngarkesave fiskale u takonte punëtorëve tanë të punësuar në botën e

jashtme. Në fillim ata derdhnin kontributet në Fondin e Qeverisë së Kosovës e më

vonë u formua fondi tjetër i njohur si fondi “Vendlindja thërret“, ku kontribuuan

në pasurimin e fondit të të ardhurave buxhetore që financuan luftën.

Me këtë dinamikë dhe me këtë strukturë të pjesëmarrjes së kategorive të ndryshme

pjesëmarrja e ekonomisë familjare rritej prej viti në vit.

Kjo tregon për qasjen serioze dhe përkushtimin e familjeve kosovare ndaj

funksionimit të sistemit të financave publike në atë periudhë. Edhe pjesëmarrja e

ndërmarrjeve private në formimin e të ardhurave buxhetore ishte e mirë karshi

pozitës së tyre në treg dhe të reperkusioneve që shkaktonte në vazhdimësi

okupatori serb mbi to.

Derisa disa kategori ekonomike apo obligues të ndryshëm merrnin pjesë në mënyrë

simbolike në formimin e të ardhurave buxhetore, suksesi i tyre ishte i madh pasi që

përfshirja e këtyre kategorive në këtë sistem ishte i kënaqshëm përkundër

rrethanave të kohës.

Obliguesit tatimorë dhe të kontributeve kategorizohen në persona fizikë dhe

juridikë. Në kategorinë e personave fizikë hynin ekonomia familjare, të punësuarit

dhe pensionistët, familjet me të punësuar jashtë vendit (diaspora), taksistët dhe

transportuesit, qiramarrësit e të tjerë.

52

Ndërsa, në kategorinë e personave juridikë hynin kategoria e ndërmarrjeve private

të veprimtarive të ndryshme, dyqanet, veprimtaritë e pavarura, zejtarët dhe servisët

e ndryshëm dhe kategoritë e tjera.

Struktura e personave fizikë dhe juridikë në formimin e të ardhurave

Tabela nr. 7 Viti Personat fizikë Personat juridikë Gjithsej

Pjesëmarrja Indexi Pjesëmarrja Indexi Pjesëmarrja Indexi 1993 61.15 100 38,85 100 100 100.0 1994 70.50 207,7 29,50 136,6 180,2 10.0 1995 73,28 181,7 26,72 156,2 174,7 100,0

Burimi: Raportet financiare të KQFK-së (të dhënat janë të përpunuara)

Nga tabela nr. 7 shihet shtim i vazhdueshëm i pjesëmarrjes së personave fizikë,

ndërsa rënie e pjesëmarrjes së personave juridikë në formimin e të ardhurave

buxhetore. Pos tatimeve dhe kontributeve, me të cilat është bërë financimi i

organeve të atëhershme shtetërore e veprimtarive të ndryshme shoqërore, rol të

rëndësishëm në formimin e të ardhurave buxhetore kishin edhe dy fondet e

themeluara nga veprimtarët shqiptarë të cilët vepronin e punonin në shtetet e

ndryshme perëndimore: Fondi i Qeverisë së Kosovës dhe fondi për financimin e

luftës “Vendlindja thërret”.

Nga këto dy fonde pjesëmarrja në formimin e të ardhurave ishte e lartë për arsye se

shumë punëtorë të punësuar në diasporë dhanë mjete financiare të cilët

kontribuuan në pasurimin e këtyre fondeve. Në vitin 1994, pjesëmarrja e mjeteve

financiare në formimin e të ardhurave buxhetore nga Fondi i Qeverisë së Kosovës

ishte me 37 për qind, në vitin 1995 pjesëmarrja ishte 39 për qind.

Fondi për financimin e luftës së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës “Vendlindja

thërret” është themeluar në vitin 1993 dhe mjetet e këtij fondi janë destinuar

ekskluzivisht për çlirimin e vendit nga okupatori.

53

2.3.1 Përpjekjet për vetëfinancim në rrethana okupuese

Pas marrjes së autonomisë në vitin 1989 dhe okupimit të Kosovës në vitin 1991,

qëllimi i okupatorit serb ishte të aplikojë masa represive në të gjitha sferat e jetës.

Synimi i Serbisë shoviniste ishte që Kosovën ta kolonizojë dhe ta skllavërojë duke

ia marrë autonominë, me ç’rast e aneksoi territorin e saj dhe gëlltiti të gjitha

kompetencat shtetërore që i kishte, në të gjitha nivelet.

Në aspektin politik qëllimin e kishte në okupimin, administrimin, nënshtrimin dhe

shkatërrimin e të gjitha institucioneve, të cilat funksiononin e vepronin në atë kohë

si ato shtetërore, shkencore, arsimore, shëndetësore, kulturore e në sfera të tjera.

Në aspektin ekonomik qëllimi ishte shkatërrimi i ekonomisë që nënkuptonte edhe

nënshtrimin e popullatës.

Në kuadër të kësaj politike diskriminuese okupatori solli masat e dhunshme në

ekonomi e institucione, plaçkiti qytetarët dhe ekonominë, ndërmarrjet ekonomike i

integroi me ato të Serbisë, lansoi transformimin e dhunshëm, punëtorët shqiptarë i

largoi nga puna, aplikoi masa e veprime të tjera diskriminimi.

Qëllimi kryesor i Serbisë ishte që në Kosovë të sillej me brutalitet dhe terror ndaj

popullatës shumicë për të krijuar anarki, varfëri, uri, mungesë perspektive, eksod

kolektiv. E gjithë kjo për ta spastruar etnikisht Kosovën.

Megjithatë, shqiptarët e Kosovë nuk e humbën kokën, por u organizuan në forma

të ndryshme. Ata formuan organet e veta shtetërore dhe institucionet shoqërore,

zhvilluan arsimin në të gjitha nivelet, organizuan jetën shkencore në institute e në

universitet në të gjitha profilet, pastaj u organizua sistemi shëndetësor, ai social,

kultura, sporti e të tjera.

Populli shqiptar i shumëvuajtur u angazhua që të organizohet e të jetojë i pavarur

nga okupatori serb. Kështu, në kuadër të organizimit dhe zhvillimit të organeve

dhe institucioneve shtetërore e shoqërore, popullata organizoi sistemin e

shpërndarjes së mjeteve financiare, përkatësisht aktivizoi funksionimin dhe

zhvillimin e financave publike.

54

Çështja e funksionimit dhe e zhvillimit të financave publike dhe e financimit të

veprimtarive shtetërore dhe shoqërore është njëra prej detyrave me përparësi në

secilin vend, pa marrë parasysh pozitën dhe shkallën e zhvillimit ekonomik.

Në Kosovë funksionimi i financave publike në rrethanat e kohës ishte problem i

ndjeshëm dhe zhvillohej me vështirësi të mëdha, në rrethana e kushte të rënda dhe

me pasoja të natyrave të ndryshme.

Në njërën anë okupatori serb popullin shqiptar të Kosovën e detyronte të paguante

me norma të larta lloje të ndryshme të tatimeve, kontributeve, taksave si dhe

aplikonte forma të ndryshme të dënimeve vetëm e vetëm ta mbushte buxhetin e

shtetit serb.

Me mjetet e tilla, okupatori serb ushtroi të gjitha format e dhunës e të represionit

ndaj popullit shqiptar duke e angazhuar edhe policinë speciale dhe ushtrinë e

armatosur.

Nga mjetet që i merrte okupatori fare nuk financoheshin veprimtaritë shtetërore e

shoqërore të udhëhequra nga shqiptarët.

Gjatë vitit 1991, pas largimit të shumë punëtorëve shqiptarëve nga puna dhe të

ndërprerjes së financimit të institucioneve shtetërore e arsimore, populli shqiptar u

organizua dhe filloi ndërtimin e sistemit të vetëfinancimit, si një nga format e

rezistencës dhe luftës për pavarësimin e shtetit të Kosovës.

Në fillim të këtij organizimi për sigurimin dhe arkëtimin e mjeteve financiare për

financimin e institucioneve shtetërore e shoqërore u formuan këshillat për

vetëfinancim. Qëllimi i formimit të këtyre këshillave ishte grumbullimi dhe

shpërndarja e mjeteve financiare, megjithëse në fillim përdoreshin vetëm për

financimin e sistemit të arsimit.

Kështu, në vitin 1992 u formua Këshilli qendror për financim i Kosovës,

institucion financiar që merrej ekskluzivisht për financimin e veprimtarive

shtetërore dhe shoqërore, duke shënuar kështu fillimin e funksionimit të politikës

dhe të sistemit fiskal nën okupim.

Në fillim grumbullimin dhe shpërndarjen e mjeteve financiare brenda në Kosovë e

bënte Këshilli qendror për financim i Kosovës me këshillat komunalë të formuar

në të gjitha komunat, ndërsa në diasporë grumbullimin dhe shpërndarjen e mjeteve

55

financiare e bënte Qeveria në ekzil, e cila ishte e organizuar nga shqiptarët e

punësuar në botën e jashtme.

Sipas nenit 3 të Vendimit dhe nenit 1 të Vendimit mbi plotësimin e Vendimit për

grumbullimin, shpërndarjen e mjeteve financiare të Këshillit qendror të financimit

të Kosovës, obliguesit e kontributeve janë: ndërmarrjet private, dyqanet e pavarura,

zejtarët dhe serviset, qytetarët e punësuar, pronarët e lokaleve e bujqësore të dhëna

me qira, prodhuesit bujqësorë privatë, veprimtaritë profesionale të pavarura dhe

familjet, me theks të posaçëm familjet të cilat kanë të punësuar jashtë vendit.

Ndërkaq, në nenin 21 të këtij Vendimi thuhet se kontribute të ndryshme mund të

japin edhe personat fizikë dhe juridikë jashtë vendit, në forma të ndryshime.

Sipas vendimit në fjalë, Këshilli qendror për financim i Kosovës dhe këshillat

komunalë të financimit bëjnë financimin e rregullt të shkollave fillore dhe të

mesme, Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, Institutit

Albanologjik, Institutit të Historisë, Institutit Ekonomik, Entit të Teksteve dhe të

Mjeteve mësimore, Pleqësisë së Arsimit të Kosovës, Inspektorëve të Arsimit,

enteve pedagogjike të arsimit në komuna e të tjera.

Më vonë, për një kohë të shkurtër KQFK-ja filloi t’i financojë edhe institucionet

shëndetësore, kulturore dhe sportive e subjektet e tjera të ndryshme si dhe

asistencën sociale.

Institucioni financiar që merrej me financimin e institucioneve shtetërore e sociale

për një periudhë të shkurtër pesëvjeçare arriti të formohet, të ndërtohet, të

transformohet dhe të stabilizohet.

Kjo mund të vërtetohet edhe me faktin se është shënuar rritje dinamike e vëllimit

të mjeteve financiare, përmirësimi i strukturës së të hyrave publike (shtetërore) të

rritës së shpenzimeve publike, kryesisht mjetet janë shpenzuar në financimin e

institucioneve shtetërore dhe shoqërore.

56

Organizimi i sistemit të financave publike në Kosovë, periudha 1990 -1999

Skema nr. 2

- Arsimi - fillor - mesëm - universit. - Shëndetësia

- Kultura - Institutet - ASHAK - Sporti

- Asistenca sociale - Administrata shtetërore

- Veprimtaritë diplomatike39

Në këtë drejtim, gjatë vitit 1996 ishte paraparë të aktivizoheshin taksat, që është

një e arritur në reformimin dhe avancimin e sistemit fiskal.Në aspektin e

transformimit dhe të zhvillimit të sistemit fiskal në Kosovë, në vitin 1997

Komisioni për ekonomi e financa i Parlamentit të Kosovës aprovoi buxhetin. Me

këtë edhe institucionalisht financave publike të kohës iu shtua funksioni i buxhetit.

39 Përfaqësitë në SHBA, BE, Gjermani, Belgjikë, Zvicër, Shqipëri, Turqi.

Ministria e Ekon. dhe e Financave

Ministri

KQF i Kosovës

BUXHETI Fondi i Republikës së Kosovës

Fondi vendlind

KKF-it

KL Dardania Bank

Fondi Vendlindja Thërret

Veprimtaritë shtetërore Ministria Ek. dhe e Financave Qeveria

Përfaqësuesit Jashtë

Veprimtaritë shoqërore

57

2.3.2 Kriteret dhe llojet e kontributeve

Në shtetet bashkëkohore, pa marrë parasysh rregullimin shtetëror, politikën

ekonomike dhe sistemin ekonomik që aplikon, modelin e organizimit dhe të

pozitës, për të funksionuar shteti dhe ekonomia kombëtare duhet të funksionojë

sistemi dhe politika fiskale e tyre.

Në këtë drejtim, ekonomitë kombëtare të shteteve të ndryshme kanë ndërtuar

bazën e vet fiskale duke aplikuar lloje të ndryshme të instrumenteve të të

ardhurave, që përbëhet nga llojet e ndryshme të tatimeve direkte dhe indirekte, të

kontributeve, taksave, doganave e formave të tjera, të cilat përcaktojnë politikën e

shpenzimeve publike dhe me këtë ndërtojnë sistemin buxhetor.

Të gjitha llojet e instrumenteve fiskale janë të rregulluara me dispozita ligjore dhe

të miratuara nga parlamentet e shteteve, të cilat i respektojnë të gjithë personat

fizikë dhe juridikë të atyre shteteve40.

Në Kosovë, në rrethanat aktuale, politika e përcaktimit të instrumenteve fiskale në

formimin e të ardhurave ishte i orientuar me kontribute të personave fizikë dhe

juridikë. Kontributet ishin të përcaktuara me vendime dhe rregullore, të cilat i

përcaktonin kriteret që ishin obligative. Në bazë të vendimit të KQFK-së dhe të

nenit 23 të Rregullores së KQFK-së dhe të KKF-së, obliguesit e kontributeve janë

të grupuar në kategori të ndryshme, të cilat formojnë sistemin e obligimeve, ndër të

cilat janë:

1. Kontributet në të ardhura të subjekteve ekonomike të sektorit privat janë të

grupuara në veprimtaritë ekonomike si:

2. Kontributet nga shitoret, butikët, dyqanet e pavarura - për këto është përcaktuar

kriteri prej 1 për qind në qarkullimin e realizuar (pa tatim në qarkullim) 41.

40 KRYEZIU, Refik: Politika e sistemit të financave publike në Republikën e Kosovës funksioni dhe mundësitë e zhvillimit (punim magjistrature), Prishtinë, 1997, faqe 46. 41 Vendimet për caktimin e kritereve të kontributeve janë marrë në bazë të kritereve të përgjithëshme, të veçanta dhe paushall.

58

3. Kontributet nga veprimtaritë e pavarura profesionale (shërbimet intelektuale) -

këto kontribute janë përcaktuar nga shërbimet e kryera në shumën prej 8 për qind

nga realizimi i qarkullimit.

Në këtë grup të shërbimeve janë përfshirë shërbimet e programeve të ndryshme,

servisët, shërbimet e kontabilitetit, të financave, avokatët, punët e studimeve

kërkimore shkencore, honorarët për veprimtari botuese, estrada muzikore e të tjera.

4. Për zejtarët dhe servisët e ndryshëm - kriteri i përcaktimit të kontributeve është

caktuar në mënyrë paushall dhe është bazuar në fuqinë ekonomike të tyre.

5. Kontributet nga të ardhurat personale të punëtorëve të punësuar në sektorin

privat, shoqëror dhe pensionistët - ngarkesat kanë qenë unike me 5 për qind nga të

ardhurat personale të realizuara.

6. Kontribute nga qiradhënësit, pronarët e lokaleve afariste dhe të lokaleve të tjera

- është përcaktuar me 10 për qind nga qiraja.

7. Taksistët dhe transportuesit - këto kategori janë definuar si persona fizikë, të

cilëve u është caktuar kriteri prej 8 % nga shërbimet e kryera.

8. Kontributet nga ekonomia familjare (kadastrale) - këto kontribute i paguajnë të

gjithë qytetarët, të cilët realizojnë të ardhura të ndryshme42.

9. Kontributet nga donatorët e ndryshëm - Vetëm këto lloj kontributesh kanë qenë

të karakterit vullnetar.

2.3.3 Kriteret e zhvillimit ekonomik të komunave

Për përcaktimin dhe përkufizimin e nivelit të zhvillimit ekonomik të komunave për

një periudhë të caktuar merren parasysh shumë kritere.

Niveli apo shkalla e zhvillimit ekonomik të njësive territoriale, në këtë rast të

komunave të Kosovës, përcakton edhe rangimin për formimin e të hyrave

buxhetore.

42 Në shtetet e ndryshme këto kontribute konsiderohen instrument i tatimeve.

59

Kategoritë dhe numri i obliguesve të kontributeve KKF, viti 1995 Tabela nr. 8

Nr. KKF-së

Ndër priva

Dyq priva

Zej. serv

Fam. jashtë

Ekon. famil.

Pun. Pens.

Qira

Tak. Tran.

Gjithsej

1. Deçani 140 120 80 2484 4158 400 50 10 7.342 2. Dragashi 22 80 65 1076 1750 200 20 10 3.223 3 Ferizaj 300 400 400 2015 9990 1200 250 60 14.615 4. F.Kosovë 75 50 50 683 1700 1000 40 10 3.608 5. Gllogovci 160 100 115 1900 5400 1000 50 100 3.965 6. Gjakova 260 530 300 2750 9300 2200 300 60 15.700 7. Gjilani 250 350 370 3000 6630 2100 300 75 13.375 8. Istogu 130 35 36 1900 3800 200 40 20 6.375 9. Juniku 8 10 16 270 360 20 5 5 694 10. Kaçaniku 80 83 53 1356 3800 200 30 30 6.626 11. Kamenica 160 90 50 1800 3500 150 30 20 5.800 12. Klina 150 90 65 2100 4390 250 40 20 7.105 13. Lipjani 160 150 130 2000 6050 1580 60 50 10.180 14. Malisheva 130 130 135 1840 3870 200 65 20 6.390 15. Mitrovica 260 300 300 870 6740 700 200 160 9.530 16. Obiliqi 10 20 10 - 1500 3900 20 20 5.480 17. Peja 350 400 400 2200 9100 2500 350 120 15.420 18. Podujeva 210 270 280 2500 8830 700 100 100 12.990 19. Prishtina 500 900 700 1070 13400 5000 500 200 22.270 20. Prizreni 300 580 500 2500 9080 2700 300 100 19.736 21. Rahoveci 150 190 80 1500 5930 400 160 30 8.440 22. Skënderaj 150 130 130 1500 5790 200 20 30 7.950 23. Suhareka 300 140 140 2360 6050 300 80 50 9.420 24. Shtime 90 110 90 1250 1870 200 50 40 3.700 25. Shtërpcë 10 29 13 250 400 50 - 10 672 26. Vitia 200 150 160 2230 4020 200 40 50 7.050 27. Vushtrria 200 160 160 1700 7240 600 60 50 10.170 28. H.Elezit 5 20 40 240 280 250 - - 835 29. Zhuri 10 30 30 570 590 30 - 5 1.265 KOSOVA

4770

5647

4898

45808

145518

28430

3160

1455

239686

Burimi: Plani financiar i KQFK-së për vitin 1995

Gjatë përcaktimit të shkallës së zhvillimit në aspektin ekonomik të shteteve,

rajoneve apo të komunave dhe për ta krahasuar atë me dinamikën e zhvillimit të

tyre, për të bërë analiza e studime shkencore për këtë problematikë, kryesisht

merren parasysh këto kritere si më të rëndësishme43:

43 Në këtë rast këto kritere nuk mund t’i marrim për analizë për shkak të derregullimeve, mungesës së institucioneve kombëtare të statistikës. Për kriter wshtë marrë numri i personave fizikë e juridikë nw komuna pwr tw përcaktuar fuqinw ekonomike.

60

1) Produkti shoqëror apo të ardhurat kombëtare për një banor; 2) Shkalla e

punësimit në njëmijë (1000) banorë; 3) Investimet e realizuara në përqindje në

periudhë të caktuar; 4) Aftësia riprodhuese e ekonomisë së asaj njësie; 5) Vlera e

qarkullimit të tregtisë me pakicë per capita dhe 6) Pjesëmarrja e eksportit në

importin e mallrave e të tjera.

Kryesisht, në përcaktimi i kritereve për nivelin e zhvillimit të komunave te të cilat

kanë funksionuar këshillat komunalë të financimit, pjesëmarrja dhe ndikimi i tyre

në formimin e të hyrave buxhetore është i bazuar në fuqinë ekonomike të tyre, si

dhe në numrin e personave fizikë dhe juridikë në proces.

Kështu, për formimin e të hyrave publike nëpër komunat e Kosovës, gjegjësisht

nëpër këshillat komunalë të financimit që funksiononin në atë kohë, janë analizuar

parametrat kryesorë, ku është përcaktuar niveli i zhvillimit, fuqia ekonomike e

këtyre komunave, me të cilët është vërtetuar potenciali i tyre në formimin e

financave publike.

Fuqia ekonomike, shkalla e zhvillimit ekonomik të njësive, komunave dhe të

shtetit në përgjithësi është i bazuar dhe i mbështetur në strukturën e ekonomisë,

nivelin e të ardhurave, numrin ekzistues të personave fizikë e juridikë e tjerë.

Siç shihet nga tabela numër 8, në vitin 1995, nivel shteti, si obligues të ndryshëm

të kontributeve ishin të evidentuar më se 239.686 persona fizikë dhe juridikë, që

përbënin një strukturë heterogjene. Në nivel të Kosovës ekzistonin 4.770

ndërmarrje private të veprimtarive të ndryshme ekonomike, më se 5.647 dyqane të

vogla që ushtronin veprimtari të pavarura, 4.898 subjekte të definuara si zejtari dhe

servise, 45.808 familje me të punësuar jashtë vendit, 145.518 ekonomi familjare,

28.430 punëtorë të punësuar në vende të ndryshme dhe pensionistë të kategorive të

ndryshme, 3160 qiramarrës dhe 1.455 taksistë dhe transportues që ushtronin

veprimtaritë e tyre. Kështu, në bazë të analizës së bërë dhe të përllogaritjes së të

dhënave është arritur formimi i të hyrave buxhetore nëpër këshillat komunalë të

financimit, me të cilat janë përcaktuar koeficientet e aftësive ekonomike të

komunave44.

44 Formimi i mjeteve financiare dhe objektivizimi i kritereve për shpërndarjen e tyre, Projekti i Institutit Ekonomik të Prishtinës, Prishtinë, janar 1995, faqe 29 dhe 42.

61

Rangimi i komunave sipas fuqive ekonomike në formimin e mjeteve buxhetore Tabela nr. 9

Këshillat Nr. komunalë

Koeficienti i aftësisë ekon

Vetëfinancimit

ashkëfinancimi

Rangimi i KK sipas fuqive

1. Deçani 0,024 54,5 45,5 15 2. Dragashi 0,012 69,2 30,8 24 3. Ferizaj 0,064 65,8 34,2 5 4. Fushë Kosova 0,012 58,2 41,8 25 5. Drenasi 0,024 57,7 62,3 16 6. Gjakova 0,077 86,2 13,8 4 7. Gjilani 0,060 77,5 22,5 6 8. Burimi 0,025 70,7 28,3 14 9. Juniku 0,004 104,4 - 4,0 26 10. Kaçaniku 0,016 44.8 55,2 21 11. Dardana 0,023 70,6 29,4 17 12. Klina 0,020 48,6 53,4 18 13. Lipjani 0,037 54,7 45,3 8 14. Malisheva 0,019 39,0 61,0 20 15. Mitrovica 0.038 47,6 52,4 7 15. Kastrioti 0,015 70,4 29,6 22 16. Peja 0,092 103,8 -3,8 3 17. Besiana 0,041 44,5 55,5 11 18. Prishtina 0,117 71,2 27,8 1 19. Prizreni 0,106 113,9 -11,9 2 21. Rahoveci 0,030 66,6 33,4 12 22. Skënderaj 0,020 35,6 64,4 19 23. Theranda 0,037 67,0 33,0 9 24. Shtime 0,014 51,3 48,7 23 25. Shtërpca 0,002 35,9 64,1 13 25. Vitia 0,027 63,5 36,5 13 27. Vushtrria 0,037 50,1 49,9 10 28. Hani i Elezit 0,003 52,3 47,7 28 29. Zhuri 0,004 70,9 29,1 27 K O S O V A 1.000 65,4 34,6 R

Burimi: Nga fusnota nr. 17. Vendimet për caktimin e kritereve të kontributeve janë marrë në bazë të kritereve të përgjithshme, të veçanta dhe paushall.

Nga tabela numër 9 shihet dhe vërtetohet shkalla e vetëfinancimit, përkatësisht

niveli i krijimit të mjeteve vetanake të komunave.

Në nivel të Kosovës, në vitin 1995 shkalla e vetëfinancimit të komunave ishte më

se 65,4 për qind, ndërsa shkalla e bashkëfinancimit ose pjesëmarrja nga

bashkëfinancimi nga qendra ishte 34,6 për qind.

Po ashtu, në këtë analizë vërtetohet dhe shihet mirë potenciali ekonomik, aftësia

ekonomike, potenciali i këshillave komunalë në grumbullimin e mjeteve

62

financiare, si dhe efikasiteti dhe organizimi i institucioneve në formimin e

buxheteve komunale dhe të buxhetit qendror.

Me këta parametra kemi bërë edhe rangimin e komunave për të përcaktuar fuqinë e

tyre ekonomike në formimin e mjeteve buxhetore.

Kështu, fuqia ose potenciali ekonomik financiar i komunave, gjegjësisht i

këshillave komunalë, në formimin e të hyrave buxhetore në vitin 1995 është ndarë

në tri grupe:

1) Në grupin e parë, të pozicionuara nga 1 deri në 10, janë ranguar komunat më të

fuqishme ekonomike, të cilat kanë ndikuar më së shumti në formimin e mjeteve

buxhetore: Prishtina, Prizreni, Peja, Gjakova, Ferizaj, Gjilani, Mitrovica, Lipjani,

Theranda dhe Vushtrria.

2) Në grupin e dytë janë ranguar komunat mesatarisht të fuqishme në formimin e

të hyrave buxhetore. Sipas numrit rendor nga 11 deri në 20 këtu janë grupuar:

Besiana, Rahoveci, Vitia, Burimi, Deçani, Drenasi, Dardana, Klina dhe Malisheva.

3) Në grupin e tretë, prej numrit 21 deri në 29, janë ranguar komunat jo mjaft të

fuqishme në aspektin ekonomik dhe në formimin e të hyrave buxhetore

Në këto komuna përafërsisht numri i banorëve dhe i subjekteve ekonomike është

më i vogël në krahasim me komunat e tjera. Këtë grup e përbëjnë Kaçaniku,

Kastrioti, Shtime, Sharri, Fushë Kosova, Juniku, Zhuri, Hani i Elezit dhe Shtërpca.

2.4 Shpenzimet publike në periudhën e okupimit

Marrë në përgjithësi, financat publike përbëjnë një sistem financiar të formuar nga

shpenzimet ose të dalat dhe të ardhurat ose të hyrave publike, të cilat ndërtojnë

buxhetin e shtetit, me një fjalë përbëjnë sistemin fiskal të shtetit.

Financat publike me funksionin dhe rolin të cilën e kanë mundësojnë dhe

sigurojnë realizimin e detyrave të shtetit, të aktiviteteve, veprimeve dhe

zhvillimeve të ndryshme nga obligimet dhe kompetencat që ka shteti në

përgjithësi, të institucioneve, e forumeve të ndryshme juridike-publike, të

përcaktuara me kushtetutë dhe me dispozitat e tjera ligjore.

63

Shpenzimet publike si pjesë e sistemit të financave shtetërore shërbejnë për

financimin, respektivisht plotësimin e nevojave shtetërore.

Lartësia e shpenzimeve publike kryesisht varet nga të hyrat publike. Nëse shtohen

të hyrat publike shtohen edhe shpenzimet publike. Nëse e shikojmë dhe e

analizojmë dinamikën e zhvillimit dhe të vëllimit të shpenzimeve publike në

Kosovë, shohim se kemi një shtim të konsiderueshëm të rritjes së shpenzimeve

publike. Nga viti 1992, kur filluan të funksionojnë financat publike si të pavarura

nga okupatori, kemi dinamikë të hovshme të rritjes së shpenzimeve publike.

Shtimin dhe dinamikën e shpenzimeve publike në Kosovë në këtë fazë të

zhvillimit të financave publike e karakterizojnë këta faktorë:

1) Shtimi i numrit të obliguesve të kontributeve - Në fillim dhënësit e kontributeve

ishin të përcaktuar në disa kategori ekonomike dhe numri i tyre ishte i vogël.

Më vonë, me zhvillimin e proceseve ekonomike dhe politike, angazhimin e

popullatës për funksionimin e shteti dhe financimin e institucioneve, pos që janë

shtuar disa kategori e veprimtarive të tjera ekonomike. 2) Shtimi i grumbullimit të

mjeteve45- Dinamika e grumbullimit të mjeteve buxhetore në mesataren mujore në

vitin 1993 krahasuar me mesataren e grumbulluar për periudhën prill – dhjetor

1992 është shtuar për 27 %.

Në vitin 1994 mjetet e grumbulluara krahasuar me vitin 1993 u shtuan për 80 për

qind, që është një rritje e madhe. Në vitin 1995 krahasuar me mesataren mujore të

vitit 1994 kemi rritje prej 73 %. Ndërsa, në vitin 1995 krahasuar me periudhën

prill–dhjetor të vitit 1992 është shtuar për 300 %.

Kështu, kjo dinamikë e shtimit të grumbullimit të mjeteve financiare ka mundësuar

edhe rritjen dhe shtimin e dinamikës së shpenzimeve publike. Në këtë periudhë,

mjetet financiare janë shfrytëzuar për financimin e segmenteve shtetërore.

3) Shtimi i nevojave dhe kërkesave të ndryshme për tù financuar nga shteti -

Derisa në fillim të funksionimit të sistemit fiskal financoheshin vetëm pagat e

punëtorëve të arsimit të të gjitha niveleve, mjete të cilat janë shpenzuar vetëm në 45 Për këtë segment të rëndësishëm të dinamikës së zhvillimit dhe të shtimit të grumbullimit të mjeteve financiare për analizë janë marrë vitet 1992, 1993, 1994 dhe 1995.

64

emër të të ardhurave personale për ta, më vonë, me shtimin e mjeteve të

grumbulluara, janë financuar edhe organet e tjera shtetërore, institucionet e

asociacionet e ndryshme shtetërore dhe shoqërore.

4) Organizimi më i mirë institucional dhe profesional i Këshillit qendror dhe i

këshillave komunalë të financimit - Këto këshilla financiare vazhdimisht janë

riorganizuar, ka rezultuar me shtimin e efikasitetit të grumbullimit të mjeteve.

5) Shtimi i vetëdijes kombëtare – Qytetarë e Kosovës e kishin kuptuar se tatimet

dhe kontributet duhet të kryen dhe se ato janë obligime shtetërore.

6) Ndikimi i faktorëve të tjerë - Në mënyra të ndryshme, ka pasur faktorë të tjerë

që kanë ndikuar më shumë apo më pak në rritjen e shpenzimeve publike.

Dinamika e shtimit të shpenzimeve publike për periudhën 1993 - 1995 Tabela nr. 10 Viti Indeksi vargor *) Shpenzimet për një të punësuar**) 1993 100.00 306,37 1994 180,19 552,00 1995 314,85 964,60

Burimi: Rezultatet financiare të KQFK–së të vitit 1994. *). Indeksi vargor dhe shpenzimet publike për një të punësuar është marrë në shqyrtim nga dinamika e mjeteve të grumbulluara brenda në Kosovë. **). Për dinamikën e shpenzimeve publike, parametri për numrin e banorëve nuk është shqyrtuar, për arsye se vëllimi i mjeteve të buxhetit ishte i ulët. Në këtë rast del i pakuptimtë. Prandaj, si më e afërt është marrë dinamika e shpenzimeve publike për një të punësuar. Parametër i bazuar në të dhënat e vitit 1995, nga buxheti janë financuar 18.500 punëtorë.

Nga tabela nr. 10 shihet se në vitin 1994, krahasuar me dinamikën e shtimit të

shpenzimeve publike të vitit 2003 (viti bazë), janë shtuar për 180,18 për qind.

Ndërsa, në vitin 1995 krahasuar me dinamikën e rritjes së shpenzimeve publike të

vitit 1993 është shtuar për 314,85 % (shih indeksin vargor për vitet 1993, 1994 dhe

1995).

Derisa në vitin 1993 shpenzimet publike për një të punësuar ishin 306,37 DEM, në

vitin 1994 këto mjete ishin shtuar për 552 DEM dhe në vitin 1995 arritën shumën

964,60 DEM.

65

2.4.1 Struktura e shpenzimeve publike

Rrija e shpenzimeve publike ka mundësuar dhe ka ndikuar në rritjen dhe zgjerimin

e strukturës së shpenzimeve publike. Struktura e shpenzimeve publike është e

kushtëzuar me zgjerimin e funksioneve të shtetit, të kërkesave dhe nevojave të

tjera për tù financuar nga buxheti. Për të fituar një pasqyrë sa më të plotë të

shpenzimeve publike, të shkaqeve të cilët mundësojnë rritjen reale të tyre, është e

arsyeshme dhe nevojshme të dihet edhe struktura e shpenzimeve publike.

Struktura e shpenzimeve publike në Republikën e Kosovës në vitin 1995 Tabela nr. 11 Nr. Elementet Struktura 1. Arsimi fillor dhe ai i mesëm 86,07 % 2. Arsimi superior dhe ai i lartë 4,50 % 3. Shëndetësia 0,34 % 4. Kultura 0,47 % 5. Sporti 0,17 % 6. Asistenca sociale 0,28 % 7. Institucionet dhe entet 2,55 % 8. Shpenzimet e KKF-së 1,93 % 9. Shpenzimet materiale të shkollave 1,35 % 10. Shpenzimet për asociacionet e tjera 0,12 % Gjithsej 100,00 %

Burimi: Raporti financiar për vitin 1995 Siç shihet nga tabela, në vitin 1995 më se 86,07 % të shpenzimeve publike kanë

qenë të dedikuara për financimin e arsimit fillor dhe atij të mesëm. Kjo tregon se

në vitin 1995 arsimi fillor dhe ai i mesëm kanë shpenzuar më së shumti mjete

financiare, në kuadër të kësaj kategorie. Ndërkaq, arsimi i lartë ka shpenzuar vetëm

4,50 % të buxhetit. Kjo do të thotë se buxheti shtetëror në këtë periudhë është

shpenzuar kryesisht për nevojat e financimit të arsimit.

Shëndetësia në këtë periudhë shpenzoi 0,34 % të mjeteve. Këtu vërehet se

shëndetësia kishte mjete të kufizuara buxhetore për shkak të mungesës së tyre.

Kultura shpenzoi 0,47 %, ndërsa sporti vetëm 0,17 % të mjeteve. Për shkak se

66

popullata ishte kryesisht e varfër, për asistencë sociale është shpenzuar vetëm 0,28

për qind e buxhetit. Mundësitë për këtë kategori ishin të tilla, pasi që kishte mjete

të kufizuara. Institucionet dhe entet janë financuar me 2,58 % të buxhetit.

Nga studimi kuptohet se në këtë periudhë predominonte një strukturë e

pavolitshme e shpenzimeve të mjeteve buxhetore. Një strukturë e tillë e

shpenzimeve publike ishte krijuar për arsye se mjetet financiare ishin të kufizuara

në atë periudhë, pasi që financat publike funksiononin në rrethanat okupimi.

Rezultat i kësaj strukture ishte ajo se okupatori serb me ligjet e veta diskriminuese

dhe me aparatin shtetëror represiv që i zbatonte ndaj popullatës shqiptare, përveç

që çdo ditë ushtronte dhunë të paparë ndaj tyre, në emër të taksave e instrumenteve

të ndryshme fiskale i detyronte të paguanin shuma të mëdha të mjeteve, mjete të

cilat popullit shqiptar më pas i ktheheshin në dhunë e represion.

Kështu, vetëm në vitin 1995 okupatori serb nga ekonomia dhe popullata shqiptare

inkasoi 411 milionë DEM.

Nëse krahasohet proporcioni i grumbullimit të mjeteve për vetëfinancimin e

veprimtarive në Kosovë me ato të cilat i inkasonte okupatori serb, vërejmë se ato

janë shumë të larta. Ato janë më se 23 herë më të mëdha se sa buxheti i Kosovës, i

cili ka shërbyer për financimin e institucioneve të pavarura.

Po në të njëjtën vit, nëse krahasohet vëllimi i mjeteve të shpenzuara për financimin

e veprimtarive shtetërore e shoqërore, të paraqitura më lartë me parametrat e

paraqitur në tabelën Nr. 11, konstatohet se ato janë për 13 herë më të mëdha.

Me këta parametra mund të konstatohet mbi pozitën dhe potencialin financiar që

kishte populli shqiptar në atë periudhë.

Nëse krahasojmë politikën diskriminuese që aplikoi okupatori serb ndaj popullatës

shqiptare në këtë sferë dhe rrethanat, të cilat zhvilloheshin në politikën e

vetëfinancimit që ishte i organizuar, mund të konstatohet pozita ekonomike, por

edhe në sferat e tjera të jetës, e popullatës shqiptare në Kosovës në këtë periudhë.

67

2.5 Vëllimi dhe struktura e buxhetit në Kosovë 2.5.1 Dinamika e zhvillimit të buxhetit

Në shtetet bashkëkohore instrumenti themelor i financimit të shpenzimeve publike

është buxheti. Buxheti është pasqyrë sistematike financiare e të ardhurave dhe

shpenzimeve për një periudhë të caktuar, për një vit kalendarik, ndryshe kjo

pasqyrë financiare quhet viti buxhetor. Sistemi buxhetor është pjesë e sistemit

financiar, të cilat kanë lidhshmëri të ngushtë mes veti. Krahas zhvillimit të sistemit

të financave publike është i zhvilluar edhe sistemi buxhetor.

Dinamika e formimit të buxhetit periudha prill - dhjetor 1992 deri në vitin 1995 Tabela nr. 12 I N D E X A T Nr. K A T E G O R I T Ë Prill1993/dhje ‘92 1994/1993 1995/1994 1.Ndërmarjet private 249 124 146 2.Dyq.dhe veprim.e pavarur - 151 188 3.Zejtaritë dhe servise 135 158 162 4.Të punësuar.dhe pension. 44 182 219 5.Ekonomia familjare 180 139 397 6.Familjet të punësuar jashtë = 297 69 7.Taksistët dhe transporterët = 323 83 8.Qiramarrësit 289 150 110 9.Donatorët 43 357 54 Gjithsej të hyrat vetanake 169 180 175 Të hyrat e FRK dhe të tjera 173 269 183 GJITHSEJ 171 202 193

Burimi: Raportet financiare të KQFK-së. Të ardhurat dhe shpenzimet buxhetore në Republikën e Kosovës rriteshin sipas një

dinamike të madhe prej viti në vit. Kjo konstatohet edhe nga fakti se të ardhurat

buxhetore vazhdimisht janë shtuar nga të gjitha kategoritë e personave fizikë dhe

juridikë, ashtu sikurse janë shtuar dhe rritur edhe shpenzimet, me të cilat janë

financuar institucionet shtetërore e shoqërore.

68

Siç shihet nga tabela me numër 12, në vitin 1993 krahasuar me muajt prill-dhjetor

të vitit 1992 të ardhurat buxhetore janë rritur për 69 %. Në vitin 1994 krahasuar me

vitin 1993 janë rritur për 80 %, në vitin 1995 krahasuar me vitin 1994 për 75 %.

Të ardhurat plotësuese nga Fondi i Republikës së Kosovës dhe të ardhurat e tjera

në vitin 1993 krahasuar me muajt prill-dhjetor të vitit 1992 janë shtuar për 73 %.

Në vitin 1994 krahasuar me vitin 1993 kemi rritje për 169 %, ndërsa në vitin 1995

krahasuar me vitin 1994 për 89 %.

Të ardhurat e gjithëmbarshme buxhetore janë rritur në këtë dinamikë: për

periudhën e analizuar, në vitin 1993 krahasuar me 9 muajt e vitit 1992 janë rritur

për 71 %, në vitin 1994 krahasuar me vitin paraprak për 102 %, ndërsa në vitin

1995 në krahasim me vitin 1994 janë shtuar për 93 %.

Krahas shtimit të të ardhurave, me të njëjtën dinamikë janë shtuar edhe shpenzimet

buxhetore. Dallimi në rritjen e shpenzimeve buxhetore vërehen nga fakti se nga

viti në vit, përveç që janë shtuar, ato edhe janë zgjeruar. Shpenzimet buxhetore

janë zgjeruar karshi shtimit dhe zgjerimit të kërkesave dhe nevojave për t’u

financuar.Dallimet në rritjen e shpenzimeve vërehen në strukturën e tyre.

2.5.2 Sistemi i buxhetit shtetëror

Buxheti i Republikës së Kosovës në rrethanat e okupimit përbëhej prej të

ardhurave, të realizuara në KQFK-ës(buxheti qendror) me këshillat komunalë të

financimit. Në këtë sistem buxhetor kanë hyrë edhe fondet: Fondi i Qeverisë së

Kosovës në ekzil, që ka grumbulluar 3% mjete financiare nga paga neto e realizuar

nga kosovarët e punësuar në shtetet e jashtme, si dhe fondi për financimin e luftës

së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës që njihet me emrin “Vendlindja thërret”, i cili

kryesisht është marrë me grumbullimin e mjeteve për financimin e luftës me

qëllim çlirimin e vendit. Në sistemin buxhetor, në periudhën 1992-1998, pjesa më

e madhe ose 2/3 e shpenzimeve janë nga të ardhurat personave fizikë dhe juridikë.

Burim tjetër në financimin e shpenzimeve buxhetore ose 1/3 e shpenzimeve të

gjithëmbarshme burimin e kishin nga Fondi i Qeverisë së Kosovës, ndërsa fondi

“Vendlindja thërret” kryesisht ka bërë financimin e luftës për çlirimin e vendit.

69

Për përcaktimin e strukturës së buxhetit, të shpenzimeve dhe të të ardhurave për

analizë është marrë periudha 1995- 199946.

Derisa pjesëmarrja e shpenzimeve buxhetore për financimin e veprimtarive

shoqërore ishte 93 për qind të vëllimit të mjeteve, pjesëmarrja e shpenzimeve për

institucionet shtetërore ishte 7 për qind (shih skema nr. 4).

Struktura e të ardhurave buxhetore për vitin 1995 Tabela nr. 13

Nr. E l e m e n t e t Struktura 1. Të hyrat nga personat fizikë 41,68 % 2. Të hyrat nga personat juridikë 15,20 % Gjithsej persona fizikë dhe juridikë 56,88 % 3. Të hyrat nga Fondi i QK(RK) 39,12 % 4. Të hyrat nga burime e tjera 2,14 % 5. Saldo e vitit paraprak 0,91 % Të hyrat e gjithëmbarshme buxhetore 99,06 % 6. Shpenzimet e përgjithshme 100,00 % Kërkesa për mjetet e huazuara 0,94 %

Burimi: Raporti financiar për vitin 1995, shkurt 1996. 2.5.3 Sistemi i fondeve Sikurse buxheti, edhe fondet janë instrumente financiare me të cilat financohen

veprimtaritë e ndryshme shtetërore dhe shoqërore. Me këto instrumente financiare

financohen nevoja të caktuara publike. Pothuajse nuk ka shtet në botë që nuk ka

fond të veta për nevoja të caktuara, nëpërmjet të të cilave shteti i mbulon disa

shpenzime të përcaktuara nga kompetencat e veta.

Marrë në përgjithësi, fondet kanë disa cilësi të cilat u japin përparësi në krahasim

me buxhetin. Një ndër përparësitë e fondeve është se mjetet e tyre financiare janë

të lidhura me plotësimin e nevojave të caktuara dhe nuk shuhen pas kalimit të vitit

kalendarik, sikurse ngjet me buxhetin kur mjetet financiare buxhetore e kryejnë

funksionin e vet vetëm gjatë vitit kalendarik buxhetor.

Pra, mjetet e fondit barten në vitin vijues dhe vazhdimisht rrjedhin për financimin

e nevojave të caktuara. Në ekonominë kombëtare, në kuadër të financave publike,

46 Për studim dhe analizë si vit reprezentativ është marrë viti buxhetor 1995, si vit mesatar gjatë periudhës sa kanë funksionuar financat publike të pavarura nga regjimi serb.

70

ekzistojnë fonde të ndryshme. Në politikën fiskale ekzistojnë dhe mund të

formohen fonde të veçanta për financimin e veprimtarive e të sektorëve të caktuar.

Në këtë drejtim, në periudhën 1991-1999 në Kosovë kanë funksionuar dy fonde:

1) Fondi i Qeverisë së Kosovës dhe

2) Fondi “Vendlindja thërret”.

2.5.3.1 Fondi i Qeverisë së Kosovës

Fondi i Qeverisë së Kosovës është themeluar në Kosovë me një vendim të veçantë

të institucioneve shtetërore të atëhershme. Përmes këtij fondi fillimisht është bërë

grumbullimi dhe shpërndarja e mjeteve financiare nga punëtorët tanë të punësuar

në botën e jashtme.

Sipas vendimit për themelimin e fondit, të gjithë shtetasit e Kosovës, të cilët ishin

të punësuar në botën e jashtme, ishin të obliguar që në Fondin e Qeverisë në ekzil

të Kosovës të paguajnë nga 3 për qind nga të ardhurat mujore personale neto të

realizuara. Përveç kësaj, ky fond në atë periudhë është pasuruar edhe nga donatorë

të ndryshëm.

Në periudhën nga viti 1990 e deri më 1991 fondi pati karakter humanitar. Nga

janari i vitit 1992 pagesat e punëtorëve tanë të punësuar në botën e jashtme morën

karakter obligativ.

Kështu, në periudhën 1991-1993 Fondi kishte strukturën e vet të organizimit dhe të

funksionimit. Ai arriti të organizohet dhe të funksionojë në 18 vende të ndryshme

të botës si në Zvicër, Austri, Gjermani, Danimarkë. Norvegji, Kroaci, SHBA,

Slloveni, Finlandë, Shqipëri, Itali, Çeki etj47.

Këto fonde, në njërën anë ishin krah i fortë i mbijetesës së popullatës shqiptare dhe

në anën tjetër ishin instrument i fuqishëm financiar për funksionimin dhe

financimin e institucioneve shtetërore e shoqërore.

Organizimi dhe funksionimi i fondit ishte i atillë që vepronte nga nivelet e ulëta

deri në nivelet më të larta, dhe në nivel të komisioneve lokale dhe rajonale.

47 Gazeta “BUJKU”, 9 dhjetor 1996.

71

Kështu, në nivel të shtetit menaxhimin dhe koordinimin e veprimtarisë së fondit e

bënin komisionet e caktuara qendrore. Ndërsa menaxhimin, koordinimin dhe

mbikëqyrjen e komisioneve qendrore në shtetet e ndryshme e bënte Qeveria e

Kosovës në ekzil, respektivisht Ministria e Ekonomisë dhe e Financave. Në këtë

drejtim, përveç ndihmave humanitare për zbutjen e problemit social, fondi i

Kosovës rol të rëndësishëm luante edhe në përcaktimin, formimin, rritën dhe në

zhvillimin e buxhetit shtetëror. Me mjetet e grumbulluara në këtë fond

financoheshin të gjitha segmentet e institucioneve shtetërore dhe shoqërore, të cilat

vepronin në atë periudhë.

Mjetet plotësuese nga Fondi i Qeverisë vazhdimisht janë rritur. Ato janë shtuar

krahas shtimit të nevojave për tù financuar. Në vitin 1992, pjesëmarrja e mjeteve

plotësuese në buxhetin shtetëror ishte me 33.31 %, në vitin 1993 merrnin pjesë me

29,86 %, në vitin 1994 me 39,56 % dhe në vitin 1995 po ashtu merrnin pjesë me

39,12 % në shumën e gjithëmbarshme.

2.5.3.2 Fondi “Vendlindja thërret” për financimin e luftës

Në çdo shtet, në rrethana të luftës formohen fonde të veçanta financiare, materiale

dhe të logjistikës me qëllim të financimit të saj. Aktivitetet e tilla i bëjnë për të

siguruar organizim më të mirë, shtim të veprimeve dhe të rezistencës deri në

çlirimin e vendit.

Për tì arritur objektivat për çlirimin e vendit nga okupatori shekullor, veprimtarët

e kombit, përveç formave të ndryshme të veprimeve, aktiviteteve politike e

ushtarake, u organizuan edhe në formimin, aktivizimin, funksionimin dhe

zhvillimin e fondit për financimin e luftës së armatosur të Ushtrisë Çlirimtare të

Kosovës të emërtuar “Vendlindja thërret”.

Formimi i njësiteve të para ushtarake dhe ndërmarrja e aksioneve kundër caqeve të

caktuara të armikut rriti kërkesën dhe nevojën për sigurimin e mjeteve financiare.

Fillimisht, financimi i njësive ushtarake u bë nga financat e Lëvizjes Popullore të

Kosovës. Ato jepeshin në formë të parave të gatshme dhe të mjeteve luftarake.

72

Mjetet që i siguronte anëtarësia e LPK-së ndaheshin sipas territorit ku ishin të

organizuara njësitë ushtarake.48

Fondi “Vendlindja thërret” për financimin e luftës zyrtarisht është themeluar me

datën 4 dhjetor 1993, me vendim të veçantë të Lëvizjes Popullore të Kosovës, e

cila vepronte brenda në Kosovë dhe jashtë saj, kryesisht në shtete të ndryshme të

Evropës perëndimore, ndërsa selinë e kishte në Zvicër.

Në vendimin për themelimin fondit “Vendlindja thërret’’ thuhet se ky fond

financiar është vendosur të formohet tù dedikohej njësive të Ushtrisë Çlirimtare të

Kosovës, e cila vepronte në zonat e organizuara.

Format e financimit të fondit – Me qëllim të përmbushjes së objektivave për

grumbullimin e mjeteve për financimin e luftës janë përcaktuar kriteret dhe format

e grumbullimit të mjeteve. Në vendimin e datës 04.12.1993, organet udhëheqëse të

LPK-së i dhanë tri propozime, përkatësish tri forma për financimin e UÇK-së:

1. Financimi nëpërmjet anëtarësisë së LPK-së;

2. Financimi nëpërmjet shumave mujore dhe vjetore, e cila për anëtarët dhe

simpatizantët e saj ishte përcaktuar në lartësi prej 1.000,00 FRS apo 1.000 DM. Për

anëtarët nga shtetet skandinave dhe SHBA-ja ishte caktuar kundërvlera në valutat e

atyre vendeve, si dhe

3. Hapja dhe ndërtimi i fondit përmes këshillave të financimit për ta financuar

UÇK-në në baza vullnetare.

Kështu, për ta zyrtarizuar veprimtarinë e fondit “Vendlindja thërret“, në mars të

vitit 1994 u hapur numri i xhirollogarisë në bankën “Schweiz Bankverein” në

Cyrih të Zvicrës. Pas një pune të mundimshme e të përkushtuar u formuan

këshillat për financimin e fondit në 22 shtete të Evropës perëndimore, në

Skandinavi dhe në SHBA.

Deri në janar të vitit 1998 fondi “Vendlindja thërret“ kishte hapur kontot e saj në

Zvicër, Gjermani, Itali, Belgjikë, Holandë, Slloveni, Britani të Madhe, Finlandë,

Kanada, Suedi, Austri, Norvegji, Francë, Danimarkë, SHBA, Australi etj.

48 ZENUNI, Metush: Lëvizja Popullore e Kosovës dhe roli i saj në formimin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (punim diplome masteri), Prishtinë, 2009.

73

Ky fond kishte edhe rregulloren e punës49., në cilën janë dhënë udhëzimet për

format e aktiviteteve e të veprimit me punën rreth fondit. Në këtë rregullore thuhet:

“Vendlindja thërret” është fond në të cilin mërgimtarët tanë vullnetarisht

kontribuojnë për ta forcuar rezistencën e popullit tonë kundër etnocidit dhe

gjenocidit që po ushtrojnë pushtuesit e trojeve tona.

Me të përfunduar viti 1995, pas një organizimi dhe funksionimi të mirë, mjetet

financiare të fondit u dërguan në Shtabin Qendror të UÇK-së, i cili bënte

administrimin e mjeteve, nga ku pastaj e tërë shuma shkonte te njësitet e UÇK-së.

Përveç financimit dhe logjistikës, veprimtarët e ndryshëm u morën edhe me

mobilizimin e vullnetarëve që donin tí bashkoheshin UÇK-së, si dhe me

propagandimin e luftës në aspektin politik. Përpjekjet e pandërprera në ngritjen e

masave ndikuan dhe mundësuan shtimin e numrit të personave që kontribuuan në

pasurimin e fondit, sidomos në fillim të vitit 1996.

Një masivizim i theksuar u vërejt atëherë kur UÇK-ja lëshoi për opinion

Komunikatën numër 30, më 3 shkurt të vitit 1997. Komunikata bënte fjalë për

situatën e rëndë në terren dhe i bënte thirrje popullit shqiptar që ta mbështeste

financiarisht UÇK-në nëpërmjet kontributit në fondin “Vendlindja thërret”.

Me fillimin e luftës masive, që përfshiu tërë territorin e Kosovës nga marsi i vitit

1998 deri në përfundim të saj kontribut të madh dha komunikata e UÇK-së e

njohur si Deklarata politike nr. 2 e SHP të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, e

lëshuar më 27 prill 1998 në Prishtinë dhe e publikuar nga mjetet e atëhershme të

informimit. Në bazë të Deklaratës politike nr. 18 të UÇK-së, e datës 10 nëntor të

vitit 1998, Këshilli qendror për administrimin e fondit “Vendlindja thërret“

vendosi që, duke filluar nga data 14 nëntor e deri më 20 dhjetor 1998, të organizojë

aksionin për mbledhjen e mjeteve nën moton “Atdheu në rrezik - Vendlindja

thërret”50.

Ky aksion, të gjithë shqiptarët e punësuar jashtë dhe që kishin status të njohur në

Zvicër, në Gjermani dhe në shtetet e tjera të Evropës perëndimore i obligonte të

paguanin nga 1.000 FRS, gjegjësisht nga 1.000 DM, ndërsa bashkatdhetarët që

49 Rregullorja e fondit “Vendlindja thërret”, arkivi i fondit, Aarau, Zvicër. 50 Deklarata politike Nr. 19. e UÇK-së, 4 dhjetor 1998, Prishtinë.

74

jetonin në SHBA, Kanada, Australi etj, duhet të kontribuonin me më së paku 1.000

dollarë. Gjithashtu, bashkatdhetarët që jetonin në Francë, Austri, Slloveni dhe

vende të tjera me standard më të ulët, duhet të paguanin më së paku 700 DM,

ndërsa pronarët që kishin biznese të regjistruara në vendet ku jetonin duhej të

paguanin së paku 3.000 FRS, DM ose kundërvlera të tjera51.

Aktivitetet që kanë bërë veprimtarët për grumbullimin e mjeteve financiare përmes

fondit “Vendlindja thërret”, sipas të dhënave të publikuara në mjetet e informimit,

nënkuptojnë sasinë e mjeteve financiare sipas shifrave në vijim: në SHBA janë

grimbulluar rreth 11 milionë dollarë, në Zvicër më se 50 milion dollarë dhe në

Gjermani 10-12 milionë dollarë. Sipas këtyre shifrave, si dhe duke pasur parasysh

faktin se fondi ishte i shtrirë edhe në shtetet e tjera, mund të konstatojmë se shuma

e përafërt e mbledhur në fondin “Vendlindja thërret“ sillet nga 75 deri në 100

milionë dollarë amerikanë.

Sistemi i funksionimit të Fondit “Vendlindja thërret“ Skema Nr. 3

Menaxhimi, kontrollimi dhe raportimi – Këshilli qendror i fondit “Vendlindja

thërret“, me seli në Zvicër, vepronte në bazë të Rregullores, me të cilën qenë

përcaktuar konturat e procesit të kontrollimit dhe të raportimit financiar të mjeteve.

Kështu, në bazë të pikës 2 në faqen 10 të Rregullores së fondit thuhet: 51 Vendim i KQ për administrimin e fondit “Vendlindja thërret”, 14 nëntor 1998, Aarau, Zvicër.

75

Kontrollimin e hyrjeve dhe daljeve të mjeteve financiare nga të gjitha fondet e bën

Kryesia e KP të LPK-së.52

Raportimi i mjeteve duhej të bëhej me shkrim deri me datën 15 të muajit.53.

Ndërsa, aktivitetet rreth kontrollimit dhe raportimit financiar të fondit kanë qenë

përcaktuese në krijimin e një politike të menaxhimit më të mirë të mjeteve.

2.6 Sistemi fiskal në përmasa ndërkombëtare

Trajtimi i problematikës së sistemit fiskal në përmasa ndërkombëtare ka rëndësinë

e vet sepse ofron mundësinë e njohjes së instrumenteve dhe politikave që aplikojnë

vendet e ndryshme në rajon dhe botë në sferën e financave publike.

Në këtë kuptim, rezultativ është krahasimi i politikave të sistemit fiskal dhe i

politikave të ngarkesave fiskale në përmasa ndërkombëtare me ato të vendeve të

veçanta ose vendeve të një rajoni të caktuar. Ekzistojnë ngjashmëri dhe dallime të

mëdha në politikën dhe sistemin fiskal nëpër shtete të ndryshme.

Marrë në përgjithësi, ngjashmëritë në sistemin fiskal konsistojnë në atë se të gjitha

shtetet aplikojnë instrumente gati të njëjta të të ardhurave si të tatimeve, taksave,

kontributeve etj.

Ndërsa, dallimet qëndrojnë në përcaktimin e politikave, normave tatimore, llojet e

instrumenteve të cilat ndikojnë në formimin e të ardhurave.

Prandaj, është e rëndësishme dhe e nevojshme të trajtohet politika e ngarkesave

fiskale në vendet e ndryshme në botë me qëllim të krahasimit të zhvillimeve në

politikën e financave publike.

52 Kryesia, në mbledhjen e mbajtur me datën 15. 06. 1996, mori vendim që, në mbledhjet e Kryesisë, të raportohej për çdo muaj për gjendjen momentale të të gjitha arkave të përfshira në pikën 1.1, 1.2, 1.3, 1.4., por edhe për arkat e fondit “Vendlindja thërret“. 53 ZENUNI, Metush: Lëvizja Popullore e Kosovës dhe roli i saj në formimin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (punim diplome masteri), Prishtinë, 2009. Rregullore e fondit “Vendlindja thërret”, arkivi i fondit, Aarau, Zvicër.

76

2.6.1 Ngarkesat fiskale në përmasa ndërkombëtare

Në shtetet e ndryshme funksionojnë politika të ndryshme të ngarkesave fiskale, me

tatime, taksa, kontribute e instrumente të ndryshme. Në këtë shqyrtim për analizë

janë marrë pozicionet në të cilat ekzistojnë dhe zhvillohen ngarkesat fiskale për

personat fizikë dhe juridikë në vendet e ndryshme nëpër botë për një periudhë të

caktuar. Pastaj, mbi politikat të cilat janë aplikuar në shtetet e ndryshme, përfitimet

e arritura nga llojet e ndryshme të tatimeve, kontributeve dhe instrumenteve t[ tjera

fiskale. Për të bërë një krahasim të ngarkesave fiskale në shtete të ndryshme është

e rëndësishme të shqyrtohen politikat fiskale që aplikohen.

Në këtë kontekst, për shqyrtim janë marrë vendet anëtare të OECD-së, të cilat i

kushtojnë shumë rëndësi dhe i japin tretman të duhur kësaj problematike dhe do të

shqyrtohen pikërisht sistemi dhe politika e ngarkesave fiskale që aplikojnë ato.

Përveç kësaj, në shqyrtim kemi ngarkesat e llojeve të të ardhurave ndaj

pjesëmarrjes së prodhimit shoqëror të vendeve të Bashkësisë Ekonomike

Evropiane, si dhe te vendet kandidate që dëshirojnë të integrohen në këtë

organizëm.

Vendet e Bashkimit Evropian kësaj problematike i kushtojnë rëndësi të madhe për

shkak të rolit që kanë në proceset e ndryshme ekonomike e sociale, si dhe vendet

në zhvillim të cilat kanë rëndësinë në kuptimin e qasjes krahasimore mes tyre.

Kur është fjala për politikat fiskale që i aplikojnë shtetet dhe për lartësinë e

ngarkesave fiskale ndaj produktit shoqëror, të gjitha vendet anëtare të Organizatës

për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ndërkombëtar, të OECD-së, në katër grupe:

1. Grupi i vendeve, të cilat kanë pjesëmarrje të ngarkesave fiskale ndaj produktit

shoqëror deri në 30 %. Në këtë grup bëjnë pjesë Japonia, Portugalia, Spanja dhe

Turqia;

2. Grupi i vendeve me pjesëmarrje të ngarkesave fiskale ndaj produktit shoqëror

prej 30 deri 40 %. Në këtë grup hyjnë Australia, Kanadaja, Greqia, Irlanda, Italia,

Zvicra, Britania e Madhe dhe SHBA-ja;

3. Grupi i vendeve me pjesëmarrje të ngarkesave fiskale ndaj produktit shoqëror

prej 40 deri 50 %. Në këtë grup bëjnë pjesë Austria, Belgjika, Danimarka,

77

Finlanda, Franca, RF Gjermane dhe Grupi i vendeve me pjesëmarrje mbi 50 për

qind ku hyjnë Luksemburgu, Holanda, Norvegjia dhe Suedia54.

Nga ky grupim i shteteve, të ranguara në bazë të ngarkesave të cilat i kanë ndaj

produktit vendor, konstatohet se koeficienti i ngarkesës fiskale nuk është i njëjtë

dhe se ky indikator ndryshon nga shteti në shtet me nivelin e prodhimit shoqëror

edhe për numër të banorëve. Në Zvicër, niveli i prodhimit shoqëror për numër të

banorëve është mbi mesataren e vendeve të OECD-së, ndërsa niveli i ngarkesës

fiskale është nën mesataren në nivel të OECDE-së. Në Irlandë ngarkesat fiskale

janë më të mëdha edhe pse prodhimi shoqëror për capita është më i ultë se në

SHBA dhe në Japoni. Vendet të cilat mund të konsiderohen si vende superiore në

ranglistën e ngarkesave fiskale në nivelin e prodhimit shoqëror janë Japonia dhe

Suedia, të cilat kanë përfitime më të mëdha nga tatimet në krahasim me vendet e

tjera industrialisht të zhvilluara.

Diagrami i përfitimeve nga tatimet, viti 1995 në vendet më të zhvilluar në botë55 Diagrami nr. 1 88% 80%

65% 65% 62%

60% 59%

49% JAPONIA SUEDIA ITALIA FRANCA AUSTRIA ANGLIA SHBA ZVICRA Burimi: OECD, si në fusnotën 22. Dallimet mes vendeve në ngarkesat fiskale ekzistojnë si në strukturën e tyre, ashtu

edhe në politikën e financimit të sigurimit social. Në disa shtete si p. sh. Australia,

sigurimi social financohet plotësisht nga tatimi i përgjithshëm, sepse kontributet 54 RISTIÇ, Zharko; JOVANOVIÇ, Dushan: Komperativni fiskalni sistem, Beograd, 1992, fq 121. 55 STRAM, Rudolf H: Wirtschaftsbuch Schvveiz: Ex Libris Verlag Zurich, Zvweite auflage 1988, faqe 123.

78

nuk janë institucionalizuar. Në Norvegji financimi bëhet pjesërisht nga kontributet

dhe pjesërisht nga tatimet, ndërkohë që sigurimi social plotësisht financohet nga

tatimi në qarkullim. Në vendet e OECD-së, po ashtu, ekzistojnë dallime në

sistemin dhe politikën fiskale, si në strukturën e tyre ashtu edhe në formimin e të

ardhurave shtetërore. Tatimet në të ardhura personale dhe të korporatave në

strukturën e të ardhurave dominojnë në RF Gjermane, Belgjikë, Kanada,

Danimarkë, Japoni, Finlandë, Zvicër, Britani të Madhe dhe në Turqi. Ndërsa,

tatimi në qarkullim në strukturën e të ardhurave fiskale dominon në Austri, Greqi,

Irlandë dhe në Portugali. Kontributet për sigurimin social në strukturën e të

ardhurave aplikohen në Francë, Itali, Holandë dhe në Spanjë. Ngarkesat fiskale me

kontribute për financimin e sigurimit social ndryshojnë nga vendi në vend. Këto

ndryshime kanë një distancë të madhe ndërmjet shteteve, konkretisht sillen prej

0,48 %, që është ngarkesa më e ultë (Danimarkë) deri në 17,90 % që paraqet

ngarkesën më të lartë (Holandë).56

Për shqyrtim të ngarkesave fiskale marrim vendet anëtare të Bashkimit Evropian,

ku normat e tatimeve që aplikohen janë: tatimi i përgjithshëm (TP), tatimet direkte

(TD), tatimet indirekte (TI) dhe kontributet për sigurim social (KSS).

Të ardhurat fiskale në % ndaj prodhimit shoqëror në vendet e Bashkimit Evropian Tabela nr. 14

VENDI

1960 1984

TP TD TI KSS TP TD TI KSS BE 21,8 8,9 12,9 6,7 31 16,5 14,5 13,7 Belgjika 19,1 7,6 11,5 7,2 31,1 19,3 11,8 14,1 Danimarka 23,8 11.6 12,2 1.5 43,4 26,5 16,8 3.3 RF Gjermane 23,9 9,6 14,3 9,7 25 12,2 12,9 17,9 Franca 22,2 6,1 16,1 11,2 24,1 9,6 14,5 22,0 Irlanda 21,1 4,7 16,4 1,1 34,3 15,9 18,4 6,0 Italia 18,4 5,5 12,9 8,6 28,1 16,6 11,6 15,4 Luksemburgu 21,4 11,9 9,5 8,9 35,4 19,9 15,5 16,9 Holanda 22,3 12,3 10,0 8,1 25,9 13,8 12,1 21,3 Br. e Madhe 23,7 10,4 10,3 3,6 31,8 14,8 16,9 6,8

Burimi: Nga fusnota nr. 14.Simbolet: TP – Tatimi i përgjithshëm, TD – Tatimet direkte. TI – Tatimet indirekte, KSS – Kontributet për sigurim social

56 RISTIÇ, Zharko; JOVANOVIÇ, Dushan: Komperativni fiskalni sistem, Beograd, 1992, faqe 122.

79

Në nivelin e Bashkësisë Ekonomike Evropiane tatimet direkte në vitin 1960 ishin

8,9 %, ndërsa në vitin 1984 janë rritur në 16,5 %. Gjithashtu, vërehen dallime mes

ngarkesave fiskale në lloje të ndryshme të tatimeve dhe të kontributeve në këto

vende. Për sigurimin social ngarkesat fiskale te të gjitha llojet e tatimeve dhe të

kontributeve janë shtuar në vitin 1984 në krahasim me vitin 1960. Do të thotë se

janë shtuar ngarkesat fiskale në financimin e nevojave shtetërore e social.. Përveç

vendeve të paraqitura më lart, për politikën e ngarkesave fiskale që i aplikojnë

qeveritë në ekonomitë e tyre, kemi shqyrtuar edhe grupin e vendeve në zhvillim.

Të ardhurat fiskale në përqindje ndaj PBV-së në vendet në zhvillim Tabela nr. 15

VENDI 1974 1980 1984 1. Keni 21.2 25,7 - 2. Tunizia 26,2 - 36,4 3. Zairea (Kongo) 29,7 22,3 27,3 4. Zimbabve - 33,3 39,9 5. Birmania 9.3 17.9 14.3 6. India 15,5 18,3 = 7. Indonezia - 22,4 22,0 8. Singapori 21,4 25,8 30,1 9. Tajlanda 15,2 15,4 16,7 10. Malta 52,9 35,7 40,5 11. Rumania 53,0 49,7 38,4 12. Egjipti - - 41,4 13. Irani 46,8 21,5 20,7 14. Izraeli 40,8 42,1 = 15. Kuvajti 71,9 100,3 66,7 16. Argjentina 22,5 25,5 = 17. Brazili 27,8 27,1 32,4 18. Meksika 13,2 19,7 - 19. Panamaja 24,3 27,8 29,6 20. Uruguai 22,2 24,5 20,8

Burimi: FMN, Governenment Financ Stalshk Yearbook, vol. IX. 1985, faqe 78-79 dhe vol. X. 1986, faqe 78–87, nga fusnota nr. 14, faqe 35. Disa shtete në zhvillim si Tunizia, Zimbabveja, Singapori, Malta, Rumania,

Egjipti, Kuvajti, Panamaja e Brazili në periudhën 1974-1984, nivelin e të

ardhurave fiskale ndaj prodhimit shoqëror e kishin përafërsisht të njëjtë me nivelin

e ngarkesave fiskale të disa shteteve të zhvilluara të OECD-së.

80

2.6.2 Ngarkesat fiskale të Kosovës pas okupimit Me okupimin e Kosovës nga ana e Serbisë ndaj popullit shqiptar janë ushtruar të

gjitha format e dhunës, të represionit dhe të diskriminimit. Në të gjitha sferat e

jetës e të shoqërisë shqiptare ushtrohej dhunë e plaçkitje, rrënime dhe gllabërime.

Nga kjo politikë pësuan banorët, ekonomia, por edhe buxheti i Kosovës.

Kështu, pos që shkatërroi të gjitha sferat e shoqërisë me instalimin e masave të

dhunshme, Serbia okupatore plaçkiti ekonominë, gllabëroi buxhetin, shkatërroi

sistemin financiar të Kosovës dhe vazhdoi represionin duke e ngarkuar popullatën

shqiptare me lloje të ndryshme të tatimeve e taksave diskriminuese.

Me ligjin e fundit të Kuvendit të Kosovës mbi buxhetin për vitin 1990 është

përcaktuar shuma e buxhetit në vlerë prej 2.130,3 milionë dinarë jugosllavë57.

Vlera e konvertuar e kësaj shume të buxhetit në bazë të kursit devizor të kohës

ishte prej 304,3 milionë DEM. Këto mjete buxhetore shërbenin për financimin e

veprimtarive shtetërore dhe shoqërore të Kosovës. Në këtë buxhet, burimi i

financimit ishte në shumë prej 497,6 milionë dinarë ose 71,1 milionë DEM. Burimi

i këtyre mjeteve në buxhet në masën 23,4 për qind ishte nga mjetet vetanake.

Nga këto, më se 59,76 % nga tatimi në qarkullim, 35,71 % nga tatimi i posaçëm

krahinor, me 3,31 për qind nga tatimi në të ardhura dhe 1,22 % nga të hyrat e tjera,

Nga mjetet plotësuese ishte caktuar shuma prej 233,2 milionë DEM ose 76,6 %.58

Në këtë periudhë, vetëm për financimin e arsimit dhe të edukimit, sipas këtij ligji,

ishin përcaktuar më se 722,5 milionë dinarë ose 103,2 milionë DEM, që ishte më

se 1/3 e buxhetit të përgjithshëm59.

Me okupimin e Kosovës më 1991, buxhetin e saj, prej 1.373,5 milionë dinarësh

ose 105,7 milionë DEM, e merr Kuvendi i Serbisë me vendim të posaçëm (Gazeta

zyrtare e Kosovës nr. 8/91). Me këtë vendim diskriminues, okupatori ndërpreu

57 Në atë periudhë si valutë përdorej dinari jugosllav. 58 Me këtë politikë funksiononte sistemi fiskal në Kosovë gjatë kësaj periudhe: 59 Gazeta zyrtare e KSAK nr.15/1990, faqe 485 - 488.

81

financimin dhe funksionimin e të gjitha institucioneve dhe asociacioneve shqiptare

në Kosovë. Për vitin buxhetor 1994 të Kosovës, Kuvendi i Serbisë merr vendim që

të ndajë 3 milionë DEM për ta mbajtur Kosovën të pushtuar.

Për ta mbuluar këtë mjerim buxheti, okupatori serb me ligje diskriminuese caktoi

lloje të ndryshme të tatimeve e taksave me tarifa të larta, si dhe me kontribute,

dogana e kompensime. Me anën e masave të dhunshme dhe të represionit që

ushtrohej, të ligjeve diskriminuese që aprovoheshin dhe shpalleshin në gazetat

zyrtare serbe60, nga popullata shqiptare dhe ekonomia, që me vështirësi mbahej, në

emër të “obligimeve ndaj shtetit “ janë plaçkitur mjete të mëdha devizore.

Kështu, vetëm gjatë vitit 1994 nga popullata dhe ekonomia shqiptare, në emër të

tatimeve, janë inkasuar 223,4 milionë DEM, në emër të kontributeve janë inkasuar

186,9 milionë DEM, ndërsa në emër të kompensimeve 4,4 milionë DEM.

Vlerësohet se në emër të doganave, organet serbe inkasuan 64,9 milionë DEM.

Këto shifra flasin për një dinamikë alarmante të plaçkitjes së mjeteve financiare në

emër të instrumenteve fiskale, që është përsëritur prej viti në vit për gati një

dekadë. Megjithatë, gjatë kësaj periudhe janë shënuar plaçkitje edhe më të mëdha

se në vitin 1994, kur është bërë ky studim.

Mjetet buxhetore, të cilat okupatori serb i gllabëroi, arritën shumën prej 479,6

milionë DEM ose 1.340.000 DEM në ditë. Për buxhetin vetanak janë ndarë vetëm

3 milionë DEM ose 0,6 për qind61.

Kur shohim strukturën e ngarkesave fiskale të Kosovës pas okupimit nga ana e

Serbisë kuptojmë se pjesa më e madhe e ngarkesave fiskale bie në tatimet e

ndryshme në masë prej 46,58 %, kontributet me 38,98 %, doganat me 13,34 % dhe

në kompensimet prej 0,9 %.

Pjesëmarrja e mjeteve që populli shqiptar u detyrua t’i paguajë në emër të

fiskalitetit ishte si vijon: më se një e treta e tatimeve bie në tatime në të ardhura të

qytetarëve me 33,60 %, tatimi në qarkullim e shërbime 32,9 %, tatimet e tjera me

60 Sluzbeni Glasnik Serbije nr.76/91, 78/91, 79/91, 20/93, 53/95 dhe Sluzbeni list RFJ nr. 30/96. 61 BLAKAJ, Mustafë: Sa u plaçkit institucionalisht Kosova nga organet serbe gjatë vitit 1994, javorja politike “ZËRI“, 1995, Prishtinë.

82

29,3 % dhe në forma të tjera prej 4,20 % ose 9 milionë DEM në emër të dënimeve,

konfiskimeve të mallrave e tjerë. Më se gjysma e kontributeve, saktësisht 51,70

%, ishte në emër të kontributit për sigurimin shëndetësor, 43,70 për pensione dhe

4,60 % për sigurimin për papunësinë.

Viti 1995 vetëm sa shënoi rëndimin e ngarkesës fiskale të popullatës shqiptare,

duke e rrezikuar gjendjen dhe pozitën e tyre materiale edhe ashtu të dobët. Kjo

mund të vërtetohet edhe nga fakti se prej okupimit të Kosovës nga ana e Serbisë,

masat e dhunshme që u aplikuan nga Serbia ndikuan në vështirësimin e pozitës

ekonomike e sociale të shqiptarëve. Përmes dhunës e represionit që zhvillohej e

ushtrohej ndaj popullit shqiptar, të plaçkitjeve të shumta, stërngarkesave me tatime

e kontribute, të cilat ishin të larta, shumë afaristë shqiptarë janë detyruar që të

ndërpresin aktivitetet e tyre ekonomike.

Edhe pse ndërmarrjet private në pronësi të popullatës shqiptare me vështirësi të

zhvilluan veprimtarinë për shkak të ngarkesave të larta që u aplikuan, edhe gjatë

vitit 1995 okupatori serb e zgjeroi dhunën dhe plaçkiti mjete të majme devizore

nga ekonomia dhe qytetarët.

Vetëm gjatë vitit 1995 nga Kosova, në emër të tatimeve, të kontributeve e të

kompensimeve, organet serbe përvetësuan 355 milionë DEM.

Vlerësohet se në emër të doganave në vitin 1995 ishin inkasuar 56 milionë DEM,

ndërsa gjithsej në emër të tatimeve, kontributeve, kompensimeve e doganave janë

inkasuar më se 411 milionë DEM ose, llogaritur më hollësisht, më se 1.124.000

DEM në ditë.62

62 BLAKAJ, Mustafë: Rrënimi i ekonomisë së Kosovës prej vitit 1989, ASHAK, Konferenca shkencore “Shqyrtimi multidisciplinar i mundësive zhvillimore të Kosovës”, Prishtinë, 1996, faqe 379–392.

83

KAPITULLI III

3. FUNKSIONIMI I FINANCAVE PUBLIKE NË KOSOVË

3.1 Perspektivat e zhvillimit të sistemit të financave Financat publike përbëjnë sistemin e tërësishëm financiar për financimin e shtetit

në përgjithësi, institucioneve shtetërore dhe shoqërore, të organeve e agjencive të

ndryshme, të cilat janë në funksion të zhvillimit e në shërbim të shtetasve. Në

përgjithësi, përmes financave publike bëhet financimi i segmenteve vitale të

sektorëve të ndryshëm si të natyrës ekonomike, ashtu edhe sociale.

Në punimin63 në të cilën është trajtuar tema mbi financat publike, në kapitullin e

fundit mbi perspektivat e zhvillimit të financave publike, përveç tjerash, për

rrethanat e atëhershme është trajtuar problematika mbi aktualitetin dhe vizionin e

zhvillimit të së financave publike.

Në shtetet e ndryshme, pa marrë parasysh territorin apo madhësinë, përveç nivelit

qendror, në të cilën funksionon buxheti shtetëror, funksionojnë edhe buxhetet e

niveleve më të ulëta, të kantoneve, bashkive, komunave dhe njësive territoriale e

administrative. Edhe njësitë administrative të nivelit më të ultë i kanë kompetencat

e veta në organizimin, funksionimin dhe qeverisjen me financat e veta publike.

Në të ardhmen, në kushtet e çlirimit e pavarësimit të Kosovës nga okupatori, me

zgjidhjen e statusit politik - pavarësisë së shtetit dhe njohjes ndërkombëtare, në

politikën e sistemit të financave publike, organet e shtetit duhet t’i aprovojnë ligjet,

vendimet, rregulloret e dispozitat e tjera ligjore, të cilat i përkasin problematikës

dhe çështjeve fiskale.

Në Republikën e Kosovës financat publike kanë funksionuar në rrethana të

okupimit dhe të luftës dhe vetëm pas çlirimit filloi të krijohet një sistem më i

avancuar, janë ndërtuar dhe zhvilluar kapacitete që mund të krahasohen me vendet

bashkëkohore të cilat kanë traditë të gjatë në zhvillimin e tyre. 63 KRYEZIU, Refik: Politika e sistemit të financave publike në Republikën e Kosovës, funksioni dhe mundësitë e zhvillimit (punim magjistrature), Prishtinë, 1997, faqe 80, 81, 82 dhe 83.

84

Menjëherë pas çlirimit të vendit qytetarët u organizuan në ndërtimin e

institucioneve shtetërore të vendit, por përkrahje të madhe pati edhe nga faktorët

kryesorë ndërkombëtarë. Si ngjarje e rëndësishme rreth stabilizimit të rrjedhave

politike, ekonomike dhe institucionale mund ta veçojmë atë të datës 10 qershor të

vitit 1999 kur Këshilli i Sigurimit miratoi Rezolutën 1244, sipas së cilës në Kosovë

u instalua misioni i Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Pasi miratimit të kësaj

rezolute, më 12 qershor të vitit 1999, në Kosovë hynë trupat ushtarake të Aleancës

Veriatlantike (NATO), me mision të përkohshëm.

Në pajtim me autorizimin që i është dhënë dhe duke marrë parasysh Rregulloren

nr. 1999/1 të Misionit të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuaranë

Kosovë mbi Autoritetin e Administratës së Përkohshme, më 25 korrik 1999 u

themelua Autoriteti Qendror Fiskal, i cili mundësoi fillimin e ndërtimit të

institucioneve financiare dhe mekanizmin e funksionimit të financave publike.

3.2 Në funksion të ndërtimit të institucioneve financiare

Me qëllim të ndërtimit të institucioneve financiare, menjëherë pas luftës u

themelua Autoriteti Qendror Fiskal (AQK), i cili veproi nën autoritetin e

Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm të KB-së në Kosovë. Në këtë

periudhë, ky mekanizëm ishte përgjegjës për drejtimin e gjithanshëm financiar të

buxhetit të Kosovës dhe buxheteve në përgjegjësi të komunave, të cilat së bashku

formonin Buxhetin e Konsoliduar të Kosovës.

Autoriteti Qendror Fiskal përbëhej prej katër divizioneve; divizioni i tatimeve,

divizioni mbi doganat, divizioni i planifikimit të buxhetit dhe thesarit, si dhe

divizioni i auditimit të brendshëm. Në bazë të kësaj rregulloreje, buxheti hartohet,

miratohet dhe realizohet i ndarë nga buxheti i Misionit të Administratës së

Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK), të cilin e miraton

Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara.64

64 Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1999/16, e datës 6 nëntor 1999.

85

Gjatë periudhës sa veproi AQK rreth ndërtimit të sistemit të financave publike

kishte detyra dhe funksione me rëndësi, ndër të cilat:

a) Formulimin e një strategjie të përgjithshme fiskale për Buxhetin e Konsoliduar

të Kosovës në dritën e kushteve makroekonomike dhe ndikimin i këtij komponenti,

që politika fiskale mund të ketë në kushtet ekonomike;

b) Hartimin e programit të të ardhurave dhe të shpenzimeve publike për Buxhetin e

Konsoliduar të Kosovës dhe formulimin e planeve për kontrollin dhe realizimin e

shpenzimeve sipas këtij programi, të të ardhurave dhe të shpenzimeve;

c) Formulimin e politikave për krijimin dhe mbledhjen e të ardhurave, duke

përfshirë, tatimet direkte dhe indirekte, detyrimet doganore dhe akcizat, tatimin

mbi shitjet, pagesat për shërbimet dhe kontributet e donatorëve;

d) Kontrollin dhe realizimin e mbledhjes së të ardhurave dhe shpenzimet në

Buxhetin e Konsoliduar të Kosovës;

e) Krijimin e një kontrolli të fortë të brendshëm financiar për Buxhetin e

Konsoliduar të Kosovës dhe

f) Menaxhimin e llogarive bankare të Buxhetit të Konsoliduar të Kosovës.

Në nenin 2.2 të rregullores, AQF-ja harton buxhetin e konsoliduar të Kosovës dhe

ia paraqet atë PSSP-së për miratim dhe shpallje, siguron që buxhetet e komunave

të hartohen, miratohen dhe realizohen nga administratorët rajonalë në përputhje me

kushtet e vlerësuara makroekonomike dhe me Buxhetin e Konsoliduar të Kosovës.

Pas një periudhe të shkurtër, Autoritetit Qendror Fiskal si mekanizëm financiar

është shuar, nuk funksiononte, ndërsa kompetencat e këtij mekanizmi kalojnë në

Këshillin Ekonomik Fiskal të themeluar me Rregulloren Nr. 2002/2.

Ndërsa, me ndryshimet e kësaj rregulloreje65 janë pranuar, përkatësisht janë shtuar

kompetencat e qeverisë dhe të kryeministrit të Republikës së Kosovës, ku janë

rritur përgjegjësitë menaxheriale në fushën e çështjeve ekonomike dhe fiskale.

Proceset ekonomike, financiare dhe buxhetore në Republikën e Kosovës janë

zhvilluar dhe bazuar krahas dinamikës së zhvillimit ekonomik, të ndikuar edhe nga

faktorë të ndryshëm ndër të cilët:

65 Rregullorja nr. 2005/35, viti 2005.

86

Në bazë të dinamikës së zhvillimeve të përgjithshme politike - të çlirimit dhe

mbajtjeve të zgjedhjeve demokratike për pushtetin lokal dhe qendror, shpalljes së

pavarësisë së vendit, si dhe njohjeve ndërkombëtare të Kosovës, lëvizjeve të

proceseve ekonomike - të zhvillimit ekonomik, me një dominim të parametrave

makroekonomik stabil, si dhe të rritjes ekonomike, për çdo vit kemi rritje

ekonomike mesatarisht rreth 5 %, çështjet organizative dhe institucionale -

zgjedhjet të cilat janë organizuar dhe mbajtur, janë krijuar Institucionet e

Përkohshme Vetëqeverisëse (IPVQ), e më pas u formuan institucionet e pavarura,

duke përfshirë presidencën, kuvendin dhe qeverinë me të gjitha dikasteret e

nevojshme, çështjet financiare – funksionimi i euros, si valutë stabile si mjet

pagese dhe qarkullimi, funksionimit të sistemit bankar dhe kreditor e mekanizma

të tjerë, si dhe të zhvillimeve buxhetore - të paraprirë nga Korniza Afatmesme e

Shpenzimeve (KASH-a), funksionoi qëndrueshmëri buxhetore dhe dinamikë e

mirë e zhvillimit të buxhetit të shtetit.

Në kuadër të kompetencave të institucioneve shtetërore, sa i përket përgjegjësisë

për koordinimin dhe menaxhimin e financave publike përkatësisht të Buxhetit të

Kosovës kompetente është Ministria e Financave.

Kjo ministri në fushëveprimin e vet kryen këto funksione: zhvillon dhe zbaton

politikat fiskale dhe sistemet administrative, bën analiza ekonomike dhe

projeksione makroekonomike, bën planifikimin e buxhetit, angazhohet në

zhvillimin administratës tatimore, zhvillimin e thesarit dhe sistemit të

kontabilitetit.

Sa i përket funksionimit ligjor të financave publike dhe të sistemit buxhetor, në

fillim ai është mbështetur në Rregulloren nr. 2000/17, të datës 12 maj 2003, në të

cilën Kuvendi i Kosovës miratoi Ligjin për menaxhimin e financave publike dhe

përgjegjësitë, me numër 2003/2.

Para përmbajtjes së këtij ligji, lidhur me menaxhimin dhe zhvillimin e financave

publike potencohet edhe kjo: Duke njohur nevojën për themelimin e buxhetit,

shpenzimeve kapitale dhe operative, menaxhimit financiar, kontabilitetit,

përgjegjësive buxhetore dhe sistemit të raportimit financiar për organizatat

buxhetore në Kosovë, për përshkrimin e pushteteve, kompetencave dhe detyrave të

87

Ministrit të Ekonomisë dhe Financave rreth këtyre çështjeve, si dhe për vendosjen

e një kornize për rregullimin e të ardhurave dhe granteve për komunat në Kosovë,

Kuvendi i Kosovës miraton Ligjin për menaxhimin e financave publike dhe

përgjegjësitë.

Jo vetëm me miratimin e Ligjit për menaxhimin e financave publike dhe

përgjegjësitë, por edhe me nxjerrjen e dokumenteve të tjera dhe aktivitetet politike

ekonomike dhe strategjike gjatë dekadës së parë të shtetit të pavarur janë bërë

shumë ndryshime dhe janë realizuar procese pozitive në shumë drejtime.

Pra, në kuadër të ndryshimeve të mëdha në shumë sfera, ndryshimet janë reflektuar

edhe në zhvillimin e financave publike, si në aspektin e rregullativës ligjore, në të

cilën rregulloret e deritanishme u zëvendësuan me ligjet e aplikueshme, ashtu si

edhe në zhvillimin e vëllimit dhe ndryshimit të strukturës së buxhetit në

përgjithësi.

Në ndërkohë, përveç tjerash, lidhur me zhvillimin e financave publike në Kosovë

është themeluar Këshilli për bartjen e kompetencave, ku AQF është shuar dhe

përgjegjësit janë bartur prej ndërkombëtarëve te vendësit.66

Në kuadër të transferimit të kompetencave është themeluar organi i ri - Këshilli

Ekonomik dhe Fiskal, i cili ka marrë kompetencat rreth menaxhimit të financave

publike e që janë bartur në Ministrinë e Financave dhe që është një hap i

rëndësishëm i zhvillimit, të menaxhimit dhe të funksionimit të financave publike.

Në Republikën e Kosovës financat publike aktualisht funksionojnë me ligjin e ri, i

cili ka bazë ligjore dhe kushtetuese.

Neni 120 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës, në kapitullin mbi financat

publike, përshkruan këto kompetenca67:

1. Shpenzimet publike dhe mbledhja e të ardhurave publike duhet të bazohen në

parimet e llogaridhënies, efektshmërisë, efikasitetit dhe transparencës.

66 Ky mekanizëm financiar në fillim është udhëhequr tërësisht nga personeli ndërkombëtar, i cili është marrë me çështjet tatimore dhe të shpenzimeve. 67 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 15 qershor 2008.

88

2. Administrimi i politikës fiskale në të gjitha nivelet e qeverisë do të jetë në

pajtim me kushtet për inflacion të ulët dhe zhvillim të qëndrueshëm ekonomik dhe

për krijimin e vendeve të punës.

3. Huat publike rregullohen me ligj dhe duhet të jenë në pajtim më stabilitetin

ekonomik dhe qëndrueshmërinë fiskale.

Përveç tjerash, neni 65 i Kushtetutës së Republikës së Kosovës, ndër të tjera

Kuvendit të Kosovës i jep kompetenca për miratimin e buxhetit të shtetit. Kështu,

gjatë ndërtimit, reformimit dhe të zhvillimit të financave publike Kuvendi i

Kosovës bëri edhe miratimin e Ligjit për menaxhimin e financave publike dhe

përgjegjësitë me numër 03/L-048, që është edhe një mbështetje ligjore në

funksionimin e financave publike.

Për funksionimin e financave publike në këtë ligj janë përmbledhur dy kapituj

kryesorë të ndarë në 13 pjesë, ku janë definuar qartë rregullat, politikat mbi

menaxhimin e financave publike si: Dispozitat e përgjithshme, Zyrtarët dhe

institucionet që merren me menaxhimin e financave publike, Zyrtarët dhe

institucione të organizatës buxhetore, Mbledhja dhe ruajtja e parave publike,

Përgatitja dhe përmbajtja e propozim-buxhetit vjetor të konsoliduar të Kosovës,

Ligjet e rishqyrtuara dhe të plotësuara të ndarjeve buxhetore dhe buxhetet,

Rregullat për ndarjet buxhetore, Zotimet, fondet e alokuara, fondet e zotuara,

fondet e obliguara dhe shpenzimet, Raportimi, kontabiliteti dhe auditimi,

Dokumentet dhe raportimi, Auditimi i jashtëm, Kufizimet në huamarrje,

garantime, huadhënie, kapitalizim, Përgjegjësia e ndërmarrjeve publike, Komunat,

agjencitë e pavarura, Procedurat e tjera.

Marrë në përgjithësi, sikurse në vendet e ndryshme në botë edhe në Republikën e

Kosovës në sistemin dhe politikën e financave publike trajtohen tri segmente

kryesore, ndër të cilat shpenzimet publike me të gjitha karakteristikat e veta dhe

zhvillimin e tyre në plotësimin e nevojave të ndryshme, mbi të ardhurat apo të

hyrat e ndryshme që vijnë nga funksionimi i sistemit tatimor dhe instrumentet e

tjera të cilat krijojnë të ardhura buxhetore, si dhe të sistemit buxhetor, i cili

funksionon bazuar me funksionimin dhe organizimin e shtetit e njësive territoriale.

89

3.3 Kuptimi i shpenzimeve publike

Shpenzimet publike janë mjete monetare, mjete financiare, të cilat shërbejnë për

financimin e nevojave shtetërore. Financat publike janë financa të shtetit, të cilat

mundësojnë dhe sigurojnë realizimin e detyrave nga kompetencat e tij, të

institucioneve e forumeve përkatëse juridiko-publike dhe për nevojat e ndryshme

investive, për zhvillimin ekonomik ashtu edhe për rregullimin dhe përmirësimin e

problemeve të ndryshme sociale e të tjera.

Në literaturën e shkencës ekonomike dhe të shkencës së financave publike hasim

mendime të shumta nga ekonomistë e financierë të vendeve të ndryshme, të cilët

janë marrë me studimin dhe shqyrtimin e problematikës së financave publike, që

kanë shqyrtuar çështjen e shpenzimeve, të të ardhurave dhe të buxhetit të shtetit.

Te profesionistët e ekonomisë dhe të financave hasim mendime të ndryshme rreth

shqyrtimit të shpenzimeve dhe të të ardhurave publike.

Disa autorë, ekonomistë, teoricienë të shkencës ekonomike dhe të financave, në

studimet, analizat dhe trajtimet e tyre së pari i kushtojnë rëndësi dhe i shqyrtojnë

shpenzimet publike e më pastaj të ardhurat publike dhe e kundërta, ndërsa disa të

tjerë së pari i kushtojnë rëndësi dhe e shqyrtojnë problematikën e të ardhurave

publike e më pastaj shpenzimet publike.

Prandaj, në literaturën e shkencës ekonomike dhe të financave publike hasim

ndryshime të shumta sa i përket shqyrtimit të kësaj problematike. Ndërsa, disa

profesionistë e teoricienë nuk i kushtojnë ndonjë rëndësi të veçantë kësaj çështjeje

për shkak të rolit dhe të rëndësisë së njëjtë e të ndërsjellë që kanë këto koncepte.

Ata mendojnë se sikur shpenzimet ashtu edhe të ardhurat ndikojnë në formimin

dhe funksionimin e buxhetit të shtetit, prandaj edhe nuk i dallojnë fare.

Është e qartë dhe e vërtetë se shpenzimet nuk mund të ekzistojnë pa të ardhurat,

sikurse që nuk mund të ekzistojnë të ardhurat pa shpenzimet.

Shpenzimet dhe të ardhurat kanë lidhshmëri të ngushtë në mes vete dhe

funksionojnë në të njëjtën periudhë kalendarike, pra të dyja këto kategori

financiare, si shpenzimet ashtu edhe të ardhurat publike, së bashku formojnë

sistemin buxhetor të shtetit.

90

Në mungesë të njërës prej këtyre kategorive financiare nuk mund të formohet

buxheti. Pa funksionimin e këtyre dy sistemeve financiare njëkohësisht nuk mund

të funksionojë buxheti i shtetit, përkatësisht financat publike.

Në këtë drejtim, për shkak të lidhshmërisë së tyre, të rolit dhe të rëndësisë që kanë,

por edhe të funksionit që kryejnë, për shkak të mosperceptimit të saktë sa duhet të

këtyre problemeve, kategorive financiare shumë ekonomistë, analistë e financierë

nuk i japin prioritetet apo përparësi gjatë shqyrtimit të kësaj fushe.

Mendojmë se për shkencën ekonomike dhe të financave, për qeveritë e niveleve të

ndryshme, si të atyre qendrore ashtu edhe lokale, të ministrive e të drejtorive të

cilat merren me formimin, menaxhimin dhe zhvillimin e financave publike, është e

arsyeshme dhe e nevojshme që së pari të shqyrtojnë, analizojnë, tì planifikojnë

dhe tì aprovojnë shpenzimet e më pastaj të ardhurat publike.

Kjo mënyrë e shqyrtimit dhe e aplikimit të kësaj politike më mirë do t’u shërbejë

institucioneve, sidomos me rastin e aprovimit, të analizave dhe plotësimin e

nevojave buxhetore.

Për të arsyetuar idenë se së pari duhet të shqyrtohen, të planifikohen dhe të

analizohen shpenzimet publike e më pastaj të ardhurat japim arsyetimet shkencore

dhe potencojmë këto argumente:

1) Shpenzimet publike, marrë në përgjithësi, kanë rolin dhe funksionin e tyre në

plotësimin e nevojave dhe të kërkesave shtetërore, të cilat janë të domosdoshme

për të funksionuar shteti dhe segmentet e tij.

Në kuadër të shpenzimeve publike shqyrtohen gjithashtu funksionet dhe mënyra se

si shfrytëzohen mjetet dhe ndikimi i tyre në proceset ekonomike në përgjithësi. Në

këtë drejtim, duhet pasur parasysh politikat të cilat aplikohen, mënyrat si dhe ku

duhet të shpenzohen, menaxhimin, potencialin dhe vëllimin, planifikimin dhe

realizimin e tyre. Përveç kësaj, shpenzimet publike gjatë planifikimit dhe

procesimit të realizimit të tyre më shumë kanë karakter limitues se sa që kanë të

ardhurat, prandaj janë të varura nga shpenzuesit e caktuar buxhetorë.

2) Të ardhurat publike përcaktohen dhe planifikohen nga instrumentet e ndryshme

fiskale, por janë të varura nga politika tatimore dhe nga niveli i të ardhurave të

realizuara të personave fizikë dhe juridikë.

91

Kjo politikë është e mbështetur dhe bazuar në sistemin e llojeve të të ardhurave që

aplikon shteti, në të cilën përfshihen instrumente të ndryshme ndër llojet e

tatimeve, taksave, kontributeve e instrumente të tjera jofiskale. Përveç kësaj, të

ardhurat publike formohen mbështetur në ligjet dhe politikat e ngarkesave fiskale

që aplikohen bazuar në bazën dhe normat dhe tatimore.

Prandaj, bazuar në këto argumente dhe shumë të tjerë kuptojmë se më parë duhet

trajtuar, shqyrtuar, planifikuar dhe procesuar shpenzimet e më pas të ardhurat, por

gjithnjë duhet pasur parasysh se këto dy kategori financiare janë të lidhura ngushtë

njëra me tjetrën dhe se ato së bashku formojnë buxhetin e shtetit.

3.4 Struktura e shpenzimeve publike

Zgjerimi dhe rritja e shpenzimeve publike kushtëzohen nga nevojat shtetërore për

tì plotësuar, nga vëllimi i mjeteve financiare që duhet grumbulluar përmes

instrumenteve fiskale, rritës dhe të zhvillimit të parametrave ekonomikë, shtrirjes

së funksioneve dhe të rolit që kryejnë shpenzimet publike.

Shpenzimet publike pozicionohen sipas politikave që aplikohen, kryejnë aktivitetet

sipas mënyrës dhe metodave për të cilat angazhohet qeveria si për rritjen e tyre

ashtu edhe për realizimin e kërkesave të shumta të shpenzuesve buxhetorë.

Në këtë rrafsh kemi parasysh funksionimin e organeve e institucioneve të shtetit, të

cilat financohen nga buxheti, qëllimi i të cilave është plotësimi i nevojave të

ndryshme të cilat janë të rregulluara me ligjin buxhetor.

Me qëllim që të krijohet një pasqyrë sa më reale dhe e saktë e shpenzimeve publike

dhe të njihet ndikimin i faktorëve të cilët mundësojnë rritjen, zhvillimin dhe

funksionin e tyre është e nevojshme dhe e arsyeshme të planifikohet dhe analizohet

struktura e shpenzimeve publike, e cila duhet të shprehet me përqindje, me qëllim

të politikës së menaxhimit dhe të specifikimit të tyre.

Struktura e shpenzimeve publike përcaktohet me përqindje apo pjesëmarrje, në të

cilën përmes saj përcaktohet politika e tyre, në rend të parë se cilat nevoja

plotësohen, si për shembull sa është përqindja apo pjesëmarrja e shpenzimeve

sipas funksionit ekonomik ku specifikohen shpenzimet korrente dhe ato kapitale.

92

Pastaj, struktura e shpenzimeve në aspektin funksional sa është pjesëmarrja e

shpenzimeve të sektorëve të caktuar, në të cilën edhe orientohet politika tyre në

plotësimin e nevojave për sektorët e caktuar, si për shembull për arsimin,

shëndetësinë, çështjet sociale, mbrojtjen e vendit e sektorët e tjerë.

Struktura e shpenzimeve publike ndryshon shumë nga një vend në vendin tjetër,

nga një njësi territoriale në tjetrën, nga një nivel në nivelin tjetër në shumë aspekte.

Realizimet dhe ndikimet e këtij ndryshimi në përcaktimin e strukturës së

shpenzimeve publike janë të ndikuar nga faktorë të ndryshëm, si ekonomikë e

politikë, të pozitës dhe të zhvillimit ekonomik, kërkesave e nevojave e të politikës

financiare të cilin e zbaton vendi.

Struktura e shpenzimeve publike ndryshon edhe në njësitë e ndryshme territoriale,

të njësive më të ulëta e më të larta të një shteti dhe në shtetin tjetër. Nga kjo do të

thotë se në vende të ndryshme, pa marrë parasysh funksionimin, organizimin dhe

nivelin e zhvillimit ekonomik të tyre, hasim dallime të theksuara edhe në

strukturën e shpenzimeve publike.

Derisa vëllimi apo sasia e shpenzimeve publike varet kryesisht nga niveli dhe

shkalla e zhvillimit ekonomik të vendit, politika financiare që aplikohet dhe

objektivat e qeverisë që duhet t’i realizojë, struktura e shpenzimeve publike varet

nga sistemi i organizimit dhe i funksioneve të shtetit, ndërsa politika dedikuese e

shpenzimeve bazohet në financimin e sektorëve të caktuar që është e varur dhe e

lidhur ngushtë nga mënyra e funksionimit të mekanizmave të shtetit.

Marrë në përgjithësi, strukturën e shpenzimeve publike në vende të ndryshme si në

shtetet e zhvilluara ekonomikisht, te ato jo mjaft të zhvilluara, ashtu edhe në

Republikën e Kosovë hasim strukturë të ndryshme të shpenzimeve publike për

arsye të politikave që caktojnë qeveritë e atyre vendeve në dhënien e përparësive

për financimin e sektorëve të caktuar.

Për shembull, disa shtete një pjesë të madhe të mjeteve me pjesëmarrje të lartë të

buxhetit të tyre ia kushtojnë financimit të ushtrisë, ndërsa sektorin e shëndetësisë

apo të arsimit marrin pjesë më pak, ndërsa ka vende që këtyre dy sektorëve u

ndajnë mjete më shumë, ndërsa për mbrojtjen kombëtare më pak.

93

Struktura e shpenzimeve publike në mes shteteve të ndryshme nuk dallon shumë

për nga funksioni dhe klasifikimi i tyre. Por, ndryshojnë për nga roli, funksioni dhe

qëllimet e tyre të cilat shërbejnë për plotësimin e nevojave të ndryshme.

3.5 Klasifikimi i shpenzimeve publike

Në shtetet bashkëkohore, por edhe në Republikën e Kosovës, kemi ngjashmëri në

përcaktimet e sistemit dhe të strukturës së shpenzimeve publike. Në përgjithësi, në

sistemin buxhetor dhe politikën e shpenzimeve funksionojnë këto lloj shpenzimesh

publike të klasifikuara në këtë mënyrë:

1. Klasifikimi ekonomik apo i kategorive ekonomike;

2. Klasifikimi funksional apo sipas sektorëve dhe

3. Klasifikimi sipas programeve.

Klasifikimi i shpenzimeve përfaqëson klasifikimin e njësive të qeverisjes së

përgjithshme, në nivel të qeverisjes qendrore deri në nivel të njësive të niveleve më

të ulëta shpenzuese ose të agjencive buxhetore. Në këtë klasifikim janë të përfshira

të gjitha ministritë, të cilat funksionojnë në vend.

Sistemi dhe struktura e shpenzimeve publike është e zhvilluar dhe e varur nga

funksionimi i politikës dhe i sistemit buxhetor të shtetit.

Shpenzimet sipas klasifikimit ekonomik, funksional dhe të programeve janë

kategori e rëndësishme në sistemit buxhetor, që mundëson më lehtë dhe më mirë

funksionimin e financave publike të nëpër botë.

Klasifikimi ekonomik, funksional dhe i programeve është element i rëndësishëm

në funksionimin, menaxhimin dhe kontrollin më të mirë të sistemit fiskal me

qëllim që tì mundësojë Thesarit dhe menaxherëve të sektorit publik që të marrin

informata të bollshme e të duhura për përdorimin e fondeve të qeverisë dhe

përgatitjen e raporteve të shpenzimeve.

Një klasifikimi i tillë i shpenzimeve publike mbështetet në standardet

ndërkombëtare, në të cilën vendet e ndryshme mund të bëjnë krahasimin mbi

rrjedhat, dinamikën dhe zhvillimin e financave publike në një vend dhe vendet e tj.

94

3.5.1 Shpenzimet publike sipas kategorive ekonomike

Në ekonomitë kombëtare ekzistojnë format e klasifikimit ekonomik, funksional

dhe të programeve të shpenzimeve.68

Kjo funksionon në shumë vende të botës me qëllim që të bëhen krahasime dhe

analiza nga institucionet ndërkombëtare dhe qeveritë e ndryshme me zhvillimin e

politikave që rrjedhin në funksionimin e financave.

Në anën tjetër, me qëllim të menaxhimit më të mirë të shpenzimeve publike

ekzistojnë kodet ekonomike69 në të gjitha kategoritë e shpenzimeve.

Në përgjithësi, në vendet e ndryshme, në përmasa ndërkombëtare, por edhe në

Republikën e Kosovës shpenzimet publike sipas klasifikimit ekonomik ndahen në

këto kategori:

1. Pagat dhe mëditjet;

2. Mallrat dhe shërbimet;

3. Subvencionet dhe transferet dhe

4. Investimet kapitale.

1. Pagat dhe mëditjet - janë kategori ekonomike që përbëhen nga pagesat në para

të gatshme, por jo në mallra. Këto mjete dedikohen për të punësuarit si

kompensim për shërbimet që ata japin, duke përfshirë tatimet dhe fondin e

kontributeve personale. Në këtë kategori janë të përfshira rrogat dhe mëditjet bazë,

pagesa plotësuese e punës jashtë orarit, si dhe shtesat që iu paguhen të të

punësuarve.

2. Mallrat dhe shërbimet - përfshijnë të gjitha mallrat dhe shërbimet e blera në

treg. Mallrat dhe shërbimet janë kategori e shpenzimeve që konsumohen për

mirëmbajtje dhe riparim të pasurive të fiksuara që përbëjnë përdorimin e tyre.

68 Klasifikimi është bërë në bazë të udhëzimeve ndërkombëtare. Statistikat financiare qeveritare të FMN-së mundësojnë krahasimin e politikave të shpenzimeve të vendeve të ndryshme për analiza. 69 Gjatë realizimit të shpenzimeve, organizatat buxhetore plotësojnë urdhrat për zotim të pagesës (UZP-të) i dorëzojnë në Thesar. Bëhet plotësimi i formularëve dhe regjistrimi i të dhënave në sistemin informativ të menaxhimit financiar të Thesarit (FreeBalance), për këtë edhe kërkohet që organizata buxhetore të identifikojë klasifikimin e saktë ekonomik për atë shpenzim.

95

Varësisht nga qëllimi i përdorimit të tyre, mallrat dhe shërbimet e blera nga njësitë

qeveritare janë të konsumuara nga nëpunësit e tyre. Punëtorët janë të obliguar t’i

përdorin mallrat dhe shërbimet për t’u mundësuar atyre tì ushtrojnë aktivitetet në

punën e tyre. Në këtë kategori, po ashtu, përfshijnë pagesat për qiranë e pasurive

për ndërtesa, pajisje transporti, makineri etj.

3. Subvencionet dhe transferet - janë pjesë e kategorisë ekonomike të shpenzimeve

që përfshin të gjitha pagesat e pakompensueshme, dhe jo të kthyeshme të qeverisë

për qëllime jokapitale.

Derisa subvencionet përfshijnë të gjithë transferet e njëanshme, të pakthyeshme në

llogari rrjedhëse për sektorin privat dhe ndërmarrjet publike, ndërsa transferet janë

pagesa të njëanshme, pagesa jo të kthyeshme për qeveritë tjera, institucionet

joprofitabile, familjet dhe individët e ndryshëm.

4. Shpenzimet kapitale - janë transaksione kapitale, përkatësisht pagesat e

njëanshme për qëllim të mundësohet përvetësimin e pasurive kapitale fikse,

stoqeve, tokës ose pasurive të paprekshme.

Përvetësimi i pasurive kapitale fikse përfshin pagesat për blerje në treg ose për

prodhim brenda qeverisë të mallrave të qëndrueshme që do të përdoren për qëllime

joushtarake. Përfshin vetëm shpenzimet për mallra me afat normal prej një viti, si

dhe me vlerë prej më tepër se 1,000,00 €uro kanë më tepër se një vit jetë të

dobishme.

Shpenzimet kapitale të drejtuara kah përvetësimi i pasurive kapitale fikse

përfshijnë pagesat për mallrat dhe shërbimet e inkorporuara në pasuritë kapitale,

fikse ekzistuese me qëllim të përmirësimit të tyre, zgjatjes së afatit të përdorimit,

përmirësimit të performancës, rindërtimit apo rikonstruktimit të tyre.

Blerja e stoqeve përfshin kategorinë e shpenzimeve ku pagesat bëhen për blerjen e

stoqeve strategjike dhe emergjente që janë me rëndësi të veçantë për kombin.

Blerja e tokës dhe pasurive të paprekshme70 përfshin pagesat për blerjen e tokës,

pyjeve, ujërave tokësore dhe depozitave nëntokësore.

70 Kjo kategori përfshin të drejtat për të eksploatuar depozita minerale dhe zona peshkimi, koncesione të tjera dhe qiramarrje tokën, patentat, të drejtat e autorit dhe markat e prodhimit.

96

Transferet kapitale përbëjnë pagesat e njëanshme të qeverisë, të cilat nuk krijojnë

dhe nuk shuajnë një obligim financiar, por ato bëhen me qëllim të mundësojnë që

pranuesi të përvetësojë pasuri kapitale.

Dallimi mes mjeteve financiare, të cilat planifikohen për mallra dhe shërbime, dhe

atyre për investime kapitale është ajo që tregon për periudhën apo afatin e

qëndrueshmërisë së investimeve të cilat bëhen për këto dedikime.

Derisa furnizimet apo blerjet e ndryshme si për shembull investimet për mallra dhe

shërbime kanë afat qëndrueshmërie vetëm për një vit kalendarik, për projektet e

investimeve kapitale (PIP) afati i qëndrueshmërisë është më shumë se një vit.

Në Republikën e Kosovës, në vazhdimësi prej vitit në vit, kemi rritje pozitive të

zhvillimit të ekonomisë, gjithashtu edhe të shtimit të shpenzimeve publike jo

vetëm të përgjithshme, por edhe sipas kategorive. Këto trende të rritës së zhvillimit

ekonomik dhe të shpenzimeve janë shënuar sidomos gjatë viteve 2008-2010.

Si rezultat a kësaj trendit të rritjes së zhvillimit ekonomik është përcjellë me rritje

të vazhdueshme të shpenzimeve e përgjithshme buxhetore dhe sipas funksionit

ekonomik, si në vëllimin e mjeteve buxhetore ashtu edhe në pjesëmarrjen apo

strukturën e tyre ndaj BPV.

Shpenzimet buxhetore sipas kategorive ekonomike (2004-2010) Tabela nr. 16 Në milion euro Përshkrimi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 BPV 2.913 3.003 3.121 3.394 3.852 3.913 4.215 Shpenz. e përgj. 746 698 617 661 942 1,136 1,262 Shpenzim. rrjedh 558 553 484 506 595 720 746 Paga&mëditje 185 195 204 209 227 264 311 Mallra&shërbime 188 143 125 145 158 198 182 Subven&transfero 185 216 155 153 210 258 253 Shpenz.kapitale 187 145 133 155 347 400 455 Burimi: Departamenti i Makroekonomisë, MF. Të dhënat janë të përpunuara. Në tabelën nr. 16 shihet dinamika e zhvillimit të realizimit të shpenzimeve të

përgjithshme publike sipas kategorive ekonomike. Kjo vërehet sidomos nga viti

2004 kur buxheti i shtetit filloi të financohej plotësisht nga burimet e mjeteve

vetanake. Rritje më të hovshme ekonomike dhe të shpenzimeve të përgjithshme

buxhetore kemi në vitin 2008 e tutje.

97

Derisa në vitin 2004 shpenzimet e përgjithshme buxhetore janë realizuar në

shumën prej 746 milionë €, në vitin 2010 janë rritur në 1.262 milionë € ose 69 %.

Në periudhën nga viti 2004 deri në vitin 2007 nuk pati ndonjë ndryshim të madh të

realizimit të shpenzimeve publike për nga vëllimi i tyre, kishin përafërsisht

dinamikë të njëjtë.

Në vitin 2008, në krahasim me vitin 2007, kemi rritje prej 42.5 %, ndërsa në vitin

2010 në krahasim me vitin 2007 është realizuar rritje prej 91 % gati të dyfishuar.

Kategoria për pagat dhe mëditjet në vitin 2004 arrin shumën në vlerë prej 185

milionë €, ndërsa në vitin 2007 më se 209 milionë € ose për 13 % më shumë. Në

vitin 2008 në krahasim me vitin 2007 pati një rritje prej 8.7 %, ndërsa në vitin

2010 prej 48.8 %.

Kategoria e shpenzimeve për mallrat dhe shërbimet në vitin 2004 arrin shumën në

vlerë prej 188 milionë €, ndërsa në vitin 2007 në shumën prej 145 milionë €,

kështu që kemi rënie prej 29.56 %. Në vitin 2008, në krahasim me vitin 2007,

kishte rritje prej 8.9 % dhe në vitin 2010 në krahasim me vitin 2004, po ashtu,

është realizuar një rritje prej 9.7 %.

Në emër të subvencioneve në periudhën 2004–2007 vazhdimisht pati rënie, ndërsa

nga viti 2008 deri në vitin 2010 u shënua rritje e kësaj kategorie. Kështu, në vitin

2010, në krahasim me vitin 2004, shpenzimet buxhetore për këtë kategori janë

shtuar prej 36.76 %, në krahasim me vitin 2007 është arritur shtim prej 65.36 %.

Kategoria e shpenzimeve kapitale në vitin 2004 ishin më të mëdha sesa në vitin

2007 për 17.1%. Shtimi më i dukshëm i mjeteve filloi nga viti 2008, kur edhe

ndryshoi struktura dhe politika e shpenzimeve të përgjithshme publike. Kështu, në

vitin 2010 në krahasim me vitin 2004 kishte rritje prej 143.3 %, në vitin 2007

rënie. Në vitin 2010, krahasuar me vitin 2007, kishte një rritje prej 187.1 %.

Me këtë kuptohet se efektet në këtë rritje të shpenzimeve publike për investime

kapitale ishte si rezultat i ndryshimeve të politikës që është aplikuar dhe janë

orientuar shpenzimet në këtë kategori strategjike, gjë që ka ndikuar në zhvillimin

ekonomik të vendit.

98

Politikën e realizimit dhe zhvillimin e shpenzimeve publike e përcaktojmë kur

bëjmë krahasimin e kategorive të shpenzimeve në krahasim me pjesëmarrjen e tyre

ndaj bruto produktit vendor.

Pjesëmarrja e shpenzimeve të qeverisë së përgjithshme ndaj BPV ( 2004-2010) Tabela nr. 17 Në përqindje Përshkrimi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Në % të BPV 2.913 3.003 3.121 3.394 3.852 3.913 4.215 Shpenzimet e përgjiths 25.6 23.3 19.8 19,5 24.5 29,0 29.9 Shpenzime rrjedhëse 19.2 18.4 15.5 14.9 15.5 18.4 18.2 Pagat dhe mëditjet 6.6 6.5 6.5 6.2 5.9 6.8 7.8 Mallrat & shërbimet 6.5 4.8 4,0 4.3 4.1 5.0 4.3 Subv. dhe transferet 6.4 7.2 4.9 4.5 5.4 6.6 6.0 Shpenzimet kapitale 6.4 4.8 4.3 4.6 9.0 10.2 10.8

Burimi: Departamenti i Makroekonomisë, MF. Të dhënat janë të përpunuara. BPV është vlerësuar me çmime aktuale Në tabelën nr. 17 shihen mirë trendet e rritjes së shpenzimeve të përgjithshme

buxhetore si pjesëmarrje ndaj BPV-së. Kjo pjesëmarrje në vitin 2004 ishte me 25.6

%, në vitin 2007 me 19.5 %, pastaj në vitin 2008, po ashtu, kemi rritje që merr

pjesë me 24.5 %, gjatë vitit 2010 pjesëmarrja është ngritur në 29.9 %.

Kategoria e pagave dhe mëditjeve ndaj BPV-së në vitin 2004 ishte 6.35 %, në

vitin 2007 ishte 6.2 %, në vitin 2008 kemi 7.8 % dhe në vitin 2010 me 7.8 %. Ky

shtim i pjesëmarrjes është si rezultat i rritjes së pagave për kategoritë e caktuara të

shërbyesve civilë, si dhe bartjes së kompetencave nga institucionet ndërkombëtare

në institucionet vendore, shtimit të ministrive e të dikastereve të ndryshëm, gjë që

ka rezultuar me shtim të numrit të të punësuarve në sektorin publik.Kategoria e

mallrave dhe shërbimeve si pjesëmarrje në BPV gjatë kësaj periudhe prej vit në vit

ka qëndruar në nivel përafërsisht të njëjtë me tendencë të rënies. Qeveria, me

politikën që aplikoi në këtë kategori, ishte e përkushtuar në uljen e kësaj kategorie

në njërën anë, si dhe rritjen e efikasitetit të shfrytëzimit të mjeteve në anën tjetër.

Në kategorinë e subvencioneve dhe të transfereve kemi dinamikë gati të njëjtë të

pjesëmarrjes ndaj BPV-së, por, njëherësh, kemi rritje kësaj kategorie në krahasim

me rritjen e buxhetit në përgjithësi. Në vitin 2004 pjesëmarrja e kësaj kategorie në

BPV është 6.4 % dhe në vitin 2010 kemi prej 6.0 %.

99

Siç shihet nga të dhënat në tabelë, kategoria që shënoi më së shumti rritje të

shpenzimeve publike është kategoria e shpenzimeve kapitale.

Në vitin 2004 pjesëmarrja e shpenzimeve për investime kapitale ndaj BPV-së ishte

me 6.4 %, ndërsa në vitin 2010 kjo shifër është rritur në 10.8 %. Një rritje më e

madhe është reflektuar sidomos në buxhetin e vitit 2008, ku pjesëmarrja ishte me 9

%, në vitin 2009 ishte me 10.2 % dhe në buxhetin e vitit 2010 pjesëmarrja ishte me

10.8 %. Kjo rritje e investimeve kapitale në tre vjet, 2008, 2009 dhe 2010, është si

rezultat i implementimit nga ana e qeverisë të një politike më të hapur fiskale, duke

i fokusuar mjetet buxhetore kryesisht në rritjen e investimeve kapitale.

3.5.2 Shpenzimet publike sipas klasifikimit funksional

Në vende të ndryshme shpenzimet publike, sipas klasifikimit funksional, përfshijnë

klasifikim më të detajuar në sistemin dhe politikën e zhvillimit të financave

publike dhe të përcaktimit të politikës buxhetore.

Përmes shpenzimeve publike, të ndara sipas klasifikimit funksional, identifikohen

shpenzimet sipas sektorëve.

Në përgjithësi, në ekonomitë kombëtare funksionojnë këto lloje të ndarjeve të

shpenzimeve sipas klasifikimit funksional apo sipas sektorëve ekonomikë:

1. Shërbimet e përgjithshme publike;

2. Shpenzimet ushtarake;

3. Rendi dhe siguria publike;

4. Shpenzimet për çështjet ekonomike;

5. Shpenzimet për mbrojtjen e mjedisit;

6. Shpenzimet për strehim dhe komunitete;

7. Shpenzimet për shëndetësi;

8. Rekreacioni, kultura dhe religjioni;

9. Shpenzimet e arsimit dhe

10. Shpenzimet për çështje sociale.

100

Në kuadër të klasifikimit funksional kemi këto lloje të shpenzimeve: shpenzimet

për shërbimet e përgjithshme publike, shpenzimet e mbrojtjes, shpenzimet për

rendin dhe sigurinë publike, shpenzimet për çështjet ekonomike, shpenzimet për

mbrojtjen e mjedisit, shpenzimet për strehim dhe komunitete, shpenzimet për

shëndetësi, shpenzimet për rekreacion, kulturën dhe religjionin, shpenzimet e

arsimit dhe shpenzimet për çështje sociale,

Dinamika e realizimit të shpenzimeve publike sipas klasifikimit funksional

(periudha 2004-2010) Tabela nr. 18 Shuma e mjeteve buxhetore në € Vitet 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Shërbimet e përgjith 62,070 132,110 150,550 124,105 183,617 238,470 264,495 Mbrojtja 17,830 15,160 17,065 17,667 18,408 21,163 26,457 Rendi&siguri publ. 76,210 82,800 49,856 74,845 79,547 90,552 101,691

Çështjet ekonomike 158,370 152,590 105,612 122,978 275,287 292,126 330,061 Mbrojtja e mjedisit 1,360 1,000 596 1,672 2,129 2,480 3,094 Banimi &komunitet 20,290 13,520 9,855 14,709 17,402 28,515 29,975 Shëndetësia 64,640 69,830 67,698 68,336 80,582 99,589 106,761 Rekreac,kult& relig 9,250 5,98 0 7,352 8,438 12,438 14,657 15,944 Arsimi 30,840 104,190 104,205 110,205 130,179 145,485 162,126 Mbrojtja sociale 103,550 119,170 122,677 118,253 142,224 159,628 160,987 Totali pagesat 544,410 696,120 635,452 661,208 941,815 1,092,665 1,201,589

Burimi: Raportet vjetore financiare, Buxheti i Konsoliduar i Kosovës për vitin 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009 dhe 2010. Nga tabela nr. 18 shihet se shpenzimet buxhetore në vitin 2004 ishin në shumë prej

544.4 milionë €, ndërsa në vitin 2005 kjo shumë është rritur në vlerë prej 696.1

milionë ose për 28.8 %. Në vitin 2006 kemi zvogëlim të shpenzimeve publike,

është shënuar rënie në shumën prej 653.1 € ose për 5.53 % më pak në krahasim me

vitin 2005. Në vitin buxhetor 2008 shpenzimet buxhetore i kemi të realizuara në

shumë prej 941.8 milionë €, ndërsa në vitin 2007 në shumën prej 661.2 milionë €

ose për 30 % më shumë, krahasuar me një vit më parë. Në vitin 2009, në krahasim

me vitin 2008, po ashtu, kemi rritje prej 13.80 %, në vitin 2010, krahasuar me vitin

2009, kemi rritje të shpenzimeve në shumën prej 109 milionë € ose për 9 %. Këta

parametra të shpenzimeve buxhetore tregojnë se prej vitit në vit kemi dinamikë të

rritjes së shpenzimeve të realizuara me përjashtim të vitit buxhetor 2006, kur kemi

zvogëlim të tyre.

101

Përveç faktorëve të tjerë, ndikim në zvogëlimin e e shpenzimeve publike në vitin

2006 kanë pasur edhe politika e planifikimit të buxhetit, mosefikasiteti në

mbledhjen e të ardhurave, menaxhimi jo i mirë dhe suficiti i madh që është

shkaktuar në këtë vit buxhetor. Pjesëmarrja e klasifikimit funksional të shpenzimeve ndaj buxhetit të shtetit

Tabela nr. 19 GDP në `000 € Buxheti i Kosovës 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Në % të BPV 2.913 3.003 3.121 3.394 3.852 3.913 4.215 Shërbimet e përgjith 11.40 18.97 23.70 18.77 19.50 2.15 22.00 Mbrojtja 3.30 2.20 2.67 2.67 1.95 1.94 2.20 Rendi&siguria publik 14.00 11.90 7.84 11.32 8.45 8.29 8.46 Çështjet ekonomike 29.10 21.92 16.62 18.60 29.23 26.74 27.47 Mbrojtja e mjedisit 0.30 0.10 0.10 0.25 0.23 0.23 0.26 Banimi& komunitetet 3.70 1.90 1.55 2.22 1.85 2.61 2.50 Shëndetësia 11.90 10.00 10.65 10.34 8.56 9.11 8.88 Rekr, kultur&religjioni 1.70 0.86 1.16 1.28 1.32 1.34 1.33 Arsimi 5.70 14.97 16.40 16.67 13.82 13.31 13.50 Mbrojtja sociale 19.10 17.10 19.30 17.88 15.11 14.61 13.40 Totali pagesat 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Burimi: Raportet vjetore financiare, Buxheti i Konsoliduar i Kosovës për vitin 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009 dhe 2010. 3.5.2.1 Shpenzimet e përgjithshme Shpenzimet e përgjithshme publike në sistemin financiar kryesisht u dedikohen

organeve legjislative dhe atyre ekzekutive, ministrive e institucioneve të ndryshme

shtetërore e shoqërore. Në sektorin e shërbimeve publike hyjnë: Kuvendi i

Kosovës, Presidenca, ekzekutivi në përgjithësi, Ministria e Ekonomisë dhe e

Financave, Ministria e Shërbimeve Publike, Ministria e Pushtetit Lokal, Doganat,

Auditori Gjeneral, Drejtoria e Çështjeve Administrative, Komisioni i Pavarur i

Medieve, Komisioni Qendror i Zgjedhjeve, Ombduspersoni etj.

Në këtë kategori, po ashtu, hyjnë edhe shërbimet e përgjithshme të kërkim-

zhvillimit, çështjet financiare dhe fiskale, çështjet e jashtme, transaksionet e

borxhit publik, transferet e karakterit të përgjithshëm midis niveleve të ndryshme

të qeverisjes etj.

102

Sa i përket dinamikës së ndryshimeve dhe rritjes së shpenzimeve të përgjithshme,

shpenzimet publike të administratës shtetërore janë zhvilluar krahas kompetencave

të tyre. Marrja e kompetencave nga administrata e UNMIK-ut dhe shtimi i

dikastereve qeveritare - ministrive të reja ka bërë që shpenzimet publike në këtë

sektor të shtohen edhe më shumë sesa që ishin para vitit 2007. Kështu, në vitin

2004 shpenzimet e përgjithshme publike në buxhetin e përgjithshëm merrnin pjesë

me 11.40 %, në vitin 2007 me 18.77 %, ndërsa në vitin buxhetor 2010 shpenzimet

në këtë sektor merrnin pjesë me 22.00 %.

3.5.2.2 Shpenzimet ushtarake

Shpenzimet ushtarake plotësojnë nevojat e forcave të armatosura të shtetit. Në

kuadër të sektorit të mbrojtjes hyjnë mbrojtja ushtarake, mbrojtja civile, ndihmat e

huaja ushtarake, kërkim-zhvillimi i mbrojtjes e operacione të tjera.

Shpenzimet ushtarake në shtetet bashkëkohore, pa marrë parasysh a janë shtete të

zhvilluara apo jo mjaft të zhvilluara, a ju takojnë blloqeve të ndryshme politike apo

ushtarake, a janë shtete të mëdha apo të vogla për nga territori dhe numri i

banorëve, shpenzimet ushtarake zënë vend me rëndësi në vëllimin e tyre dhe

përcaktimin e shpenzimeve të gjithëmbarshme publike.

Kemi dallime në shtete lidhur me përcaktimin dhe dedikimin e mjeteve financiare

në emër të shpenzimeve publike për shpenzimet ushtarake. Gjithashtu, në shtetet e

ndryshme kemi dallime në përcaktimin e politikave dhe të sasisë së mjeteve

financiare të kësaj kategorie.

Ndryshime në përcaktimin e shpenzimeve ushtarake nga buxheti i shtetit kemi prej

vitit në vit. Kryesisht, dallimet në këto shtete i vërejmë sidomos në investimet e

ndryshme që i bëjnë shtetet për nevojat ushtarake si në rrethanat normale, në

rrethanat e qetësisë, ashtu edhe për rastet e jashtëzakonshme.

Vëllimi më i madh i shpenzimeve ushtarake, si për investime ashtu edhe për

furnizimet e ndryshme për nevojat e saj, është atëherë kur shtetet përballen me

raste kur ndikojnë dhe reflektojnë rrethanat politike, të cilat reflektojnë në sigurinë

e vendit.

103

Në këtë drejtim, shtimin më të madh të investimeve të mjeteve financiare në emër

shpenzimeve ushtarake e kemi atëherë kur paraqiten rastet dhe rrethanat e

pakënaqësive të ndryshme politike dhe të luftërave të ndryshme.

Shpenzimet ushtarake kanë rol të rëndësishëm, prandaj kemi dallime të mëdha në

pjesëmarrjen e tyre në shpenzimet e përgjithshme të shtetit.

Kështu, në vitin 1981 në RF Gjermane më se 19,2 % e buxhetit të shtetit u

dedikohet shpenzimeve ushtarake nga shpenzimet e gjithëmbarshme, në Holandë

në po këtë vit kemi 9,5 %, në Austri 4,3 %, në Suedi 9,2 %, në Zvicër 22,8 %, në

SHBA 24,7 % nga buxheti i shtetit.

Në vitin 1980 në Francë kemi 17,4 % të pjesëmarrjes së shpenzimeve ushtarake në

shpenzimet e gjithëmbarshme, në Japoni 6,5 %, në Kanada 10,3 % dhe në Britani

të Madhe me 18,8 %.71

Shpenzimet e planifikuara globale për mbrojtje, sipas rajoneve, në vitin 2011 kanë

dallime të mëdha. Dallime për financimin e mbrojtjes kombëtare ekzistojnë prej

shtetit në shtetin tjetër. Shpenzimet e vendeve aziatike për mbrojtje për vitin 2011

pritet t’i tejkalojnë vendet e Evropës, derisa problemet ekonomike po i detyrojnë

shtetet e Bashkimit Evropian që tì reduktojnë buxhetet për nevojat ushtarake.

Ndërsa, Kina planifikon që për vitin 2012 t’i rrisë shpenzimet për 11 %, për të

arritur mbi 100 miliardë dollarë.

Sipas të dhënave të publikuara, Amerika Veriore, në vitin 2011, për mbrojtje ka

planifikuar të shpenzojë 47.0 % të buxhetit vjetor ose 739.3 miliardë dollarë,

ndërsa Evropa për mbrojtje ka planifikuar të shpenzojë mesatarisht 18.3 % të

buxhetit, nga të cilat Gjermania më se 44.2 miliardë dollarë, Britania e Madhe

62.7 miliardë dollarë, Franca më shumë se 58.8 miliardë dollarë72.

Derisa Azia dhe Australia si rajone kanë planifikuar që në vitin 2011, për

mbrojtjen e tyre kombëtare të shpenzojnë 18.5 % të buxhetit, nga të cilat Kina

merr pjesë me 30 % ose 89.8 miliardë dollarë, Japonia me 20 % ose 58.4 miliardë

71 JELÇIÇ, Bozhidar: Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare, cituar nga Informationdienst zur Financpolitik des Auslande, nr.1BMF, Bon, 1982, faqe 11. 72 Burimi: International Institute for Strategic Studies, Zëri, mars 2012.

104

dollarë, India 11 % të buxhetit me 37.3 miliardë dollarë, Koreja Jugore 10 % të

buxhetit, Australia 9 %, dhe vendet e tjera me 20 % të buxhetit, Lindja e Mesme

dhe Afrika Veriore kanë planifikuar të shpenzojnë 7.9 % të buxhetit, nga të cilat

Arabia Saudite në vlerë prej 46.2 miliardë dollarë, Amerika Latine dhe Karaibet

me 4.1 % të buxhetit të tyre, nga të cilat Brazili 36.6 miliardë dollarë, ndërsa Rusia

do të shpenzojë 3.3 % të buxhetit ose 52.7 miliardë dollarë dhe Rusia dhe Afrika

nën Sahara me 1.0 % të buxhetit të tyre.

Në Republikën e Kosovës, menjëherë pas çlirimit të vendit, me çështjet ushtarake

merreshin Trupat Mbrojtëse të Kosovës.

TMK-ja, si forcë e mbrojtjes e shtetit, ishte organizatë për shërbime civile

emergjente, detyrat e së cilës janë që të ofrojë shërbime përgjegjëse ndaj

katastrofave të ndryshme, të kryejë operacionet e kërkim-shpëtimit, të ofrojë

kapacitete për ndihmë humanitare në rajonet e izoluara, të ndihmojë në deminimin

e zonave të minuara, të kontribuojë në ndërtimin e infrastrukturës për popullatën

në lokacionet e ndryshme dhe operacione të tjera në sferën e saj.

Shpenzimet buxhetore në emër të shpenzimeve ushtarake deri në vitin 2006

kryesisht janë të dedikuara në financimin e Trupave Mbrojtëse të Kosovës.

Vëllimi i mjeteve financiare, të cilat janë dedikuar për financimin e TMK-së në

këtë periudhë, në përgjithësi kanë marrë pjesë shumë pak apo thënë simbolikisht

në krahasim pjesëmarrjen e shpenzimeve të gjithëmbarshme, karshi nevojave dhe

kërkesave të kohës, si dhe në krahasim me shtetet e tjera, të cilat kësaj kategorie i

kushtojnë rëndësi të madhe si për investime në industrinë ushtarake ashtu edhe për

kërkesat e ndryshme.

Shpenzime të vogla të alokuara për financimin e TMK- së deri tani janë arsyetuar

nga ndërkombëtarët, të cilët e konsiderohen dhe e trajtonin TMK-në si institucion

me obligime e kompetenca të kufizuara.

Përveç tjerash, në TMK ishte angazhuar një numri i kufizuar i personelit, gjë që

dhe mund të arsyetohet në një farë mënyre për shkak të sasisë së vogël të mjeteve

buxhetore, të cilat ndahen nga buxheti i shtetit për këtë sektor.

105

Aktualisht, në sistemin dhe politikën buxhetore, shpenzimet për financimin e

TMK-së bëjnë pjesë në shpenzimet e kategorive të rezervuara për shkak të

kompetencave, të cilat ua kanë dhënë ndërkombëtarët.

Nga buxhetet vjetore, mjetet financiare në emër të shpenzimeve ushtarake për

financimin dhe funksionimin e TMK-së në vitin 2004 marrin pjesë me 3.33 %, në

vitin 2005 me 2.20 %, në vitin 2006 me 2.67 %.73

Kjo pjesëmarrje e shpenzimeve është simbolike në krahasim me nevojat dhe

kërkesat, Duhet investuar më shumë në zhvillimin e sigurisë dhe mbrojtjen e

Kosovës-Trupat Mbrojtëse të Kosovës si trashëgimtare të Ushtrisë Çlirimtare të

Kosovës.

Me ndryshimet e mëdha politike, me shpalljen dhe njohjen e Republikës së

Kosovës shtet të pavarur nga shtetet e ndryshme, TMK-ja është transformuar dhe

riorganizuar në një formacion të ri të emërtuar Forca e Sigurisë e Kosovës. Kjo

forcë me misionin dhe kompetencat të cilat i ka është e përfshirë në sistemin

buxhetor në vitin 2008, ku është e përcaktuar shuma e mjeteve financiare për

financimin e saj.

Në buxhetin e vitit 2008 mjetet buxhetore të realizuara nga buxheti i shtetit për

financimin e Forcës së Sigurisë së Kosovës merr pjesë me vetëm 1.95 %, në vitin

2009 me 1.94 % dhe në vitin 2010 me 2.20% nga buxheti i përgjithshëm74.

Në të ardhmen shumë të afërt pritet që FSK-ja të reformohet, të transformohet, të

organizohet e të funksionojë si ushtri kombëtare, e rregullt dhe e organizuar. Me

rritjen, zhvillimin, strukturimin dhe misionin e saj është e nevojshme që të bëhen

edhe investime të mëdha për këtë sektor të rëndësishëm shtetëror.

Në këtë kategori buxhetore prej viti në vit pritet të bëhen ndryshime edhe në

strukturën e buxhetit me qëllim që shpenzimet ushtarake të shtohen jo vetëm deri

në konsolidimin, por edhe për rritjen dhe zhvillimin e saj.

73 Raportet vjetore financiare të buxhetit të Kosovës për 2004, 2005, 2006 dhe 2007. 74 Raportet vjetore financiare të buxhetit të Kosovës për vitin 2008, 2009 dhe 2010.

106

3.5.2.3 Rendi dhe siguria publike

Në sektorin e sigurisë publike hyjnë kryesisht institucionet që kanë të bëjnë me

sigurinë e vendit si Ministria e Punëve të Brendshme dhe Shërbimi Policor i

Kosovës, që kanë përgjegjësi për menaxhimin e stacioneve policore dhe komandat

rajonale, pastaj Ministria e Drejtësisë që është përgjegjëse për administrimin e

sistemit korrektues, Instituti Gjyqësor i Kosovës që merret me trajnimin e

gjyqtarëve dhe prokurorëve, ndërsa Shkolla Policore është përgjegjëse për

trajnimin e policisë dhe të stafit për siguri publike, si zyrtarët doganorë, zyrtarët

korrektues etj.

Në emër të shpenzimeve publike për kategorinë e rendi dhe sigurisë publike, në

vitin 2004 është shpenzuar me pjesëmarrje prej 14.00 % të buxhetit, në vitin 2007

ky sektor merr pjesë me 11.32 % dhe në vitin 2010 ky sektor ka pjesëmarrje me

8.46 % të shpenzimeve publike nga buxheti i përgjithshëm.

3.5.2.4 Shpenzimet publike për çështje ekonomike

Në sistemin buxhetor, si shtyllë e katërt e klasifikimit funksional të shpenzimeve

publike, hyjnë sektori i ekonomisë dhe i infrastrukturës në të cilën përfshihen

çështjet ekonomike e të infrastrukturës. Po ashtu, në këtë sektor përfshihen një

mori nënsektorësh siç janë: energjia, transporti, minierat, mjedisi, tregtia dhe

bujqësia.

Ekonomia dhe infrastruktura është sektori më i rëndësishëm, i cili financohet nga

buxheti i Kosovës dhe financohet nga buxheti që ndikon në zhvillimin ekonomik

dhe zbutjen e papunësisë.

Sektori i energjisë në Kosovë është i dominuar nga kompania për prodhimin e

energjisë Korporata Energjetike e Kosovës (KEK), si dhe KOST-i, që bën shitjen e

energjisë. Në vitin 2008 në shumën e mjeteve të ndarë për këtë sektor janë 79.4

milionë €, të cilat janë dhënë në formë të huas për KEK-un. Ndërkaq, 4.5 milionë

107

euro janë destinuar për subvencione për blerjen e energjisë elektrike për raste

sociale75.

Përveç kredisë për këtë sektor janë ndarë edhe subvencione nga buxheti, ndërsa

synimi kryesor afatmesëm dhe afatgjatë i qeverisë është që sektori i energjisë të

evoluojë nga kriza financiare e operacionale, të jetë një sektor që i plotëson

kërkesat e Kosovës për energji elektrike dhe të ndikojë në zhvillimin ekonomik të

vendit76.

Transporti – Në buxhetet e viteve të ndryshme, politika e shpenzimeve në këtë

nënsektor është përqendruar në ndërtimin e rrugëve të reja, mirëmbajtjen dhe

meremetimin e rrugëve ekzistuese. Infrastruktura, si nënsektor i ekonomisë,

konsiderohet si prioritet i parë për Ministrinë e Transportit dhe Postë

Telekomunikacionit.

Minierat dhe mineralet – Në territorin e Republikës së Kosovës ekzistojnë pasuri

të llojeve e kategorive të ndryshme të mineraleve metalike e jometalike, të

rezervave të resurseve të plumbit, të argjendit, arit, të zinkut, të nikelit, baseneve

ekzistuese të linjitit etj. Ndarja e mjeteve buxhetore në emër të rindërtimi

ekonomik të sektorit të minierave është me rëndësi të veçantë për perspektivën e

zhvillimit ekonomik, gjë që ndikon në rritjen përmbajtjesore të shkallës së

punësimit.

Bujqësia – Sektori i bujqësisë është shumë i rëndësishëm për të ardhmen e

Kosovës dhe ringjalljen ekonomike. Rëndësia e sektorit të bujqësisë është shumë e

madhe në zhvillimin ekonomik në përgjithësi dhe të agroindustrisë në veçanti,

ndërsa prioritet i qeverisë në zhvillimin e sektorit të bujqësisë për të ardhmen duhet

të jetë sigurimi i fondeve të nevojshme për subvencionimin e këtij sektori, i cili

filloi të funksionojë në vitin 2010. Për çështjet ekonomike, për financimin e

nënsektorëve, në vitin 2004 është shpenzuar më se 29.10 % të buxhetit të

përgjithshëm, në vitin 2005 kemi 21.92 %, në vitin 2006 janë shpenzuar 16.62 %,

75 Libri i buxhetit, buxheti i vitit 2008. 76 Në tekstin e mëposhtëm shqyrtohet problematika mbi efektet, rolin dhe ndikimin e shpenzimeve publike në zhvillimin ekonomik.

108

në vitin 2007 18.60 %, në vitin 2008 29.23 %, në vitin 2009 kemi 26.74 % dhe

në vitin 2010 shpenzohet 27.47 %.77

3.5.2.5 Shpenzimet për mbrojtjen e mjedisit

Në sektorin e mbrojtjes së mjedisit hyjnë mbrojtja e bukurive natyrore, e mjedisit,

administrimi i mbeturinave, menaxhimi i ujërave të zeza, reduktimi i ndotjeve etj.

Shpenzimet për mbrojtjen e mjedisit në vitit 2004 arritën pjesëmarrjen me 0.30 për

qind të buxheti të përgjithshëm, në vitin 2005 kanë rënë në 0.10 % ose për dy të

tretat (2/3) më pak, në vitin 2006, po ashtu me 0.10 %, në vitin 2007 ka rritje 0.25

%, në vitin 2008 me 0.23 %, në vitin 2009 me 0.23 % në vitin 2010 me 0.26 %.78

3.5.2.6 Shpenzimet për strehim dhe komunitete

Në kategorinë e shpenzimeve për strehim dhe komunitete hyjnë shpenzimet për

rregullimin dhe mirëmbajtjen e ujësjellësve, ndriçimin e rrugëve, pastaj për

strehimin dhe akomodimin e komuniteteve e të tjera. Për çështjen e banimit dhe të

komuniteteve në vitit 2004 është shpenzuar më se 3.70 % e buxhetit të

përgjithshëm, në vitin 2005 ky sektor merr pjesë me 1.90 %, në vitin 2006 me 1.55

%. Në vitin 2007 kemi rritje të pjesëmarrje së shpenzimeve me 2.22 %, në vitin

2008 kemi rënie që arriti në 1.85 %, në vitin 2009 me 2.61 % dhe në vitin 2010

me 2.50 % të buxhetit të përgjithshëm.

Shpenzimet për shëndetësi

Shpenzimet për shëndetësi janë shumë të rëndësishme kudo në botë. Disa shtete

ndajnë mjetet të mëdha për këtë sektor e disa më pak, varësisht prej sistemit të 77 Raportet vjetore financiare të Buxhetit të Konsoliduar të Kosovës për vitin 2004, 2005, 2006, 2007,2008, 2009 dhe 2010. 78 Raportet vjetore financiare të Buxheti të Konsoliduar të Kosovës për vitin 2004, 2005, 2006, 2007,2008, 2009 dhe 2010.

109

organizimit e të funksionimit, sepse në këtë sektor në shumë vende merr pjesë

edhe sektori privat. Në këtë sektor të rëndësishëm dhe të ndjeshëm kemi të bëjmë

me shërbimet spitalore, shërbimet për pacientët të cilët kërkojnë shërim brenda dhe

jashtë vendit, sigurimi i medikamenteve, pajisjet spitalore, shërbimet e shëndetit

publik e shpenzime të tjera. Përveç kësaj, në sektorin e shëndetësisë hyjnë edhe

investimet kapitale, të cilat realizohen duke ndërtuar spitale, qendra mjekësore,

pastaj për mirëmbajtjen e tyre e të tjera.

Synimi kryesor i Ministrisë së Shëndetësisë të Republikës së Kosovës është që të

rrisë efikasitetin e shërbimeve publike shëndetësore brenda mbulesës në

dispozicion të rezervave, për t’u përkujdesur dhe përmirësuar shërbimet

shëndetësore për të gjitha shtresat e popullatës, si dhe për investimet në të gjitha

trajtimet, si zhvillimi i resurseve njerëzore në sektorin shëndetësor, zvogëlimi i

sëmundjeve të ndryshme, reformimin e institucioneve dhe përmirësimi i praktikave

të menaxhmentit në sistemin e përkujdesjes shëndetësore etj.

Në shtetet e ndryshme shpenzimet buxhetore për kujdesin dhe mbrojtjen

shëndetësore janë të mëdha. Organizimi dhe financimi i sektorit të shëndetësisë

ndikon në avancimin dhe mbrojtjen shëndetësore të popullatës. Kujdesi për

shëndetin publik në përgjithësi ndikon në rritjen e shpenzimeve për këtë sektor.

Politika e kujdesit dhe e interesimit të shtetit për plotësimin e nevojave në

rregullimin e mirëqenies së popullatës ndikon me të madhe në rritjen e

shpenzimeve buxhetore për këtë dedikim.

Në Kosovë është karakteristike se në sektorin e shëndetësisë vazhdimisht prej viti

në vit kemi një dinamikë të rënies së shpenzimeve publike për këtë sektor.

Për këtë sektor në vitit 2004 është shpenzuar 11.90 % e buxhetit të përgjithshëm,

në vitin 2005 kemi rënie në 10.00 %, në vitin 2006 kemi rritje të lehtë në 10.65 %,

në vitin 2007 pjesëmarrja është me 10.34 %, në vitin 2008 me 8.56 %, në vitin

2009 me 9.11 % dhe në vitin 2010, po ashtu, kemi rënie në 8.88 %.79

79 Raportet vjetore financiare për vitin 2004, 2005, 2006, 2007,2008, 2009, dhe 2010.

110

3.5.2.8 Shpenzimet për kulturë dhe sport

Në këtë sektor hyjnë shërbimet e kulturës, të argëtimit apo rekreacionit dhe të

sportit, shërbimet fetare, shërbimet e publikimit, të transmetimit etj. Kosova ka

trashëgimi të pasur e të shumëllojshme kulturore dhe përqendrim të madh të

monumenteve kulturore, të cilat datojnë që nga kohët parahistorike e deri te më të

rejat. Këtë sektor në Republikën e Kosovës e mbulon Ministria e Kulturës, Rinisë

dhe Sportit, e cila zhvillon dhe avancon fushat e aktiviteteve kulturore e sportive.

Investimet nga buxheti i shteti realizohen në ndërkombëtarizimin e sportit dhe të

kulturës, pastaj në mbrojtjen dhe restaurimin e objekteve kulturore, si dhe në

zhvillimin e aktiviteteve kulturore dhe sportive në të gjitha nivelet. E megjithatë,

duhet të bëhen investime të arsyeshme në financimin e ndërtimit dhe mirëmbajtjes

së objekteve të ndryshme kulturore, muzeve, galerive artistike, teatrove amatore e

profesioniste, të cilat zhvillojnë aktivitete të ndryshme. Në këtë kontekst, është

shumë e arsyeshme dhe e nevojshme të investohet në zhvillimin e aktiviteteve të

ndryshme sportive, duke ndarë mjete për ndërtimin, rregullimin dhe mirëmbajtjen

e objekteve sportive për skuadrat e sporteve të ndryshme, të cilat mund të

shërbejnë edhe për zhvillimin e aktiviteteve të tjera rekreative të qytetarëve.

Për çështjen e rekreacionit, të kulturës dhe të religjionit në vitit 2004 është

shpenzuar më se 1.70 për qind e buxhetit të përgjithshëm, në vitin 2005 kemi një

rënie me 0.86 %, në vitin 2006 rritje me 1.16 %, në vitin 2007 me 1.28 %, në vitin

2008 me 1.32 %, në vitin 2009 me 1.34 % dhe në vitin 2010 me 1.33 %.80

3.5.2.9. Shpenzimet për arsim

Sektori i arsimit përfshin zhvillimin e arsimit të niveleve të ndryshme, atij

parashkollor, fillor, të mesëm të ultë e të mesëm të lartë, pra të arsimit

80 Raportet vjetore financiare për vitin 2004, 2005, 2006, 2007,2008, 2009 dhe 2010.

111

parauniversitar, atij të përgjithshëm dhe profesional dhe universitar, si dhe

shërbimet shtesë në sferën e arsimit dhe çështjeve akademike.

Investimet kapitale në arsim bëhen me qëllim që të sigurohet hapësirë e nevojshme

shkollore, që do t’i përmbushte nevojat mësimore. Në sektorin e arsimit hyjnë edhe

investimet në programet për hulumtime shkencore e studime të ndryshme.

Shpenzimet buxhetore për arsimin dhe edukimin hyjnë në pozicionin më të

rëndësishëm në strukturën e shpenzimeve publike. Lartësia e shpenzimeve publike

për financimin e arsimit varet nga rritja e numrit të vijuesve në institucionet

arsimore në të gjitha nivelet e shkollimit dhe të numrit të punëtorëve, të cilët janë

të angazhuar në këtë proces.

Shpenzimeve që dedikohen për zhvillimin e arsimit në të gjitha nivelet si shtetet e

zhvilluara, ashtu edhe ato jo mjaft të zhvilluara u kushtojnë rëndësi të madhe. Kjo

politikë e shpenzimeve është rezultat i asaj se arsimi, përkatësisht njerëzit e

shkolluar të profileve të ndryshme, ndikojnë dhe përcaktojnë edhe perspektivat e

tjera të zhvillimit të gjithëmbarshëm e të gjithë sektorëve të tjerë, ekonomik dhe

joekonomik.

Vëllimi më i madh i mjeteve buxhetore dhe struktura më e lartë e shpenzimeve, që

merr pjesë në buxhetin e gjithëmbarshëm të shtetit dedikuar financimit të arsimit

arsyetohet me faktin se numrin i madh i popullatës është i përfshirë dhe i

angazhuar në sistem dhe në këtë proces.

Kur marrim parasysh të gjitha nivelet dhe profesionet e arsimit kuptojmë se një

përqindje e madhe e buxhetit të shtetit duhet ndarë për këtë dedikim.

Sikurse kudo në botë, edhe në Kosovë nga buxheti i shtetit financohen të gjitha

nivelet e arsimit, të cilat kanë status publik, duke filluar nga niveli i ultë, i mesëm,

parauniversitar, universitar, institutet profesionale, Akademinë e Shkencave dhe të

Arteve të Kosovës etj.

Shpenzimet publike për punën shkencore hulumtuese në të gjitha nivelet e arsimit

kanë rol të rëndësishëm për zhvillimin e resurseve humane, profilizimin e tyre, si

dhe angazhimin për t’u marrë me punët shkencore dhe hulumtuese që është shumë

me rëndësi për vendin. Shkollimi, rikualifikimi dhe trajnimi i ekspertëve, pastaj

112

hartimi i programeve për trajnimin e të gjitha shtresave të qytetarëve nxjerrin në

pah nevojshme të ndahen mjete nga buxheti i shtetit.

Investimi për këto qëllime, në forma të ndryshme, ndikon në rritjen e rezultateve,

si dhe në përparimin e sektorit arsimor që merret me shkencë dhe me hulumtime

shkencore.

Në këtë aspekt, duhet tì kushtohet rëndësi sidomos financimit të institucioneve

shkencore dhe hulumtuese. Arsimimi i profesionistëve në disa drejtime dhe profile

të caktuara, nëse ka mbështetje, ndikon në zhvillimin e shoqërisë në përgjithësi

dhe të ekonomisë në veçanti. Prandaj, sektorit të arsimit duhet kushtuar shumë

rëndësi në kuptimin që në këtë sektor të bëhen edhe më shumë investime, me

qëllim të zhvillimit dhe të avancimit të mëtejmë të tij.

Për zhvillimin e arsimit, nga buxheti i përgjithshëm i shtetit të Kosovës në vitit

2004 janë shpenzuar më se 5.70 % e mjeteve, në vitin 2005 kemi një rritje të

dukshme që arrin pjesëmarrjen në 14.97 %, në vitin 2006 dhe 2007, po ashtu, kemi

rritje prej 16.40 %, përkatësisht me 16.67 %, ndërsa në vitin 2008 kemi rënie të

madhe të pjesëmarrjes në financimin e arsimit që arrin në 13.82 %.

Kjo pjesëmarrje e shpenzimeve për arsimin në buxhet është e njëjtë edhe në vitin

2009, konkretisht 13.31 %, dhe në vitin 2010 kemi 13.50 % të buxhetit të

përgjithshëm.

3.5.2.10 Shpenzimet për çështjet sociale

Dikasteri që merret me problemet sociale në Republikën e Kosovës është Ministria

e Punës dhe e Mirëqenies Sociale, e cila i administron programet për ndihma

sociale që mundësojnë lehtësimin e varfërisë, ndër të cilat është sistemi i

pensioneve. Në këtë sistem përfshihen pensionet në dispozicion për të gjithë

banorët mbi 65 vjeç, skema për pensionim të hershëm, për personat e paaftë dhe

invalidët e luftës, si dhe skema për ndihmë sociale në të ardhura si përkrahje për

familjet e varfra. Në sektorin për çështjet sociale, përveç këtyre kategorive, hyjnë

edhe programet që kanë të bëjnë me promovimin e punësimit etj.

113

Shpenzimet buxhetore për çështjet sociale zënë vend shumë të rëndësishëm në

vendet e zhvilluara. Kjo për shkak se shtetet e zhvilluara u kushtojnë rëndësi të

madhe çështjeve sociale, sidomos shtresave të qytetarëve, të cilët janë ose duhet të

hyjnë në grupin e popullatës

në nevojë, me qëllim tì gëzojnë të drejtat e tyre të ndihmave e të sigurimit social.

Shikuar nga vëllimi dhe struktura e tyre, mbi një të katërtat e shpenzimeve publike

të vitit buxhetor shërbejnë për financimin e sigurimit social. Shtetet e zhvilluara

ndajnë dhe caktojnë fonde të veçanta për çështjet sociale, me qëllim të

përmbushjes, përkatësisht të zbutjes dhe të zvogëlimit të këtyre problemeve.

Përveç shpenzimeve për çështje të rregullimit dhe të ndarjes së fondeve për zbutjen

e problemeve sociale, shtetet e zhvilluara rëndësi i kushtojnë edhe problematikës

së fondeve të pensioneve të ndryshme e të problemeve sociale.

Në Kosovë pjesëmarrja e mjeteve financiare në shpenzimet e gjithëmbarshme

vjetore dedikuar çështjeve sociale është shumë e vogël në krahasim me nevojat dhe

kërkesat e popullatës dhe pozitës së tyre sociale në përgjithësi.

Kjo problematikë vjen edhe si rezultat i faktit se një numër i madh i popullatës së

Kosovës jeton në varfëri dhe, prandaj kjo kategori ka nevojë për më shumë mjete

nga buxheti i shtetit.

Papunësia, varfëria, kategoritë e dala nga lufta e shumë kategori të tjera arsyetojnë

faktin se ky sektor ka nevojë të financohet nga buxheti i shtetit. Një gjendje e tillë

e popullatës është si rezultat i pasojave të mëhershme të ekonomisë së vendit, të

pozitës së popullatës nga këto pasoja dhe së fundi edhe i zhvillimit ekonomik të

pamjaftueshëm të vendit.

Një nga faktorët që ka ndikuar në të shumtën e rasteve është shkatërrimi, djegia

dhe plaçkitja e pasurisë së qytetarëve të Kosovës gjatë luftës.

Faktor tjetër, për shkak të të cilit një pjesë e qytetarëve kosovarë janë të varfër,

është edhe zhvillimi i pamjaftueshëm i investimeve, rrënimi i ekonomisë nga

okupatori serb për nëntë vjet rresht, ku nga viti 1990 deri në vitin 1998 në ekonomi

u instaluan masat e dhunshme, të cilat në forma të ndryshme e rrënuan ekonominë.

Pas luftës Kosova trashëgoi strukturë të pavolitshme të ekonomisë. Procesi i

privatizimit të ndërmarrjeve të sektorit shoqëror jo që nuk ndikoi në zbutjen e

114

problemeve sociale të popullatës, por këto probleme janë shtuar edhe më pasi që

shumë punëtorë, të cilët ishin të punësuar në këto ndërmarrje nuk janë kthyer kurrë

më në vendet e tyre të punës.

Nga ajo që u tha më lart kuptohet se një pjesë e madhe e popullsisë së Kosovës

jeton në varfëri. Sipas vlerësimeve të nxjerra nga studimi mbi buxhetin shtëpiak,

37% e popullsisë jeton në varfëri, prej të cilëve 15% në varfëri të skajshme.81

Kjo mund t’i atribuohet më së shumti shkallës së lartë të papunësisë dhe mesatares

së ultë të GDP-së për kokë banori. Papunësia është e shprehur te të gjitha

grupmoshat e popullatës së aftë për punë. Ndikimet e shumë faktorëve kanë

rezultuar me numër të madh të shtetasve të Republikës së Kosovës të papunësuar,

duke i bërë kështu pjesë të kategorisë së popullatës që ka nevojë për asistencë

sociale. Nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovës për këtë kategori dhe programet që i

takojnë ndahen mjete të vogla, si për nga vëllimi ashtu edhe për nga struktura, në

krahasim me kërkesat dhe nevojat. Për çështjet sociale nga buxheti i përgjithshëm i

shtetit në vitit 2004 janë shpenzuar më se 19.10 % të mjeteve, në vitin 2005 kemi

një rënie në 17.10 %, ndërsa në vitin 2006 ka rritje në 19.30 %, pastaj në vitet

vijuese vazhdimisht kemi rënie: më 2007 me 17.88 %, më 2008 kemi 15.11 %, në

vitin 2009 me 14.61 %, ashtu siç kemi edhe në vitin 2010 ku kjo kategori merr

pjesë me 13.40 % të buxhetit të përgjithshëm.

3.6 Shpenzimet publike ndaj të të ardhurave kombëtare

Shpenzimet buxhetore në përgjithësi përfaqësojnë të gjitha investimet dhe

shpenzimet e kryera nga ana e institucioneve publike, të cilat, duke i përdorur

mjetet e siguruara nga të ardhurat buxhetore, realizojnë objektivat e tyre. Në

ekonomitë kombëtare një nga indikatorët kryesorë që përcakton nivelin dhe

shkallën e zhvillimit ekonomik është lartësia e shpenzimeve publike ndaj GDP-së.

Në këtë drejtim, përveç kësaj, pjesëmarrja e shpenzimeve publike ndaj të të

ardhurave kombëtare është indikator që të përcaktohet vëllimi dhe struktura e

81 Vlerësimi i Bankës Botërore, viti 2005.

115

mjeteve, njëherësh mundëson edhe përcaktimin e politikave në formimin e të

ardhurave buxhetore përmes instrumenteve fiskale e jofiskale, në përcaktimin dhe

orientimin e shpenzimeve publike për nevojat e ndryshme publike.

Shikuar nga aspekti i zhvillimit ekonomik dhe financave publike në Republikën e

Kosovës prej vitit në vit kemi një trend të rritjes e të zhvillimit si të të ardhurave,

ashtu edhe të shpenzimeve publike në raport me bruto produktin vendor.

Në Republikën e Kosovës, bazuar në kushtet, rrethanat dhe rrjedhat në të cilat janë

zhvilluar trendet ekonomike dhe financat publike, shihet se në dekadën e parë pas

çlirimit prej vitit në vit vërejmë dinamikë të rritjes së shpenzimeve publike.

Struktura e shpenzimeve buxhetore ndaj PBV-së Tabela nr. 20 GDP në `000 € Kategoritë 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Në % të BPV 100 100 100 100 100 100 100 Shërbim. Përgjithwth. 2.13 4.40 4.82 3.66 4.48 6.10 6.28 Mbrojtja 0.60 0.50 0.55 0.52 0.48 0.54 0.63 Rendi & siguria publi. 2.60 1.75 1.60 2.20 2.06 3.32 2.42 Çështjet ekonomike 5.45 5.72 3.38 3.60 7.15 7.46 7.83 Mbrojtja e mjedisit 0.05 0.03 0.02 0.05 0.05 0.06 0.07 Banimi &komunitetet 0.70 0.45 0.32 0.43 0.45 0.73 0.70 Shëndetësia 2.22 2.32 2.17 2.01 2.09 2.55 2.53 Rekr.kultura & religjio 0.32 0.14 0.24 0.48 0.32 0.38 0.38 Arsimi 1.57 3.46 3.34 3.25 3.38 3.72 3.85 Mbrojtja sociale 3.56 3.98 3.92 3.48 3.70 4.08 3.82 Realizimi ndaj BPV 18.87 23.28 20.36 19.48 24.45 27.78 28.52

Burimi: Raportet vjetore financiare të buxheteve. - Të dhënat janë të përpunuara Nga tabela nr. 20 shihet se te disa sektorë ekonomikë kemi një dinamikë,

përkatësisht një rritje të shpenzimeve publike me ç’rast kemi edhe shtim të

pjesëmarrjes së tyre në raport me bruto produktin vendor.

Kështu, në vitin 2004 pjesëmarrja e shpenzimeve për shërbimet e përgjithshme

ndaj PBV-së ishte 2.13 %, në vitin 2005 kemi rritje me 4.40 %, në vitin 2006, po

ashtu, rritje e vogël 4.82 %, në vitin 2007 kjo bie ndjeshëm me 3.66 %. Nga viti

2008 fillon rritja me 4.48, në vitin 2009 me 6.10 % dhe në vitin 2010 me 6.28 %.

Në sektorin e mbrojtjes kombëtare kemi gati trend të njëjtë në çdo vit, që sillet me

pjesëmarrje të shpenzimeve publike ndaj PBV-së nga 0.62 % në vitin 2004 dhe me

0.63 % në vitin 2010.

116

Në sektorin e ekonomisë kemi rritje prej viti në vit, por edhe pjesëmarrje më të

madhe të shpenzimeve publike ndaj GDP-së, e cila në vitin 2004 sillet nga 4.45 %

dhe në vitin 2010 shohim rritje të hovshme me një pjesëmarrje me 7.83 %.

Në vitin 2004 pjesëmarrja e shpenzimeve për shëndetësinë ndaj GDP-së ishte 2.22

%, arsimi merrte pjesë me 1.57 %, përderisa çështjet sociale me 3.56 %.

Në vitin 2007 sektori i shëndetësisë merrte pjesë me 2.01 për qind, sektori i arsimit

me 3.25 për qind dhe sektori për çështjet sociale me 3.48 %. Në vitin 2010

shpenzimet buxhetore të sektorit të shëndetësisë ndaj GDP-së merrnin pjesë me

2.53 %, sektori i arsimit me 3.85 %, ndërsa sektori për çështje sociale me 3.82 %.

Në shpenzimet e përgjithshme buxhetore ndaj PBV-së Kosova në vitin 2004 merr

pjesë me 18.87 %, në vitin 2005 me 23.28 %, në vitin 2006 me 20.36 % dhe në

vitin 2007 kemi rënie të madhe që e çon pjesëmarrjen me 19.48 %.

Nga viti 2008 fillon rritja e theksuar e pjesëmarrjes së shpenzimeve ndaj PBV-së

që fillon me 24.45 %, në vitin 2009 me 27.78 % dhe në vitin 2010 me 28.52 %.

Në Republikën e Shqipërisë, në vitin 2006 shpenzimet buxhetore ndaj produktit të

brendshëm bruto (PBB) kanë pjesëmarrje me 28.7 %82, ndërsa në vitin 2008 kjo

pjesëmarrje është shtuar në 34.3 % ndaj PBB-së.83

3.7 Efektet e shpenzimeve në zhvillimin ekonomik

Sa u përket efekteve të shpenzimeve në zhvillimin ekonomik në këtë drejtim,

përmes mjeteve dhe politikave financiare të buxhetit, autoritetet qeveritare

aplikojnë politikën e zhvillimit të investimeve, duke bërë financimin e

shpenzimeve korrente të organizatave buxhetore dhe financimin e projekteve.

Mbështetur në specifikat dhe rëndësinë që ka buxheti i shtetit, e që bazohet në

parimet dhe elementet të cilat e përbëjnë, efektet e shpenzimeve publike në

zhvillimin ekonomik reflektohet në dimensione të ndryshme, sikurse që ndikon

zhvillimi ekonomik në rritjen, vëllimin dhe strukturën e buxhetit dhe të 82 Buxheti i Shqipërisë i vitit 2006. 83 Buxheti i Shqipërisë i vitit 2008.

117

shpenzimeve. Derisa buxheti i shtetit si instrument financiar është i përcaktuar për

një vit kalendarik dhe përsëritet prej viti në vit, efektet dhe ndikimet e tij në

proceset ekonomike ndihen në shumë drejtime, në shumë segmente shtetërore e

sociale, janë afatgjate për nga efektet dhe periudhat, por janë të bazuara e të

ndikuara varësisht politikave e shpenzimeve në ekonomi.

Nga aspekti i qëndrueshmërisë dhe i efekteve, mjetet e investuara buxhetore

kryesisht janë të karakterit që i dedikohen zhvillimit të ekonomisë. Bazuar në

specifikat dhe karakteristikat që ka buxheti i shtetit, efektet e shpenzimeve

buxhetore në zhvillimin ekonomik mund të realizohen në dy mënyra:

1. Në mënyrë direkte dhe

2. Në mënyrë indirekte.

- Në mënyrë direkte - në zhvillimin ekonomik, buxheti i shtetit ndikon në këto

forma dhe në këto segmente: në formimin e të të ardhurave, shtimin e punësimit,

orientimin e investimeve në sektorë të caktuar ekonomik, stabilizimin e çmimeve,

stimulimin e veprimtarive të caktuara ekonomike e tjera.

Gjatë shqyrtimit të kësaj problematike, vëmë në pah edhe çështjen e efektit të

buxhetit në zhvillimin ekonomik me rastin aplikimit të reformave fiskale.

Reformat fiskale efektin duke ofruar lehtësime apo lirime tatimore për një kohë të

caktuar për subjektet ekonomike, produktet dhe sektorët e caktuar.

Formimi i të ardhurave - Në përgjithësi, në shtetet e ndryshme më se 25-30 për

qind e të ardhurave kombëtare grumbullohen dhe shpërndahen me anën e buxhetit.

Në disa shtete shkalla e distribuimit të të ardhurave kombëtare është më e lartë e në

disa më e ultë. Politika e ndikimit në formimin e të ardhurave arrihet përmes

formave të ndryshme të ndikimeve financiare dhe ekonomike, si dhe të politikës së

ngarkesave fiskale që aplikohet ndaj personave fizikë e juridikë.

Kur analizojmë zhvillimin e dinamikës së buxhetit të shtetit, nga viti 1999 (buxheti

i parë katërmujor) dhe viti 2000 (viti i parë i plotë buxhetor) deri në vitin 2010,

vërejmë se kemi ndryshime në rritën dhe zhvillimin e tij.

118

Mirëpo, në këtë drejtim nuk kemi ndonjë ndryshim të theksuar as në vëllimin e as

në strukturën e tij, prandaj parametrat makroekonomikë ecën ngadalë, përkundër

potencialeve të mëdha që ka Kosova karshi vëllimit të këtyre buxheteve të

projektuara dhe të realizuara. Ndryshimet më të mëdha në pjesëmarrjen e

shpenzimeve publike ndaj PBB-së kemi nga viti 2008 e tutje.

Në Kosovë, në vitin 2004 vëllimi i përgjithshëm i shpenzimeve publike ndaj të

ardhurave kombëtare merr pjesë me 18.87 %.84

Në vitin 2008, në vëllimin e përgjithshëm të shpenzimeve publike ndaj të

ardhurave kombëtare kemi një lëvizje të konsiderueshme me ç’rast merr pjesë me

24.45 %.85

Ndërsa, në vitin 2010, po ashtu, kemi rritje në krahasim me vitet e kaluara dhe

vëllimi i përgjithshëm i shpenzimeve publike ndaj të ardhurave kombëtare arrin të

marrë pjesë me 28.52%.86

Ndikimi i shpenzimeve në punësim - Lartësia e shpenzimeve buxhetore

determinon shtimin e vendeve të punës. Mirëpo, nuk ndodh gjithherë kështu. Në

këtë aspekt, zbutja e papunësisë nuk arrihet duke u punësuar qytetarët në

institucionet e ndryshme shtetërore e shoqërore.

Në Republikën e Kosovës numri i të të punësuarve, që financohen nga buxheti i

shtetit, është përafërsisht 75.000 vetë, prej tyre mbi 40.000 janë të punësuar në

nivel lokal, ndërsa pjesa tjetër në nivel të qeverisë qendrore.

Në vitin 2003, nga totali prej 139.663 qytetarëve, të cilët paguajnë tatim në paga,

në organizatat buxhetore ishin të angazhuar më se 67.452 vetë, ndërsa në vitin

2004 nga 146.469 të punësuar 72.022 vetë kanë qenë të punësuar në organizatat

buxhetore.87

- Në mënyrë indirekte - buxheti në ekonomi ndikon në mënyra të ndryshme ndër

të cilat: në investimet e ndryshme të cilat i realizon qeveria sidomos ato kapitale, 84 Raporti vjetor financiar i Buxhetiti të Republikës së Kosovë për vitin 2004. 85 Raporti vjetor financiar i Buxhetiti të Republikës së Kosovës për vitin 2008. 86 Raporti vjetor financiar i Buxhetiti të Republikës së Kosovës për vitin 2010. 87 Buxheti i vitit 2005. Libri i buxhetit, faqe 3.

119

investimet në infrastrukturën rrugore, në ndërtimin e objekteve publike, si të atyre

shkollore e shëndetësore, ndërtimin dhe rregullimin e objekteve të ndryshme të

kulturës, sportit, në sistemet e komunikimit, në rregullimin dhe ndërtimin e

burimeve ujore për zhvillimin e sektorit të industrisë e të bujqësisë, si dhe në

realizimin e projekteve të ndryshme me rëndësi.

Në kuadër të aplikimit të politikës ekonomike ekziston lidhshmëri e ngushtë dhe

funksionale në mes të politikës ekonomike dhe politikës fiskale. Ndërsa, buxheti i

shtetit zhvillohet dhe bazohet në shkallën dhe nivelin e zhvillimit ekonomik të

vendit, si dhe politikat financiare të cilat aplikohen.

Shikuar historikisht, buxheti i Republikës së Kosovës është i ri. Ka vetëm

njëmbëdhjetë vjet, sa ka edhe vet shteti.

Sikurse në të gjitha shtetet në botë, edhe në Republikën e Kosovës sektorët e

ndryshëm financohen përmes buxhetit. Mbështetur në politikën e shpenzimeve

publike, të cilat zbatohen, në buxhet janë paraqitur edhe e ashtuquajtura Korniza

Afatmesme e Shpenzimeve (KAMSH), në të cilën bëhet ndarja për financim e

sektorëve me rëndësi.88

Nga Buxheti i Konsoliduar i Republikës së Kosovës në vitin 2006 për sektorin e

ekonomisë dhe të infrastrukturës është planifikuar të shpenzohen 158 milionë € ose

25% e buxhetit të përgjithshëm.

Buxheti i shtetit në zhvillimin e ekonomisë ndikon në atë masë mbështetur në

veprimet, politikat dhe format që ndërmerr qeveria në ekonomi, si dhe masat dhe

politikat të cilat i aplikon në zhvillimin e degëve të saj.

Në mënyrë indirekte në zhvillimin ekonomik të vendit buxheti ndikon nëpërmjet

financimit të projekteve të ndryshme të infrastrukturës, projektet e investimeve

publike (PIP), që kanë të bëjnë me shërbimet publike, të standardit e të tjerë.

Në totalin e mjeteve financiare të Buxhetit të Konsoliduar të Kosovës në vitin 2006

financimi i arsimit dhe i kulturës ka marrë pjesë me 117 milionë € ose me 17 për

qind të buxhetit të përgjithshëm.89

88 Buxheti i vitit 2006, Libri i buxhetit, faqe 15. 89 Buxheti i vitit 2006. Libri i buxhetit 2006, faqe 19.

120

Reflektimet në zhvillimin ekonomik nga investimet paraqiten në të ardhmen. Në

mënyrë indirekte, në zhvillimin ekonomik shpenzimet publike ndikojnë me

realizimin e investimeve kapitale, sidomos investimet strategjike.

Shpenzimet kapitale në sektorët e ndryshëm ekonomik Tabela nr. 21 Në milion euro Viti 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Sektori i energjisë 32.0 38.2 79.2 Infrastruktura rrugore 3.0 24.78 27.0 70.0 111.4 Minierat 7.0 3.0 3.0 38.0 Siguria publike 12.6* 29.0 22.1 27.8 TMK-ja 4.7 5.0 27.8 SHPK-ja 14.5 14.1 16.8 Drejtësia 2.4 1.3 4.8 Arsimi dhe kultura 16.7 21.5 16.8 Shëndeti & mirëqenia 22.8 10.5 12.3 Shërbimet publike 48.3** 16.1 10.0 25.0 Shpenzizimet kapitale 80.0 158.0 170.0 168.2 195.7 359.9 Buxheti 517.7 632.3 736.8 635.7 717.5 1.100.0 Pjesëm. në buxhet 15.45 25% 23 % 26.46 27.28 32.72 Ndrysh në % 29 % 97.5 7.59% - 1.06 16.35 83.9 %

Burimi: Librat e buxhetit,viti 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007 dhe 2008. Shpenzimet kapitale prej vitit 2003, në krahasim me vitin 2002, janë shtuar për 29

%. Në vitin 2004 shpenzimet kapitale marrin pjesë me 25 % të buxhetit në

krahasim me vitin 2003, me një ndryshim prej 97.5 %. Në vitin 2005 ishte 23 %,

rritja në krahasim me vitin 2004 është 7.6 %. Në vitin 2006 (26.46%), në krahasim

me buxhetin e vitit 2005, ka rënie të investimeve kapitale në –1.06%. Në vitin

2006 investimet kapitale janë realizuar me 27.28 % nga buxheti i përgjithshëm, ku

edhe kemi një shtim prej 16.35 %. Në vitin 2008 kemi pjesëmarrje me 32.72 %

dhe një rritje me 83.9 % në krahasim me buxhetin e vitit 2007. Kjo edhe tregon për

politikat e qeverisë në përcaktimin e mjeteve buxhetore për investime kapitale, ku

kemi rritje.

Investimet në energji.90 Vetëm në vitin 2006 nga buxheti i shtetit për energji janë

planifikuar të investohen 45 milionë €. Nga buxheti i shtetit për stabilizimin e

energjisë janë dhënë kredi financiare janë derdhur sasi të mëdha mjetesh nga

90 Sektori i energjisë është i identifikuar me Korporatën Energjetike të Kosovës. Investimet në KEK prej vitit në vit janë bërë përmes subvencioneve dhe me anë të kredive.

121

buxheti dhe nga donatorë të shumtë. Këto investime patën efekte negative, duke

shkaktuar edhe ngecje në zhvillimin ekonomik. Vetëm për ndërtimin dhe

rregullimin e rrugëve, përkatësisht të infrastrukturës rrugore, në buxhetin e vitit

2007 janë planifikuar të shpenzohen më shumë se 70 milionë €, në vitin 2008

shuma prej 111.4 milionë €.

Sasia e mjeteve financiare për financimin e arsimit e të kulturës në vitin 2006 kap

shumën në vlerë prej 117 milionë € ose 17% të buxhetit të përgjithshëm.91

Për sektorin e shëndetësisë dhe të mirëqenies sociale investimet kapitale në totalin

e buxhetit të përgjithshëm të vitit 2006 janë planifikuar në shumën 28.8 %. Në

sektorët e cekur, në kategorinë e investimeve kapitale92 në të gjitha buxhetet

vjetore, mesatarisht janë shpenzuar prej 22 deri 24 % të buxheteve të përgjithshëm.

Në Republikën e Shqipërisë pjesën më të madhe të shpenzimeve qeveritare e zënë

shpenzimet korrente, që arrijnë mesatarisht rreth 80 % dhe vetëm 20 % e përbëjnë

shpenzimet kapitale.93

91 Buxheti i vitit 2006. Libri i buxhetit, faqe 19. 92 Investimet, të cilat kryhen dhe zhvillohen në emër të projekteve kapitale, e që realizohen nga buxheti, i japin rezultatet dhe efektet në zhvillimin ekonomik më vonë, në vitet vijuese, prandaj edhe konsiderohen efekte indirekte. 93 Financa publike, Leksione dhe ushtrime, Tiranë 2009. Përshtatur nga S.HADERI dhe O. MILLOVA prej Public Finance, Harvey S. Rosen, faqe 9.

122

KAPITULLI IV

4. TË ARDHURAT PUBLIKE

4.1. Të ardhurat publike me vështrim në Kosovë

Në vazhdën e aktiviteteve dhe angazhimeve të përditshme e të domosdoshme dhe

për marrjen e masave për realizimin e shumë detyrave të rëndësishme, shteti,

respektivisht qeveria, është i obliguar t’i kryejë detyrat dhe obligimet e veta

shtetërore për shërbimet që duhet të kryhen për qytetarët e vet.

Shteti ka detyra të shumta, si edhe kompetenca dhe obligime në përditshmëri,

detyra e obligime këto të bazuara edhe në Kushtetutë, sistemin e ligjeve,

rregulloreve, udhëzimeve të ndryshme administrative e dispozita të tjera në

përputhje me sistemin juridik e politik të përcaktuar dhe të rregulluar.

Për t’i kryer tërë ato obligime e shërbime për shtetasit e vet, si për një periudhë të

caktuar por edhe në vazhdimësi, që njëherësh janë obligime e detyra shtetërore në

periudha më të gjata, shteti ka nevojë për mjete financiare.

Shteti ka nevojë për para, për të ardhura publike që në përgjithësi janë mjete

financiare të përkufizuara edhe në shkencën e financave publike.

Mjetet financiare, të cilat i kryejnë funksionet e shtetit, në shkencën ekonomike

dhe të financave, në përgjithësi, quhen të hyra publike.

Mjetet me të cilat shteti i përcakton nevojat e veta (shtetërore, shoqërore) në

kompetencën e vet quhen të hyra publike apo shtetërore.94

Të hyrat publike mund të përkufizohen si të hyra në para (mjete monetare) gjatë

një viti, të cilat i shërbejnë shtetit, bashkësive shoqërore për plotësimin (mbulimin)

e nevojave shoqërore.95

Mjetet monetare të shtetit janë: të ardhurat në para të gatshme gjatë një viti që

realizohen përmes instrumenteve fiskale, të cilat shteti i shpenzon nevoja të veta.

94 JELIÇIÇ, Bozhidar: Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare, 1985, faqe 77. 95 KOMONI, Sabahudin, Financat, Prishtinë, 1983, faqe 468.

123

Karakteristikë e të hyrave të shtetit modern janë:

1) janë para;

2) janë të hyra njëvjeçare;

3) se shpenzimi i të hyrave nuk sjell në pyetje pasurinë e shtetit dhe

4) se shërbejnë për plotësimin e shpenzimeve të gjithëmbarshme.96

Të ardhurat publike janë mjete financiare, të cilat i shërbejnë shtetit për të

funksionuar dhe për plotësimin e nevojave të veta dhe të shtetasve të vet. Është me

rëndësi të bëhet studimi mbi përcaktimin, ndërtimin, reformimin dhe zhvillimin e

politikës së të ardhurave publike.

Kjo problematikë e shkencës së financave publike është sa e ndjeshme aq edhe

tërheqëse për studim,qw njwherit wshtw sa komplekse aq edhe e rwndwsishme

pwr shkencwn e financave ashtu edhe pwr shtetin.

Është e ndërlikuar për arsye se mjetet financiare të cilat formohen grumbullohen

gjatë tërë vitit për të krijuar një sistem të tërë të instrumenteve financiare me

qëllim krijimin e të ardhurave, në të cilin janë të përfshirë të gjithë shtetasit pa

marrë parasysh pozitën ekonomike dhe statusin e tyre në shoqëri.

Te të ardhurat publike është karakteristike se ndikojnë faktorë të shumtë e të

ndryshëm, ku faktori ekonomik reflekton më së shumti në formimin, krijimin dhe

zhvillimin e tyre. Nëse i krahasojmë sistemet dhe politikat e të ardhurave në shtetet

e ndryshme, në të njëjtën kohë dhe në kohë të ndryshme, vërejmë se kemi sisteme

të ndryshme të të ardhurave publike.

Kjo është e kuptueshme sepse në sistemin e të ardhurave dhe në formimin e tyre

ndikojnë shumë shkaqe dhe shumë faktorë, nga të cilët mund të potencojmë

faktorin ekonomik, politik, rregullativat sistemore, ligjet funksionale, efikasitetin e

organeve kompetente për realizimin e tyre e faktorë të tjerë.

96 FILIPOVIÇ, Hamid: Shkenca mbi financat, Prishtinë, 1976, faqe 306.

124

4.1.1 Faktorët që ndikojnë në formimin e të ardhurave

Ndër faktorët kryesorë dhe më të rëndësishëm, të cilët ndikojnë në formimin dhe

zhvillimin e të ardhurave publike, janë: sistemi shoqëror dhe ekonomik, rregullimi

i sistemit ekonomik dhe politik në vend, struktura ekonomike, niveli i zhvillimit

ekonomik, niveli dhe shkalla e të ardhurave kombëtare, funksionimi i politikës

fiskale, ndërtimi dhe funksionimi i llojeve të ndryshme të tatimeve, që si të

tërësishme formojnë sistemin e tatimeve, sistemi i taksave dhe i instrumenteve të

tjera që krijojnë e japin mundësi formimit të llojeve të të ardhurave publike.

Përveç këtyre, kemi edhe faktorë të tjerë si: politika e ngarkesave fiskale, numri i

banorëve, numri dhe madhësia e subjekteve ekonomike, numri i të të punësuarve,

niveli i të ardhurave kombëtare për banor, fuqia ekonomike e shtetit, potenciali

ekonomik i personave fizikë dhe juridikë, madhësia e pasurisë së shtetit dhe të

shtetasve, lartësia e pagesës së tatimit që i obligon personat fizikë dhe juridikë të

paguajnë, lartësia e pagesës për një shërbim, sasia e qarkullimit vjetor, fitimi i

subjekteve ekonomike në sektorin privat dhe publik, angazhimi dhe përfshirja e

shtetit në integrimet ndërkombëtare, marrëveshjet e ndryshme në këmbimin e

mallrave e të shërbimeve, në mes të shteteve, rolit të shtetit në jetën ekonomike

dhe shumë faktorë të tjerë. Pavarësisht nga shkaqet dhe faktorët të cilët në një

mënyrë apo tjetër ndikojnë në formimin, funksionimin dhe zhvillimin e të

ardhurave publike, është e rëndësishme të dimë për karakteristikat e në përgjithësi

formimin e tyre në veçanti.

4.1.2 Karakteristikat e të ardhurave publike

Në shtetet bashkëkohore, të ardhurat publike kanë disa karakteristika të

përbashkëta, të cilat nuk dallojnë shumë nga një vend në tjetrin. Ndër

karakteristikat e përbashkëta të sistemeve të të ardhurave publike në shtetet e

ndryshme janë:

125

a) Të ardhurat publike si mjete financiare shërbejnë për plotësimin e nevojave

shtetërore, në formimin e buxhetit të shtetit, janë mjete financiare të cilat

ndryshojnë shumë nga të ardhurat personale, familjare dhe të subjekteve

ekonomike, të cilat determinojnë numrin dhe intervalin e këtyre nevojave.

b) Të ardhurat publike në shtetet bashkëkohore, në të shumtën e rasteve, mblidhen

në para, përjashtimisht në ndonjë rast të rrallë mund të mblidhen në natyrë. Tani të

ardhurat në natyrë nuk aplikohen në politikën dhe sistemin e të ardhurave.

c) Të ardhurat publike, në të cilat i plotësojnë nevojat shtetërore, ekonomike dhe të

atyre sociale janë pjesë e vlerës së shtuar. Karakteristikën e vet e kanë se këto të

ardhura mblidhen nga burimet e përcaktuara me ligjet sistemore që ekonomikisht

përtëriten prej vitit në vit.

Në këtë drejtim, varësisht prej ndikimeve, kushteve, efekteve, faktorëve si dhe të

shkaqeve të ndryshme, që zakonisht përcaktojnë të ardhurat publike, paraqiten në

forma dhe në sisteme të ndryshme.

Ndër format dhe sistemet më të rëndësishme të të ardhurave publike janë të

ardhurat publike prej tatimeve (llojeve të ndryshme të tatimeve, pastaj tatimet

direkte e indirekte), të kontributeve, sistemit të taksave, sistemit dhe politikës

doganore, dhuratave, huave të ndryshme të brendshme e të jashtme, të hyrat nga

monopolet fiskale, gjobat e ndryshme në para, emisionit primar, prej pasurisë

shtetërore e të formave të tjera të burimeve.

4.2 Llojet e të ardhurave publike

Klasifikimi i të ardhurave publike paraqet një çështje dhe problem shumë të

ndërlikuar. Klasifikimi është problematikë më vete në shkencën ekonomike, si në

teorinë ekonomike ashtu edhe në shkencën mbi financat publike, e cila kërkon

kujdes të veçantë rreth përcaktimit dhe definimit të tyre.

Problemi kryesor, që më së shumti qëndron në këtë sferë, në përcaktimin e llojeve

të të ardhurave, është se paraqiten ngjashmëri në mes të tyre dhe funksioneve që i

kanë, sidomos te roli, ndikimi dhe mënyra e formimit të tyre në njërën anë, por

edhe mundësitë dhe kushtet në të cilat krijohen dhe formohen ato, në anën tjetër.

126

Te llojet e të ardhurave publike ekzistojnë edhe vështirësi të tjera që mund të

vërehen te problemet që paraqiten rreth administrimit dhe menaxhimit të tyre

Me problematikën e llojeve të të ardhurave publike janë marrë shumë ekonomistë,

teoricienë dhe financierë të financave publike.

Te profesionistët e ndryshëm, të cilët në studimet e tyre janë marrë ose merren

ende me problematikën e financave publike, nuk ekziston ndonjë marrëveshje apo

koordinim i mendimeve, secili prej tyre i klasifikon ato në mënyrën e vet.

Derisa të ardhurat publike, pasi të formohen shërbejnë për plotësimin e nevojave të

ndryshme shtetërore, një sistem i tillë i të ardhurave në disa aspekte ndryshon nga

vendi në vendin tjetër.

Në literaturën ekonomike, të financave, veçanërisht në literaturën e financave

publike, i gjejmë rastet më të shpeshta të ndarjeve dhe të llojeve të të ardhurave.

Sipas asaj që është thënë deri më tani mbi përcaktimin e llojeve të të ardhurave

publike në ekonomitë kombëtare kemi lloje të ndryshme, por në përgjithësi

dallohen:97

1) Të hyrat origjinale dhe derivate;

2) Të hyrat juridike-publike dhe juridike-private;

3) Të hyrat e rregullta dhe jo të rregullta;

4) Të hyrat nga popullsia dhe të hyrat nga personat juridikë;

5) Të hyrat e kthyeshme dhe të pakthyeshme;

6) Të hyrat e njësive territoriale më të gjëra e më të ngushta;

7) Të hyrat e destinuara dhe jo të destinuara dhe

8) Të hyrat në para dhe të hyrat në natyrë.

Të hyrat e enteve publike janë të ndryshme dhe të shumta. Për pasojë, modalitetet

e klasifikimit të tyre mund të jenë të llojeve të ndryshme98, e që kryesisht të

ardhurat publike klasifikohen sipas rëndësisë dhe karakteristikave që kanë.

97 JELIÇIÇ, Bozhidar: Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare. Prishtinë 1985, faqe 78-80. 98 LECCISOTI, Mario: Leksione të shkencës së financave, Elite-Shtëpia botuese&Librari, Tiranë 2000, faqe 338.

127

4.2.1 Dallimet që përcaktojnë llojet e të ardhurave

Përveç ngjashmërive që përcaktojnë llojet e të ardhurave publike, rreth klasifikimit

të tyre kemi edhe dallime në të cilat kanë ndikuar faktorë të ndryshëm.

1) Një dallim i parë i mundshëm është ai ndërmjet të hyrave të zakonshme dhe të

hyrave të jashtëzakonshme, në varësi të faktit nëse përtërihen periodikisht apo kanë

karakter të rastit dhe të jashtëzakonshëm. Të hyrat e jashtëzakonshme, përveç

tjetërsimit të burimeve pasurore dhe tatimi i jashtëzakonshëm, përmbajnë debitin

publik dhe emetimin e kartëmonedhave.

2) Një dallim i dytë themelor mund të bëhet midis të hyrave fillestare, që rrjedhin

drejtpërdrejt nga administrimi i burimeve vetjake të entit publik dhe të hyrave

derivate që nxirren në mënyrë të detyrueshme nga pasuria dhe nga veprimtaria

ekonomike e privatëve.

3) Dallim tjetër është ai juridik midis të hyrave të së drejtës private dhe të hyrave

të së drejtës publike në varësi të raportit midis entit publik dhe konsumatorëve të

mallit apo të shërbimit të prodhuar.

4) Një klasifikim më i hollësishëm i të hyrave sipas ngjashmërisë së tyre, më të

madhe apo më të vogël, me çmimet e tregut dallon:

a) Çmimin e tregut që nxjerr enti publik nga shitja e drejtpërdrejt e mallrave dhe

shërbimeve të prodhuara.

b) Çmimin shoqëror me të cilin enti publik, krahas përfitimit të vlerës perspektive

për mallin dhe shërbimin e ofruar, ndjek edhe ndonjë synim tjetër. Një shembull të

tillë kemi nga ndërmarrjet publike që shesin me çmimet e tregut, por në të njëjtën

kohë realizojnë edhe synimet e tjera që i kanë dhënë jetë vet ndërmarrjes publike.

c) Çmimin publik kur enti publik, i cili prodhon në kushte monopoli, bën dallimin

e çmimeve midis konsumatorëve të ndryshëm duke favorizuar disa në kurriz të të

tjerëve, por në mënyrë që të mbulojë në çdo rast koston totale të prodhimit.

ç) Monopolin tatimor me të cilin enti publik, duke shitur me një çmim më të lartë

se ai që mbulon kostot, i vë vetes për qëllim të sigurojë një të hyrë.

128

d) Çmimi politik, kur përfitimi i përgjithshëm rezulton të jetë më i ultë nga kostoja

e prodhimit, prandaj edhe enti publik duhet ta mbulojë diferencën, duke ua

ngarkuar detyrimisht të tretëve barrën financiare me anë të tatimit.

dh) Taksa është kompensimi më i ultë nga kostoja që paguan përdoruesi për një

mall apo për një shërbim, për të cilën paraqet një kërkesë të qartë (për shembull

taksat shkollore).

e) Kontributi special paraqet rikuperimin e detyruar të një pjese të kostos të një

shërbimi të bërë, pavarësisht nga kërkesa e individit.

ç) Tatimi është vjelja e detyruar e një shume të hollash pavarësisht nga përdorimi

efektiv i mallit dhe i shërbimit.

4.3 Sistemi i të ardhurave publike

Qeveritë e Kosovës që nga pas lufta, përveç në segmentet e tjera shtetërore e

shoqërore, edhe në zhvillimin e politikës fiskale kanë bërë reforma rrënjësore, të

cilat kanë ndikuar në formimin e të ardhurave, janë angazhuar në ndërtimin e

sistemit tatimor e të instrumenteve të tjera, të cilat janë në funksion të ruajtjes së

qëndrueshmërisë makro-fiskale të vendit. Një politikë e tillë fiskale që është

aplikuar dhe vazhdon të reformohet ka mundësuar të sigurohet një bazë e

mjaftueshme dhe e shëndoshë e të ardhurave buxhetore.

Kjo politikë e formimit të të ardhurave publike është arritur përmes ndryshimit të

sistemit tatimor, rritjes së bazës tatimore dhe implementimit të politikave të matura

fiskale. Kosova tashmë ka ndërtuar një sistem të shëndoshë, stabil dhe konkurrent

tatimor, i cili ka mundësuar që nga viti në vit të rrisë të ardhurat nga tatimet e

ndryshme.

Në këtë kontekst, gjatë vitit 2009, qeveria e Kosovës implementoi reformën

tatimore, e cila është fokusuar në uljen e normave tatimore që ka rezultuar në

ruajtjen dhe ngritjen e qëndrueshmërisë së të ardhurave jo vetëm përmes

instrumenteve që funksionojnë, por edhe përmes fuqizimit të dy institucioneve

129

përgjegjëse për mbledhjen, përkatësisht grumbullimin mjeteve të cilat formojnë të

ardhurat apo të hyrat publike: Administrata Tatimore dhe Doganat.

Si rezultat i funksionimit të sistemit të tatimeve, marrë në përgjithësi, në

Republikën e Kosovës sistemi i të ardhurave apo të hyrave buxhetore është i

përbërë prej katër llojeve: të hyrat nga tatimet, të hyrat jotatimore, dividenta99 dhe

të hyrat nga donatorët.

Të hyrat buxhetore dhe dinamika e zhvillimit të tyre (2004-2010)

Tabela nr. 22 Në milion € Përshkrimi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 BPV 2.913 3.003 3.121 3.3937 3.852 3.913 4.215 Të hyrat totale 614 634 711 983 931 1.145 1,169 Të hyrat tatimet 545 559 619 719 794 814 894 Të hyrat vendore 109 124 162 186 211 205 221 Të hyrat dogano 436 434 457 534 605 635 701 Kthimet -22 -26 -28 -31 Të hyr jotat. THV 69 75 92 189 138 131 148 Të hyrat jotatim 38 38 64 134 66 53 41 Të hyrat vetanake 31 37 28 55 72 78 106 Niveli komunal 31 37 28 29 43 49 52 Niveli qendror 26 29 29 54 Dividenta 75 0 200 85 Donatorët 29.7 20 30 50 0 0 30 Kom.Evropian 29.7 0 0 50 0 0 30 Banka Botërore 0 20 30 0 0 0 - Grantet e proje 4 Fondi i Besimit 10

Burimi:Departamenti i Makroekonomisë, MF. Të dhënat janë të përpunuara. Në tabelën vërejmë rritje të vazhdueshme dhe dinamikë të hovshme të të

ardhurave. Derisa në vitin 2004 të ardhurat e përgjithshme kapin shumën në vlerë

prej 416 milionë €, ndërsa në vitin 2010 prej 1.169 milionë € ose 90 % më shumë,

janë dyfishuar.

1. Të ardhurat nga tatimet vendore dhe doganore në vitin 2004 kapin shumën prej

545 milionë €, ndërsa në vitin 2010 arrin vlerën prej 894 milionë € ose për 64 %.

99 Dividenta nga NP-të gjatë vitit 2007 ishte në vlerë prej 75 milionë €, gjatë vitit 2009 ishte 200 milionë €, 2010 - 85 milionë € dhe gjatë vitit 2011 ishte 45 milionë €.

130

2. Të ardhurat jotatimore dhe vetanake në vitin 2004 arritën shumën prej 69

milionë €, në vitin 2010 janë rritur për 148 milionë € ose 114.5 %.

3. Të ardhurat nga dividenta në vitin 2007 janë realizuar 75 milionë €, ndërsa në

vitin 2009 ka arritur në 200 milionë €, dhe

4. Të ardhurat nga donatorët, si nga Komisioni Evropian dhe Banka Botërore, kemi

ndryshim prej viti në vit.

Pjesëmarrja e të ardhurave buxhetore ndaj BPV-së (periudha 2004-2010)

Tabela nr. 23 Në përqindje, BPV në milionë € Përshkrimi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 BPV 2.913 3.003 3.121 3.394 3.852 3.913 4.215 Të hyrat totale 21.1 21.1 22.8 29.0 24.2 29.3 27.7 Të hyrat nga tatimet 18.7 18.6 19.8 21.2 21.0 21.0 21.0 Të hyrat vendore 3.8 4.1 5.5 5.9 5.5 5.2 5.2 Të hyrat doganore 11.2 11.2 2.9 15.7 15.7 16.2 16.6 Kthimet -0.6 -0.7 -0.3 -0.7 Të hyrat jotat.THV 2.4 2.9 2.9 5.6 3.6 3.4 3.5 Të hyrat jotatimore 1.3 2.1 2.1 3.9 1.7 1.4 1.0 Të hyrat vetanake 1.1 1.2 0.9 1.6 1.9 2.0 2.5 Niveli komunal 1.1 1.2 0.9 0.9 1.1 1.3 1.2 Niveli qendror 0.8 0.7 0.7 1.3 Dividenta 2.7 0 5.1 2.0 Donatorët 1.0 0.7 1.5 1.5 0 0 0.7 Komisioni Evropian 1.0 0 0 1.5 0 0 0.7 Banka Botërore 0 0.7 1.5 0 0 0 - Grantet e projekteve 4 Fondi i Besimit 10

Burimi:Departamenti i Makroekonomisë, MF. Të dhënat janë të përpunuara. Sa i përket pjesëmarrjes së të ardhurave buxhetore ndaj BPV-së nuk kemi ndonjë

ndryshim të theksuar në këtë aspekt. Kjo shihet edhe në tabelën numër 23. Si

rezultat i kësaj, kjo tregon se krahas rritjes ekonomike janë shtuar edhe të ardhurat

kombëtare. Kjo tregon se parametrat janë të qëndrueshëm dhe se politika dhe

sistemi tatimor, i cili funksionon në Kosovë, është treguar i suksesshëm.

Pjesëmarrja e të ardhurave nga tatimet vendore dhe ato doganore në buxhetin e

shtetit ndaj BPV-së në vitin 2004 është me 18.7 %, ndërsa në vitin 2010 kjo

pjesëmarrje është rritur në 21%. Pjesëmarrja e të ardhurave jotatimore dhe të atyre

131

vetanake në buxhetin e vitit 2004 ndaj BPV-së ishte 2.4 %, ndërsa në vitin 2010

kjo pjesëmarrje është arritur me 3.5 %.

Në këtë drejtim nuk ka ndonjë ndryshim të theksuar rreth strukturës në formimin e

të ardhurave, pasi që kjo politikë ka rezultuar të jetë e qëndrueshme e që ka

ndikuar, që krahas rritjes së GDP-së janë rritur edhe të ardhurat shtetërore.

Të hyrat e përgjithshme ndaj PBV-së në Kosovë në vitin 2004 merrnin pjesë me

21.11 %, në vitin 2005 me 21.10 %, në vitin 2006 me 22.80 % dhe në vitin 2007

kemi rënie të madhe që arrin 29.00 %.

Nga viti 2008 fillon rritja e pjesëmarrjes së të ardhurave buxhetore ndaj PBV-së që

kishte pjesëmarrje me 24.22 %, në vitin 2009 me 29.32 % dhe në vitin 2010 me

27.75 %.

Në shtetet e ndryshme, pa marrë parasysh nivelin dhe shkallën e zhvillimit

ekonomik, shkalla e shpërndarjes së të ardhurave kombëtare diku është më e ultë e

diku më e lartë.

Në fund të vitit 2001 të ardhurat buxhetore në raport me GDP-në për disa nga

vendet e rajonit shfaqin dallime të theksuara ku, sipas shifrave të mëposhtme,

Shqipëria merr pjesë me 23 %, Rumania me 31.5 %, ish-RFJ e Maqedonisë me

35.3 % dhe Bullgaria me 40 %.100

100 XHEPA, Selami: Politika fiskale dhe reduktimi i varfërisë në Shqipëri, shtator 2002. Burimi: alb_fiscalpolicy_alb.pdf.

132

KAPITULLI V

5. KARAKTERISTIKAT E SISTEMIT TATIMOR

5.1 Konceptet e sistemit tatimor Derisa të ardhurat publike janë burim nga instrumentet e ndryshme fiskale të cilat

së bashku formojnë një sistem të tërë të të ardhurave të cilat njëherit janë burimet e

mjeteve financiare për buxhetin e shtetit. Ndër këto instrumente të të cilat formojnë

të ardhurat janë: tatimet, taksat, kontributet, akcizat, doganat dhe instrumentet e

tjera jofiskale si borxhi publik, emisioni i parasë dhe dhuratat e ndryshme. Për të i

ditur më mirë karakteristikat dhe për të e kuptuar esencën e instrumenteve fiskale,

shqyrtojmë problematikën e konceptimit, kuptimit dhe domethënjes së tyre në

njërën anë, ndërsa në anën tjetër paraqesim qëllimin, definimin dhe përcaktimin e

këtyre instrumenteve. Shtrohet pyetja cilat janë koncepet dhe kuptimet e llojeve të

ndryshme të instrumenteve fiskale si: të tatimeve, të taksave, kontributeve,

akcizave, doganave ashtu edhe të instrumenteve jo fiskale, të borxhit publik dhe të

emisionit të parasë.

T a t i m e t Tatimet janë instrumente fiskale të cilat paguhen nga përsonat fizikë dhe juridikë,

pavarësisht nga përfitimet individuale e kolektive, nga pasuria dhe fuqia

ekonomike që posedojnë si dhe të ardhurat të cilat i realizojnë.

Pra, tatimet janë një hua e obligueshme e përsonave fizikë dhe juridikë që shteti ua

merrë shtetasëve të vetë dhe të tjerëve jashtë çdo skeme kontraktuale. Është

karakteristike se nëse obliguesit tatimor, përsonat fizikë dhe juridik nuk i kryejnë

obligimet në kohën e caktuar me ligj, atëherë pasojnë ndëshkimet me gjoba të

ndryshme bazuar në sovranitetin e tij. Thënë kuptimisht, tatimet janë mjete

financiare të cilat duhet paguar shtetit, bazuar në ligjet, normat, bazën dhe tarifat

tatimore që është e caktuar.

133

Tatimet si instrumente fiskale kanë karakter obligativë, ajo është kur obliguesi

tatimor duhet të ia paguaj shtetit deri në afatin apo kohën e caktuar. Obligimet e

tilla janë të rregulluara me ligjin tatimor. Pasi të kalohet afati dhe koha e

përcaktuar me ligj, ndërsa obliguesi tatimor nuk e paguan tatimin, gjenë arsyen apo

përdor metodat e veta për të iu shmangur pagimit, atëherë tatimet kanë karakter të

detyrueshëm. Në politikën e financave publike roli i tatimeve është shumë i

rëndësishëm dhe me ndikim në ekonomi. Në vendet e ndryshme tatimet janë

burimi ma i madhë i mjeteve buxhetore.

Nga të gjitha tatimet që i kemi dhe që aplikohen në ekonomitë kombëtare

grupizohen në dy lloje të tatimeve: 1. Tatimet direkte dhe 2. Tatimet indirekte.

Tatimet direkte - përfshihen tatimet që llogariten mbi të ardhurat, fitimet, pasuritë

e paluajtëshme dhe shërbimet shtetërore të përsonave fizikë e juridikë e që derdhen

në buxhetin e shtetit, Poashtu si tatime direkte konsiderohen tatimi mbi dhurimin,

tatimi mbi pasurinë e tj.

Në këtë aspekt, një tatim mund të thuhet se është tatim direkt si në kuptimin e

vlerësimit ashtu edhe atë të mbledhjes së mjeteve.

Kështu, tatimi mbi të ardhurat përgjithësisht vlerësohet direkt mbi tatimpaguesin,

por mbledhja e tij po bëhet gjithnjë e më shumë indirekte (p.sh. nëpërmjet mbajtjes

në burim). Një dallim përgjithësisht i pranuar, edhe pse jo gjithëpërfshirës, mund

të bëhet mbi bazën nëse tatimi është një tatimi mbi të ardhurën, përfshirë shtimet

kapitale dhe pasurinë neto që është tatim direkt apo mbi konsumin, që ka karakter

të tatimit indirekt. Një mënyrë tjetër dallimi bazohet mbi faktin nëse tatimi

vendoset në intervale të rregullta mbi burimin e të ardhurës si p.sh. të punësimit

ose pasurisë kemi tatime direkte, apo mbi prodhuesit në lidhje me prodhimin,

shitjen, etj, pastaj të mallrave dhe shërbimeve, që ata kërkojnë për shpenzimet e

prodhimit, atëher kemi tatime indirekte.

Tatime indirekte - quhen ato tatime që përfshihen në madhësinë e çmimit të

produkteve të mallrave e të shërbimeve të ndryshme, e që paguhen si pjesë e këtyre

çmimeve nga konsumatorët, nga blerësit dhe derdhen në buxhetin e shtetit nga ata

përsona që janë shitës të produkteve. Tatimet indirekte janë ato që kërkohen të

paguhen nga një person që pritet dhe synohet që të paguajë për tatimin e mbledhur

134

prej tij, me shpenzimin e një tjetri. Kështu mund të thuhet se tipari dallues është

nëse tatimpaguesi është personi mbi të cilin bjenë barra ekonomike e tatimit.

Tatimet indirekte konsiderohen të jenë një nga burimet më të vjetra të të ardhurave

shtetërore. Shembuj të tatimeve që shihen si tatime indirekte janë tatimi mbi

vlerën e shtuar, tatimi mbi shitjet, dogana, akciza, taksa e pullës, taksat mbi

shërbimet, taksa e regjistrimit dhe tatimin mbi transaksionet.

T a k s a t Taksat - janë instrumente fiskale të cilat paguhen nga një përson në momentin që i

kryhet atyre ndonjë shërbim nga ana e shtetit. Taksat i paguhen shtetit vetëm

atëherë kur përsonat fizikë dhe juridikë kërkojn nga përfaqësuesit e shtetit të i

kryhet ndonjë shërbim. Për të paguar taksën, shërbimet duhet të jenë të

përvetësueshme dhe të i shfrytëzojnë ato. Dallimet ndërmjet tatimeve dhe taksave

shfaqen në parimet (principet) që kanë ato si instrumente fiskale, e që janë bazë të

vendosjes, të aktivizimit dhe të funksionimit të tyre.

Te taksat predominon parimi se shtetasit e ndryshëm e paguajnë taksën në

momentin kur përfitojnë nga shërbimet kur iu kryhen atyre, si element tjetër janë

se taksat u kthehen përsonave në momenten që iu kryhet shërbimi që paraqesin

vlerën e atij shërbimi.

K o n t r i b u t e t Kontributet - janë një marrje e obliguar e një pjese të fitimit të realizuar nga

individë të caktuar. Kontributet kryesisht i paguajnë një rreth i ngusht i qytetarëve,

të cilët më von këta përsona kanë përfitime të drejtëpërdrejt prej fondeve të

krijuara nga këto kontribute.

Kontributet paguhen në fonde të veçanta, ku secili ka për detyrë të financojë një

program social të caktuar, (si psh. sigurimi shëndetësor, pensionet, ose mbrojtja

sociale dhe papunësia). Kontributet paguhen nga punëdhënësit dhe të punësuarit,

duke u zbritur nga paga e tyre. Kontributet, gjithashtu mund të paguhen nga

135

individë të vetëpunësuar dhe nga përsona joaktiv. Pagesa e kontributeve përcakton

edhe përsonin përfitues në rast të materializimit të rrezikut të siguruar.

Anëtarët e familjes së kontribuesve janë shpesh gjithashtu të siguruar mbi bazën e

kontributeve të paguara nga përfituesi i të ardhurave të familjes.

Dallimet kryesore në mes të kontributeve dhe tatimeve janë ato se kontributet i

paguajnë një kategori e caktuar e përsonave fizikë dhe juridikë dhe nuk ekziston

përgjithësia e obligimeve sikurse të tatimet, sidomos te të gjithë përsonat fizikë dhe

juridikë të cilët posedojnë pasuri apo ushtrojnë aktivitetet ekonomike.

Obliguesit e kontributeve shpërblehen më von nga shteti, ndërsa nga paguesit e

tatimit nuk është e thënë që gjithëmon të përfitojnë të njejtit përsona nga fondet që

krijohen prej tatimeve.Dallimet në mes kontributeve dhe taksave janë se obliguesit

e kontributeve janë të detyruar të i paguajnë mjete pa marrë parasysh se në çfarë

mase do të shpërblehen më von prej fondeve të krijuara.

D o g a n a t Doganat - janë instrumente fiskale të cilat shteti arkëton mjete financiare në

momentin e importimit të mallrave të ndryshme, me rastin e kalimit të mallit nga

një shteti në shtetin tjetër në pikat kufitare.

Dogana është mjë autoritet ose agjensi qeveritare e një vendi që ka për detyrë

mbledhjen e detyrimeve të importit si dhe kontrollin e mjeteve e të mallrave të

cilat hyjnë dhe dalin nga teritori doganor i atijë vendi. Doganat janë instrumente të

rëndësishme fiskale të cilat kanë rol shumë të rëndësishëm në formimin e të

ardhurave publike. Doganat si instrumente fiskale kanë ngjajëshmëri dhe dallime

të me tatimet, taksat dhe kontributet. Ngjajëshmëritë vërehen sidomos në aspektin

e formimit të të ardhurave publike. Në shkencën ekonomike dhe të financave

doganat janë një lloj i tatimit.

Dallimet në mes të doganave dhe tatimeve, taksave dhe kontributeve janë në ate se

doganat vjelen në kufi të shtetit, ndërsa instrumentet e tjera inkasohen brenda

teritorit të shtetit. Me zhvillimin dhe funksionimin e doganave si instrumente

fiskale në mënyra të ndryshme ndikojnë në zhvillimin ekonomik të vendit. Ndër

refleksionet dhe ndikimit të doganave në zhvillimin ekonomik, në në rritën,

136

zhvillimin dhe përmirësimin e strukturës së ekonomisë, ndërsa funksioni kryesor të

tyre është në mbrojtjen e ekonomisë së vendit nga produkte të ndryshme, që të mos

importohen me cilësi dhe çmime të njejta nga konkurenca e jashtme, si dhe të

ndikimeve te tjera në ekonomi në krahasim me instrumentet e tjera fiskale.

A k c i z a t Akcizat - janë lloj i posaçëm i tatim qarkullimit të llojeve të caktuara të

produkteve që janë përkufizuar në ligjin përkatës. Numri dhe llojet e produkteve të

përfshira për pagimin e akcizave ndryshon, këto janë produkte me karakteristika të

caktuara, si për shembull: prodhimi dhe qarkullimi i tyre janë të rregulluar nga

autoritetet e pushtetit, çmimet e tyre nuk janë elastike dhe se ngritja e çmimit të

produktit nuk ndikon shumë në rënien e konsumit. Detyrimi për përllogaritjen dhe

pagimin e akcizave është vendosur për konsumin e produkteve të veçanta, të pijeve

alkoolike, produktet e duhanit dhe për lëndët djegëse motorike, si dhe për produkte

të caktuara të përcaktuara si produkte luksoze. Detyrues të akcizës janë prodhuesi,

importuesi apo çdo pjesëmarrës në qarkullimin e mallrave akcize, varësisht nga

grupet e produkteve. Personat juridikë dhe fizikë që prodhojnë apo qarkullojnë

mallra akcize kanë për detyrë t’i paraqesin kërkesë organit për të ardhurat publike

për t’u regjistruar në regjistrin e detyruesve të akcizave. Bazë për pagimin e

akcizës është çmimi i shitjes në të cilin llogaritet akciza. Gjatë importit të mallit në

bazën e pagimit të akcizës përfshihen taksat doganore dhe shpenzimet e tjera të

importit. Detyrimi për pagimin e akcizës lind në çastin e paraqitjes së detyrimit të

pagimit të taksës doganore dhe të shpenzimeve të tjera të importit. Detyruesit e

akcizës në qarkullimin e nënprodukteve të duhanit dhe të pijeve alkoolike akcizën

e paguajnë me rastin e blerjes së pullave ose banderolave të kontrollit. Për

eksportin e kryer prodhuesi, përkatësisht importuesi i produkteve akcize ka të

drejtën e kthimit të akcizës së paguar, përkatësisht të drejtën e lirimit nga akciza.

Shkallët e akcizave pasqyrohen në përqindje, në shuma absolute dhe sipas njësisë

së masës dhe llojeve të veçanta të produkteve.

137

5.2 Politika dhe sistemi tatimor në Kosovë në formimin e buxhetit

Që nga mbarimi i luftës të vititi 1999, në Republikën e Kosovës fillon një epokë e

re në aspektin politikë, ekonomik e buxhetor si dhe në ndërtimin, zhvillimin dhe

funksionimin e llojeve të tatimeve, si të tëra përbëjnë sistemin tatimor në

përgjithësi. Sistemin tatimor e përbëjnë tërsia e të gjitha formave apo të llojeve të

ndryshme të tatimeve të cilat funksionojnë në një vend. Sikurse në të gjitha shtetet

bashkohore edhe në Kosovë, llojet e ndryshme të tatimeve, taksave, kontributeve e

instrumentet tjera fiskale formojnë sistemin tatimor rregulluar me ligjet sistemore.

Në hyrje te përmbledhjes së materialit në të cilën janë përshkruar përkatësisht

prezentuar ligjet e tatimeve, të cilat aktualisht funksionojnë, ndër të tjera thuhet:

“Respektimi i ligjeve tatimore është përgjegësi esenciale qytetare në një vend

modern që Kosova synon të jetë, nga qytetarët kërkohet të bëhen pagesat e

obligimeve, përmes tyre financohen programet qeveritare, bëhet ofrimi shërbimeve

publike, ngriten standardet më të larta të arsimit, mirëqenjes, shëndetit,

mbështetjes sociale, mbrojtjes, zbatimit të ligjit dhe e infrastrukturës së

përgjithshme101).

Instrumentet e tatimeve funksionojnë në bazë të normave tatimore të cilat janë të

harmonizuara me rregulloret, udhëzimet dhe ligjet që janë aprovuar. Në fillim të

funksionimit të sistemit tatimor këto instrumente janë harmonizuar nga UNMIK-u.

Më von sistemi tatimor është reformuar, rregulloret e aplikueshme janë

zavendësuar në ligje të cilat i aprovoi organi më i lartë i shtetit, Parlamenti i

Republikës së Kosovës. Sistemi tatimor filloi të funksionoj nga fillimi i vitit 2000.

Tatimi mbi vlerën e shtuar zëvendësoi tatimin në shitje dhe një pjesë të tatimit të

paragjykuar si dhe tatimin për shërbime hoteliere. Në shtator të vitit 2001 filloi të

aplikohet tatimi në pronë, ndërsa në vititn 2002 tatimi në fitim dhe tatimi në paga.

Në Kosovë janë bërë ndryshime, përkatësisht reforma në sistemin tatimor të cilat

janë zhvilluar. Deri tani reformat më të mëdha në në këtë sistem janë bërë në vitin

2005 dhe për të vazhduar në vitit 2008.

101 LEGJISLACIONI TATIMOR I KOSOVËS, Administrata Tatimore e Kosovës, Botimi I, Mars 2010, Prishtinë.

138

Në Republikën e Kosovës aktualisht funksionojn këto tatime:

1. Doganat dhe Akciza,

2. Tatimi i Paragjykuar,

3. Tatimi mbi Vlerën e Shtuar

4. Tatimi mbi të Ardhurat,

5. Tatimi mbi Korporatat,

6. Tatimi në Pronë,

7. Taksat,

8. Kontributet,

5.2.1 Dogana dhe sistemi doganor

Historikisht dogana ka lindur së bashku me lindjen dhe zhvillimin e shtetit.

Megjithat roli dhe misioni i saj ka mbetur i pa ndryshuar për mijëra vjet. Në kohët

e sotme kur liberalizimi dhe integrimi i tregjeve i ka zënë vendin protekcionizmit,

dogana ka marrë një rol të ri që ka të bëjë më lehtësimin e tregtisë dhe mbrojtjen e

komunitetit në përgjithësi. Në shtetet ku funksion dogana, taksa doganore paguhet

sipas tarifës doganore, ndërsa me tarifën doganore caktohen shkallët që zbatohen

me doganimin e mallit. Në Ligjin doganor hollësisht janë përcaktuar çështjet që

kanë të bëjnë me përllogaritjen dhe caktimin e taksës doganore. Ndërsa, procedura

doganore i përfshinë këto karakteristika, ndër të cilat: deklarimi i mallrave për t’i

vënë në qarkullim të lirë, magazinimi, importi dhe eksporti i përkohshëm, transiti,

importi dhe eksporti, përcaktimi i debisë doganore, arkëtimi, kthimi dhe lirimi nga

pagimi i taksës doganore. Ndër Rregulloret e para që janë nxjerr dhe fuqizuar pas

luftës e që kanë të bëjnë me sistemin e instrumenteve tatimore, kanë funksionin

dhe karakterin e politikës fiskale102).

102 Ndër tatimet e para që filloi të aplikohet është edhe Tatimi në shërbimet për hoteliere, ushqim dhe pije. Në nenin 2 të Rregullores Nr. 2000/5, 1.shkurt 2000 thuhet: Çdo ndërmarrje hoteliere që realizon të ardhura mujore mbi 15.000,00 DM bruto, çdo muaj do të i nënshtrohet taksës së shërbimit të hoteleve, ushqimit dhe pijeve. Tarifa e tatimit të shërbimeve është 10% për qind mbi bruto të ardhurat.

139

Sistemi i të hyrave publike është është i bazuar me Rregulloren103) mbi themelimin

e doganës dhe shërbimet e tjera që janë të lidhura me to. Në këtë Rregullore janë

sistemuar këto lloje të të hyrave publike:

1) Detyrimet doganore - Tarifa ekzistuese dhe ligji i tarifave doganore është i

bazuar në Sistemin e Harmonizuar të Organizatës Botërore të Doganave. Në nenin

1.1 të kësaj Rregulloreje përqindjet e përcaktuara zbatohen për mallrat e importit.

Të gjitha mallrat e ç`fardo lloji të destinuara për Kosovën dhe që nuk i nënshtrohen

kurfarë ndalimi të importit sipas ligjeve në fuqi, i nënshtrohen tarifës doganore prej

dhjetë për qind (10%) për një periudhë kalimtare me përjashtim të mallrave për të

cilat tarifa doganore është barazi me zero për qind (0 %)104).

2) Akciza - Sipas kësaj Rregulloreje, në nenin 1.2 pezullohet akciza ekzistuese. Të

gjitha mallrat e përfshira që importohen dhe destinohen për Kosovë i nënshtrohen

akcizës, ku për arsye administrative mblidhen në pikat e kalimit kufitar.

Sipas kësaj Rregulloreje105) në nenin 2 ndër të cilën potencohet: Me qëllim të

përllogaritjes së akcizave, vlera e tatueshme e mallrave do të përbëhet nga vlera e

tyre totale doganore, e vlerësuar në pajtim me praktikën ndërkombëtare, plus taksat

doganore, nëse janë të zbatueshme ose vlera e përllogaritur nga çmimi me pakicë.

Me qëllim të llogaritjes së tatimit mbi shitjen, vlera e të gjitha mallrave të

importuara do të përbëhet nga vlera e përgjithshme doganore, duke përfshirë

detyrimet doganore dhe akcizat.

Në kuadër të reformimit të sistemit tatimor të cilat janë bërë në fund të vitit 2008, ndryshimet përkatësisht reformat përveq tjerash janë bërë në Doganë dhe në

Akcizë.

Dogana është një autoritet apo Agjensi qeveritare e vendit që ka për detyrë

mbledhjen e detyrimeve të importit si dhe kontrollin e mjeteve dhe mallrave që

hyjnë dhe dalin në teritorin apo nga teritori doganor të atij vendi.

103 Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1999/3 të datës 31 gusht 1999. 104 Urdhëresë Administrative 1999/1, UNMIK/DIR/1999/1, 31.gusht 1999. 105 Rregullorja mbi Akcizat në.2000/2 e 22 janarit 2000.

140

Në Republikën e Kosovës Kodi Doganor dhe i Akcizës ka hyrë në fuqi me datën

11 nëntor të vitit 2008.

Qëllimi i Kodit Doganor dhe të Akcizës është zavensimi i Rregullores së UNMIK-

ut Nr. 2004/1 të asj, me Rregulloren Nr. 005/53, si dhe Urdhëresën Administrative

të vitit 2004/24, - Kodi Doganor i Republikës së Kosovës bazohet në Kodin Doganor të Bashkimit

Evropian, ku paraqiten standardet e njejta ligjore dhe ekonomike,

- Tregtarët nga Republika e Kosovës tani duhet tì parshtaten me kërkesat,

përkatësisht me lehtësirat sikurse i përshtaten tregtarët e tjerë në regjion si dhe ata

nga Bashkimi Evropian,

- Kodi Doganor i Republikës së Kosovës është në përputhje më Organizata

Botërore e Doganave (ËCO ),

Me Kodin e ri doganor është rregulluar emri i Doganës, ku nuk do të jetë ma

Shërbimi Doganor por vetëm Dogana e Kosovës,

- Definon në mënyrë të qartë se legjislacioni doganor aplikohet në tërë teritorin

doganor të Republikës së Kosovës si dhe jashtë saj106),

- Avancimi, shkarrkimi, rikthimi, emërimi në detyrë është rregulluar tani ndryshe

me Kodin e Doganave dhe Akcizave107),

- Licencimi mbi përfaqësuesit të palës në procedurë tani është rregulluar se cilat

kushte duhet tì plotësoj për të fituar Licencën për të vepruar në Kosovë,

- Rregullon obligimin e institucioneve tjera të cilat posedojn mallë doganor për ta

informuar Doganën për këtë mallë,

Akcizat janë tatimi i mbledhur në mall të shitur për përdorim në Kosovë. Mallrat e

përcaktuara të cilat ngarkohen me akcizë janë: kafja alkooli, duhani, nafta,

telefonat, TV, antenat satelitore etj.

106 Kjo është e rregulluar dhe aplikohet me Marrëveshje Ndërkombëtare, 107 Deri tani ka qenë të zbatueshme me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2004/1.

141

5.2.2 Tatimi i paragjykuar ose paushall

Tatimi i paragjykuar është tatimi i cili bazohet mbi të ardhurat në “mesataren” ose

në një shumë hipotetike të të ardhurave po jo edhe të të ardhurave faktike, për të

ardhurat nga kapitali ose të ardhurat nga puna.

Tatimi i paragjykuar për të ardhurat nga puna mund të jetë një alternativë në rastet

kur tatimi i të ardhurave faktike bëhet i vështirë, d.m.th në rastin e profesionistëve,

të vetëpunësuarve etj. Kriteret e përdorura për llogaritjen e të ardhurave të

paragjykuara përfshijnë pasurinë neto ose vlerën e aktiveve të veçanta, arkëtimet

bruto dhe treguesit e jashtëm të pasurisë.

Tatimi i paragjykuar108) ose tatimi paushall në Kosovë ka filluar të funksionoj nga

1 korriku të vitit 2000. Në kuadër të sistemit tatimor, është tatimi i parë që

funksionin në vendin tonë, me Rregulloren Nr. 2000/29 109), e që është ndryshuar

me Rregulloren Nr. 2001/40.

Është karakteristike se ky lloj i tatimit është shumë lehtë për të e administruar, në

të cilën është e definuar baza e tatimit, ndërsa kjo varet nga tipi dhe vendi i

veprimtarive ekonomike të obliguesve tatimor.

Obliguesit e tatimit të paragjykuar (pos kompanive të sigurimit) të cilat nuk janë

cekur në ndonjërën prej kategorive ekonomike, paguajnë këtë tatim me rastin e

ushtrimit të aktivitetit ekonomik për kategoritë e ngjajshme.

Tipi i veprimtarisë ekonomike të cilat i nënshtrohen këtij tatimi, tatimpaguesit

klasifikohet në katër kategori:

a) Bizneset, kryerësit e shërbimeve, profesionistët dhe tregtarët tregtarët me

pakicë, prodhimet e ushqimit, parfumet etj), bizneset që merren me prodhimin e

produkteve si aluminin, tekstilin, pastaj, kryerësit e shërbimeve afariste,

profesionistët (avokatët, ekonomistët etj), zejtarët, instaluesit e ujit e tj.

108 Është aprovuar nga administrata e përkohëshme e Kombeve të Bashkuara, janë përfshirë shumë veprimtari ekonomike. 109 Rregullorja Nr. 2000/29 Tatimi i paragjykuar.

142

b) Veprimtaritë argëtuese që përfshinë: lokalet e bilardos, objektet në bixhoz,

diskot, kinematë, teatrot dhe objektet sportive.

c) Veprimtaritë e transportit të cilat e përfshinë: transportin e udhëtarëve,

transportin e mallrave etj,

d) tregtarët shëtitës, zejtarët dhe veprimtaritë me të ardhura të ulta si: tregtarët e

rrugës, zejtarët, bujqit të cilët shesin prodhimet e tyre në treg të hapur dhe çfardo

veprimtarie tjetër që të ardhura bruto tremujore më pak se 1.250,00 €.

Lartësia e tatimit të paragjykuar është i kategorizuar në dy grupe: Në tatimpaguesit

e vegjël dhe tatimpaguesit e mëdhej.

1. Te tatimpaguesit e vegjël janë të përfhirë secili taksapagues i vogël apo i madh,

do të e paguaj taksën fikse paushalle varësisht nga tipi i veprimtarisë ekonomike

dhe vendi i veprimtarisë.

2. Tatimpaguesit e mëdhej përfshinë secili taksapagues i madh, duhet të e paguaj

taksën e caktuar paushalle plus tre për qind (3%) të të ardhurave bruto tremujore

(mbi 7.500,00 €).

Ndërsa, të ardhurat bruto për bankat dhe institucionet e tjera financiare përbëhen

nga të ardhurat e interesit, pagesat dhe komisionet.

3. Tatimpaguesit e tjerë të mëdhej do të thotë duhet të tatimohen nga shitjet bruto.

Ndërsa, kompanitë e sigurimit duhet të paguajn një tatim paushall tremujor në

masën prej 10% të mbivlerës nominale bruto.

Tatimi i paragjykuar i ka këto karakteristika:

1. Është ndër tatimet e para ku filloi të ndërtohet sistemi tatimor,

2. Është tatim i thjeshtë, lehtë aplikohet dhe e administrohet, në krahasim me

tatmet e tjera,

3. Është një tatim në të cilën bëhet përfshirja e një numri më të madh të subjektete

ekonomike, të veprimtarive e profesioneve të ndryshme,

4. Përmes këtij tatimi bëhët grumbullimi i mjeteve financiare në të cilën formohen

të ardhurat e buxhetit.

143

5.2.3 Tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH)

Tatim i vlerës së shtuar (TVSH-ja) është lloj i veçantë i tatimit mbi qarkullimin i

vendosur në çdo fazë të procesit të prodhimit dhe të shpërndarjes. Në formën më

të pastër TVSH-ja është një tatim mbi të gjitha shpenzimet përfundimtare, të

kryera për mallrat dhe shërbimet. Megjithëse TVSH-ja mbartet në konsumin

përfundimtar, furnizuesit e mallrave ose shërbimeve janë të detyruar ta paguajnë

atë në organet tatimore. TVSH-ja është një tatim në përqindje vendosur mbi

çmimin që çdo furnizues kërkon të paguhet nga klientët e tij.

Tatimi mbi vlerën e shtuar përdor një sistem të zbritjeve të TVSH-së së

kreditueshme (ndonjëherë quajtur si “kreditime”) për vendosjen e barrës së fundit

dhe reale të tatimit, tek konsumatori i fundit, dhe për lehtësimin e furnizuesit të

ndërmjetëm nga çdo kosto tatimi.

Sipas sistemit të zbritjeve tatimore, TVSH-ja llogaritet duke zbatuar shkallën e

zbatueshme mbi bazën e duhur të tatueshme të mallrave ose shërbimeve; e më pas

pakësohet nga TVSH-ja, kjo tregohet në faturat e lëshuara blerësve që përbëjnë

çmimin e mallrave ose shërbimeve.

Në praktikë ekzistojn shkallë të ndryshme tatimore. Në Bashkimin Europian janë

bërë përpjekje për harmonizimin e sistemeve të TVSH-së, të Shteteve Anëtare,

kryesisht nëpërmjet Direktivave të KE-së. Megjithatë, harmonizimi i plotë nuk

është arritur ende, pasi shkallët tatimore variojnë nga 15% deri në 25%110.

Me një fjalë, tatimi mbi vlerën e shtuar është një tatim i imponuar dhe i

përmbajtur në çdo shitje që bëhet, në këmbimin ose transakcioneve të shitjes së

mallrave të tatueshme, shitjes së pronës, qiradhënjes dhe shërbimeve, aplikohet me

rastin e zhvillimit të produkteve të cilat kalojnë nëpër fazat apo ciklet e prodhimit

dhe të distribuimit duke filluar nga lënda e parë në gjysëmprodukte, pastaj në

produktet finale si dhe në shitje të cilin e paguan konsumatori i fundit.

110 Fjalori Tatimor Ndërkombëtar, Byroja Ndërkombëtare të Dokumentacionit Fiskal (www.ibfd.org),

http://www.ibfd.org/

144

Tatimi mbi vlerën e shtuar deri tani është i aplikueshëm në 120 vende të botës.

Kosova është vendi i 121 që ka filluar të e aplikoj këtë tatim. Ky tatim zbatohet në

të gjitha shtetet e Bashkimit Evropian, në disa shtete të Azisë dhe të Amerikës

Latine. Si i tillë më së tëpermi lidhet me Bashkimin Evropian, jo vetëm tek vendet

anëtare që është i obliguar, mes këtyre është edhe i harmonizuar111).

Mbi gjysma e vendeve të cilat e zbatojnë TVSH-në aplikojnë një shkallë të tatimit,

ndërsa vendet në tranzicion përpos Bullgarisë, aplikojnë dy shkallë të TVSH-ës.

Bashkimi Evropian preferon shkallën e përgjithshme prej 15 – 20 % dhe shkallën e

zvogluar prej 4 – 9 %. Shkalla më e lartë aplikohet në Danimarkë dhe Suedi prej

25%, kurse shkallët më të ulta aplikohen në Kanadë me 7 %, në Zvicër me 6,5%

dhe Japoni me 5%. Me rastin e aplikimit të TVSH-ës në vendet e OECD-së norma

e përgjithshme mesatare ishte 12,5%, më vonë është ngritur në 17%.

Rrethanat në mes të shteteve janë relativisht të ndryshme gjë që shikohen nga

shumë faktorë, por është e pamundur të bëhen krahasime të qëndrueshme të

lartësisë së normave në mes tyre112).

Tatimi mbi vlerën e shtuar në Kosovë ka filluar të zbatohet sipas Rregullores Nr.

2001/11, që është ndryshuar me Rregulloren Nr. 2002/17 prej Gushtit të vitit 2002.

Tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH) është tatimi mbi konsumin i cili aplikohet mbi

mallrat dhe shërbimet e tatueshme të sjellura në Kosovë si dhe shitjeve të mallrave

e shërbimeve të kryera brenda vendit.

Aplikimi i këtijë lloji të tatimit në Kosovë është një sukses i madh që është arritur

deri tani, i cili ka mundësuar në zhvillimin e sistemit tatimor, ku përbëhej prej

tatimeve të thjeshta që janë aplikuar deri tani. Me aplikimin e TVSH-ës është bërë

pasurimi, zhvillimi dhe reformimi i politikës tatiomore dhe të sistemit fiskal në

përgjithësi. Rregullorja Nr. 2001/11 për tatimin mbi vlerën e shtuar një kohë të

111 Ky harmonizim i këtij tatimi është bërë në bazë të Udhëzimit, përkatësht të Direktivës së gjashtë të Bashkimit Evropian. 112 DISA QËSHTJE KYÇE TË NDËRTIMIT DHE TË ZBATIMIT TË POLITIKËS FISKALE NË KOSOVË. Tryeza e Forumit Ndërkombëtar, Raport studimor, Riinvest, CIPE, Mbështëtur nga USAID, faqe 39-40, Prishtinë, Gushtë 2001.

145

gjatë ishte në procesim në Parlementin e Kosovës, në cilën është aprovuar Ligji

mbi Tatimin mbi Vlerën e Shtuar113) i cili aktualisht është i zbatueshëm.

Objekti i tatuarjes së TVSH-it duhet të ngarkohet në pajtueshmëri me dispozitat e

Ligjit ku përfshinë:

1) Furnizimin e mallrave dhe shërbimeve të bëra në konsideratë brenda teritorit të

Kosovës nga përsoni i tatueshëm që vepron si i tillë.

2) Importimin e mallrave në Kosovë. TVSH në importime duhet të ngarkohet dhe

të bëhet e pagueshme në pajtueshmëri me detyrimet doganore.

Shkalla tatimore e tatimit mbi vlerën e shtuar ishte 15%, ndërsa nga viti 2009 është

rritur në 16% që tani është i aplikueshëm. Në aspektin praktikë prezentohen disa

sqarime mbi funksionimin dhe aplikimin e TVSH-ës, në të cilën përkufizohen disa

shtylla me të cilat funksionon ky tatim.

Tatimi i llogaritur - është shuma e tatimit mbi vlerën e shtuar që duhet aplikuar që

ky tatim mblidhet apo arkëtohet nga klientët, konsumatorët në furnizimet e

tatueshme të mallrave dhe shërbimeve. Pra, vlera mbi të cilën llogaritet TVSH-ja

quhet vlera e tatueshme.

Tatimi i zbritëshëm114) - është shuma e tatimit mbi vlerën e shtuar të paguar në

blerjet ose furnizimet e mallit dhe të shërbimeve dhe tatimi në të cilën duhet

paguar në importet.

Tatimi i paguar - paraqet dallimin përkatësisht diferencën pozitive në mes të

tatimit të zbritëshëm që përbën tatimin mbi vlerën e shtuar të pagueshëm. Nëse

dallimi do të jetë një shumë (debit) do të paguhet dhe nëse një tatim i paguar tepër

(kredi) do të ketë mundësi të bartet apo të bëhet rimbursimi.

113 Ligji Nr. 03/L-144 Mbi Tatimin e Vlerën së Shtuar është i zbatueshëm nga 1 janari i vitit 2009, ndërsa Ligji Nr. 03/L-146 është i zbatueshëm prej 1 janarit 2010. 114 Subjekti i regjistruar si deklarues i TVSH-së, të gjitha blerjet i regjistron në librin e blerjes dhe TVSH-ën e paguar në blerje do ta shfrytëzoj si TVSH të zbritëshme, në raport me TVSH-në e llogaritur. Ndryshimi në mes të TVSH-së së llogaritur dhe TVSH-së së zbritshme do të rezultoj në një TVSH për pagesë ose një kreditim (tatim i paguar tepër).

146

Rimbursimi i TVSH-së – Në bazë të Regullores së TVSH - ës Nr. 2002/17115),

përsoni i tatueshëm mund të kërkoj rimbursim (kthimin e tatimit të paguar tepër),

vetëm nëse shuma e tatimit të paguar tepër është bartë për më shumë se gjashtë

muaj dhe kjo shumë është më e lartë se 5.000,00 €.

Ndërsa, nëse tatimpaguesi është eksportues, rimbursimin mund ta kërkoj një herë

në tre muaj, si dhe kur shuma e kreditimit kalon 5.000,00 €, atëher kërkesën për

rimbursim mund ta bajë edhe për çdo muaj, jo më shumë se një kërkesë në muaj.

Shtyerja e TVSH-ës aplikohet kur përsoni i tatueshëm i cili fillon një biznes të ri

dhe importon mall kapital, ka të drejt të kërkoj që pagesa e TVSH-ës për atë

import të shtyhet116), këta përsona do ta paguajn përmes tatimit të prodhimit.

Tatimi mbi vlerën e shtuar117) është një tatim mbi konsumin. Në Kosovë përdoret

norma standarde prej 16% për çdo shitje të mallrave dhe shërbimeve në tregun e

Kosovës, dërsa për eksportet, transportin ndërkombëtar dhe imputet bujqësore,

shkalla e TVSH-ës është zero për qind ( 0%) e vlerës së tatueshme.

Kush e paguan TVSH-në?

TVSH - në e paguan konsumatori në momentin e blerjes së mallrave dhe

shërbimeve nga përsoni i tatueshëm, subjektet e regjistruara si deklarues të TVSH-

së). Përsoni i tatueshëm, për çdo shitje të mallrave dhe shërbimeve arkton 16% të

TVSH-në nga konsumatori.

Shitjet në të cilat përllogaritet TVSH-ja quhen shitje të tatueshme. Ndërsa tatimi i

argëtuar nga konsumatori (shitja) quhet TVSH llogaritur.

115 Në mbështetje të Rregullores Nr.2002/17, subjektet ekonomike kanë të drejt në rikthimin e mjeteve të TVSH-ës së paguar në Doganë janë: Kontraktuesit e KFOR-it, përfaqësuesit e Bankës Botërore. Rikthimin bëhet nëse paraqesin në Administratës Tatimore kopjet autentike të deklaratës Doganore duke vërtetuar se TVSH-ja është paguar në importe si dhe kopje të kontratave. 116 Shtyerja do ti aprovohet përsonit të tatueshëm vetëm nëse i plotëson këto kushte: Garancioni Bankar për të mbuluar pjesën e tvsh-së, Kopjen e planit të biznesit, Planin e uzinës, Lejen e ndërtimit të dhënë nga agjencitë e autorizuara. 117 TVSH – Tatimi mbi Vlerën e Shtuar është ai tatim përfshin aplikimin e tatimit të përgjithshëm në konsum për mallra e shërbime, është proporcional me çmimin e mallrave dhe shërbimeve.

147

Shembull praktikë:

Vlera e Tatueshme + TVSH e llogaritur = Vlera totale

10.000 + 1.600 € 11.600 €

Subjekti i regjistruar si deklarues i TVSH-së, të gjitha blerjet i regjistron në librin e

blerjes dhe TVSH-ën e paguar në blerje do ta shfrytëzoj si TVSH të zbritëshme, në

raport me TVSH-në e llogaritur.

Për shembull:

Vlera e Tatueshme + TVSH e zbritëshme = Vlera totale

5.000 + 8.00 € 5.800 €

Ndryshimi në mes të TVSH-së së llogaritur dhe të TVSH-së së zbritëshme do të

rezultoj në një TVSH për pagesë ose një kreditim (Tatim i paguar tepër).

Shembull kur tatimpaguesi është në kreditim:

Vlera e tatueshme TVSH

TVSH e llogaritur 5.000 € 800 €

TVSH e zbritëshme 10.000 € 1.600 €

Balanca kreditore 800 €

5.2.4 Tatimi mbi të Ardhurat Përsonale

Tatimi mbi të ardhurat është një tatim direkt. Megjithëse termi zbatohet për një

tatim mbi individët, ku mund të përcaktohet si tatim mbi të ardhurat personale ose

individuale. Tatimi mbi të ardhurat gjithashtu përdoret për një tatim mbi personat

juridikë, si p.sh. për shoqëritë, përkatësisht për subjektet ekonomike. Mund të

dallohen dy sisteme kryesore të tatimit mbi të ardhurat: një sistem tatimor global

dhe një sistem tatimor tabelar mbi të ardhurat. Në një sistem tatimi mbi të ardhurat

bëhet dallim ndërmjet llojeve të ardhurave për qëllimet e zbatimit të rregullave të

148

ndryshme. Shkallët e tatimit mbi të ardhurat mund të zbatohen me shkallë

progresive ku shkalla e tatimit rritet me rritjen e të ardhurave ose me shkallë fikse.

Shumica e vendeve vendosin tatim mbi të ardhurat për totalin e të ardhurave në

shkallë botërore të rezidentëve dhe për të ardhurat nga burime brenda vendit e

jorezidentëve118. Aplikimi i tatimit mbi të ardhurat përsonale në Kosovë është një e arritur e madhe

në ndërtimin dhe zhvillimin e sistemit tatimor. Tatimi mbi të ardhurat përsonale119) është një tatim që aplikohet mbi të ardhurat e

përfituara nga individët të cilët me punën dhe angazhimin e tyre realizojnë pagat,

të cilët për shumën e mjeteve që e realizojnë i nënshtrohen tatimit.

Në fillim, me aplikimin e këtijë tatimi, vetëm të ardhurat e realizuara nga pagat iu

kanë nënshtruar këtij tatimi. Me rastin e reformimit të sistemit tatimor, TAP është

zgjeruar në të cilën tatimohen edhe burimet e tjera të të ardhurave, ndër të cilat: të

ardhurat nga aktivitetet afariste, të ardhurat nga qiratë, interesi, të drejtat e autorit,

fitimet nga shërbimet intelektuale, nga lojrat e fatit e tjera. Tatimpaguesit e këtij

tatimi janë përsonat fizikë rezident dhe jorezident, ndër të cilat: Ndërmarrjet

përsonale afariste, Ortakritë dhe Shoqëritë të cilat krijojnë të ardhura bruto.

Në Kosovë objekti i tatimit mbi të ardhurat përsonale specifikohet në dy grupe me

të cilat kategorizohen këto burime të të ardhurave:

- për tatimpaguesin rezident janë të ardhurat e tatueshme nga burimi i të ardhurave

nga Kosova dhe nga burimi i të ardhurave jasht Kosovës.

- për tatimpaguesin jo rezident janë të ardhurat e tatueshme nga të ardhurave që e

kanë burimin në Kosovë.

Shkallët e tatimit - Për të ardhurat e tatueshme, tatimi në të ardhura përsonale

ngarkohet sipas këtyre shkallëve si në vijim:

- Për të ardhurat e tatueshme 960,00 €uro ose më pak, zero për qind.

- Për të ardhurat e tatueshme 960,00 €uro deri në 3.000,00 €uro duke përfshirë

edhe shumën 3.000,00 € katër për qind (4%) të shumës mbi 960,00 €uro. 118 Fjalori Tatimor Ndërkombëtar: Byroja Ndërkombëtare të Dokumentacionit Fiskal (www.ibfd.org), 119 Rregullorja nr.2001/4, TATIMI MBI TË ARDHURAT NË KOSOVË


149

- Për të ardhurat e tatueshme mbi 3.000,00 € deri në 5.400,00 € duke përfshirë

edhe edhe shumën prej 5.400,00 €, 81.6 €uro, plus 8% të shumës mbi 3.000,00

€uro, dhe

- Për të ardhurat e tatueshme mbi 5.400,00 €uro, 273.6 €uro plus (+) dhjetë për

qind (10%) të shumës mbi 5.400,00 €uro.

Sipas legjislacionit në Kosovës, Ligjit mbi Të Ardhurat Përsonale120), të ardhurat

bruto nënkuptojmë të gjitha të ardhurat që janë pranuar vërtet apo në mënyrë

konstruktive nga burimet vijuese: 1. Pagat, 2. Aktivitetet afariste 3. Qiratë, 4.

Përdorimi i pronës së paprekshme, 5. Interesi, 6. Të ardhurat e zavensueshme, 7.

Fitimet kapitale121), që rezultojnë nga një rritje apo ulje në vlerën e akcioneve, 8.

Fitimet kapitale që rezultojnë nga shitja në këste të një pasurije kapitale, 9. Fitoret

në lotari dhe lojrat e tjera të fatit, 10. Penzionet e paguara nga një punëdhënës, 11.

Veprimtaria afariste nga bizneset me të ardhura vjetore bruto prej 50.000,00 € apo

më pak, përveq nëse ato kanë zgjedhur të i mbajnë libra dhe regjistrime,

Shtrohet pyetja cilat janë të ardhurat bruto të cilat përfshihen në tatimin e të

ardhurave përsonale?

1) Të ardhurat bruto nga rrogat (pagat) përfshihen këto kategori: Pagat e paguara

në emër të një punëdhënësi për punën të cilën e kryen punonjësi sipas udhëheqjes

së drejtorit ose punëdhënësit, të ardhurat e fituara nga puna e punonjësit, të

ardhurat nga punësimi i mundshëm, nënshkrimi i një bonusi të rrogës, premitë e

sigurimit shëndetësor dhe të jetës që një punëdhënës paguan për punojnësin, Falja

e huas së punojnësit ose e obligimit të punëdhënësit.

2) Të ardhurat bruto nga aktivitetet afariste nënkupon pranimet bruto të gjeneruara

nga një përson apo etnitet. Për tatimpaguesit me të ardhura vjetore me më tepër se

50.000,00 €uro, apo ata të cilët zgjedhin ti mbajnë libra dhe regjistra në përputhje

me nenin 33 të ligjit Tatimin e të Ardhurave Përsonale.

Bizneset me të ardhura vjetore bruto prej 50.000,00 € e më pak, të cilat nuk

zgjedhin të i mbajn librat dhe regjistrimet në përputhje me nenin 33, do të raportoj

120 Ligji Nr. 03/L-161, LIGJI PËR TATIMIN NË TË ARDHURAT PËRSONALE 121. Hynë në fuqi më 1 janar 2011.

150

të ardhurat nga veprimtaritë afariste në periudhën tatimore. Bizneset me të ardhura

vjetore bruto me më shumë se 50.000,00 € që raportojnë të ardhurat nga

veprimtaritë afariste në periudhën tatimore në të cilën të ardhurat janë pranuar.

3) Të ardhurat bruto nga Qiratë përfshin të ardhurat e krijuara nga dhënia me qira

e pasurisë së paluajtshme sikurse janë ndërtesat, toka dhe apartamentet. Të

ardhurat e fituara nga dhënia me qira e paisjeve, automjeteve transportuese dhe

llojeve të tjera të pasurisë.

4) Të ardhurat bruto nga pasuria e paprekshme përfshin të ardhurat e krijuara nga

patentat, të drejtat autoriale, licencat, të drejtat ekskluzive dhe pasuritë e tjera që

përbëhen nga të drejtat e nuk kanë formë fizike.

5) Të ardhurat bruto nga Interesi përfshijn interesin nga huat e dhëna për përsonat

fizikë, Interesin nga fletëobligacionet ose letrat e tjera me vlerë të lëshuara nga

autoritetet publike dhe organizatat afariste.

6) Të ardhurat e tjera përfshijn dhuratat nga çfardo burimi, siq janë të ardhurat nga

fitoret në lotari, nga faljet e borxheve, Dhuratat në para apo gjësende të pranuara

nga rezidentët tejkalojn shumën prej 5.000,00 € në periudhën tatimore.

5.2.5 Tatimi në të Ardhura të Korporatave

Në rrjedhën e ndërtimit të sistemit tatimor në Kosovë funksionon edhe tatimi në

fitim122). Tatimi në fitim është një tatim i cili aplikohet mbi fitimin e ndërmarrjeve

ekonomike. Nëse ndërmarrjet në periudhën njëvjeçare realizonin një fitim, tatimi

aplikohej me shkallën prej 10 për qind për të gjitha veprimtaritë ekonomike si dhe

7 për qind për kompanitë të cilat kanë aktivitet të sigurimeve dhe të risigurimeve.

Tatimin në fitim janë të obliguar të paguajnë ndërmarrjet ekonomike të cilat

realizojn qarkullim vjetor mbi 100.000,00 € në vit dhe ato të cilat posedonin asete

në vlerë më të madhe se 50.000 €uro. Tatimi në të Ardhura të Korporatës është

122 Rregullorja nr. 2002/3. MBI TATIMIN NË FITIM NË KOSOVË. Tatimi ne fitim funksionoi që nga 1 prilli i vitit 2002.

151

tatim që zbatohet në të ardhura reale të korporatës, ndërsa më parë tatimi në fitim

është aplikuar vetëm në fitimin e tatuar të korporatave të mëdha123).

Tatimi në të ardhura të korporatës ka filluar të zbatohet në Kosovë që nga 1 janari i

vitit 2005124).

Nga janari i vitit 2009 është i zbatueshëm me Ligji Nr. 03/113, ndërsa, për tatimin

në të ardhura të korporatës efektet e këtij tatimi janë nga 01 janari të vitit 2010 me

Ligjin Nr 03/L-162.

Me tatimin në të ardhurat të korporatave janë të obliguar të paguajn në

tremujorshin kalendarik125), këta tatimpagues:

1. Tatimpaguesit me të ardhura bruto vjetore deri në 50.000,00 euro ose më pak të

cilët nuk kërkohen ose nuk bënë zgjidhje për të e dorzuar deklaratën vjetore (sipas

nenit 34 të këtij Ligji) duhet të bëjnë pagesat për tremujor:

- Tre për qind (3%) të të ardhurave bruto nga tregtia, transporti, bujqësia dhe

vepimtaritë e ngjajshme ë çdo tremujori por jo më pak se 37,5 €uro për tremujor si

në vijim.

- Pesë për qind (5%) të të ardhurave bruto nga nga shërbimet, veprimtaritë

profesionale, të zanatit, të argëtimit dhe të ngjajëshme të çdo tremujori, por jo më

pak se 37,5 €uro për tremujor.

- Dhjetë për qind (10%) të të ardhurave neto të qirasë për tremujor( të ardhurave

neto të qirasë jo më pak se dhjet për qind (10%) të lejimeve në paragrafin 2 të nenit

9 të Ligjit mbi Të Ardhurat të Korporatave.

2. Tatimpaguesit me të ardhura bruto vjetore që tejkalojnë shumën, më të madhe

se 50.000,00 € dhe tatimpaguesit të cilët duhet të përpilojnë pasqyrat financiare

apo ata të cilët zgjedhin tì përpilojnë, bëjnë pasqyrat financiare, bëjnë këto pagesa:

123 Korporatë - përson juridik, i cili ka një identitet që është i ndar dhe dallon nga antarët, pronarët dhe aksionarët. Një shoqëri tregtare, kapitali i së cilës është i ndar në numër të specifikuar të aksioneve të të njejtës vlerë nominale. Aksionarët nuk janë të detyruar për obligimet e korporatës. 124 Rregullorja Nr. 2004/51. 125 Koha e pagimit të tatimit pë çdo tremujor është e përcaktuar të kryhet 15 ditë pas përfundimit të periudhës tremujore e afarizmit. Pagesat duhet kryhen në afatin ligjor më 15 prill, 15 korrik, 15 tetor dhe 15 janar të vitit vijues.

152

- një të katërten ( ¼ ) e detyrimit tatimor të përgjithshëm për periudhën tatimore në

vijim bazuar në të ardhurat e tatueshme të vlerësuar dhe të zvogluar nga cila do

shumë e mbajtur në burim gjatë tremujorit në pajtim me nenin 30 të këtij Ligji apo

në pajtim me nenin 40 të Ligjit mbi Tatimin e të Ardhurave Përsonale, apo

- për periudhën e dytë dhe periudhat tatimore dhe periudhat vijuese tatimore, për të

cilat tatimpaguesi bënë pagesën sipas këtijë paragrafi, së paku një të katërten ( ¼ )

e 110% e detyrimit tatimor të përgjithshëm tatimor për periudhën tatimore që vie

menjëher pas perudhës tatimore vijuese, të zvogluar nga cila do shumë e mbajtur

në burim gjatë tremujorit në pajtim të Ligjit N03/L-162 apo të nenit 40 të Ligjit Nr.

03/L-161 mbi Tatimin e të Ardhurave Përsonale.

Sipas sistemit të ri, tatimi në të ardhura të korporatës përfshinë të gjitha korporatat

e vogla të cilat vet zgjedhin126) tì nënshtrohen tatimit në fitim real, ato mund të i

bartin më tej humbjet e ndryshme nga tatimi i paragjykuar i cili aplikohej vetëm në

shitjet e bruto të korporatave. Nëse shitjet bruto të tyre kanë qenë më të ulta se

5.000,00 € për vit, dhe duke paguar tatimin 3% (tregti, etj. dhe (5%) shërbimet dhe

në shitjet bruto.

Nëse qarkullimi i tyre ka qenë 5.000.01 € - 50.000.00 € tatimi në të ardhura të

korporatës dhe nëse nuk kanë zgjedhur ti nënshtrohen tatimit në të ardhura reale.

Prej 1 janarit të vitit 2009, tatimi në të ardhura të korporatave është ulur norma e

tatimit nga 20 në 10 për qind nga të ardhurat e tatueshme. Me këtë subjekteve

ekonomike u mundësohet të paguajn më pak tatim dhe ju mundësohet zgjerimin i

të ardhurave dhe të investimeve.

Me Ligjin e ri për Tatimin në të Ardhurat e Korporatave127), reformat prekin

tatimpaguesit regjistruar për tatimin në të ardhura të korporatave cili tatohet në

bazë të të ardhurave reale.

126 Me reformat e reja që janë në të aplikueshme tani disa korporata shumë të vogla do të vazhdojnë tì nënshtrohen tatimit të “paragjykuar” ose paushall. 127 Me realizimin e reformave në sistemin tatimor, Tatimi në të Ardhura të Korporatës funksionon me Ligjin Nr. 03/L-113. Ndërsa aktualisht, me disa modifikime të vogla, ky tatim nga 01 janari i vitit 2010 funksionon me Ligjin Nr. 03/L-162.

153

5.2.6 Tatimi në pronë

Tatimi mbi pasurinë e paluajtshme është një nga llojet më të vjetra të tatimit dhe që

akoma ekziston në shumicën e vendeve si tatim kombëtar ose vendor. Një nga

arsyet bazë për tatimin e pasurisë së paluajtshme, veçanërisht në vendet në

zhvillim, është inkurajimi i përdorimit më intensiv të kësaj pasurie.

Në përgjithësi, tatimi vendoset mbi vlerën reale ose mbi vlerën e paragjykuar të

pasurisë së paluajtshme ose mbi vlerën e qirasë, së pasurisë. Tatimi mbi pasurinë e

paluajtshme përgjithësisht vendoset mbi pasuri që gjendet brenda juridiksionit

tatimor, pavarësisht nga rezidenca e pronarit.

Tatimi në pronë është vendosur të mblidhet dhe të administrohet nga kuvendet

komunale128). Në vendin tonë aktualisht funksionojnë 36 komuna si pushtete

vetëqeverisëse lokale.

Në këtë drejtim komunat kanë synim që të mbledhin këtë tatim me qëllim të

krijimit të kushteve më të mira, të përmirësimit më të mirë të jetës së qytetarëve,

për të i realizuar objektivat e tyre, duke e ndërtuar dhe rregulluar në rend të parë

infrastrukturën dhe për të ofruar shërbime më të mira banorve, ndër të cilat për

shërbime civile, shërbime shëndetësore, të arsimit etj.

Qëllimi kryesor i aktivizimit të këtijë tatimi është që komunat të jenë të pavarura

në aspektin financiar nga qeveria qendrore, njëherit me qëllim që të funksionoj

pavarësimi i buxheteve komunale nga ai qendror129).

Përveq kësaj, komunat nga tatimi në pronë krijon mjete financiare me qëllim

përmirësimit dhe të kryerjes së investimeve publike në lokalitetet e tyre.

Tek tatimi në pronë baza tatimore është e bazuar në vlerën e tregut të

patundëshmërisë. Vlerësimin e pasurisë së qytetarëve e bëjnë komisionet të cilat

janë të caktuar ekskluzivisht për këtë qëllim.

128 Komuna është e autorizuar që të mbledhë tatimin në pronat e paluajtshme të cilat ndodhen brenda kufijve të saj në përputhje me Rregulloren e UNMIK-ut 2003/29. 129 Ministria e Financave, përsonelit të komunave të cilët merren me menaxhimin e parave publike jep këshilla dhe organizon trajnime. Njëherit bënë kontrollimin mbi aplikimin dhe zbatimin e infrastrukturës ligjore si dhe bënë monitorimin mbi inkasimin e mjeteve financiare nga ky tatim.

154

Metodologjija e shfrytëzuar për vlerësimin dhe caktimin e vlerës së tregut të

pasurisë apo të pronës duhet të jetë e bazuar në analiza të shitblerjes, hipotekave,

informacione lidhur me qiratë dhe opsionet e tjera në vlerësimin e pronave nga

ekspertët e angazhuar.

Me qëllim të operacionalizimit të tatimit në pronë, objektet të cilat ngarkohen me

këtë tatim, në përcaktimin e tatimit në pronë, ndahen në këto lloje: 1) Pronat

Rezidenciale, 2) Pronat Komerciale, 3) Pronat Bujqësore, 4) Pronat industriale dhe

5) Pronat e braktisura.

1) Pronat rezidenciale - janë ato prona te cilat shfrytëzohen për nevoja individuale

për qëllime të banimit. Në këtë kategori përfshijnë shtëpitë, banesat, garazhat apo

ndonjë objekt tjetër.

2) Pronat Komerciale - janë prona të shfrytëzuara për aktivitete të ndryshme të

biznesit, aktivitete tjera për punë duke i përfshirë depot e ndryshme.

3) Pronat komerciale - përfshijnë objektet ku bëhen shitjet me pakicë, me shumicë,

zyrat dhe parkingjet e përdorura për qëllime jorezidente.

4) Pronat industriale - janë prona të shfrytëzuara për depot e prodhimeve të

produkteve të ndryshme, mbledhje të mallrave duke përfshirë fabrikat dhe

punëtoritë të kapaciteteve të ndryshme.

5) Pronat bujqësore - ndërtesat e shfrytëzuara për veprimtarisë bujqësore130, dhe

6) Pronat e braktisuara dhe objektet e të papërfunduara.

Është karakteristike se të gjitha të ardhurat e inkasuara që realizohen nga tatimi në

pronë derdhen në llogaritë kryesore të buxhetit të komunës. Ndërsa, përcaktimi i

vlerës së tregut të objekteve për tatim në pronë është i bazuar dhe e specifikuar

sipas zonave të klasifikuara të cilat janë të përcaktuara dhe zbatohen sipas

Rregullorës Komunale që e miratojnë vet komunat si njësi administrative të

qeverisjes lokale.

Lartësinë e tatimit në pronë e caktojnë secila nga komunat në mënyrën e vet,

pronat përkatësisht objektet njehsohen për m2, të cilat ngarkohen me këtë tatim,

por që bazohen në vlerën e tregut, ndërsa çmimi përcaktohet sipas zonave ku

130 Toka bujqësore aktualisht nuk tatimohet.

155

gjenden ato të cilat janë të ndara sipas pozitës gjeografike që përcaktohen. Në këtë

aspekt, obligimet tatimore të tatimit në pronë realizohen duke e shumzuar

sipërfaqen e objekteve të ndryshme me normat tatimore, në të cilën përcaktohet

shuma e tatimit ku banorët ngarkohen me këtë tatim.

Kriteret e vlerës së tregut të objekteve për m2 për tatimin në pronë Tabela Nr.24

Zon

a

Pronat e për

banim

Pronat

Rezidenc.

Gara

zhat

Pron

at

kom

Prona

t

indust

Prona

t

Bujqë.

Pron

brakt

isur

Pron

pa

përf

Fushat

Sportiv

e

Pishi

nat

Ban Shtë Ban Shtë

Vlera në € për m2

I 450 400 450 400 200 700 350 150 160 100 100

II 350 350 350 350 150 500 300 150 140 100 100

III 300 300 300 300 100 350 250 150 120 100 100

IV 200 200 200 200 0 250 200 150 80 0 0

V 0 100 0 100 0 150 150 150 40 0 0

Shkallët e tatimit të Tatimit në Pronë - Të gjitha komunat kanë kompetencat e veta

që vet të menaxhojnë dhe tì caktojnë normat tatimore mbi tatimin në pronë.

Normat tatimore apo koeficientët caktohen në bazë vjetore, të cilat aplikohen për

lloje e ndryshme të pronave të cilat janë të kategorizuara në këtë mënyrë131)

Me qëllim të kuptimit më të mirë marrim shembull se si bëhet kalkulimi i tatimi në

pronë me qëllim të ngarkimit dhe të faturimit të obliguesve tatimor me të cilan

edhe caktohet vlera e tatimit me të cilat krijohen të ardhurat vetanake të komunës.

Shembull:

Zona III

Sipërfaqja 90 m2

Përdorimi Rezidenca (Banesë)

Vlera e tregut 300 €

Koeficienti tatimor 0.09%

Atëher: 90 m2 * 300 € = 27.000 € * 0.09% = 24.30 €

131 Normat tatimore caktohen në bazë vjetore që janë të kategorizuara sipas pronave në zonat të cilat gjenden, ndër të cilat: pronat komercilae 0,19%, pronat industriale 0.17%, pronat rezidenciale 0.09%, pronat bujqësore 0.09%, pronat e papërfunduara 0.09% pronat e braktisura dhe objektet e pabanuara 0.05%.

156

5.3 Taksat si instrumente fiskale

Taksat janë instrumente specifike fiskale të cilat i merrë shteti dhe organet tjera

juridike - publike prej përsonave fizikë dhe juridikë si kundërshpërblim për

shpërbimet që iu kryehen atyre prej organeve administrative, përkatësisht prej

organeve shtetërore. Një taksë mund të quhet si “vendore” në disa kuptime. Ajo

mund të vendoset nga një juridiksion tatimor vendor sipas legjislacionit të atij

juridiksioni, ose sipas legjislacionit të vendosur nga pushteti qendror por me

shkallë të caktuara nga pushteti vendor.

Taksa mund të administrohet nga organet vendore dhe të mblidhet në emër të

pushtetit qendror; ose ajo mund të administrohet nga qendra dhe të ardhurat t’i

shpërndahen pushtetit vendor. Një juridiksion tatimor vendor përgjithësisht

dallohet nga juridiksioni i një shteti sovran ose ai federal dhe mund të ekzistojë në

nivel shteti, qarku, qyteti ose bashkie. Përgjithësisht taksat vendore mund të

përfshijnë taksa mbi pasurinë e paluajtshme, taksat e regjistrimit dhe të licensimit,

por mund të përfshijnë edhe taksat mbi shitjet etj.

Taksat si instrumente fiskale i kanë dy karakteristika: 1) paraqesin kundërvlerën

për shërbimet që kryejn organet shtetërore dhe 2) paguhet me kërkesën e përsonit

fizikë dhe juridikë në momentin kur iu kryhen shërbime nga këto organe.

Këto dy karakteristika të taksave e bëjnë që të dallohen prej tatimeve si insrumente

fiskale. Taksat paguhen vetëm për shërbimet jomateriale të cilat munden me qenë

objekt i taksave. Taksat janë të ardhura publike varësiasht prej subjektit se kush i

aplikon dhe u takojnë, ndërsa mjetet financiare që kanë burimin nga taksat hyjnë

në buxhetin e komunës apo edhe në agjensitë buxhetore qendrore, varësisht se cilat

i aplikojnë. Në përgjithësi, në sistemin tonë fiskal të gjitha të ardhurat që

realizohen nga taksat e ndryshme shërbejnë dhe dedikohen për zhvillimin e

investimeve kapitale.

Në bazë të nenit 65(1) të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, duke njohur

nevojën për përcaktimin e burimeve financiare të cilat janë në dispozicion të

157

komunave në Kosovë, duke përfshirë të ardhurat vetanake132), grantet dhe burimet

e tjera financiare të nevojshme për ushtrimin e kompetencave komunale, Kuvendi i

Republikës së Kosovë ka miratuar Ligji Nr. 03/L-049 PËR FINANCAT E

PUSHETIT LOKAL.

Në këtë aspekt në bazë të këtij ligji të gjitha taksat dhe tatimi në pronë u

mundësojnë komunave si njësi administrative të kenë pavarësi financiare. Prandaj,

në përputhje me politikat ekonomike kombëtare dhe duke pasur parasysh

qëndrueshmërinë fiskale të komunave dhe të qeverisë, komunat e Kosovës kanë të

drejtë të kenë burime financiare me të cilat mund të disponojnë lirëshëm mjete

gjatë ushtrimit të kompetencave në përputhje me ligjet e zbatueshme të vendit.

Ndërsa, të gjitha tarifat, normat e taksave, llojet e tyre propozohen dhe aprovohen

nga vet komunat të cilat i përcaktojnë me Vendim të veçantë apo me Rregulloren

për taksat shërbimet dhe gjobat.

Përveq komunat si njësi administrative të pushtetit lokal edhe në nivel të agjencive

tjera buxhetore të nivelit qendror, e që janë taksa të nivelit qendror, kanë autonomi

tì përcaktojnë politikat e taksave të cilat i caktojnë tarifat, llojet dhe format e tyre.

Në Ligjin për financat e pushtetit lokal, taksat dhe tarifat komunale, përveq tatimin

në pronën e paluajtshme janë të përcaktuara edhe taksat të cilat mbështeten për

mes një Rregulloreje komunale, në të cilën mund tì përcaktojnë llojet e taksave,

ndër të cilat më së shpeshti janë këto: taksa për lejen për ushtrimit të veprimtarisë

afariste, taksa për lejen për shërbime profesionale, taksa për automjetet motorike,

taksat administrative komunale, taksat për tejet për ndërtimin dhe rrënimin e

ndërtesave, taksat tjera komunale, taksat për lëshimin e çertifikatave, të

dokumenteve zyrtare e tjera.

132 Kategoritë e të Hyrave Vetanake: a) taksat komunale, gjobat, tarifat e shfrytëzimit, pagesat për shërbimet publike të ofruara nga komuna si dhe detyrimet rregullatore dhe gjobat e autorizuara; b) qiratë në pronat e paluajtshme të cilat ndodhen në komunë dhe të cilat janë nën administrimin ose në pronësi të komunës; c) të hyrat nga shitja e pasurive komunale; d) të hyrat nga ndërmarrjet të cilat janë plotësisht ose pjesërisht në pronësi të komunës; e) bashkëpagesat nga konsumatorët e shërbimeve arsimore dhe shëndetësore; f) të hyrat e realizuara nga cilado agjenci, departament ose organizatë e komunës si rezultat i ofrimit të çfarëdo malli ose shërbimi; g) interesi në depozitat komunale, nëse ekziston; h) grantet ose donacionet nga qeveritë e huaja.

158

5.4 K o n t r i b u t e t Në trajtimet e shumta të financave publike nuk ekzistojnë pikpamje të njejta,

përkatësisht të përbashkëta për karakterin, rëndësinë si dhe elementet që kanë

kontributet si instrumente fiskale.

Marrë në përgjithësi kontributet si instrumente fiskale kanë elemente të ngjashme

dhe të ndryshme në krahasim me instrumentet tjera fiskale.

Elementet e ngjajshme janë në ate se kontributet janë instrumente fiskale të cilat

formojnë të ardhura publike dhe paguhen për një qëllim të caktuar sikurse që janë

edhe instrumentet e tjera, ndërsa elementet e ndryshme janë në ate se kontributet i

paguajnë përsonat e caktuar, nuk ekziston përgjithësia e obligimit të tyre dhe se

përfitimet prej kontributet mund të maten.

Derisa nga instrumentet e tjera fiskale si për shembull, tatimet, taksat dhe ato jo

fiskale përfitojnë rrethi më i gjërë i banorëve e që manifestohet elementi i

shpërblimit, ndërsa te kontributet paguajnë dhe përfitojnë rrethi më i ngusht i

përsonave, vetëm ata që i paguajnë mjetet në emër të kontributeve. Me një fjalë

kontributet janë të ardhura publike të cilat grumbullohen nga përsonat caktuar si

dhe për qëllime të caktuara.

Në Kosovë, funksionojnë kontributet si instrumente por që janë të njohura si

kontribute të financimit të penzioneve, përkatësisht kontribute të kursimeve

individuale.

Në bazë të Rregullores Nr. 2005/20 e të ndryshimit të të Rregullores Nr. 2001/35

mbi penzionet në Kosovë, nenit 7 përcakton veprimet dhe aktivitetet mbi arkëtimin

e kontributeve për financimin e penzioneve të kursimeve penzionale si dhe

financimin e kontributeve penzionale.

Lidhur me arkëtimin e kontributeve, çdo punëdhënës është i obliguar që të

kontribuojë në emër të punonjësve të vet në Fondin e kursimeve pensionale. Për

këtë punonjësit obligohen që të kontribuojnë në emër të vet në kursimet

pensionale.

Punëdhënësit dhe punonjësit paguajn nga dita e parë të punësimit te punëdhënësi,

për punonjësit që kanë moshën tetëmbëdhjetëvjeçare (18) dhe përfundojnë kur

punonjësi arrin moshën e pensionimit.

159

Ndërsa, për financimin e kursimeve pensionale çdo punëdhënës paguan një shumë

prej pesë për qind (5%) të rrogave të pëgjithshme të të gjithë punonjësve dhe çdo

punonjës paguan një shumë prej pesë për qind (5%) të rrogës së tërësishme të tij.

Përveq sistemin obligativ të konributeve kemi edhe kontributet vullnetare.

Punëdhënësit mund të kontribuojnë vullnetarisht për një shumë plotësuese deri në

10% për qind të pagës vjetore, shumës së përgjithshme prej 15% për qind të pagës.

Gjithashtu edhe punonjësit mund të kontribuojnë vullnetarisht një shumë

plotësuese deri në dhjetë për qind (10%) të pagës vjetore, për kontributin e

përgjithshëm prej pesëmbëdhjetë për qind (15%).

Personat e vetëpunësuar të cilët paguajnë tatim mbi të ardhurat në të ardhurat

bruto, kontribuojnë me një shumë minimale prej 10% me një kufi maksimal prej

30% të asaj shume neto. Personat e vetëpunësuar, të cilët paguajnë tatim mbi të

ardhurat në bazë të tatimit të paragjykuar paguajnë kontributin minimal prej 1/3 të

shumës së tatimit. Për të gjitha kategoritë e personave të vetëpunësuar, minimumi i

kombinuar e kërkuar për kontribute tremujore nuk ëshë më i madh se 600 €uro.

5.4.1 Kontributet dhe Fondi pensional

Mjetet financiare të paguara në emër të kontributeve të përsonave fizikë dhe

juridikë krijohet fondi penzional i cili aktualisht është i njohur si Trusti i kursimeve

penzionale të Kosovës133).

Fondi Pensional i Kosovës është i mbështetur dhe i rregulluar me Ligji Nr. 03/L-

084 i cili ndryshoi Rregulloren Nr. 2005/20 për Pensionet në Kosovë, me të cilin

Trusti-t të penzioneve iu janë dhën kompetencat dhe të drejtat e administrimit e të

menaxhimit të fondit. Në Kosovë funksionon sistemi i investimeve të penzioneve, është një sistemi

modern, përmes të cilit punëtori nuk rëndohet shumë me latrësinë e pagesave duke

133. Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës (Trusti) është institucion i themeluar në gusht të vitit 2002 për të administruar dhe menaxhuar kontributet e obligueshme pensionale e vullnetare të të punësuarëve. Trusti mban kontributet pensionale të kursyera, të cilat ruhen nëpër llogari individuale të kontribuesit.

160

aplikuar normë të ulët të kontributit. Sistemi pensional në Kosovë është i përbërë

prej tri shtyllave kryesore: 1. Pensioni i shtyllës së parë që përbënë pensionin bazë të moshës së vjetër mbi 65

vjeç. Këto mjete burimin e tyre e kanë nga Buxheti i Konsoliduar i Kosovës dhe që

këto mjete administrohen nga Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale.

2. Pensioni i shtyllës së dytë përfshin kursimet pensionale që paguhen nga

punëdhënësit dhe punëtorët prej pagës bruto të punëtorit (minimumi 5 për qind dhe

maksimumi 15 për qind), në të cilën këto mjete menaxhohen dhe administrohen

nga Trust-i i pensioneve, dhe

3 Pensioni i shtyllës së tretë janë mjetet të cilat paguhen në baza vullnetare të

individëve ose të punëdhënësve në Fonde Suplementare Vullnetare. Në vendet e rajonit aplikohen dy sisteme të penzioneve, sistemi i investimeve dhe

sistemi i transfereve. Prandaj edhe sa i për kete vendeve të rajonit që aplikojnë

skemës së pensioneve, ekzistojnë dallime në mes tyre. Kështu, disa nga vendet

aplikojnë skemën pensional të investimeve do të thotë paguajnë kontribute të

detyrueshme në shtyllën e dytë, siq janë: Bullgaria filloi të aplikoj këtë sistem nga

viti 2000, Kroacia nga viti 2002, dhe Maqedonia nga viti 2005. Ndërsa, skemën

pensionale të transfereve aktualisht ende e aplikojnë këto shtete të rajonit, si

Shqipëria, Mali i Zi, Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia.

5.4.2 Sistemet pensionale dhe Trusti

Në ekonomitë kombëtare ekzistojnë dy lloje kryesore të sistemeve pensionale,

sistemi apo skema e bazuar në transfere (PAYG)134 dhe sistemi apo skema e

pensioneve bazuar në investime.

Në Republikën e Kosovës funksionon koncepti apo sistemi pensional i investimeve

të mjeteve. Koncepti “i investuar” i referohet secilit program në të cilin kontributet

mblidhen dhe vendosen në llogari individuale përgjatë periudhës në të cilën 134 Sistemi pensional i bazuar në transfer (njihet si PAYG – Pay As You Go) është program shtetëror që financohet nga tatimet ose kontributet që mblidhen nga punëtorët financojnë pensionistët.

161

individët kontribuojnë, e më pas këto mjete investohen në tregje të kapitalit me

qëllim të rritet vlera e këtyre mjeteve, deri në kohën kur kontribuuesit

pensionohen. Qëllimi i investimeve të këtyre mjeteve është që pas investimeve të

mjeteve jep mundësi për të siguruar të ardhura më të mëdha pensioanale në të

ardhmen, për ata që kanë paguar kontribute. Dallimi kryesor në mes të sistemit të bazuar në transfere dhe të sistemit të

investuar është se paratë e grumbulluara në sistemin e investuar kursehen,

investohen dhe që nuk shpenzohen menjëherë. Në sistemin e financave publike

paratë e mbledhura tek sistemi i transfereve mjetet e grumbulluara dhe të

shpenzimeve janë të inkorporuara në buxhetitn e shtetit, ndërsa tek sistemi i

investuar mjetet gjenden në fond të veçantë, të ndara nga buxheti. Në Kosovë, sistemi pensional i investimeve përfaqësohet nga llogaritë Individuale

të Kursimeve Pensionale që mirëmbahen nga Trusti i Kursimeve Pensionale të

Kosovës, ku aktiviteti kryesor operacional i Trusti-t është procesimi i kontributeve

pensionale që ka për qëllim alokimin e kontributeve nëpër llogaritë individuale të

kontribuesve. Sa i përket sistemit të investimeve të gjitha mjetet financiare të

grumbulluara në emër të fondit penzional apo të Trustit janë të investuara jashtë

Kosovës, ndër të tjera, në tregun e kapitalit dhe tregun e akcioneve. Në këtë sistem të investimeve mase 40 për qind e aseteve investohen në Aksione,

mase 30 për qind investohen në instrumente të Kthimit Absolut dhe 30 për qind të

mjeteve investohen në asetet “Tjera”135.

5.4.3 Rregullat dhe tërheqja e kontributeve pensionale

Në politikën e zhvillimit tësistemit të pensioneve paraqiten rregullat për tërheqje.

Me ligjin mbi pensionet në Kosovë përsonat përkatësisht kontribuesit e ndryshëm

mund të i tërheqin kursimet e veta pensionale në dy mënyra,

a) tërheqja në një pagesë të vetme dhe

135 Raporti Vjetor 2010, TRUSTI I KURSIMEVE PENSIONALE TË KOSOVËS.

162

b) tërheqja e kontributeve në faza, po tëheqja mund të bëhët në rastet:

a) Nëse një kontribues në momentin e aplikimit për tërheqjen e pensionit i ka të

grumbulluara në llogarinë përsonale deri 2,000,00 €uro, shuma e akumuluar

tërhiqet në një pagesë të vetme nga i pensionuari kur mbush 65 vjeç, dhe b) Nëse një kontribuesi në momentin e aplikimit në llogarinë individuale ka bilanc

të akumuluar më shumë se 2,000,00 euro, shuma i kalohet të pensionuarit në

programin e tërheqjes me faza, gjegjësisht parat i tërheq tek banka me të cilën

Trusti ka marrëveshje për administrimin e këtij shërbimi. Në këtë rast, i pensionuari mund të tërheq kursimet në baza mujore deri sa ato të

shterren. Pagesat mujore të përfituara në këtë bazë janë 100,00 euro në muaj, në

rastet kur bilanci i transferuar i gjendjes është deri në 10 mijë euro. c. Në rastin kur një kontribues vdes para moshës 65 vjeçare, bilanci i akumuluar i

transferohet në një pagesë të vetme trashëgimtarëve të tij, pa marrë parasysh

bilancin e llogarisë.

Tërheqja e pensioneve ka filluar që nga viti 2004. Në bazë të Raportit Vjetor të

vitit 2010 të Trust-it të Kursimeve Pensioanle në Kosovë që nga viti 2004 deri në

vitin 2010 pensionet e tyre i kanë tërhequr mase 10,804 përsona136.

Vlera e pensioneve të shpërndara periudha 2004-2010

Tabela 25 në € Vitet Shuma përfitimeve 2004 56,746 2005 363,063 2006 2,600,910 2007 1,163,733 2008 1,829,046 2009 2,988,991 2010 4,774,806 Gjithsej: 13,777,295

Burimi:Raporti Vjetor 2010.TRUSTI I KURSIMEVE PENSIONALE.

136 Raporti Vjetor 2010, TRUSTI I KURSIMEVE PENSIONALE TË KOSOVËS.

163

Në këtë drejtim vlera e mjeteve të shpërndara për të pensionuarit përkatësisht të

cilat janë tërhequr, nga viti 2004 deri më 2010 shuma ka arritur prej 13.78 milionë

euro. Nga kjo shihet se numri i të pensionuarve që kanë bërë tërheqjen e mjeteve

në faza zë peshë më shumë në numrin e përgjithshëm të të pensionuarve.

Në vitin 2010 kjo ka zënë 17 për qind të totalit të numrit të të pensionuarve. Në

këtë kategori bëjnë pjesë kontribues që kanë kursime pensionale më të larta se 2

mijë euro, pesha që ata zënë në totalin e vlerës së pensioneve të shpërndara të jetë

edhe më e lartë, ku në vitin 2010 merrte pjesë me 37 për qind.

5.5 Reformat në sistemit tatimor

Me qëllim që efektet e tatimeve të reflektohen në zhvillimin ekonomik, kërkohet që

vazhdimisht të bëhen ndryshime, respektivisht të bëhen reforma, si në sistemin

ashtu edhe në normat tatimore. Derisa, përmes ligjeve sistemore të cilat përcaktojn politikën fiskale, subjektet e

ndryshme, përsonat fizikë dhe juridikë obligohen tì paguajnë shtetit një pjesë të

pasurisë dhe të ardhurave të tyre.

Me rastin e kryerjen së obligimeve shtetërore, tatimeve, pasuria e tyre, përkatësisht

fuqia ekonomike në një mënyrë u zvogëlohet, ndërsa shteti përmes ligjeve dhe

instrumenteve fiskale realizon qëllimet dhe objektivat e veta.

Reformat fiskale në ekonomi e arrijnë efektin e vet duke bërë ndryshime të

tatimeve, në normat tatimore, lehtësira apo lirime për një kohë të caktuar, për

produktet dhe sektorët e caktuar ekonomik.

Lehtësimet tatimore kanë efektin e vet për të e stimuluar investime si të atyre

vendore ashtu edhe dhe investimet e jashme, reflektojnë në zhvillimin ekonomik. Në këtë drejtim, janë të njohura përvojat e shteteve, të cilat kanë kaluar apo

gjenden në faza të ndryshme të tranzicionit, siq janë: Argjentina, Brazili, Çilea,

164

Qipro, Malta, Egjipti, Afrika Jugore, India, Koreja Jugore, Kina e që përmbledhen

në këto masa137). Lehtësimet e tilla ndër të tjera janë të nevojshme sepse: Nuk zbatohen dogana në

importimin e lëndëve të para që u shërbejnë investitorëve të jashtëm për prodhim,

nuk paguhen për importet, paisjet për investitorët e huaj, ofrohen lirime tatimore

nga tatimi në fitim, për përfitimin e riinvestuar dhe fitimin e realizuar në vitin e

parë të punës. Nga funksionimi i sistemit tatimor në shtetin e pavarur, nga vitit

2000 deri në vitin 2010 reformat tatimore janë bërë dy here, në vitin 2005 dhe në

fund të vitit 2008. Sikurse në Republikën e Kosovës që janë bërë reformat fiskale,

ndryshimet janë bërë edhe në Republikën e Shqipërisë në të cilën në përgjithësi

janë ulur normat tatimore.

Krahasimi i normave tatimore në mes Kosovës dhe Shqipërisë. Tabela Nr.26 KOSOVA 1. Tatimi i Paragjykuar Tatimi paguhet si përqindje e qarkullimit dhe si shumë

konstante për bizneset e vogla. 2. Tatimi mbi Ardhurat Personale,

Normat e vjetra (të reja): 0 deri në 960€ 0% 960 deri 3000€ 5% (4%). 3000€ deri 5400€, 10% (8%) mbi 5400€ 20% (10%).

3. Tatimi mbi Korporatat ishte 20% tani 10% 4. Tatimi mbi fitimin. 5. TVSH ishte 15 % tani 16% 6. Akciza Normat janë si vlerë e shtuar dhe si tarifë spec,

(cigare,kafe,alkooli,vera,birra,karb,autom etj). 7. Tarifa doganore 10% SHQIPËRIA 1. Tatimet në bizn. e vogël 10 %. 2. Tatimi mbi xhiron 1,5 % në biznesin e vogël 3. Tatimi mbi të ardhurat përsonale

Pagat për pragun nga 0 lekë deri 10.000 lekë, tatohen me 0%. Pagat mbi 30.000 lekë taksohen për tpagën bruto, jo shkallë perjashtimi, në masën 10%.

4. Tatimi mbi Fitimin ishte 20% tani 10 % 5. Tatimi Vlerën e Shtuar 20 % 6. Akciza Aplikohet në vlerë fikse e kombinuar me përqindje.(kafe,

cigare, pijet alkoolike karbur). 7. Taksat doganore

Burimi: Sistemi fiskal, Kosova le pas Shqiperinë. Publikuar 25 Shkurt 2008. Reformat tatimore 2008).

137 DISA QËSHTJE KYÇE TË NDËRTIMIT DHE ZBATIMIT TË POLITIKËS FISKALE NË KOSOVË, Raport studimor RRIINVEST, Prishtinë Gusht 2001, faqe 38.

165

Sa i përket ndikimit të reformave fiskale, përmes uljes së normave të taksave

efektet reflektohet në tërheqjes të investimeve të huaja. Vendet të cilat zbatojnë tatime më të ulta mbi fitimet e shoqërive kanë shanse tì

tërheqin më shumë Investimet e Huaja Direkte. Prandaj, reformat fiskale në të

gjitha vendet bashkohore krijojnë kushte ideale të investitorëve të huaj138). Sistemi dhe politika tatimore që aplikohet dhe reformat të cilat janë bërë deri tani

konstatojm se Kosovën e bëjnë një vend konkurues dhe joshës, veçenarisht në

tërheqjen e investimeve të huaja direkte, të cilat janë të rëndësishme e të

nevojëshme për zhvillimin ekonomik, sikurse që në vendet e ndryshme janë bërë

reforma tatimore atëher edhe investimet e huaja janë realizuar më shumë. Në Republikën e Kosovës reformat tatimore janë bërë si në në aspektin ekonomik

ashtu edhe juridik. Sistemi tatimor është zhvilluar, përbëhet nga llojet e tatimeve,

janë përcakuar normat e reja tatimore. Në aspektin juridik reformimi i këtij sistemi

bazohet në ate se Rregulloret e deritanishme të aplikueshme janë shëndruar në

Ligje139), që është bërë një përparim i madh në zhvillimin e këtij sistem. Reformat

në ekonomi dhe në sistemin tatimor në vendet e ndryshme bëhen dhe rrjedhin

vazhdimisht. Qeveria e Republikës Kosovës ka hartuar një program i cili favorizon

rritjen ekonomike të vendit. Ky program ndër të tjera favorizon dhe ndikon në

zhvillimin e sektorit privat. Në kuadër të reformave të miratuara në fund të vitit

2008 nga Kuvendi i Kosovës arsyetohet me faktin se ndryshimet janë bërë në një

kohë kur vendet e rajonit kanë ndërmarrë veprime të arsyeshme në ndryshimin e

politikave tatimore140.

138 Mr sc Refik Kryeziu: FOREIGN DIREKT INVESTMENS IN THE REPUBLIC OF KOSOVA AND THEIR IMPAKCT IN ECONOMIC DEVELOPMENT, Përmbledhje punimesh, faqe 323. Iternacional Conference, MANAGEMENT CALLANGES DURING TRANZITION, 28 – 29. Prill 2009. TIRANË. Fakulty of Economy, Universty of Tirana. 139 LEGJISLACIONI TATIMOR I KOSOVËS, ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVËS, Botimi i parë, 2010, Prishtinë.Tatimi i të Ardhurave Përsonale funksionon me Ligjin Nr.03/L-115. 140 Edhe në të ardhmen reformat tatimore duhet të vazhdojnë, do të bëhën duke i standardizuar ato me rregullat dhe normat tatimore me të Bashkimit Evropian.

166

Në këtë drejtim edhe Kosova ka bërë një përparim të mirë në reformimin e sistemit

tatimor. Vendosja e normave të reja të tatimeve në të cilën është përcaktuar

politika tatimore Republika e Kosovës tani është në grupin e vendeve me tatime

më të ulta në botë që që në një masë ndikojnë në zhvillimin ekonomik.

Këto reforma të cilat janë realizuar në Kosovën e bëjnë një vend konkurues në

realiziminin dhe zhvillimin e investime të brendëshme si dhe në tërheqjen e

Investimeve të Huaja Direkte, të cilat janë të rëndësishme në shumë aspekte për

zhvillimin ekonomik. Gjatë zhvillimit të reformave tatimore në Kosovë kryesishtë

janë ndryshuar normat tatimore, është bërë ulja e normave të tatimit141, ku në këtë

drejtim janë ulur normat e tatimit të të ardhuravë përsonale dhe tatimit të

korporatës, ndërsa në tatimin mbi vlerën norma ëshë shtuar për vetëm 1 për qind.

Normat e reja në Tatimin e të Ardhurave Përsonale Tabela Nr. 27

deri 31.12.2008 0% 5% 10% 20% Normat e reja 0% 4% 8% 10% Të ardhurave deri 80 € 80€-250€ 250€-450 € mbi 450 €

Burimi: Ligjin Nr.03/L-115 Tatimi i të Ardhurave Përsonale Shembull praktikë:

Supozojmë se: Paga bruto është 233.20 €uro.

Andaj 233,20 * 5% (kontributi penzional) = 11.66

233.20 – 11.66 = 221.54 €

0 - 80 = 0

80 – 221.54 = 4% = 141.54 * 4% (tatimi në pagë) = 5.66 €

Kontributi pensional 11.66 €

Tatimi në pagë 5.66 €

_______________________

17.32 €

Atëher 233.20 – 17.32 = 215.88 €

Paga neto 215.88 €. 141 Normat e reja hyjnë në fuqi prej 1, Janarit 2009 dhe ky ndryshim prek çdo tatimpagues të regjistruar për Tatimin në të Ardhura Personale

167

Me reformimin e sistemit tatimor, përveq normave të tatimit në paga, janë ulur

edhe tatimet në interes, në qira, të lojërave të fatit, fitimet kapitale, shitjen e

pasurisë së paprekshme të cilat janë ndryshuar prej normës 20 për qind në 10 %.

Ndryshimet e normave tatimore në Tatimin në Korporata, TVSH. akciza në duhan

dhe taksa doganore Tabela Nr. 28

Përshkrimi

Normat tat. deri 31.12.2008

Normat e reja të aprovuar

Tatimi në korporata 20% 10% TVSH 15% 16% Akciza në duhan 17 € për 1 kg 21 € për 1 kg Taksa doganore 10% 10%

Burimi: LEGJISLACIONI TATIMOR I KOSOVËS.

Kështu në përfundim të vitit 2008 normat tatimore e tatimit e të ardhurave të

korporatave ishte 20 për qind, ndërsa me reformimin e këtij tatimi, me fillimin e

vitit 2009 në praktikë zbatohen normat e reja e që është10 për qind.

Me ndryshimet e normave tatimore arrihen efektet këtyre ndryshimeve. Ndërë

efektet më të rëndsishme të reformave të aprovuara janë se me uljen e normës së

tatimit në të ardhurat individuale do të rezultojë me kursimin e mjeteve financiare

të obliguesve tatimor ashtu edhe të atyre përsonave të cilët do të realizojnë të

ardhura në të ardhmen.

Kjo nënkupton se të ardhurat e tyre përsonale të realizuara, duke filluar nga janari i

vitit 2009, janë më të larta se deri në këtë periudhë.

Politika e tillë mundëson që rritja e të ardhurave për të punësuarit, në një masë

ndikojnë në shtimin e investimeve dhe rritjen e konsumit të përditshëm për ta, në

plotësimin e nevojave të ndryshme përsonale e familjare.

168

5.5.1 Ndikimi i tatimeve në formimin e buxhetit

Në Republikën e Kosovës grumbullimi i mjeteve buxhetore realizohet nga dy

institucionet të cilat janë të autorizuara bëjnë administrimin mjeteve, Dogana dhe

Administrata Tatimore e Kosovës(ATK)

Dinamika e formimit të të ardhurave nga Dogana dhe ATK Tabela Nr. 29 në ‘000 € Përshkrimi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Akciza e jashtme- kufi 145,129 130,911 115,268 129,395 132,498 150,695 157,940 Akciza e brendëshme 30,852 33,403 - - - - - Taksa dog. imp,cig,et 70,648 71,936 46,587 61,988 70,817 56,223 74,696 Taksa dogan në importe 77,695 81,208 93,350 98,312 104,100 Tatimi (TVSH) në kufi 186,436 195,239 210,782 255,039 304,760 327,662 361,321 Taksa të ndrysh doganat 2,907 2,393 846 1,513 - 0 168 Te hyrat nga denimet 1,491 558 647 810 1,055 Shitja e mallrave 0 0 146 742 407 434 1,217 Tatimet tjera doganore 4,639 - - 340 595 Banderollat - 650 380 324 542 Kontrolla e jasht dogan. - 2.555 805 325 100 Fast-Dogana - 107 174 90 63 HYRAT -DOGANAT 435,973 434,381 457,454 533,755 604,979 635,214 700,657 Kthimet -1,061 -2,164 -783 -1,068 -1,272 Neto Të hyrat 435,973 434,381 456,393 531,591 604,196 634,146 699,385 Tatimi i paragjykuar 13,140 6716 2,272 997 284 2,794 1 ,328 Tatimi në fitim 31,036 12,667 9,380 3,441 4 ,425 8,407 583 Tatimi për korporata - - 31,273 53,728 51,946 55,355 64,982

Tatimi Ardhurat përson 20,198 36,189 29,106 33,968 44,232 39,227 43,524

Tatimi mbi -TVSH 44,794 46,353 47,772 58,783 59,023 75,825 95,008 Tatimi për bizn. individ. 15,011 16,034 18,752 20,566 25,467 Tat.Int.divqir.lic,loj.fat 5,789 1,966 3,217 2,906 1,533 Tatimi në fitim shtesë 21,274 16,612 6,474 0 - Tatimet pa specifikuara 5,500 6,317 734 1,388 1 ,880 TË HYRAT - ATK-ja 114,159 129,039 167,377 191,845 221,234 206,469 222,158

Kthimet -3,298 -9,303 -21,324 -24,810 -27,017 Neto Të hyrat 164,078 182,542 200,834 181,659 194,218 Të hyrat vetan.komunal 23,167 24,706 27,555 25,724 42,784 48,293 48,451 Të hyrat vetan. qendror 7,581 46,332 63,786 29,237 29,006 29,657 52,028 TË HYRAT TOTALE 560,029 595,907 713,323 780,561 917,448 919,623 1,023294

Burimi:Raporti Financiar I buxheteve 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009 dhe 2010.

169

Sikurse që shihet në tabelën Nr. 29, pranimet e mjeteve financiare apo formimi i të

ardhurave nga doganat në vitin 2004 janë realizuar në shumë prej 435,972,746 €.

Kjo shumë e mjeteve që janë realizuar nga taksat doganore, akciza dhe tatimi mbi

vlerën e shtuar në importe etj.

Në vitin 2005 pranimet e mjeteve nga doganat janë arritur në shumë prej

434,381,168 €, në vitin 2006 në shumë mase 475,381 milion €, në vitin 2007 me

531,591,000 €, në vitin 2008 janë mbledhur në shumë prej 604,979,000 € në vitin

2009 mase 635.214 milion € dhe për vitin 2010 janë realizuar në shumë prej

700,657,000 €.

Të hyrat nga Administrata Tatimore (ATK) të cilat janë mbledhur në bazë të

rregulloreve e më pastaj të ligjeve të aplikueshme sistemore, kryesisht përmes

tatimeve. Të ardhurat në vitin 2004 janë realizuar në shumë prej 114,159 milion €,

në vitin 2005 në shumë prej 129,039 milion €, në vitin 2006 mase 167,377 milion

€.

Në vitin 2007 në shumën prej 191,845 milion €, për vitin 2008 janë grumbulluar

në shumë prej 221,234 milion €, në vitin 2009 në shumë prej 206,468 milion € dhe

në vitin 2010 janë arritur në shumën prej 222,158 milion.

Me një fjalë në bazë të kompetencave, zhvillimit dhe të funksionimit të sistemit

tatimor, Administrata Tatimore e Kosovës bënë grumbullimin e mjeteve buxhetore

Të ardhurat tatimore formohen nga këto lloje të tatimeve, si nga Tatimi i

paragjykuar, nga Tatimi në fitim, Tatimi në korporata, Tatimi në paga e më pastaj

Tatimi në të ardhurat përsonale, Tatimi mbi vlerën e shtuar në kufi, nga TVSH-ja

vendore, tatimet e pa specifikuara142 dhe të ardhurat e tjera143.

142 Është si pasojë e plotësimit të gabuar të deklaratave tatimore ku nuk është bërë identifikimi i informatave nga bankat komerciale për cilat lloje të hyrave bëhet fjalë edhe pse janë pranuar në llogaritë bankare të BPK. 143 Donatorët për përkrahje të buxhetit, Depozitat, Gjobat, Interesi - kreditë e KEK-ut, Dividentat, Huazimet, Të hyrat nga vitet e kaluara.

170

Pjesëmarrja e tatimeve në të ardhurat (2004–2010) Grafiku Nr.1

Në vitin 2010 në krahasim me vitin 2004 kemi një ndryshim të strukturës së të

ardhurave buxhetore, që kjo është si rezultat i ndryshimeve të bëra në llojet e

tatimeve, përkatësisht të reformave të sistemit tatimor të cilat janë bërë deri tani.

Kështu, në vitin 2010 të ardhurat nga doganat janë realizuar mase 68.40 për qind,

ndërsa nga nga Administrata Tatimore marrin pjesë me 18.98 për qind nga të

ardhurat e përgjithshme.

Nga të gjitha tatimet, tatimi mbi vlerën e shtuar në kufi merrë pjesë me 35.30 për

qind, ndërsa TVSH-ja e brendshme me 9.30 për qind, akciza e jashtme merrë pjesë

me 15.40 për qind, taksa doganore në importe me 7.30 për qind dhe tatimi i

paragjykuar me 0.03 për qind.

Ky zvoglim i këtij tatimi është si rezultat të aplikimit të tatimit të korporatave, ku

në vitin 2010 merrë pjesë me 4.30 për qind nga të hyrat e përgjithshme, pastaj

tatimi në fitim me 0.06 për qind, tatimi në të Ardhurat Përsonale me 4.30 për qind,

tatmi mbi bizneset individuale me 2.50 për qind për qind.

Në vitin 2010 të ardhurat vetanake komunale marrin pjesë me 4.73 për qind dhe të

ardhurat vetanake nga institucionet e nivelit qendror marrin pjesë me 5.10 për

qind.

171

Struktura e të ardhurat buxhetore ndaj BPV, periudha (2004-2010).

Grafiku Nr.2

Sa i përket pjesëmarrjes së të ardhurave buxhetore ndaj Prodhimit të Brendëshëm

Vendor në Kosovë nuk kemi ndonjë ndryshim të theksuar nga viti në vitin tjetër.

Kjo tregon se të ardhurat buxhetore janë rritur krahas shtimit të PBV.

Të ardhurat nga tatimet dhe doganat në buxhet ndaj BPV në vitin 2004 marrin

pjesë me 18.7%, ndërsa në vitin 2010 kjo është rritur në 21%. Pjesëmarrja e të

ardhurave jo tatimore dhe vetanake në buxhetin e vitit 2004 ndaj BPV është 2.4 %,

ndërsa, në vitin 2010 kjo pjesëmarrje është rritur në 3.5%. Të ardhurat e

përgjithshme, në vitin 2004 merrë pjesë me 21.11%, në vitin 2005 me 21.10%, në

vitin 2006 me 22.80% dhe në vitin 2007 me 29.00%, në vitin 2008 me 24.22%, në

vitin 2009 me 29.32% dhe në vitin 2010 me 27.75% të pjesmarrjes e të ardhurave

buxhetore ndaj PBV.

Për ekonominë kombëtare me qëllim të përcaktimit të politikave të të ardhurave

buxhetore dhe të politikave fiskale dhe krahasimit me politikat fiskale të vendeve

të ndryshme është shumë e rëndësishme për të ditur mbi sistemin e të ardhurave

buxhetore në raport të Prodhimit të Brendshëm Bruto.

Në vendet e ndryshme kemi dallime të pjesëmarrjes të ardhurave buxhetore ndaj

GDP-së. Te disa vende kjo pjesmarrje është më e ultë e te disa më e lartë. Kështu,

172

në fund të vitit 2001 të ardhurat buxhetore në raport me GDP për disa nga vendet e

rajonit janë këto Shqipëria merrë pjesë me 23 për qind, Rumania me 31.5 për qind,

FYROM me 35.3 për qind, Bullgaria me 40 për qind.

5.6 Kontrolli tatimor

Kontrolli Tatimor është grup veprimesh apo aktivitetetesh të cilat i ndërmarrin

institucionet shtetërore, në këtë rast menaxhmenti i ATK-ës, e cila merret me

aktivitetet dhe veprimet për të e vrifikuar se a zbatohen si duhet aplikuar

procedurat ligjore me kohë. Me qëllim që tì zbuloj shmangjet e mundëshme nga

standardet e pranuara si dhe shkeljet e parimeve të ligjëshmërisë si rreth zbatimit të

ligjeve ashtu edhe të grumbullimit e të menaxhimit të mjeteve financiar.

Pra, me rastin e kontrollit të tatimeve organet tatimore janë të obliguara tì

përmbahen të gjitha rregullave tatimore të përcaktuara me ligjin mbi procedurat e

Administratës Tatimore të Kosovës.

Në këtë aspekt operocianalizimi i aktiviteteve në zbatimin e procedurave tatimore

në aspektin fiskal rreth menaxhimit të mjeteve të grumbulluara, aplikojnë rregullat

të cilat përcaktojn kohën e vlefëshmërisë, mundësinë për të iu qasur shënimeve

zyrtare dhe për të vepruar me besim të plot mbi faktet të cilat paraqiten gjatë

operimeve me politikat e aplikueshme.

Në kët drejtim, zbatimi i procedurave tatimore në aspektin fiskal arrihen dy

qëllime kryesore, në njërën anë mbrohen interesat e shtetit në të cilën sigurohen

mjetet për funksionimin e tij e në anën tjetër mbrohen të drejtat dhe obligimet e

tatimpaguesve, si të përsonave fizikë ashtu edhe të atyre juridikë rreth pagimit apo

të mos pagimit me kohë të obligimeve shtetërore të rregulluar me ligjet sistemore.

Për të qenë sa më të efektshëm dhe konkret në objektivat dhe drejtimin e

veprimtarisë kontrolluese, në afatet e realizimit të programit, dhe përcaktimin e

drejtimeve kryesore të kontrollave, rëndësi e veçantë duhet tì kushtohet studimit

të fushave, dhe njohjes së objektivave të kontrollit që ka në mënyrë të detajuar,

duke bërë vlerësimin sa më real të gjendjes së tatimpaguesëve në këtë drejtim.

173

KAPITULLI VI

BUXHETI I SHTETIT

6. Kuptimi i buxhetit të shtetit Buxheti i shtetit përfaqëson programin juridik qeveritar që aprovohet me ligjin

buxhetor nga organi më i lartë i shtetit - parlamenti. Në projektbuxhetin e shtetit

planifikohen të gjitha llojet e të ardhurave dhe njëherësh përcaktohet kufiri

maksimal i të gjitha të shpenzimeve që mund të kryhen brenda tij gjatë një

periudhe të caktuar njëvjeçare.

Buxheti i shtetit është një projekt, program i qeverisë, përkatësisht pasqyrë

financiare, i cili përbëhet nga mjetet e planifikuara financiare, si nga shpenzimet,

ashtu edhe nga të ardhurat publike, i cili aprovohet për çdo vit kalendarik nga

organi më i lartë legjislativ i vendit.

Në literaturën e financave publike hasim kuptime të shumta e të ndryshme mbi

buxhetin shtetëror. Kuptimet mbi buxhetin e shtetit më tepër ndryshojnë vetëm në

aspektin teorik, por jo edhe në atë praktik.

Kështu, kuptimet mbi buxhetin e shtetit ndryshojnë varësisht prej shqyrtimeve dhe

trajtimeve të cilat i bëhen kësaj problematike, kjo varet se për cilin buxhet bëhet

fjalë, për buxhetin qendror apo për buxhetin e ndonjë njësie administrative apo të

institucioneve, ndërsa për qëllimet dhe objektivat nuk ka ndonjë ndryshim të

theksuar në trajtimin e kësaj problematike. Përveç kësaj, problematika e kuptimit

dhe e shqyrtimit të buxhetit të shtetit trajtohet nga pikëpamje financiare,

ekonomike dhe sociale, ashtu edhe nga pikëpamjet historike, politike, juridike, si

dhe të elementeve dhe karakteristikave të tjera që ka vet buxheti.

Shqyrtimi i trajtimit të financave publike i është përmbajtur dhe u përgjigjet

rrethanave, kushteve, nevojave dhe mundësive për ta zhvilluar buxhetin në njërën

anë, dhe rregullimit, funksionimit të legjislativit dhe mënyrës së menaxhimit me

karakteristikat që i përkasin kësaj fushe, faktorët e ndryshëm që ndikojnë më

174

shumë e më pak, si dhe politikat financiare në përcaktimin e shpenzimeve dhe

formimin e të ardhurave. Problemi i shqyrtimit të buxhetit në të shumtën e rasteve

ka të bëjë me krijimin e kushteve, rrethanave ekonomike e politike, si dhe të

mundësive, të cilat i përgjigjen për zhvillimin për financimin e nevojave të shtetit.

Marrë përgjithësisht, organizimi dhe funksionimi territorial i shtetit mundëson

ndërtimin dhe funksionimin e sistemit dhe të politikës buxhetore, por duhet t’i

kenë dhe t’u përmbahen specifikave me qëllim tì përgjigjen këtij organizimi.

Për këtë arsye dhe për shumë shkaqe të tjera të shumta buxheti i shtetit trajtohet në

shumë aspekte.

Buxheti është pasqyrë sistematike financiare e të hyrave dhe të dalave dhe

tëbashkësive më të ngushta shoqërore–politike për një periudhë të caktuar,

gjegjësisht për një vit buxhetor.144

Në shkencën e financave, gjegjësisht në shkencën e financave publike paraqiten

disa karakteristika të përbashkëta të këtyre kuptimeve. Ndër karakteristikat e

përbashkëta mbi buxhetin të definimit dhe të kuptimit janë këto:

1. Se buxheti është akt publik;

2. Se buxheti është njëvjeçar;

3. Se buxheti është parashikim me plan i të hyrave dhe të dalave dhe

4. Se buxheti përmban karakteristikat e marrëdhënieve shoqërore-ekonomike dhe

politike të caktuara të vendit në të cilin aprovohet.

Një përkufizim apo një kuptim tjetër mbi buxhetin e shtetit është dhënë edhe në

këtë mënyrë:

Dokumenti juridik dhe kontabël që përmban shumat e të hyrave dhe të

shpenzimeve të shtetit, si rregull për një periudhë vjetore, quhet buxheti i shtetit.

Ky dokument, buxheti i shtetit, duhet të përcaktojë dhe të saktësojë vëllimin e

shpenzimeve publike përbrenda kufijve të të hyrave të parashikuara për një

periudhë të dhënë kohore.145

144 KOMONI, Sabahudin: Financat, ETMM, 1983, Prishtinë, faqe 551. 145 HILMIA, Sabah, ANGJELI, Anastas: Financat publike (Elementët e parë të shkencës së financave), Tiranë, korrik 1994, faqe 103.

175

Buxheti i shtetit është një dokument, i cili planifikohet dhe realizohet në bazë të

legjislacionit të aprovuar të instrumenteve fiskale që aplikohen, si tatimet, taksat,

kontribute e tjera përmes të të cilave realizohen të ardhurat, si dhe në përcaktimin e

shpenzimeve buxhetore që shërbejnë për financimin e kategorive ekonomike e të

sektorëve të caktuar, si të ekonomisë, arsimit, kulturës, shëndetësisë, asistencës

sociale, mbrojtjes së vendit dhe ruajtjes së rendit e sektorë të tjerë.

Mirëpo, si do që të jetë, në kuptimin e sotëm, buxheti paraqet një ndër instrumentet

më të rëndësishëm financiar, pa marrë parasysh sistemin ekonomiko-shoqëror.

Buxheti përfshinë të gjitha të ardhurat dhe shpenzimet e shtetit (apo bashkësive

politiko-shoqërore më të vogla-komunave, rretheve etj.) brenda vitit buxhetor.146

Sistemi buxhetor përbëhet sipas organizimit, rregullimit dhe sipas niveleve, sipas

të cilave është i organizuar dhe funksionon shteti. Për këtë, sistemi buxhetor

përbëhet nga buxheti nacional dhe lokal apo njësi më të ulëta.

Në të parin, në buxhetin nacional, përfshihen të ardhurat dhe shpenzimet që

administrohen nga qeveria, në të dytën buxhetet lokale, në të cilin të ardhurat dhe

shpenzimet administrohen nga autoritetet lokale, bashkitë, komunat etj.

Në aspektin e përgjithshëm, me qëllim të perceptimit më të mirë të tij, buxheti i

shtetit duhet të jetë unik, duke përfshirë të gjitha të ardhurat dhe shpenzimet e

shtetit, si të nivelit qendror, ashtu edhe të njësive të tjera administrative.

Në pjesën e shpenzimeve parashikohet madhësia maksimale e fondeve për

shpenzimet e kategorive të caktuara, si për pagat dhe mëditjet, mallrat dhe

shërbimet tranferet dhe subvencionet, investimet kapitale, financimin e sektorëve

funksionalë, ndër të cilat mbajtjen e administratës shtetërore, ekonominë,

mbrojtjen kombëtare, arsimin e të gjitha niveleve, kulturën, shëndetësinë,

asistencën sociale, për nevojat e rendit dhe të sigurisë, si dhe për shpenzimet për

pagimin e kësteve e të interesave të borxhit shtetëror.

Në politikën dhe sistemin buxhetor është me rëndësi t’i kushtohet vëmendje

procesit të planifikimit, menaxhimit, realizimit dhe përdorimit më të mirë të tij, me

qëllim që qeveria përmes buxhetit tì realizojë objektivat dhe synimet e saj.

146 LIMANI, Musa: Makroekonomia, Institucioni i Arsimit Universitar AAB, viti 2013, Prishtinë, faqe 230.

176

Përdorimi pa kujdesin e duhur i këtij instrumenti të rëndësishëm, si për shembull

rritja pa kriter e shpenzimeve buxhetore, përdorimi pa efektivitet i tyre, krijimi i

deficiteve të mëdha e kronike, si dhe rritja pa kriter e borxhit shtetëror kanë pasoja

të rënda negative për ekonominë e çdo vendi.147

Shuma e mjeteve buxhetore të projektuara, të planifikuara, të aprovuara dhe të

realizuara duhet të jenë të njohura, të theksuara e transparente për opinionin e

gjerë, në të cilën pasqyrohen të gjitha llojet dhe potenciali i të ardhurave dhe të

shpenzimeve që përdoren në plotësimin e nevojave e të kërkesave që duhet të

financohen. Gjithashtu, shuma e mjeteve buxhetore duhet të jetë e renditur në bazë

të standardeve me qëllim të sistemimit të të gjitha llojeve të tyre bazuar në sistemin

e instrumenteve fiskale që aplikohen, përshkrimi i të gjitha llojeve të shpenzimeve

në financimin e nevojave të përcaktuara, me qëllim të përcaktimit të politikës

buxhetore e të politikës fiskale në përgjithësi.

Në Republikën e Kosovës, prej fillimit të funksionimit të sistemit buxhetor në vitin

1999 e deri më 2010 e tutje, sistemi buxhetor ka ndryshuar në aspektin e rritjes së

tij, si për nga shuma apo vëllimi, ashtu edhe për nga struktura e mjeteve. Kishte një

dinamikë të hovshme të rritjes, e cila, veçanërisht, vërehet nga viti 2008 e më tutje.

Reformat e bëra gjatë kësaj periudhe kryesisht ishin në politikën sistemit tatimor,

që ndikoi në formimit e të hyrave, konsiderohet se kanë qenë reforma të arsyeshme

dhe të suksesshme, të ardhurat buxhetore të rriten prej viti në vit.

Po ashtu, ndryshime kemi edhe në politikën e shpenzimeve publike, ka rritje apo

shtim të mjeteve, që ka mundësuar plotësimin e nevojave, zgjerimin e kërkesave të

reja për shkak të shtimit të dikastereve të qeverisë. Si rezultat i kësaj politike të

aplikuar, kemi një dinamikë të mirë të zhvillimit të mjeteve buxhetore gjatë kësaj

periudhe prej viti në vit. Derisa në tri vitet e para pas luftës, dinamika e rritjes së

vëllimit të buxhetit ishte e mirë, ku edhe janë shtuar nevojat për financim nga

buxheti, në tri vitet në vazhdim shuma e mjeteve financiare apo vëllimi në buxhet

nuk pati rritje të shpenzimeve dhe as të të hyrave buxhetore. Buxheti mbeti i njëjtë

për arsye se nuk pati rritje të ekonomisë.

147 PANO, Aristotel: Fjalor ekonomiko-financiar, Albin,Tiranë, 2002, faqe 113.

177

6.1 Funksionet e buxhetit Duke pasur parasysh rolin dhe rëndësinë që ka buxheti i shtetit në aktivitetet

shtetërore, zhvillimin e proceseve ekonomike, të çështjeve sociale e shumë çështje

të tjera ekonomike, politike dhe juridike, si dokument ekonomiko-financiar i

qeverisë kryen funksione të shumta.

Ndër funksionet kryesore e më të rëndësishme të buxhetit janë:

1) Funksioni ekonomik;

2) Funksioni politik dhe

3) Funksioni juridik.

1) Funksioni ekonomik - ka të bëjë me caktimin preciz të shpenzimeve dhe të

hyrave publike, të cilat projektohen në buxhet. Në teorinë klasike ka mbizotëruar

mendimi se shpenzimet publike duhet të mbulohen me të hyrat publike, pra

buxheti i shtetit duhet të jetë në ekuilibër, dhe se kjo teori nuk i ka dhënë rëndësi

ndikimit ekonomik të buxhetit. Teoria bashkëkohore e shtetit me ekonomi të tregut

të lirë e të hapur, buxhetin e konsideron si instrument të rëndësishëm për të

intervenuar në ekonomi. Në këtë drejtim, buxheti i shtetit ndikon në drejtimin e

rrjedhave ekonomike, ekuilibrin e prodhimit, në shpërndarje, në konsum, në

kursim, investime, në bilancin e pagesave etj.

Pra, buxheti sot, në rend të parë është instrument ekonomik nëpërmjet të cilit mund

të intervenohet në zhvillimin ekonomik, në politikën sociale, si në politikën

monetare, të tregut, ashtu edhe në segmentet e tjera vitale të vendit në përgjithësi.

Ndikimi i buxhetit në politikën monetare është i rëndësishëm sepse, me krijimin e

suficitit buxhetor dhe pagimin e kreditit bankës qendrore, bëhet ndikimi

deflacionist. Ndërsa, financimi i deficitit buxhetor prej emisionit të parasë ka

ndikim të madh inflacionist se shkakton joekuilibër në masën monetare apo sasinë

e parave në qarkullim. Në ekonomi, përveç ndikimit të buxhetit në prodhim,

konsum, investime, çmime, në masën monetare etj, reflektim ka edhe politika

fiskale. Të tatuarit e lartë ndikon në mënyrë negative në prodhim nëpërmjet

ngritjes së çmimeve, sidomos kur prodhuesit nuk mund ta bartin tatimin te

konsumatorët ose kur çmimet bëhen të larta. Funksioni ekonomik është se përmes

buxhetit bëhet rishpërndarja e të ardhurave, nëpërmjet të cilit shteti mund të

178

ndikojë në investime të ndryshme në rritjen e ekonomisë, ku reflektimi i këtij

procesi është sidomos kur ekonomia bie në recesion.

2) Funksioni politik - Funksioni politik i buxhetit është atëherë kur kuvendi

aprovon buxhetin për çdo vit kalendarik, sepse pa lejimin, përkatësisht pa

aprovimin e organit më të lartë nuk mund të kryhen funksionet e tij. Pra, ky

aktivitet procedural paraqet funksionin politik të buxhetit. Nga aspekti politik,

buxhetin duhet shqyrtuar përveç për procesin e aprovimit edhe ate tw kontrollimit,

menaxhimit dhe të realizimin të tij.

3) Funksioni juridik - Funksioni juridik i buxhetit ka të bëjë me të drejtën

buxhetore të shtetit. Nëpërmjet buxhetit krijohen marrëdhëniet në mes të organeve

të shtetit në një anë dhe të personave fizikë dhe juridikë në anën tjetër. Këto

marrëdhënie rregullohen me normat juridike që njihen me emrin e drejta

buxhetore. E drejta buxhetore përfshin të gjitha dispozitat juridike të organeve

përfaqësuese (kuvendi) në lidhje me hartimin, nxjerrjen, realizimin dhe

kontrollimin e buxhetit. Buxheti pas aprovimit të tij nga kuvendi, rregullohet

përmes ligjeve që në politikën e financave publike është ligji buxhetor, sipas të

cilit kryhen funksionet dhe aktivitetet e tij.

6.2 Sistemi buxhetor

Derisa vëllimi dhe struktura e buxhetit varet nga potenciali ekonomik i vendit dhe

politikat financiare të cilat aplikohen rreth tij, sistemi buxhetor është i ndërlidhur

dhe bazohet me sistemin e funksionimit e të organizimit të shtetit e të njësive

territoriale, të cilat e përbëjnë atë. Pra, sistemi buxhetor është i ndërtuar dhe i

rregulluar në formën siç funksionon edhe vendi.

Sikurse është i ndërtuar sistemi buxhetor, ashtu funksionon edhe sistemi i

shpenzimeve publike që i përgjigjen këtij sistemi. Në këtë sistem shpenzimet

buxhetore klasifikohen në dy mënyra: në mënyrë horizontale dhe vertikale.148

148 KRYEZIU, Refik: Ekonomia Kombëtare - Perspektivat e zhvillimit ekonomik të Republikës së Kosovës, Universiteti AAB-RIINVEST, 2011, Prishtinë.

179

Forma horizontale e sistemit buxhetor i përgjigjet financimit të ministrive në

formë të pagave dhe mëditjeve, shpenzimeve për mallra dhe shërbime, transfereve

apo edhe investimeve kapitale.

Forma vertikale e sistemit buxhetor i përgjigjet alokimit të resurseve nga qeveria

qendrore te nivelet e ndryshme qeveritare, si dhe alokimi i mjeteve për buxhetet e

niveleve më të ulëta, si bashkitë, qarqet, komunat etj. Sistemi vertikal i buxhetit i

përgjigjet financimit të programeve individuale në Ministrisë. Në Republikën e

Kosovës sistemi buxhetor funksionon në dy nivele; buxheti qendror-që i përgjigjet

sistemit horizontal të financimit, dhe buxhetet lokale të njësive të qeverisjes

vendore, që i përgjigjen sistemit horizontal të financimit.

1) Buxheti qendror (ekziston një buxhet i tillë) - përfshin të hyrat dhe shpenzimet

buxhetore, ku përfituesit nga buxheti qendror janë: agjencitë buxhetore, të gjitha

ministritë dhe komunat që përfitojnë nga buxheti qendror në emër të granteve etj.

Përmes buxhetit qendror financohen pagat, mallrat dhe shërbimet, projektet,

subvencionet, transferet për të dyja nivelet.

2) Buxhetet lokale të njësive të qeverisjes vendore (kemi 36 buxhete të tilla) -

buxhetet e komunave formohen prej dy burimeve të mjeteve: prej granteve, përmes

sistemit vertikal të financimit dhe nga mjetet vetanake, tatimi në pronë dhe taksat e

ndryshme, me të cilat financohen projektet, subvencionet, transferet etj.

Buxhetet, ai i nivelit qendror dhe ai i komunave, formojnë në një sistem të vetëm

buxhetin e përgjithshëm.

Figura nr. 1

Në Republikën e Shqipërisë sistemi buxhetor funksionon në tri nivele: buxheti

qendror, buxhetet e pavarura dhe buxheti i njësive të qeverisjes vendore.

180

1) Buxheti qendror, e që është vetëm një, përbëhet nga të ardhurat dhe

shpenzimet ku përfitues të buxhetit janë të gjitha ministritë, agjencitë shtetërore etj.

2) Buxhetet e pavarura janë dy; Instituti i Sigurimeve Shoqërore dhe Instituti i

Sigurimeve dhe Kujdesit Shëndetësor, dhe

3) Buxheti i njësive të qeverisjes vendore, që nënkupton 347 buxhete të tilla.149

Në këtë sistem hyjnë buxhetet e njësive më të ulëta administrative si komunat,

bashkitë, qarqet dhe Bashkia e Tiranës.

Figura nr. 2

Kështu, buxheti qendror, buxhetet e pavarura dhe buxhetet e njësive të qeverisjes

vendore në këtë sistem formojnë një buxhet të vetëm, që quhet buxheti i

përgjithshëm i shtetit.

Edhe buxheti i Republikës së Maqedonisë150 paraqet të hyrat dhe shpenzimet e

planifikuara, me të cilat shteti planifikon t'i realizojë objektivat e tij në pajtim me

dispozitat ligjore për një vit fiskal.

6.3 Llojet e buxheteve

Në praktikën e financave shtetërore ekzistojnë tri lloje të buxheteve: buxheti i

balancuar, deficiti dhe suficiti buxhetor. Një nga parimet dinamike të buxhetit

149 Numrat në kllapa tregojnë numrin e buxheteve të njësive territoriale. 150 DASKALOVSKI, Zhidaz; NIKOLOVSKA, Ana; RISTEVSKA, Marija: Udhëzuesi për buxhetin i Republikës së Maqedonisë, 2006, Shkup.

181

është edhe ai i ekuilibrit, i cili imponon nevojën që të hyrat dhe të dalat të jenë të

barabarta.

Kjo do të thotë se shuma e mjeteve të shpenzuara me ato të mbledhura në buxhet të

jetë e njëjtë.

Nëse buxheti nuk është në baraspeshim, përkatësisht i ekuilibruar, atëherë ai

buxhet është në suficit, ose, më së shpeshti në vende të ndryshme të botës, mund të

jetë në deficit.

Suficiti buxhetor paraqitet kur dallimi në mes të të hyrave të planifikuara (përveç

borxheve të marra) dhe shpenzimeve të planifikuara është pozitiv, gjegjësisht kur

të hyrat janë më të mëdha sesa shpenzimet.

Deficiti buxhetor paraqitet kur dallimi mes të të hyrave të planifikuara (përveç

borxheve të marra) dhe shpenzimeve të planifikuara është negativ, gjegjësisht

shpenzimet janë më të mëdha se të hyrat.

Për të arritur efektin e dëshiruar, brenda tri llojeve të buxheteve ekziston mundësia

që të ndryshohen të hyrat dhe shpenzimet buxhetore.

Shpenzimet publike në secilin buxhet duhet të jenë të barabarta apo të

baraspeshuara me të ardhurat publike, por vetëm në rastet kur bëhet planifikimi, në

rastet kur aprovohet buxheti, me përjashtim të një vlere të lejuar të suficitit apo të

deficitit buxhetor. Ndërsa, me rastin e realizimit të buxhetit nuk është e mundur që

shpenzimet dhe të ardhurat publike të jenë të barabarta, janë rastet atëherë kur nuk

përputhen shpenzimet dhe të ardhurat.

Mospërputhshmëria e shpenzimeve dhe e të hyrave shpesh ndodh në rastet kur

përfundon viti buxhetor, kur analizohet buxheti në fund të vitit kalendarik, kur

edhe lajmërohet ndryshimi i planifikimit dhe realizimit të buxhetit. Në këtë

politikë, përveç faktorëve të shumtë në sistemin fiskal, ndikon edhe mungesa e

ekuilibrit ndërmjet realizimit të mjeteve buxhetore me mjetet e planifikuara.

Në Republikën e Kosovës, që nga fillimi i funksionimit të sistemit buxhetor në

vitin 1999 e deri në vitin 2008 në vazhdimësi ka pasur suficit buxhetor, tepricë të

mjeteve, që është përsëritur. Shuma e mjeteve buxhetore ose suficitit në buxhetin e

vitit 2006 arriti deri në 300 milionë €. Ky trend i suficitit, por në rënie, vazhdoi

deri në vitin 2010 kur edhe filloi të kalohet nga suficit në deficit buxhetor.

182

Për ta shqyrtuar më mirë këtë çështje të deficitit dhe suficitit buxhetor marrim

shembullin shkollor, i cili është i prezantuar në tabelën vijuese numër 6151:

Llojet e buxheteve dhe ndryshimet buxhetore Tabela nr. 30 Buxheti i ekuilibruar Të hyrat (£ bilion) = Të dalat (£ bilion ) Deficiti buxhetor Të hyrat Shpenzimet ndryshimi nga balanca e buxhetit 0 - - +

Ndryshimi i të hyrave tatimore 300 270 260 230

ndryshimi nga buxheti i balancuar + 0 - +

Ndryshimi i të dalave 330 300 290 350

Deficiti 30 30 30 30

Buxheti i tepërt 0 + + -

300 340 370 290

- 0 + +

360 300 330 250

Suficiti 40 40 40 40

Burimi: Fusnota nr. 114 Problematika e ndryshimeve buxhetore, të deficitit dhe të suficitit, mund të

trajtohet në dy mënyra:

Së pari, qeveria vendos për shpenzimet, shpenzimet për mallra dhe shërbime,

pagesat e transfereve, ndihmat financiare, pagesat e interesit dhe shpenzimet

kapitale (investimet në asete fizike, grantet etj.), si dhe i rregullon taksat për t’i

mbuluar shpenzimet tërësisht ose pjesërisht dhe pjesa tjetër hua.

Së dyti, është bazë e parimit kur qeveria vlerëson të gjitha burimet në dispozicion,

njëherësh angazhohet për lejimin e shpenzimeve për programet e ndryshme, për tì

mbajtur shpenzimet totale brenda kufijve të burimeve në dispozicion.152

Sa u përket efekteve në zhvillimin ekonomik, si suficiti, ashtu edhe deficiti i madh

buxhetor, kanë reflektim negativ. Suficiti i lartë në ekonomi shkakton pasoja sepse 151 D. I.Trotman, Dickinson; B. Com. Economiks of the Publik Sector, First publisced 1996, Printed in Malysia, faqe 267. 152 Po aty, faqe 268.

183

mjetet u merren bizneseve dhe qytetarëve në emër të obligimeve shtetërore dhe

nuk i shfrytëzojnë ata, por nuk i shfrytëzon as qeveria për arsye se asaj i teprojnë

për shkaqe të ndryshme, dhe se këto mjete, gjatë periudhës sa zgjat ky proces,

hiqen nga qarkullimi.

Në përgjithësi, deficiti i madh buxhetor, po ashtu, shkakton krizën ekonomike dhe

sociale të vendit. Problemi më i madh i deficitit është te borxhet e qeverive.

Këtë e tregon edhe shembulli me rastin e Greqisë dhe të Irlandës në vitin 2010, ku,

si rezultat i deficitit të lartë, është shkaktuar kriza ekonomike e financiare në këto

vendet, por edhe disa vende të eurozonës se do të kenë probleme të ngjashme.

Sa i përket politikës së paraqitjes së deficitit të buxhetit, Fondi Monetar

Ndërkombëtar rekomandon që në shtetet e ndryshme, deficiti buxhetor të arrijë

deri në 3% të GDP-së. Ndërsa, rregullat e BE-së kërkojnë që deficiti buxhetor nuk

duhet të jetë më i madh së 3.5% e GDP-së - qëllimi i këtij kufiri të caktuar është

ruajtja e stabilitetit makroekonomik.

Në vitin 2009 Britania e Madhe arriti deficitin buxhetor prej 11.5%, Spanja 9.4%,

Greqia 8.1%, Franca prej 7.8 %, Irlanda 9.9%.153

Shumë vende në botës, buxhetet e tyre i përcjellin me deficit. Deficiti buxhetor në

Shqipëri në vitin 2004 ishte 4.9%, në vitin 2005 ishte 3.4%, në vitin 2006 3.9 %,

në vitin 2007 3%, në vitin 2008 ishte 14,9%154), si dhe në vitin 2009 është

projektuar të jetë 4.2% e PBB-së.

6.4 Karakteristikat e procesit buxhetor

Në procesin buxhetor janë të angazhuara shumë institucione shtetërore, të cilat,

përmes menaxherëve të organizatave buxhetore, bëjnë përgatitjen e buxhetit. Ndër

palët kryesore të përfshira në procesin buxhetor është Ministria e Financave.

Kjo ministri është përgjegjëse për përcaktimin e politikave ekonomike dhe fiskale,

si dhe menaxhimin e financave publike. Në procesin e përgatitjes dhe menaxhimin

153 Është publikuar me datën 17. 01. 2010 në internet. 154 Burimi: Ueb faqja e Dhomës së Tregtisë dhe Industrisë, Tiranë.

184

e buxhetit marrin pjesë Departamenti i Makroekonomisë, Departamenti i Buxhetit,

Administrata Tatimore, Dogana, Thesari, Auditimi etj.

Menaxherët e organizatave buxhetore me aktivitetet e tyre përcaktojnë caqet dhe

treguesit e outputeve, që, bazuar në parametrat e resurseve financiare që

disponojnë, paraqesin përcaktimin e prioriteteve nacionale.

Mirëpo, kjo qasje në procesin buxhetor është një model që në praktikë rrallëherë

arrihet plotësisht, për arsye se një model i tillë në procesin buxhetor mund të ketë

intervenime e ndërhyrje nga qarqe të ndryshme, duke nënkuptuar edhe vendime

politike155, ku menaxherët kanë prirje që si kriter për caktimin e alokimeve

buxhetore të përdorin të dhënat historike, bëjnë rritje në alokimet buxhetore vetëm

për t’i akomoduar ndryshimet në programet dhe projektet.

Në procesin e përgatitjes së buxhetit, për t’iu shmangur procesit tradicional

aplikohen dy qasje alternative të sistemit të buxhetimit nga qasja lart - poshtë:

a) Sistemi i buxhetimit me planifikim të programeve (SBPP) dhe

b) Buxhetimi me bazë zero (BBZ)

a) Sistemi i buxhetimit me planifikim të programeve (SBPP) – Ky model bën

identifikimin e objektivave qeveritare, si dhe siguron kornizën racionale për

përzgjedhjen e programeve që janë prioritare për realizimin e tyre. Përkundër

përparësive që ka, ky model i procesimit të buxhetit ka dy vështirësi të mëdha.

Vështirësia e parë paraqitet për arsye se rrjedhimi i këtij procesi nuk mundëson

krahasimin në mes të alternativave të mundshme, varianti optimist dhe realist.

Varianti optimist shpreh rritjen e shpenzimeve duke premtuar forma të reja të të

ardhurave, ndërsa varianti realist shpreh në vete potencialin e resurseve, prandaj

edhe buxhetimi bëhet në baza subjektive.

Vështirësia e dytë paraqitet për shkak se informatat e matshme lidhur me

aktivitetet e qeverisë nuk grumbullohen me lehtësi, prandaj qeveritë shpesh

155 Është karakteristikë se në kohën para se te aprovohet buxheti dhe pas aprovimit të tij, partitë politike në opozitë e shoqëria civile paraqesin ankesa duke i shprehur apo “arsyetuar” pakënaqësitë lidhur me shpërndarjen jo proporcionale të buxhetit.

185

luftojnë për implementimin e pjesës esenciale të orientuar nga të dhënat e këtij

sistemi. Për këto arsye, ky sistem nuk është treguar si përgjigje e vetme për

menaxhimin e financave të qeverisë.

b) Buxhetimi me bazë zero (BBZ) – Buxhetimi me bazë zero është një qasje

gjithëpërfshirëse ndaj buxhetit. Ky model i buxhetimit kërkon identifikimin e

nevojave, aktiviteteve dhe objektivat që përbëjnë edhe vendimet e qeverisë.156

Gjatë përgatitjes së buxhetit, secila kërkesë buxhetore niset nga niveli zero i

financimit. Secila pako e vendimeve është nën kontrollin e një menaxheri, prandaj

edhe vendimet janë më efektive, objektivat janë të definuara dhe rezultatet janë të

matshme.

Buxhetimi me bazë zero ka mundësi të jetë më i dobishëm për qeveritë e reja, të

cilat në praktikë përballen me të hyra statike, me të hyra të njëjta, që nuk kanë

ndonjë ndryshim të madh të rritjes së tyre, ndërsa kërkesat për shërbime më të mira

qeveritare shtohen.

Kosova, aktualisht, shfrytëzon kombinimin e metodës së rritjes së buxhetit, ku si

pikënisje në planifikimin e buxhetit merret viti paraprak, me tendencë dhe

perspektivë të rritjes së tij në dritën e ndryshimeve ekonomike e financiare, të cilat

rrjedhin, proces ky që ka ndodhur prej vitit në vit.

6.4.1 Fazat në procesin e përgatitjes së buxhetit

Udhëzuesi për procesin e planifikimit të buxhetit përcakton mënyrën, rrugën dhe

veprimet që duhen ndërmarrë për përgatitjen e buxhetit, ndërsa aktivitetet rreth

përgatitjes së buxhetit realizohen nëpër fazat të cilat aplikohen gjatë tërë vitit

buxhetor. Në ekonomitë kombëtare, procesi i përgatitjes së buxhetit fillon me

propozimin dhe përcaktimin e prioriteteve, të cilat janë në përputhshmëri me

prioritetet e përcaktuara për periudha me afate më të gjata. Për t’i realizuar

objektivat, procesi i përgatitjes së buxhetit kalon nëpër disa faza.

156 Ky sistem nuk ka një garanci automatike për pranimin e ndonjë niveli specifik të financimit për organizatat specifike, nga kjo rrjedh shprehja ”me bazë zero”.

186

Faza fillestare zhvillohet në të njëjtën kohë kur edhe bëhet vlerësimi i kufizimeve

buxhetore të cilat ekzistojnë.

Pasi zhvillohen aktivitetet në procesin e përgatitjes së buxhetit, Ministria e

Financave shpërndan qarkoren e parë buxhetore në të gjitha organizatat buxhetore,

duke i përcaktuar kufijtë e shpenzimeve157), si dhe organizatave buxhetore u jepen

udhëzimet në përpilimin e kërkesave buxhetore. Pas kësaj faze pason periudha e

konsultimeve, të njohura në praktikë si dëgjimet buxhetore. Kjo etapë e procesit të

përgatitjes së buxhetit ka të bëjë me kërkesat buxhetore që zhvillohen në mes të

ministrit të financave dhe organizatave buxhetore.

Pas përfundimit të dëgjimeve dhe lëshimit të qarkoreve buxhetore, për ta qartësuar

procedurën e përgatitjes, qeveria miraton buxhetin, i cili i dorëzohet kuvendit, ky i

fundit aprovon ndarjet përfundimtare për të gjitha organizatat buxhetore.

Gjatë procesit të përgatitjes së buxhetit në tërë vitin buxhetor aplikohen fazat e

ndryshme. Me qëllim të përmbushjes së objektivave rreth përgatitjes së buxhetit,

disa prej fazave zhvillohen njëkohësisht.

Fazat në procesin e përgatitjes së buxhetit janë:

1. Caktimi i prioriteteve;

2. Rishikimi i Kornizës makroekonomike dhe fiskale;

3. Konstatimi i të hyrave të përgjithshme në dispozicion;

4. Deklarimi i prioriteteve nacionale;

5. Dërgimi i qarkoreve buxhetore në secilën organizatë buxhetore,

6. Organizatat bëjnë dorëzimin e kërkesave buxhetore;

7. Dëgjimet në mes ministrisë dhe organizatave buxhetore;

8. Procesi i alokimit të buxhetit (faza e vendimeve);

9. Buxheti final dhe Ligji i buxheti;

10. Ligji i buxhetit në kuvend;

11. Aprovimi i buxhetit nga kuvendi, dhe

12. Publikimi i buxhetit.

157 Kufijtë janë limitet maksimale të shpenzimeve për secilën organizatë buxhetore në bazë të vlerësimeve të MF-së.

187

1. Faza e caktimit të prioriteteve – Për t’i realizuar objektivat e veta, qeveria

përcakton prioritetet përmes politikës afatmesme të shpenzimeve. Në politikat e

zhvillimit të buxhetit për bazë merren prioritetet sociale, ekonomike e zhvillimore

që sigurohen përmes Strategjisë dhe planit zhvillimor (SPZHK).

2. Rishikimi i Kornizës makroekonomike dhe i Kornizës fiskale - Korniza

makroekonomike është kornizë e përgjithshme, brenda së cilës qeveria operon,që

ka për qëllim të shtyjë veprimet në parashikimin e opsioneve të politikave

ekonomike dhe financiare.

Për të arritur efikasitet në procesimin e buxhetit duhet koordinim të aktiviteteve e

veprimeve në mes Ministrit të Financave, Bankës Qendrore, agjencive dhe

organizatave donatore, me qëllim që parashikimet fiskale të jenë sa më të sakta.

Për përgatitjen e të dhënave për Kornizën fiskale nevojiten veprime të shumta158.

3. Konstatimi i të hyrave të përgjithshme - Gjatë procesit të përgatitjes së buxhetit

bëhen parashikimet reale të të ardhurave për vitet në vijim. Kjo mënyrë e

konstatimit ndihmon në përmirësimin e parashikimeve, duke zvogëluar nevojën

për shkurtimin e shpenzimeve buxhetore gjatë vitit fiskal. Parashikimin i të hyrave

e bën Ministria e Financave në bashkëveprim me institucionet kryesore që bëjnë

grumbullimin e të ardhurave - Dogana dhe Administrata Tatimore, që bazohet në

supozimet e zhvillimit të parametrave makroekonomikë për periudhën trevjeçare,

që mbulojnë këta variabla:

a) Shkalla nominale e rritjes së BPV-së,

b) Shkalla e përllogaritur e inflacionit,

c) Ndryshimet e vlerësuara në normën e këmbimit,

158 1. Përgatitja e parashikimit për periudhën buxhetore të KASH-it, 2. Koordinimi i treguesve, shkallën e inflacionit dhe normën e këmbimit për periudhën buxhetore të KASH-it, 3. Rishikimi i alokimit të resurseve financiare dhe analizimi i shpenzimeve sipas kategorive ekonomike, 4. Parashikimet e borxhit të brendshëm për periudhën e KASH-it, 5. Vlerësimi i resurseve të nevojshme për shlyerjen e borxhit të brendshëm dhe të jashtëm gjatë periudhës së KASH-it, 6. Analizimi i tendencave të investimeve kapitale dhe vlerësimi i tyre për periudhën buxhetore të KASH-it, 7. Analizimi i politikës fiskale, administrimi i tatimeve dhe vënia e objektivave në këto fusha për periudhën buxhetore të KASH-it, 8. Vlerësimi i të ardhurave nga privatizimi, 9. Rishikimi i politikës së pagave për periudhën e KASH-it, 10. Analizimi i trendit të punësimit dhe pagave në sektorin publik dhe vlerësimi i ndikimit të reformës në politikën e pagave, 11. Përshtatja e politikës së fondeve për paga për të siguruar përkrahjen financiare, 12. Përgatitja dhe prezantimi i politikës së sigurimit social për periudhën buxhetore të KASH-it.

188

d) Shkalla e rritjes së importit,

e) Shkalla e fundit e grumbullimit të të hyrave të qeverisë sipas kategorive

tatimore kryesore dhe

f) Grumbullimi i të hyrave jotatimore nga organizatat e tjera.

Në këtë drejtim, bazuar në parametrat e lartshënuar bëhet parashikimi i të hyrave

dhe vlerësimi i organizatave buxhetore. Këto vlerësime dorëzohen në Ministrinë e

Financave në kohën e duhur përmes formularëve të përshkruar në qarkoret

buxhetore. Më pastaj, ministria mban diskutime me organizatat buxhetore, me

palë të ndryshme, u paraqet kërkesa donatorëve të mundshëm, të cilët japin

përkrahje për financimin e projekteve prioritare.

4. Prioritetet nacionale – Në përcaktimin e prioriteteve nacionale, ministri i

Financave prezanton Deklaratën e prioriteteve para kabinetit qeveritar, me qëllim

që të diskutohen këto prioritete dhe të bërë konfirmimin e tyre. Procedura kërkon

që kjo deklaratë të jepet disa muaj para formulimit të hollësishëm të buxhetit, por

që paraqet një hap të rëndësishëm në transparencën dhe llogaridhënien publike.

5. Dërgimi i qarkoreve buxhetore në secilën organizatë buxhetore - Në fillim të

ciklit vjetor të buxhetit, ministri i Financave dërgon serinë e qarkoreve buxhetore

në të gjitha organizatat buxhetore. Organizatat buxhetore organizojnë diskutime

publike lidhur me aspektet e ndryshme të procesit buxhetor, me qëllim që të marrin

informatat dhe kërkesat procedurale që duhet të ndiqen nga organizatat buxhetore,

si: formularët, udhëzimet etj.

6. Organizatat buxhetore bëjnë dorëzimin e kërkesave buxhetore - Organizatat

buxhetore kompletojnë dokumentacionin dhe e kthejnë te analisti i buxhetit

përkatës në ministri. Analisti i buxhetit në MF e kontrollon parashtrimin kundrejt

qarkores buxhetore. Shumë herë ndodh që kërkesat e organizatave buxhetore të

jenë mbi shifrat e paraqitura në qarkore. Në të shumtën e rasteve, kërkesat e

organizatave buxhetore për buxhetet e tyre janë më të mëdha sesa mundësitë për t’i

financuar. Mirëpo, kërkesa e përgjithshme e organizatës buxhetore për çështjet e

shpenzimeve, si dhe dallimet eventuale në mes të kufirit buxhetor dhe kërkesës së

189

bërë nga organizata, diskutohen në dëgjimet buxhetore të cilat organizohen në

fazën e tetë, kur bëhet alokimi i buxhetit.

7. Shqyrtimi dhe dëgjimet në mes të MF-së dhe organizatave buxhetore - Nuk

është e pëlqyeshme që kërkesat buxhetore nga organizatat t’i tejkalojnë shumat e

alokuara me kufijtë buxhetorë. Varet nga vetë organizata arsyetimi e shpenzimeve

që dëshiron t’i bëjë dhe që i tejkalon vlerësimet buxhetore. Dëgjimet buxhetore

janë aktivitete në procesimin e buxhetit, ku paraqitet mundësia dhe rasti që

organizatat buxhetore tì prezantojnë kërkesat e tyre para ministrit. Analisti i

buxhetit në ministri ekzaminon shpenzimet shtesë të propozuara, bën komente

rreth arsyeshmërisë, por edhe sugjeron se ku mund të bëhen kursimet.

Ministri i Financave mund të mbajë një shumë relativisht të vogël të mjeteve si

“rezervë”. Nëse kërkesa buxhetore shtesë është e vogël, ministri mund të lëshojë

një shumë të mjeteve për mbulimin kërkesës, por kjo bëhet pasi të mbyllen të

gjitha dëgjimet buxhetore. Nëse shumat shtesë të kërkuara janë shumë të mëdha

për t’u mbuluar nga “rezerva”, nga organizata buxhetore, kërkohet që të bëjë

caktimin e prioriteteve në mënyrë që të shkurtohen disa kërkesa.

8. Procesi i alokimit të buxhetit (faza e vendimeve) - Ministri i Financave përgatit

raportin përmbledhës për kabinetin, në të cilin tregohet për organizatat buxhetore

që kërkojnë fonde shtesë dhe përmban rekomandimet lidhur me nivelet e

propozuara të financimit. Kabineti njoftohet për të gjitha ndryshimet dhe për

efektet që do t’i kenë këto ndryshime në buxhet.

Gjatë procesit të alokimit të buxhetit organizatave buxhetore duhet përgjigjur

alternativave nëse janë në dispozicion fondet shtesë apo duhen bërë shkurtime të

buxhetit. Në këtë kohë të ciklit vjetor të buxhetit, ministri i Financave dhe

organizatat buxhetore zhvillojnë procesin e rishikimit në gjashtëmujor, që përdoret

për t’i bërë transferet për shpenzimet e planifikuara dhe për shpenzimet reale për

pjesën e mbetur të vitit aktual.

Në këto raste ka mundësi që ndryshimet e bëra, si rezultat i rishikimit në

gjashtëmujor, të rezultojnë me ndryshimet në kërkesën e organizatës për vitin

vijues. Mirëpo, në këtë proces ndryshimet duhen bërë para se kërkesa buxhetore të

jetë dërguar në kuvend në formën finale.

190

Është karakteristikë se në procesin e alokimit të buxhetit në organizatat buxhetore,

sa më të mira të jenë informatat të cilat dorëzohen në MF dhe në kabinetin

qeveritar, aq më efektiv do të jetë procesi i alokimit të buxhetit.

9. Buxheti final dhe ligji i buxhetit – Ministri, pasi konstaton shtrirjen e

ndryshimeve në projektbuxhetin origjinal, bazuar në ndryshimet e bëra nga

kabineti qeveritar që zhvillohen në fazën e tetë të ciklit buxhetor, ka për obligim

dhe bën përgatitjen e tabelave buxhetore në linjën me ndryshimet e bëra.

10. Ligji i buxhetit në kuvend - Projektligji i buxhetit, i përgatitur në fazën e nëntë,

dorëzohet në kuvend. Ky proces është në përputhje dhe në harmoni me Ligjin mbi

menaxhimin e financave publike dhe përgjegjësitë, si dhe me procedurat

plotësuese që mund t’i ketë vënë vet kuvendi.

11. Aprovimi nga kuvendi - Kur projektligji i buxhetit të ketë kaluar nëpër të gjitha

fazat e procesit të përgatitjes së tij kalon në kuvend dhe nënshkruhet si ligj, atëherë

ministri i Financave të gjitha ndryshimet e bëra nga projekti origjinal i përfshin në

tabela. Kuvendi e aprovon buxhetin.

12. Publikimi i buxhetit – Në fund të këtij procesi, pasi të aprovohet buxheti,

ministri i Financave bën publikimin e buxhetit me qëllim që të gjitha organizatat

buxhetore, që marrin fonde nga buxheti i shtetit, të njoftohen për buxhetet e tyre

për vitin vijues.

6.4.2 Afatet kohore në procesin e zhvillimit të buxhetit

Me qëllim të përcaktimit të dinamikës së zhvillimit të procesimit të buxhetit, në

praktikën e zhvillimit të financave publike është i nevojshëm përdorimi i qarkoreve

buxhetore. Qarkoret buxhetore janë dokumente, përkatësisht seri e udhëzimeve

teknike, ku përcaktohen politikat për organizatat buxhetore, përmes të cilave

menaxherët njoftohen për hapat dhe orarin kohor që duhet ndjekur për hartimin

dhe përgatitjen e buxhetit për vitin vijues.159

159 Gjatë përgatitjes së buxhetit mund të jenë dy apo më tepër qarkore buxhetore, lëshohen në kohë të ndryshme gjatë vitit, përshkruhen kërkesat dhe procedurat që lidhen me fazat e ciklit buxhetor.

191

Kështu, procesimi i planifikimit të buxhetit të shtetit duhet t’u përmbahet afateve

kohore të caktuara.160

6.5 Aprovimi i buxhetit

Me qëllim që qeveria t’i fillojë aktivitetet dhe operacionet e veta financiare në

plotësimin e nevojave të ndryshme, të përcaktuara me ligjin buxhetor për

organizatat buxhetore, buxheti i shtetit duhet të aprovohet. Para se të aprovohet

projektbuxheti, qeveria ka për obligim që në mënyrë të detajuar të shqyrtojë

kornizën buxhetore, të analizojë politikën e shpërndarjes së mjeteve, njëherësh

inkorporon vërejtjet dhe propozimet të cilat kanë të bëjnë me potencialin financiar

që disponon dhe politikën buxhetore që e aplikon.

Aprovimi i buxhetit është një veprim dhe aktivitet që kalon në procedurë të rregullt

nga ana e kuvendit, që është organi më i lartë i shtetit. Për secilin vit kalendarik

dhe buxhetor, me rastin e procesimit për aprovimin, ligjvënësit para se ta miratojnë

buxhetin analizojnë dhe diskutojnë mbi nevojat dhe kërkesat buxhetore.

Para se të bëhet aprovimi i buxhetit, këshilli profesional dhe komisioni përkatës i

autorizuar për këtë qëllim kanë për obligim tì japin mendimet e tyre dhe

vlerësojnë propozimet buxhetore në mënyrën analitike dhe kritike.

160 1. Deri më 15 prill, Ministria e Financave zhvillon KASH-in, duke përfshirë vlerësimet makroekonomike për 3 vjetët e ardhshme (neni 19. 1, LMFPP). 2. Më 30 prill, Ministria e Financave nxjerr qarkoret buxhetore që përmbajnë kufijtë buxhetorë, udhëzimet dhe afatet për balancën e ciklit vjetor (neni 20.2). 3. Nga janari deri më 15 qershor, organizatat buxhetore përpilojnë propozim-buxhetet, bazuar në prioritetet e KASH-it, në kufijtë buxhetorë, në konsultim me stafin e Ministrisë së Financave (neni 20.4). Më 15 qershor është afati i fundit për dorëzimin e kërkesave buxhetore nga organizatat buxhetore (neni 20.2). 4. Nga 15 qershori - 31 tetor, ministri I Financave bën shqyrtimin e kërkesave buxhetore, konsultohet me organizatat buxhetore dhe mban dëgjimet me to në muajt korrik dhe gusht të vitit buxhetor (neni 20). Ministri u shpërndan krerëve të organizatave buxhetore ndarjet e propozuara fillestare buxhetore (neni 20-21). 5. Më 31 tetor, ministri ia përcjell qeverisë buxhetin e përgjithshëm të propozuar kuvendit. Ligjin e propozuar për ndarjet buxhetore dhe KASH-in (nenet 20.8, 20.9, dhe 21). Më pastaj, qeveria i përcjell kuvendit buxhetin e propozuar (neni 22.1) dhe ligjin mbi buxhetin e propozuar për ndarjet buxhetore. 6. Më 31 dhjetor, kuvendi diskuton në lidhje me ligjin e propozuar për ndarjet buxhetore, për buxhetin e propozuar nxjerr ligjet në lidhje me ndarjet buxhetore. Data 31 dhjetor është afati i fundit kur kuvendi bënë aprovimin e buxhetit për vitin e ardhshëm fiskal.

192

Gjatë analizave dhe diskutimeve që zhvillohen, qeveria i thërret përfaqësuesit, të

cilët menaxhojnë buxhetin, me qëllim që ata tì arsyetojnë dhe tì plotësojnë

kërkesat për nevojat e tyre. Nëse kërkesat për mjete buxhetore nuk aprovohen,

atëherë ato kthehen, shqyrtohen dhe përpilohen propozimet në kohën e caktuar dhe

u dërgohen përfaqësuesve në kuvend për aprovim.

Para se të dorëzohet projektbuxheti për aprovim, përfaqësuesit e Ministrisë së

Financave, të cilët janë të angazhuar dhe të autorizuar për menaxhimin e mjeteve

financiare, të resorëve të ndryshëm të organizatave buxhetore, bëjnë raportet dhe i

dërgojnë ato për t’i inkorporuar në buxhet. Më pastaj, thirret mbledhje e veçantë e

kuvendit për tì shqyrtuar propozimet buxhetore, proces që hap rrugën për

aprovimin e buxhetit.

Diskutimet dhe propozimet të cilat zhvillohen mbi ndryshmet e buxhetit, si dhe

mbi politikën financiare i mundësojnë dhe i sigurojnë kuvendit që t’i paraqesë

sugjerimet, propozimet dhe vërejtjet në lidhje me politikën dhe aktivitetet që duhet

t’i zhvillojë qeveria.

Në këtë drejtim, deputetët japin propozimet e veta, njëherësh angazhohen që ta

përkrahin qeverinë në realizimin e objektivave dhe qëllimeve të caktuara të saj.

Pas diskutimeve mbi politikën financiare dhe buxhetin vjetor, pas propozimeve për

ndryshime eventuale, kuvendi angazhohet për të bërë lëvizje më të mëdha apo më

të vogla në buxhet, me qëllim që t’i plotësojë kërkesat dhe nevojat buxhetore të

organizatave buxhetore. Me qëllim të përkushtimit më të madh ndaj buxhetit,

ekziston mundësia që në kuvend të diskutohet edhe për buxhetet e komunave, për

t’iu përkushtuar më shumë buxheteve lokale.

Diskutimet më të nxehta apo polemikat më të mëdha zhvillohen atëherë kur flitet

për pjesën që ka të bëjë me investimet kapitale, për grantet të cilat alokohen nga

buxheti qendror në buxhetet lokale për destinime strategjike.

Kuvendi është i obliguar t’i kushtojë seancë të veçantë kësaj çështjeje të

rëndësishme, për të diskutuar veç e veç për secilën organizatë buxhetore, për

secilën shumë të mjeteve.

193

Përveç kësaj, kuvendarët kanë obligim të diskutojnë edhe për planin e punës e të

veprimit të ekzekutivit, objektivat që ka qeveria, për problemet dhe angazhimet të

cilat kanë të bëjnë me aktivitetet që varen nga buxheti.

Në fund, pasi që kuvendi bën propozimin e buxhetit, bëhet votimi për aprovimin e

tij. Pra, pas një procedure të rregullt dhe transparente, me shumicën e votave

aprovohet nga deputetët e kuvendit si dokument në formë të ligjit mbi buxhetin.

6.6 Ekzekutimi i buxhetit dhe ndarjet buxhetore

Ekzekutimi i buxhetit është një proces i rëndësishëm që rrjedh për arsye se të

gjithë hapat dhe aktivitetet, të cilat janë zhvilluar, finalizohen kur ndahen,

alokohen fondet dhe shpenzohen ato. Ndërsa, caktimin e rregullave dhe

përgjegjësitë për ekzekutimin e buxhetit i mban Departamenti i Thesarit.161

Ekzekutimi i buxhetit është procesi i lirimit, kontrollimit, monitorimit dhe

raportimit të shpenzimeve të resurseve, që janë pranuar për qëllime dhe në kohë

specifike në pajtim me politikat dhe procedurat e përcaktuara.162

Gjatë ekzekutimit të buxhetit zhvillohen disa aktivitete, ndër të cilat janë:

1) Ndarja e fondeve;

2) Alokimi i fondeve;

3) Shpenzimet e fondeve dhe

4) Zbatimi i informatave dhe rishikimi në gjashtëmujor.

1) Ndarja e fondeve buxhetore - Ndarja e fondeve bëhet në bazë të ligjit vjetor për

përvetësimet, e cila njihet si rregullorja vjetore e buxhetit. Në bazë të kësaj

rregulloreje, Zyra për ekzekutimin e buxhetit i lëshon urdhëresat për ndarjen e

161 Për ta mbështetur ekzekutimin e buxhetit ekziston Sistemi informativ për menaxhimin financiar (SIMFK). SIMFK-ja menaxhohet nga Thesari, është burimi kryesor i informatave lidhur me ekzekutimin e buxhetit. Procesi bazohet në sistemin e softuerit FreeBalance, ku të gjitha organizatat buxhetore parashtrojnë kërkesat e tyre. 162 Fjalori terminologjik në Udhëzuesin për procesin e planifikimit të buxhetit.

194

fondeve163 për organizatat buxhetore dhe departamentet përkatës për kategoritë e

caktuara ekonomike e funksionale të shpenzimeve.

2) Alokimi i fondeve buxhetore – Në momentin kur bëhet ndarja e mjeteve

buxhetore për një organizatë buxhetore, drejtori i Thesarit siguron autorizimin për

periodikë alokimin e fondeve.

Në politikën e ndarjeve buxhetore stafi i organizatës buxhetore analizon dallimet,

bën shpjegimin para njësive operative në mënyrë që të bëjnë implementimin e

planeve të punës për vitin buxhetor. Një pjesë e këtij procesi përfshin hartimin e

planeve të organizatës për rrjedhën e parasë së gatshme, pastaj monitorimin e

rrjedhave të shpenzimeve të fondeve etj.

3) Shpenzimet e fondeve buxhetore - Me pranimin e alokimeve të fondeve

organizatat buxhetore kanë në dispozicion një pjesë të buxhetit vjetor të ndarë për

to. Organizata duhet të fillojë shpenzimin e mjeteve sipas kategorive të

përcaktuara. Nëse organizata buxhetore i ka planifikuar mirë dhe i ka vlerësuar

saktë nevojat e veta, atëherë duhet të jetë në gjendje të zhvillojë aktivitetet ashtu

siç parashihet me qëllim të ruajtjes së disiplinës fiskale në vitin buxhetor.

4) Zbatimi i informatave për shpenzimet dhe rishikimi gjashtëmujor - Ka raste

gjatë vitit kur ministri i Financave mund të kërkojë nga organizatat buxhetore të

bëjnë vlerësimin e shumave të parave të cilat janë shpenzuar deri në atë pikë, apo

të shumave që presin të shpenzohen prej asaj pike, apo deri në një pikë tjetër gjatë

vitit, apo deri me datën 31 dhjetor. Vlerësimi i shpenzimeve mundëson qasje më të

mirë të informatave për zbatimin e tyre. Me qëllim që të merren masat rreth

politikës së menaxhimit më të mirë të buxhetit është e pëlqyeshme të bëhet

rishikimi gjashtëmujor i buxhetit.

Në politikën e ekzekutimit të buxhetit, rishikimi gjashtëmujor ka rëndësinë e vet

për arsye se organizatat buxhetore, pasi i rishikojnë nevojat e veta për vitin aktual,

dhe ministri i Financave, pasi bën konsolidimin e këtyre rishikimeve, i raporton

163 Ndarjet buxhetore regjistrohen në SIMFK të Thesarit, urdhëresat e lëshuara nga Zyra për ekzekutimin e buxhetit autorizohen nga Drejtori i Departamentit të buxhetit.

195

kabinetit qeveritar dhe kuvendit. Në politikën e menaxhimit të financave publike

rishikimi i buxhetit kryesisht bëhet në muajin qershor.

Me rishikimin gjashtëmujor bëhen korrigjimet e buxhetit me qëllim që të

mundësohet realizimi i objektivave të qeverisë kur aprovohen mjetet buxhetore. Në

këtë aspekt, organizatat buxhetore bëjnë përshtatjen e nevojave me planet e vitit

aktual, njëherësh në këtë proces edhe i harmonizojnë kërkesat buxhetore për vitin e

ardhshëm buxhetor.

6.7 Auditimi i buxhetit

Sikurse qeveritë kombëtare të shteteve të ndryshme, edhe qeveria e Kosovës ka

nxjerrë procedurat e kontrollit të brendshëm dhe të jashtëm të buxhetit, me qëllim

të përcjelljes së procedurave të menaxhimit të buxhetit dhe të organizatave

buxhetore, të cilat shpenzojnë dhe formojnë paranë publike.

Me qëllim të menaxhimit më të mirë, kontrollimit, parandalimit të parregullsive,

sigurimin e konkluzioneve, ndërmarrjen e masave për zgjidhjen e problemeve,

korrigjimit të lëshimeve në buxhet, vepron auditimi i brendshëm dhe i jashtëm.

Auditimi i brendshëm është institucion që funksionon si departament në vete, që

angazhohet në procesin e menaxhimit të buxhetit. Si institucion është përgjegjësi e

secilës organizatë në mënyrë që t’i kontrollojë resurset financiare.

Organizatat e sektorit publik dhe atij privat në tërë botën auditimin e brendshëm

dhe të jashtëm e pranojnë si mekanizëm me qëllim që të arrijnë rezultate në

procesin e përforcimit të menaxhimit të buxhetit.

Auditimi i brendshëm i ka rregullat dhe konceptet e veta në kryerjen e detyrave

dhe përgjegjësive rreth rrjedhave buxhetore.

Përmes veprimeve të pavarura, auditimi i brendshëm bën zbulimin dhe

parandalimin e parregullsive në punët financiare të qeverisë dhe të agjencive

buxhetore, atëherë kur mund të paraqiten.

Grupet profesionale, të cilat merren me auditim, përveç tjerash, bëjnë identifikimin

e dobësive potenciale në sistemin e kontabilitetit dhe korrigjojnë gabimet apo

dobësitë para se të paraqiten në sistem. Po ashtu, auditimi si shërbim përbën një

196

faktor me rëndësi në mbajtjen e besimit të publikut te vendorët dhe ndërkombëtarët

se paratë publike shpenzohen me efikasitet, aty ku është e nevojshme dhe trajtohen

në mënyrë të duhur.

Në praktikën e menaxhimit të financave publike secila organizatë buxhetore

disponon auditimin e brendshëm për të siguruar se organizatat buxhetore

menaxhojnë mjetet në mënyrën më të rregullt. Përveç auditimi të brendshëm, në

përcjelljen e menaxhimit të buxhetit aktivitete zhvillon edhe auditimi i jashtëm.

Auditimi i jashtëm angazhohen që të sigurojë që financat publike menaxhohen me

integritet dhe me përgjegjësi më të madhe nga kompetentët, nga menaxherët dhe

zyrtarët e organeve qeveritare. Auditimi i jashtëm bën identifikimin e parregullsive

shpërdorimin e mundshëm të financave publike, verifikimin e besueshmërisë së

raporteve për ekzekutimin e buxhetit, si dhe informon vendimmarrësit për masat

që duhet ndërmarrë në shfrytëzimin më të efektshëm të financave publike.

6.8 Raportimi financiar

Me përfundimin e vitit kalendarik buxhetor menjëherë fillon procesi i mbylljes së

librave financiarë dhe procedurat për hartimin e pasqyrës përfundimtare financiare.

Procedura e hartimit të raporteve financiare të buxhetit është gati e njëjtë si edhe

procedura e planifikimit dhe e aprovimit të buxhetit, ndërsa përjashtimet apo

dallimet në këtë proces janë në atë se pasqyrat përfundimtare bëhen pasi të

mbyllen operacionet dhe aktivitetet rreth buxhetit, me mbarimin e vitit buxhetor.

Dallimi tjetër është se periudha e procesit të planifikimit dhe e aprovimit është më

e gjatë sesa periudha apo koha e hartimit të raportit financiar përfundimtar.

Raporti vjetor financiar i buxhetit është një dokument zyrtar, i cili mund të

shqyrtohet nga aspekti juridik, politik dhe ekonomik. Kjo do të thotë se me

raportin përfundimtar shqyrtohet rregullsia dhe ligjshmëria e procesit të

planifikimit dhe e realizimit të buxhetit, si dhe mënyra dhe efikasiteti i menaxhimit

të mjeteve publike. Institucioni i pasqyrave përfundimtare të buxhetit përfshin të

ardhurat dhe shpenzimet buxhetore të realizuara në një periudhë të caktuar

njëvjeçare dhe se ky proces dhe aktivitet përsëritet për secilin vit buxhetor.

197

Në raportin vjetor financiar pasqyrohen rezultatet financiare të realizuara gjatë vitit

aktual buxhetor, në të cilin krahasohen parametrat e realizuar financiarë me vitin

paraprak dhe me ato të planifikuar për vitin aktual, me qëllim të krahasimit të

trendeve dhe zhvillimeve buxhetore si për të hyrat, ashtu edhe për të dalat.

Në raportin vjetor financiar pasqyrohen të gjitha pranimet apo të ardhurat dhe të

gjitha pagesat apo të dalat në para të gatshme që rrjedhin si në formën sintetike në

aspektin e përgjithshëm, ashtu edhe në formën analitike në aspektin e veçantë, për

të gjitha llojet e të ardhurave dhe të shpenzimeve të cilat realizohen në buxhet.

Në kuadër të pranimeve pasqyrohen të ardhurat që vijnë nga të gjitha llojet e

tatimeve, të cilat funksionojnë në sistemin tatimor, që grumbullohen nga Doganat

dhe Administrata Tatimore.

Pastaj, në raportet financiare vjetore pasqyrohen të ardhurat vetanake, të cilat

grumbullohen nga të gjitha komunat dhe organizatat qendrore buxhetore, të

ardhurat nga grantet dhe ndihmat e donatorëve dhe grantet për përkrahje të

buxhetit, të cilat vijnë nga organizatat ndërkombëtare financiare dhe nga qeveritë e

shteteve të ndryshme, pastaj pranimet e tjera ku përfshihen pranimet nga fondi i

depozitave, gjobat dhe tarifat, interesi bankar, dividentat, si dhe huazimet dhe

burimet e tjera.

Po ashtu, në raportet financiare vjetore prezantohen të gjitha shpenzimet apo të

dalat buxhetore duke filluar nga ato operacionale, ku përfshihen pagat dhe

mëditjet, mallrat dhe shërbimet, shërbimet komunale, prezantohen subvencionet e

transferet, shpenzimet kapitale si prona, impiantet, pajisjet, transferet, pagesat e

tjera, pagesat e borxhit, huazimet për ndërmarrjet publike etj.

Në raportet vjetore financiare prezantohet diferenca që paraqitet në mes të të

ardhurave dhe shpenzimeve buxhetore, e cila mund të ketë rritje apo zbritje, ky

parametër varet nga dallimet në mes të ardhurave dhe shpenzimeve që realizohen

gjatë vitit kalendarik.

Nëse në raportin vjetor financiar paraqitet diferenca negative kjo shumë zbritet nga

paratë e gatshme në fillim të vitit, vlera e tillë jep rezultatin përfundimtar për

shumën e parave të gatshme në fund të vitit buxhetor.

198

Kështu, në raportin vjetor financiar në fund paraqitet deficiti apo suficiti buxhetor

në periudhën e raportuar. Në ndryshimet apo dallimet e vogla e të mëdha në mes të

të hyrave dhe të dalave që paraqiten në raportin financiar përfundimtar mund të

ndikojnë faktorët e shumtë mes të cilëve mund të jenë: joefikasiteti në zotimin dhe

alokimin e mjeteve buxhetore, menaxhimi jo i mirë i financave publike,

keqpërdorimi i mundshëm i mjeteve, procedurat e prokurimit me rastin e

furnizimeve të mallrave e të shërbimeve, vonesat e mjeteve të dedikuara për

investimet kapitale, vonesat e investimeve, procedurat e tenderimit etj.

Në dokumentin e raportit vjetor financiar është me rëndësi se pasqyrohen të gjitha

organizatat buxhetore, të cilat janë financuar nga buxheti, si të nivelit qendror,

ashtu edhe në nivel të buxheteve lokale. Në këtë drejtim të gjitha raportet

financiare të organizatave buxhetore dërgohen për grumbullim dhe sistemim në një

raport të vetëm të përgjithshëm, në të cilin prezantohen objektivat e përmbushur

me buxhet. Edhe raportet vjetore financiare kanë procedurat e veta.

Në fillim, posa të përfundojë raporti përfundimtar, materiali duhet kalojë nëpër

procedurat e auditimit me qëllim të verifikimit të të dhënave të raportuara. Me këtë

rast, auditimi jep sugjerimet e veta në finalizimin e raportit dhe materiali si i tillë

përfundimisht dërgohet në procedurën e aprovimit në kuvend. Raporti

përfundimtar u dërgohet organeve më të larta të shtetit - kuvendit për ta analizuar,

shqyrtuar dhe diskutuar dhe në fund për ta aprovuar.

Qëllimi i këtij aktiviteti, formulimi dhe aprovimi i rezultateve financiare është që

të dhënat e prezantuara të jenë të qarta, të sakta dhe të kuptueshme jo vetëm për

kompetentët që merren me menaxhimin e financave publike, por edhe për agjencitë

buxhetore, opinionin e gjerë, obliguesit tatimorë, shoqërinë civile dhe qytetarët e

ndryshëm, të cilëve u interesojnë këto çështje. Prandaj, për shkak të specifikave që

kanë financat publike, raportet financiare përfundimtare publikohen në mjetet e

informimit me qëllim që opinioni i gjerë të ketë qasje në zhvillimet rreth financave

publike në përgjithësi.

199

KAPITULLI VII

7. SISTEMI DHE POLITIKA BUXHETORE

7.1 Buxheti i qeverisë qendrore Si rezultat i organizimit e funksionimit të shtetit të Kosovës në aspektin territorial,

funksionon edhe sistemi buxhetor, i cili përbëhet prej dy niveleve; nga buxheti i

qeverisë qendrore dhe buxhetet lokale apo komunave, ku është e përcaktuar

politika e shpenzimeve dhe e të ardhurave buxhetore.

Shpenzimet e buxhetit të përgjithshëm apo të buxhetit qendror ndahen në këto

kategori: a) Shpenzime rrjedhëse b) Shpenzimet kapitale c) Dhënia e borxheve dhe

mjeteve për blerjen e letrave me vlerë, d) Pagesa e pjesëve të borxheve të marra

nga vendi dhe jashtë etj.

Të ardhurat e buxhetit qendror sigurohen nga të ardhurat tatimore, jotatimore dhe

të ardhurat e tjera:

1) të ardhurat nga tatimet, të ardhurat jotatimore, të cilat nuk rrjedhin nga tatimet,

Të ardhurat nga donacionet prej qeverive të vendeve të ndryshme dhe institucionet

ndërkombëtare financiare, të ardhurat prej marrjes së borxheve shtetërore nga

vendi dhe jashtë, të ardhurat për financimin e deficitit buxhetor (në rast se

paraqitet), nga taksat e ndryshme, të hyrat nga donacionet164

Përveq këtyre të ardhurave në praktikën e financimit të buxhetit kemi dhe nga

borxhet nga vendi dhe jashtë, të ardhurat kapitale, të cilat realizohen nga shitja e

tokës shtetërore, rezervave të mallrave, shitja e objekteve ndërtimore, nga

privatizimi i ndërmarrjeve publike e shoqërore165 etj.

164 Donacionet janë pagesat e pakthyeshme, të fituara nga institucionet e tjera shtetërore, ndërkombëtare, rajonale. Zakonisht këto mjete janë nga programet ose projektet me interes publik. 165 Pritet që mjetet e deritanishme të grumbulluara nga privatizimi, shitja e ndërmërrjeve shoqërore të inkorporohen në buxhetin e shtetit.

200

Buxheti i konsoliduar i Republikës së Kosovës viti 2010 Tabela nr. 31

Përshkrimi 2008 Aktual

2009 Rishikim

2010 Buxheti

2011 Vlersim

2012 Vlersimi

1. TOTALI I TË HYRAVE 942.6 1,156.6 1,029.2 1,082.1 1,135.2 Të hyrat tatimore 805.0 821.0 891.6 941.4 991.2 Të hyrat tatimet vendore 222.2 200.9 235.0 264.5 285.4 Të hyrat nga kufiri 605.0 645.1 683.6 706.9 735.8 Kthimet -22.1 -25.0 -27.0 -30.0 -30.0 Të hyrat jotatimore 59.6 56.1 57.1 58.0 59.1 Të hyrat vetanake 78.0 79.5 80.5 82.7 84.9 Niveli qendror 29.1 29.6 30.1 30.6 31.1 Niveli komunal 48.9 49.9 50.4 52.1 53.8 Të hyrat. njëhe (Divid.PTK) 200.0 2. TOTALI I SHPENZIM. 942.4 1, 063.3 1,156.6 1,251.8 1,266.9 Rrjedhëse 595.3 718.4 708.8 719.3 726.4 Pagat dhe mëditjet 227.1 262.9 282.7 282.1 284.9 Mallrat dhe shërbimet 158.4 197.1 188.6 197.3 199.2 Nga të cilat: komunalit 18.5 22.5 22.2 24.0 25.0 Subvencion dhe transferet 209.8 258.4 237.5 239.9 242.3 Subvenc.per ndërm.publik 75.3 70.1 46.8 40.9 20.9 Projektet e punësimit BB 8.0 Shpenzimet kapitale 347.1 470.5 413.9 510.0 517.0 Rezerva 0.0 3.4 6.7 2.5 3.5 Org.Qen.Buxh MM (THV) 0.0 11.0 19.2 20.0 20.0 Nënshpenzimet 0.0 140.0 3.SUFICITI.DEF. PRIMAR 0.2 93.3 127.4 169.7 131.7 4.KAMATA(borxhi i jasht) 35.0 15.0 15.0 15.0 5.HUATË E POLITIKAVE 8.7 80.0 70.0 Huat e reja për NPP 8.7 80.0 70.0 Kthimi i huave nga NPP 6.SUFICITI (DEFIC.PËGJ. -8.5 -21.7 -212.4 -184.7 -146.7 7. FINANCIMI Financimi i jashtëm 20.0 20.0 50.0 50.0 50.0 Pagesa kryegj.borxh i jasht 20.0 20.0 20.0 20.0 Mbështetja buxhetore 70.0 70.0 70.0 Financimi i brendshëm Të hyrat nga privatizimi 500.0 8. BILANCI NE BKK 414.1 372.4 210.0 575.3 478.6 9. REZERVA 0.0 200.0 200.0 350.0 350.0 Boshllëku financiar 0.0 172.4 10.0 225.3 128.6

Në Tabelën 31 paraqitet modeli i buxhetit, në të cilin prezantohen të hyrat dhe

shpenzimet në buxhetin e viteve 2008, 2009, dinamika e zhvillimit të sistemit

tatimor dhe të shpenzimeve për vitin 2010, si dhe buxhetet e vlerësuara për vitet

2011 dhe 2012.

Në strukturën për formimin e të hyrave buxhetore pjesëmarrja më e madhe e të

ardhurave janë që rrjedhin në kufi, më pastaj vijnë të hyrat nga tatimet vendore, të

201

hyrat vetanake, niveli qendror, komunal dhe të hyrat jotatimore. Ndërsa, sa u

përket shpenzimeve buxhetore, shuma më e madhe e mjeteve financiare u përket

shpenzimeve rrjedhëse që i dedikohen për pagat dhe mëditjet, shpenzimet për

mallra e shërbime, në emër të subvencioneve dhe transfereve dhe shpenzimet për

investime kapitale. Në fillim të funksionimit të sistemit buxhetor, viti 1999, në

Buxhetin e Kosovës të hyrat nga donatorët e ndryshëm ishin 100 për qind, në vitin

2000 pjesëmarrja e donatorëve ishte 95 për qind, Në vazhdim, krahas dinamikës së

rritjes së të hyrave vetanake në vitin 2001 nga donatorët ishte 47 për qind, në vitin

2002 ishte 25 për qind dhe në vitin 2003 pjesëmarrja e të hyrave nga donatorët

ishte vetëm 5 për qind166, ndërsa nga viti buxhetor 2004 në të gjitha vitet fiskale

kalendarike, buxhetit i shtetit është financuar plotësisht nga të hyrat vetanake.

7.2 Buxhetet e komunave

Komunat si njësi territoriale dhe administrative kanë buxhetet e tyre, prandaj

financat publike funksionojnë duke u bazuar në organizimin territorial të shtetit, po

ashtu edhe buxhetet. Në Republikën e Kosovës, në kohën e fundit, komunat kanë

disa kompetenca të zgjeruara sa i përket funksionimit të buxhetit të tyre, gjë që

është paraparë me Ligjin mbi vetëqeverisjen lokale dhe me Ligjin mbi financat e

pushtetit lokal. Njësitë vetëqeverisëse lokale, përkatësisht komunat si njësi

territoriale hartojnë, propozojnë dhe miratojnë buxhetet e tyre në mënyrë të

mëvetësishme nga qeveria qendrore.

Buxheti i komunave si dokument financiar është plan vjetor i financave, i cili

shërben për financimin e kompetencave të komunave, dhe përbëhet nga plani

vjetor i të ardhurave të realizuara sipas burimit të tyre, si dhe të shpenzimeve që

realizohen për plotësimin e nevojave që i përcaktojnë vet komunat. Buxhetet e

komunave kryesisht shfrytëzohen për financimin e administratës së komunës, për

shërbimet publike e komunale, të cilat u kryhen qytetarëve etj.

166 Të dhënat e përpunuara nga buxhetet e viteve 1999, 2000, 2001, 2002 dhe 2003.

202

Kjo do të thotë se buxheti i komunës përmban mjetet financiare, të cilat financojnë

organet e administratës, arsimin, shëndetësinë primare, zhvillimin dhe rregullimin

komunal, si dhe projekte të ndryshme kapitale në komunë.

Shtrohet pyetja: Si përgatitet buxheti i njësive të vetëqeverisjes lokale?

Ligji për buxhetin e rregullon mënyrën e përgatitjes së buxhetit të komunave,

proces i cili kalon nëpër fazat e njëjta si kur zhvillohet përgatitja e buxhetit

qendror, dhe në fund bëhet miratimi apo aprovimi buxhetit nga kuvendi komunal.

Lidhur me këtë, procesimi i buxhetit, zhvillimet dhe dinamika e përgatitjes dhe e

miratimit të buxheteve lokale gjithherë pajtohet me dinamikën e miratimit të

buxhetit qendror.

Procesi i përgatitjes fillon me përgatitjen e rekomandimeve nga ministri i

Financave, si për shumën e të hyrave, ashtu edhe të dalave buxhetore për vitin

vijues, të cilat ia dorëzon qeverisë.

Pas kësaj, gjatë procedimit, ministri lëshon letër qarkore ku jepen udhëzimet për

njësitë e vetëqeverisjes lokale lidhur me buxhetet e tyre.

Zakonisht, sikurse sistemi buxhetor qendror, edhe buxheti i komunës përbëhet prej

dy shtyllave; nga shpenzimet dhe të ardhurat.

Shpenzimet buxhetore të komunës, përkatësisht shpenzimet e njësive të

vetëqeverisjes lokale, përbëhen nga këto kategori kryesore:

- Shpenzimet rrjedhëse (pagat dhe mëditjet);

- Shpenzimet për blerjen e mallrave dhe të shërbimeve;

- Shpenzimet kapitale, projektet e investimeve publike (PIP);

- Shpenzimet për arsim e shëndetësi;

- Subvencionet;

- Transferet e tjera.

Në shtyllën e të hyrave buxhetore të komunës përcaktohen llojet e burimeve të

mjeteve financiare, që janë të përcaktuara me Ligjin mbi financat publike të

pushtetit lokal, me të cilin ndërtohen buxhetet e komunave të Kosovës.

Llojet e të hyrave buxhetore të komunave përbëhen nga këto burime:

203

1. Të hyrat vetanake, 2. Grantet operative, 3. Grantet për kompetencat e shtuara, 4.

Transferet për kompetencat e deleguara, 5. Grantet e jashtëzakonshme, dhe 6. Të

hyrat nga huamarrjet e komunës.

Të hyrat vetanake - Të hyrat vetanake të komunës janë të gjitha të hyrat e

mbledhura apo të pranuara, të cilat realizohen nga këto lloje të burimeve:

a) Nga taksat komunale, gjobat, tarifat e shfrytëzimit, pagesat e tjera për shërbimet

publike të ofruara nga komuna, si dhe detyrimet e tjera, ku hyjnë: taksa në pronën

e paluajtshme, taksa për lejen për ushtrimit të veprimtarisë afariste, taksa për lejen

për shërbime profesionale, taksa për automjetet motorike, taksat administrative

komunale, taksat për lejet për ndërtimin dhe rrënimin e ndërtesave dhe strukturave

të tjera, taksat për lëshimin e certifikatave dhe dokumenteve zyrtare, rentat, gjobat,

bashkëpagesat dhe të hyrat e tjera vetanake komunale, tarifat rregullative për

zhvillimin ose ruajtjen e infrastrukturës, gjobat në trafik, gjobat për shkeljen e

rregulloreve komunale, të hyrat nga qiradhënia, bashkëpagesat për arsim dhe

shëndetësi e të tjera.

b) Qiratë në pronat e paluajtshme, të cilat ndodhen në komunë dhe të cilat janë nën

administrimin ose në pronësi të komunës.

c) Të hyrat nga shitja e pasurive komunale,

d) Të hyrat nga ndërmarrjet, të cilat janë plotësisht ose pjesërisht në pronësi të

komunës,

e) Bashkëpagesat nga konsumatorët e shërbimeve arsimore dhe shëndetësore, të

cilat ofrohen nga komuna,

f) Të hyrat e realizuara nga cilado agjenci, departament i komunës si rezultat i

ofrimit të çfarëdo malli ose shërbimi,

g) Interesi në depozitat komunale, nëse ekziston,

h) Grantet dhe/ose donacionet nga qeveritë e huaja.

Shtrohet pyetja: Si duket buxheti i njësive të vetëqeverisjes lokale?

Buxhetet e njësive të vetëqeverisjes lokale, përkatësisht buxhetet komunale

dallojnë shumë mes vete sa i përket modelit, përgatitjes dhe funksionimit të tyre në

204

praktikë, ndërsa dallimet e tyre vërehen kryesisht në shumat e mjeteve financiare të

planifikuara dhe në strukturën e tyre në kategoritë e përcaktuara.

Mirëpo, shuma e mjeteve të buxheteve komunale varen nga faktorë të ndryshëm,

ndër të cilët: madhësia e komunës, numri i banorëve, numri i subjekteve

ekonomike që bëjnë biznes, shkalla dhe niveli i zhvillimit ekonomik të tyre etj.

Me qëllim që të kuptohet sa më mirë në aspektin praktik ndërtimi i buxheti,

burimet e financimit, llojet dhe struktura e tyre, si dhe nevojat buxhetore për

financim, si shembull kemi marrë buxhetin e komunës së Gjilanit për vitin 2010.

Plani i të ardhurave në buxhetin e komunës së Gjilanit për vitin 2010

Tabela nr. 32

Nr. Përshkrimi 2008 Aktuale 2009Buxheti 2010 Plani 1 TË HYRAT TOTALE 12,142,293 15,933,559 14,518,256 1.1 TË HYRAT VETANAKE 2,802,754 3,000,000 3,000,000 1.1.1 Tatimi në pronë 792,668 850,000 850,000 1.1.2 Taksat komunale 1,197,986 1,418,000 1,418,000 Licencat dhe lejet 192,506 281,000 281,000 Çertif. dokum. zyrtare 320,282 320,000 320,000 Taksat e pajisjet motorike 212,662 212,000 212,000 Lejet për ndërtesa 472,537 560,000 560,000 Taksat e tjera komunale 45,000 45,000 1.1.3 Ngarkesat komunale 337,956 272,000 272,000 Të hyrat nga qiraja 68,458 65,000 65,000 Bashkëpagesat për arsim 125,943 125,000 125,000 Bashkëpages për shëndet 143,556 82,000 82,000 1.1.4 Të hyrat e tjera 474,144.03 460,000 460,000 1.1.5 Shitja e aseteve 1.1.6 Grantet &donacione 0 0 0 1.2 TRANSf.QEVERITARE 9,339,539 12,933,559 11,518,256 1.2.1 Granti i përgjithshëm 1,763,554 4,827,804 3,957,908 1.2.2 Granti specifik. arsimin 6,146,552 6,508,501 6,363,819 1.2.3 Granti specifik. shëndet 885,510 1,161,083 1,112,953 1.2.4 Gran. spec. shër sociale 543,923 436,171 83,576 Burimi: Buxheti i Komunës së Gjilanit për vitin 2010. Siç shihet edhe në tabelë, buxheti i komunës së Gjilanit për vitin 2010 është

planifikuar të jetë 14,518,256,00 €, nga të cilat transferet qeveritare kapin shumën

prej 11,518,256,00 € ose 79.34 për qind, të hyrat vetanake janë planifikuar në

205

shumën prej 3,000,000,00 € ose 20.67 për qind, nga tatimi në pronë janë

planifikuar 850,000,00 € ose 5.85 për qind, taksat komunale me 1,418,000,00 € ose

9.67 për qind, në emër të ngarkesave komunale kemi shumën prej 272,000,00 €

ose 1.87 për qind dhe të hyrat e tjera në shumën prej 460,000,00 € ose 3.17 për

qind nga të hyrat e përgjithshme.

Kështu, buxhetet komunale pjesën më të madhe të të ardhurave e realizojnë nga

buxheti qeveritar që realizohet në emër të granteve, nga të cilat në emër të grantit

të përgjithshëm merr pjesë me shumën 3,957,908,00 € ose 34.36 për qind, granti

specifik për arsim me shumën prej 6,363,819,00 € ose 55.25 për qind, granti

specifik për shëndetësi me 1,112,953,00 € ose 9.66 për qind, si dhe grantet speciale

për shërbime sociale arrijnë shumën prej 83,576,00 € ose 0.73 për qind nga shuma

e përgjithshme.

7.3 Granti qeveritar në financimin e komunave

Sistemi buxhetor i Kosovës përbëhet prej dy niveleve; nivelit qendror dhe atij lokal

ose të komunave. Ndërsa, burimet e mjeteve financiare për financimin e buxheteve

janë dy llojesh:

1. Nga mjetet vetanake dhe

2. Nga grantet qeveritare.

1. Të hyrat vetanake komunale janë mjete të cilat inkasohen nga vet personat fizikë

dhe juridikë të atij lokaliteti, nga tatimi në pronë dhe nga taksat kur banorëve iu

kryhen shërbimet komunale e administrative të kërkuara. Të hyrat vetanake

realizohen kryesisht përmes tatimit në pronë, taksave komunale, taksave për

ndërtime, pagesat për lejet e bizneseve, dhëna e licencave, qiratë, gjobat etj.

2. Të hyrat nga grantet qeveritare janë mjete financiare të cilat vijnë nga Buxheti i

Konsoliduar i Kosovës. Këto fonde i shpërndan buxheti qendror dhe dërgohen në

buxhetet e komunave. Mjetet financiare të cilat alokohen nga buxheti qendror në

atë të komunave e që shërbejnë për financimin e kategorive shpenzuese të

përcaktuara me Ligjin e financave, njihen si grante qeveritare.

Shtrohet pyetja: Si ndahet granti qeveritar për komuna?

206

Mjetet financiare në emër të grantit qeveritar për komunat shpërndahen nga

buxheti i përgjithshëm dhe ndahen në bazë të formulës së përpunuar dhe

standardeve të cilat aplikohen për secilën komunë veç e veç.

Grantet për komunat përcaktohen në bazë të kritereve dhe kushteve për të cilat

ndahen mjetet financiare, ku edhe aplikohet sistemi i ganteve. Për secilën komunë

funksionon sistem i njëjtë i ndarjes së mjeteve. Mjetet ndahen në mënyrë

proporcionale në bazë të kritereve të përcaktuara nga këto burime, në këtë mënyrë

përfitojnë të gjitha komunat.

Ndërsa, qëllimi i dhënies së granteve është ndarja e mjeteve për plotësimin e

kërkesave dhe të nevojave të tyre, për financimin e kategorive kryesore, të cilat

janë përcaktuar në politikën dhe sistemin buxhetor, që u dedikohet pozicioneve të

shpenzuesve buxhetorë, ndër të tjera për pagat dhe mëditjet, mallrat dhe shërbimet,

shpenzimet kapitale dhe për subvencionet e transferet.

Nga mjetet, të cilat ndahen në emër të granteve e që i dedikohen pozicionit për

paga dhe mëditje, përfitojnë të gjithë personat e punësuar në shërbimin civil, që

shpërblehen për punën dhe shërbimet të cilat i kryejnë.

Mjetet për mallra dhe shërbime në të shumtën e rasteve janë material harxhues, që

shpenzohet për furnizimin e përditshëm për aktivitetet operative dhe

administratave, me qëllim që të të punësuarve t’ju krijohen kushte për punë.

Përveç pagave dhe mëditjeve, mallrave dhe shërbimeve, nga buxheti qendror, në

emër të granteve të komunave, mjetet shpesh dedikohen edhe për investimet

kapitale, financimin e projekteve të caktuara, si për ndërtimin, ashtu edhe për

rregullimin e infrastrukturës në qytet, financimin e projekteve nëpër lokalitetet e

ndryshme të planifikuara më herët me buxhet.

Kur është fjala për investimet kapitale për komunat, me Ligjin mbi financat

publike dhe përgjegjësitë dhe me Ligjin mbi buxhetin, mjetet financiare që

dedikohen për investime kapitale kryesisht janë mjetet vetanake, të cilat komunat i

realizojnë nga qytetarët. Ndërsa, për realizimin e projekteve të ndryshme në

sektorë të caktuar, në emër të investimeve kapitale, ndahen mjete buxhetore nga

ministritë përkatëse. Në ndarjen më të drejtë buxhetore për financimin e komunave

207

rol të rëndësishëm ka Komisioni i granteve167, i cili merret me alokimin e mjeteve

buxhetore nga buxheti qendror. Komisioni i granteve është forum me ndikim, i cili

e lehtëson komunikimin dhe dialogun ndërmjet qeverive lokale dhe qeverisë

qendrore, njëherësh ka përgjegjësi të caktuara në fushat e financimit të komunave

përmes sistemit të granteve që aplikohet.

Me qëllim të financimit të komunave, grantet operative duhet të bazohen në kritere

të drejta, transparente dhe objektive duke ju dhënë kështu komunave pavarësi më

të madhe në alokimin dhe shpenzimin e mjeteve të tyre. Në politikën e sistemit të

financimit, komunat e Kosovës, për secilin vit buxhetor, nga buxheti qendror

pranojnë dy lloje të granteve operative:

1) Granti i përgjithshëm me sistem të mbyllur dhe

2) Grante me sistem të hapur, që janë dy:

a) Granti i arsimit dhe

b) Granti i shëndetësisë.

1) Granti i përgjithshëm - Granti i përgjithshëm, sipas Ligjit të financave të

pushtetit lokal, është grant me sistem të mbyllur. Me këtë sistem të granteve

komunat e shfrytëzojnë këtë grant për ushtrimin e kompetencave të caktuara në

përputhje me ligjet e zbatueshme në Kosovë. Granti i përgjithshëm, po ashtu,

mundëson një shkallë të arsyeshme të stabilitetit në të hyrat komunale, është

instrument adekuat për vendosjen e barazive ndërmjet komunave, duke marrë

parasysh numrin e banorëve të secilës komunë e të faktorëve të tjerë, me qëllim të

qasjes në shërbimet publike për ta.

Ligji i financave të pushtetit lokal parasheh që shuma e grantit të përgjithshëm të

jetë dhjetë për qind e të hyrave totale të buxhetuara të qeverisë qendrore, nga niveli

i të hyrave totale të Buxhetit të Konsoliduar të Kosovës.

167 Komisioni i granteve është institucion i sistemit të transferimit ndërqeveritar të financave. Komisioni funksionon nga viti 2001. Ligji MFPP e rregullon rolin dhe përgjegjësinë e këtij komisioni. Funksionet, mandati dhe përbërja e Komisionit të granteve është forcuar më tej me hyrjen në fuqi të Ligjit të financave të pushtetit lokal (LFPL, neni 32.4) më 15 qershor 2008. Komisioni i granteve përcakton shumat totale dhe formulën e alokimit të mjeteve për secilën komunë në mënyrë individuale.

208

Me këtë rast, zbriten të hyrat vetanake komunale dhe të hyrat vetanake qendrore

(p.sh. të dedikuara me memorandum të mirëkuptimit), duke përfshirë edhe

kategorinë e financimeve të jashtëzakonshme.

Me qëllim të nivelizimit të kapacitetit të ultë të të hyrave vetanake të komunave

më të vogla, nga totali i grantit të përgjithshëm secila komunë do të pranojë një

shumë të përgjithshme apo paushall prej 140,000,00 € në vit, minus 1,00 € për

kokë banori. Kriteret e tjera që përdoren për alokimin e pjesës së mbetur të grantit

të përgjithshëm do të jenë totali i popullsisë me 89 për qind, numri i popullsisë

pakicë me 3 për qind, për komunat, shumica e popullatës së të cilave përbëhet nga

pakicat kombëtare, me 2 për qind, si dhe përmasat gjeografike me 6 për qind.

b) Granti specifik për arsim - Granti specifik për arsim bazohet në qasje me sistem

të hapur të sistemit të financimit kur mjetet merren nga buxheti qendror, në të cilën

bëhet përcaktimi i shumës së mjeteve dhe që është i bazuar dhe i mbështetur me

Ligjin e financave të pushtetit lokal. Granti specifik për arsim, bazuar në

potencialin e mjeteve buxhetore, financon nivelin minimal të standardeve të

arsimit parashkollor, të arsimit fillor dhe të mesëm. Mjetet për komunat alokohen

në bazë të numrit të regjistrimit të nxënësve dhe standardeve të tjera të siguruara

nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë.

c) Granti specifik për shëndetësi - Granti specifik për shëndetësi, po ashtu,

bazohet në sistemin e hapur të financimit, ndërsa përcaktimi i shumave totale të

këtyre mjeteve është në përputhje me Ligjit e financave të pushtetit lokal. Granti

specifik i shëndetësisë duhet të financojë minimumin e nivelit të standardeve të

përkujdesjes primare shëndetësore për qytetarët. Mjetet nga buxheti qendror

alokohen për komunat në bazë të numrit të popullatës e standardeve të tjera të

ofruara nga Ministria e Shëndetësisë. Formula e rekomanduar për financimin e

shëndetësisë zhvillohet në bashkëpunim mes Ministrisë së Shëndetësisë dhe

Bankës Botërore, që është si bazë për kalkulimin dhe alokimin e granteve, duke

marre për bazë indikatorin për kokë banori, për qytetarët rezidentë të komunave.

209

KAPITULLI VIII

8. BORXHI PUBLIK APO QEVERITAR

Borxhi publik apo huaja publike është një prej instrumenteve financiare jofiskale

që bën pjesë dhe ka ndikim në formimin e të hyrave të përgjithshme publike.

Borxhi publik apo shtetëror kryesisht merret nga subjektet e ndryshme, ndërsa

shfrytëzohet për financimin e deficitit buxhetor, për financimin e projekteve

investive me karakter strategjik e të tjera. Borxhi publik përfshin totalin e huave

shtetërore dhe të interesave të maturuara e të pashlyera deri në momentin e

llogaritjes së tij. Marrja e borxheve nga ana e shtetit diktohet nga nevojat për

sigurimin e burimeve për mbulimin e deficitit buxhetor, atëherë kur deficiti nuk

përballohet nga të ardhurat e rregullta shtetërore, por shumë me rëndësi është se si

përdoren këto mjete. Në rastet kur borxhet e marra përdoren mirë për zhvillimin

ekonomik, këto mjete janë shumë dobiprurëse për vendin në përgjithësi.

Ndërsa, në rast se ndodh e kundërta, nëse nuk përdoren mirë këto mjete, ashtu siç

është planifikuar, atëherë borxhet e marra kthehen në një barrë për gjeneratat e

ardhshme të cilat duhet t’i shlyejnë ato. Kështu, gjeneratat e ardhshme ngarkohen

me tatime më të mëdha sesa janë ngarkesat normale të rregulluara me standarde.

Në aspektin ligjor, me borxhin publik kemi të bëjmë atëherë kur nënshkruhen

marrëveshjet në bazë të kontratës në mes të huadhënësve dhe huamarrësve.

Borxh publik kemi edhe atëherë kur personat fizikë dhe juridikë ia dorëzojnë,

përkatësisht ia japin huamarrësit shtetit sasinë e caktuar ose të kërkuar të mjeteve

financiare ose sendeve të zëvendësueshme në pronësi dhe të bartë të drejtën e

shfrytëzimit të këtyre mjeteve. Me realizimin e marrëveshjes apo marrjes së

borxhit, shteti ka për obligim që atyre t’ua kthejë shumën e parave të njëjta që ka

marrë në emër të borxhit, si dhe sasinë e njëjtë të sendeve po të të njëjtit lloj.

Me zhvillimin dhe rolin e shtetit në ekonomi rriten dhe zhvillohen edhe funksionet

e borxhit publik. Ndërsa, për tì kryer sa më mirë këto funksione, qeveria

angazhohet për realizimin e programeve të saj, merr hua si nga subjektet brenda

vendit, ashtu edhe nga jashtë, prandaj për këtë shtetit i nevojiten para.

210

Sa u përket subjekteve, huaja publike regjistrohet prej personave të ndryshëm, prej

ndërmarrjeve ekonomike, popullatës, bankave komerciale, bankës qendrore,

qeveritë e shteteve të ndryshme, institucionet e organizatat ndërkombëtare etj.

8.1 Borxhi publik i brendshëm dhe i jashtëm

Në praktikën e financave publike, sipas burimit të mjeteve, kemi dy lloje të

borxheve; borxhi i brendshëm dhe borxhi i jashtëm. Këto dy lloje të borxheve

dallohen sipas burimit të mjeteve, të përcaktuar në marrëveshjen kur shteti merr

hua nga subjektet e ndryshme.

Nëse marrëveshja për borxhin publik lidhet në tregun e brendshëm në mes të

huadhënësve të vendit dhe shtetit, atëherë kemi të bëjmë me borxh të brendshëm.

Ndërsa, nëse borxhi publik realizohet në tregun e jashtëm, kur huadhënës janë

subjektet e ndryshme jashtë shtetit, si qeveritë e vendeve të ndryshme, bankat,

institucionet e organizatat ndërkombëtare financiare, atëherë kemi të bëjmë me

borxhin e jashtëm.

8.2 Llojet e borxheve publike

Në praktikën e zhvillimit dhe funksionimit të borxhit publik sipas shlyerjes së

borxheve kemi këto lloje:

1) Nga pikëpamja e afatit të shlyerjes së borxhit dhe

2) Nga mënyra e shlyerjes së borxhit publik.

1) Nga pikëpamja e afatit të shlyerjes së borxhit, përkatësisht të kthimit të mjeteve

të marra hua, kemi tri lloje të borxheve:

a) Borxhet publike afatshkurtra,

b) Borxhet publike afatmesme dhe

3) Borxhet publike afatgjata.

211

a) Borxhet afatshkurtra - janë borxhet kur afati i kthimit të mjeteve është i caktuar

për një periudhë prej një deri në pesë vjet.

b) Borxhet afatmesme - janë atëherë kur afati i kthimit të mjeteve të marra në emër

të borxheve është prej një deri në dhjetë vjet, si dhe disa prej këtyre borxheve

mund të jenë prej 5 deri në 15 vjet.

c) Borxhet publike afatgjate - janë ato borxhe të cilat kanë afat të kthimit të

mjeteve prej 10 deri në 50 vjet.

2) Nga mënyra e shlyerjes së borxheve kemi këto lloje:a) Borxhi në formë të rentës

së përjetshme - Shuma kapitale e këtij borxhi nuk shlyhet kurrë, por shuma e

interesave vazhdimisht paguhet në formë të një rente për poseduesit. b) Borxhe

obligacionesh. Këto borxhe shlyhen me këste vjetore, në të cilat përfshihet si pjesë

kapitale (principali), ashtu edhe interesat e maturuara (të kalkuluara) me metoda të

posaçme matematikore, në këto raste merret parasysh afati i shlyerjes së mjeteve,

norma vjetore e interesit, koha e fillimit dhe e mbarimit të shlyerjes së borxhit

etj.c) Borxhe obligacionale - Për këto borxhe çdo vit, në bazë të kuponëve,

paguhen vetëm interesat e maturuara dhe në fund të periudhës së skadencës

paguhet vlera kapitale apo principali i tyre.d) Borxhe të luhatshme - Të tilla janë

bonot e thesarit, që përfaqësojnë detyrime në një periudhë prej një viti, si shuma

kapitale (principali), ashtu dhe interesat që utakojnë, paguhen njëherë në datën e

maturimit.Të gjitha këto lloje të borxheve shtetërore në politikën e financave

publike përfaqësojnë letrat me vlerë, që zakonisht kuotohen edhe në bursë apo

obligacione si instrument financiar huamarrjeje.

8.3 Arsyet e marrjes së huas publike

Në teorinë dhe praktikën e financave publike janë disa arsye apo shkaqe pse

qeveria duhet të marrë mjete financiare në emër të borxhit publik, si të brendshëm,

ashtu edhe të jashtëm.

Arsyet që ndikojnë në krijimin apo marrjen e huas publike janë:

212

1) Rritja e shpenzimeve publike, sidomos të atyre të jashtëzakonshme, në rast të

rrethanave politike apo të luftës, të fatkeqësive natyrore etj.

2) Mospërputhja kohore e krijimit të shpenzimeve me të hyrat publike gjatë vitit

buxhetor apo edhe në periudha më të gjata.

3) Masat dhe intervenimet e shtetit në ekonomi, investime kapitale, në projektet

strategjike, në të cilën kërkohen mjete të mëdha plotësuese për këto investime,

përveç mjeteve të rregullta, të cilat janë planifikuar dhe realizuar nga instrumentet

fiskale si tatimet, taksat etj.

4) Paraqitja e deficitit buxhetor për një kohë të gjatë, të përhershëm apo kur

paraqitet deficiti kronik, që vazhdimisht nuk mbulohet me të hyrat e rregullta.

8.4 Dilemat dhe argumentet rreth borxhit publik

Ndoshta, në shikim të parë, për ekonomistët, studentët apo edhe për ata që merren

me problematikën e financave publike mund të duket e paqartë pse qeveria

detyrohet të marrë borxh edhe atëherë kur të ardhurat buxhetore janë përafërsisht të

njëjta me shpenzimet. Shumë shpesh, kjo mund të ndodhë për arsye se qeveria

është e detyruar që vazhdimisht të paguajë borxhet e mëparshme, të cilat janë

marrë më herët, domethënë se shteti hyn në borxh edhe kur për momentin nuk i

nevojitet të marrë borxh për shkak të deficitit apo të sigurimit të mjeteve për

financimin e projekteve. Prandaj, kjo bëhet për arsye se qeveria i shpenzon mjetet

për borxhin që ka marrë në periudhat e mëparshme dhe, sipas marrëveshjes, këto

borxhe duhet të shlyhen në periudhën e caktuar. Kështu, qeveria nuk mund t’i

shlyejë të gjitha huat e saj brenda një viti buxhetor, pasi momenti i shlyerjes së tyre

përkon me periudha të ndryshme.

Në procesimin e buxhetit të shtetit si dokument i qeverisë - procesimi, planifikimi

dhe realizimi i tij, ndryshe nga të ardhurat, shpenzimet dhe deficiti buxhetor që

maten dhe trajtohen në një periudhë prej një viti fiskal, borxhi publik qeveritar

përmbledh tërë huat e papaguara deri tani nga vitet e mëparshme, të cilat janë

marrë nga personat e ndryshëm.

213

Kështu, si rezultat i kësaj politike, borxhi publik gjithherë është barrë e qeverive

pasardhëse pasi shlyerja e këtyre borxheve bëhet kur ato maturohen. Në njëfarë

mënyre, politika e borxhit që aplikohet në këtë sistem fiskal, borxhi publik nuk i

lejon qeveritë tì shpenzojnë mjetet pa kritere me justifikimin se mund të marrin

borxh për t’i mbuluar shpenzimet.

Kjo çështje, hyrja e shtetit në borxh, bëhet edhe më problematike nga një argument

tjetër, që është në interes të publikut.

Duke qenë se publiku është huadhënësi kryesor dhe borxhet e mbartura janë

detyrim i qeverive pasardhëse, e që janë barrë e vet qytetarëve, publiku interesohet

për politikat e qeverisë lidhur me huamarrjen, i jep pikëpamjet dhe mendimet e

veta në këtë sferë, ku nganjëherë kundërshton, por ka raste që edhe e përkrah,

politikën e hyrjes së shtetit në borxhe.

Në praktikën ekonomike dhe financiare vështirë se gjendet ndonjë fushë e

shkencës së financave publike që të jetë diskutuar në mënyrë kaq kundërshtuese në

mes të palëve - qeverisë dhe publikut, sikur se vazhdimisht debatohet në mes të

atyre që e përkrahin dhe atyre që e kundërshtojnë rolin dhe rëndësinë e borxhit

publik. Prandaj, për zhvillimet, rrjedhën, të hyrjes apo jo të shtetit në borxh

ekzistojnë kundërshtarë dhe përkrahës.

Që në mes të shekullit XVIII, David Hume (1777) ka konstatuar se “shteti duhet të

zhdukë kredinë publike ose, përndryshe, kredia publike do ta zhdukë shtetin”.

Krejt të kundërtën e deklaron fuqishëm Carl Dietezel 100 vjet më vonë (1855), i

cili me pikëpamjet e tij me të madhe e përkrah hyrjen e shtetit në borxh, ku ndër të

tjera thotë: “huamarrja publike është faktor për progres të fuqishëm ekonomik”168.

Në këtë kontekst, vazhdimisht për një kohë të gjatë zhvillohen debate të shumta

për rolin dhe rëndësinë e borxhit publik për shtetin, të cilët e përkrahin,

përkatësisht argumentojnë se borxhi publik ndikon në stabilizimin e buxhetit,

financimin e deficitit buxhetor dhe në zhvillimin ekonomik, si dhe të atyre, të cilët

168 WENZEL, Heinz-Dieter; LACKENBAUER, Jörg; BRÖSAMLE, Klaus J. Borxhi publik dhe Pakti i Stabilitetit dhe Zhvillimit të Bashkimit Evropian.

214

i kundërshtojnë këto pikëpamje, duke thënë se borxhi publik është barrë e rëndë

për ekonominë edhe për gjeneratat e ardhshme.

Prandaj, mendojmë se kur borxhet, si të brendshmet, ashtu edhe të jashtmet,

përdoren mirë, sidomos për zhvillimin ekonomik, janë shumë dobiprurëse dhe

kështu shtetet duhet të marrin mjete në emër të borxhit.

Në të kundërtën, në qoftë se nuk shfrytëzohen mirë, ashtu siç është planifikuar para

se të vendoset për të marrë borxhe, atëherë kthehen në një barrë për gjeneratat e

ardhshme pasi që ngarkohen me tatime më të mëdha. Shtetet duhet të kenë shumë

kujdes që të mos ngarkohen me borxhe mbi kufirin e përcaktuar nga Fondi

Monetar Ndërkombëtar.

8.5 Efektet shpërndarëse të borxhit publik

Rëndësia e borxhit publik për shtetin në përgjithësi dhe sferat e ndryshme

ekonomike e financiare mund të përcaktohet nga efektet shpërndarëse që ka kjo

formë e burimit të mjeteve.

Në këtë drejtim, në rend të parë huamarrja publike çon në një rishpërndarje të të

ardhurave midis taksapaguesve dhe atyre që marrin interesin. Nëse kreditorët e

sektorit publik dhe taksapaguesit nuk janë të njëjtët agjentë ekonomikë, atëherë

borxhi publik do të shkaktonte një rritje të pabarazisë së shpërndarjes së të

ardhurave personale.

Nëse borxhi publik ka efekte specifike shpërndarëse, atëherë këtë duhet kërkuar në

ndryshimin e shpërndarjes funksionale të të ardhurave buxhetore dhe, si rrjedhojë,

do të ndikojë në ndryshimin e shpërndarjes së të ardhurave personale.

Pra, borxhi publik, si instrument jofiskal, ka ndikime dhe reflektime ndërkohore

shpërndarëse. Kjo politikë ndryshon nga financimi i buxhetit me tatime e taksa dhe

në asnjë mënyrë vlerësimi i tyre nuk duhet të jetë më negativ se financimi me

instrumentet fiskale. Prandaj, në bazë të kësaj dhe argumenteve të tjera, borxhi

publik në ekonomi ka ndikim pozitiv në shpërndarjen e të ardhurave.

215

Si rezultat i këtij efekti, të gjitha shtetet në botë me politikën e tyre të zhvillimeve

të përgjithshme hyjnë në borxhe nga institucionet e ndryshme financiare

ndërkombëtare dhe nga subjektet e ndryshme brenda vendit.

Në këtë aspekt, në politikën e zhvillimeve dhe të ndikimeve të borxhit publik, të

cilën e aplikojnë vendet e ndryshme, vlerësimi i rëndësisë që ka borxhi publik dhe

sa është i ngarkuar shteti me borxhe, bëhet duke marrë parasysh raportin e borxhit

ndaj prodhimit të brendshëm bruto.

Prandaj, edhe pse nuk është ky i vetmi tregues për pozitën e vendit, pesha e borxhit

ndaj PBB-së është një ndër treguesit, përkatësisht elementet kryesore që analizohet

edhe nga investitorët e ndryshëm në tregjet financiare, që ndikon në normën e

interesit dhe perceptimin e tregut për borxhin e një vendi.

8.6 Borxhi publik në Republikën e Kosovës

Sikur në vendet e ndryshme të botës, të zhvilluara dhe në tranzicion, ku funksionon

e procesohet borxhi publik, në të njëjtën mënyrë funksionon edhe në Kosovë.

Aktualisht, në Kosovë kemi borxh të jashtëm, që do të thotë se mjetet janë marrë

në emër të borxhit nga institucionet ndërkombëtare financiare, dhe borxh të

brendshëm, i cili ka filluar të realizohet përmes emitimit të letrave me vlerë.

Borxhi i jashtëm në Kosovë - Borxhi publik në Republikën e Kosovës ka një

specifikë dhe një histori të veçantë në krahasim me vendet e tjera në botë. Kjo

veçanti është për shkak se borxhi publik i Kosovës është i trashëguar nga koha e

ish-Jugosllavisë. Në atë, periudhë Kosova, këto mjete, në emër të borxhit, i mori

në Bankën Botërore. Shuma e borxhit të trashëguar nga e kaluara arrin në vlerën

220.6 milionë euro. Në Kosovë, shërbimi për procesimin e borxhit të jashtëm ka

filluar në vitin 2009. Kështu, në bazë të marrëveshjes ekzistuese borxhi duhet tì

kthehet Bankës Botërore deri në vitin 2031, me këste dy herë në vit.

Edhe pas çlirimit të vendit dhe shpalljes së pavarësisë, pos që është zhvilluar dhe

shtuar borxhi publik i jashtëm, ka filluar të funksionojë edhe borxhi i brendshëm.

Borxhi tjetër i jashtëm i Kosovës është realizuar me marrëveshjen Stand-By, që

është arritur në vitin 2012, përmes së cilës mjetet janë marrë nga institucionet

216

financiare ndërkombëtare, konkretisht nga Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN)

në shumën prej 22.1 milionë €, që pritet të kthehet deri në fund të vitit 2015, si nga

Asociacioni për Zhvillim Ndërkombëtar (AZHN) në shumën prej 5.1 milionë €,

borxh i cili do të kthehet duke filluar nga viti 2020 deri në vitin 2030. Në bazë të

marrëveshjes, procesohet për t’u kthyer me këste të pagueshme dy herë në vit.

Borxhi i brendshëm në Kosovë - Përveç borxhit të jashtëm, si risi në politikën e

zhvillimit të financave publike në Republikën e Kosovës filloi të funksionojë edhe

borxhi i brendshëm. Si produkt i parë i fillimit të borxhit të brendshëm është

emitimi i letrave me vlerë. Kështu, në janar të vitit 2012 është mbajtur ankandi i

parë i letrave me vlerë, ndërsa për tre muaj të këtij viti janë mbajtur edhe tri

ankande të tjera. Pra, në bazë të dinamikës së planifikuar, në çdo muaj është

mbajtur nga një ankand, me ç`rast janë emituar bono thesari në vlerë nominale prej

10 milionë €, me maturitet për 91 ditë.169

Bazuar në politikat që janë duke u zhvilluar në Kosovë rreth borxhit publik

qeveritar, shihet se stoku i borxhit publik në përgjithësi, përfshirë borxhin e

jashtëm dhe të brendshëm, në fund të muajit mars të vitit 2012 është 278 milionë €

ose 5.76% e bruto produktit vendor.

Sipas raportit të Bankës Qendrore të Republikës së Kosovës, borxhi i jashtëm

bruto në mars të vitit 2012 ka qenë në vlerë prej 1.3 miliardë €, që është

përafërsisht rreth 30% e prodhimit të brendshëm bruto.

Në këtë shumë, pjesëmarrjen më të madhe e kanë investimet e huaja direkte, me

vlerë rreth 581 milionë €, borxhi qeveritar arrin shumën prej 247 milionë €,

huamarrjet e bankave komerciale ndaj bankave të jashtme me rreth 162 milionë €,

dhe sektorët e tjerë të ekonomisë, ku përfshihen institucionet financiare jobankare,

organizatat joqeveritare dhe ekonomitë familjare, me rreth 277 milionë €.

Të dhënat tregojnë se borxhi qeveritar i Kosovës ende është i ultë dhe se ekzistojnë

kushte dhe mundësi që borxhi publik të rritet edhe më shumë me qëllim të krijimit

të mjeteve për zhvillimin e infrastrukturës dhe të ekonomisë në përgjithësi.

169 Referencë në ueb faqen e Ministrisë së Financave http://mef-rks.org/

http://mef-rks.org/

217

8.7 Modeli empirik mbi qëndrueshmërinë e borxhit publik

Për tì vërtetuar dëshmitë empirike të qëndrueshmëris së borxhit publik, të deficitit

buxhetor e tjera, të cilat janë një nga kategoritë më të rëndësishme, për të vërtetuar

dhe për të analizuar qëndrueshmirinë e funksionimit të financave publike,

aplikohen modelet e ndryshme ekonomike që janë të lidhura me vendet në

tranzicion, me organizatat ekonomike ndërkombëtare, zhvillimit të proceseve

integruese në ekonomi etj.

Me historinë e studimeve të modeleve ekonomike janë të lidhur emrat e

ekonomistëve më të njohur të cilët këtë qështje e trajtuan në periudha te ndryshme

janë që nga Rikardo, Smith, Kejns, e më pastaj deri te Friedman, Samuelson,

Blanchard, Hamilton, Krugman, Coorsetti, Rubin etj.

Në praktikën e zhvillimeve të financave publike, analizave, hulumtimeve

shkencore e profesionale një nga parimet më të preferuara të buxhetit të shtetit

është ekuilibri buxhetor.

Bazuar në nevojat dhe kërkesat e shumta për tì plotësuar, qeveritë e ndryshme

duhet të i rrisin shpenzimet, sidomos shpenzimet kapitale e shpenzimet e tjera, për

këtë arsye, shpesh vjen deri të rritja e deficitit dhe të borxhit publik, që nga shumë

teoriticient, kjo problematikë është temë e debateve, analizave e të studimeve të

shumta.

Për të arritur qëndrueshmërinë fiskale në afat sa më të gjatë qeveritë e vendeve të

ndryshme përmes instrumenteve fiskale dhe jofiskale, angazhohen për të e mbajtur

nën kontroll shpenzimet, të ardhurat deficitin dhe borxhin publik. Për të pasur

stabilitet financiar, qeveritë e vendeve të ndryshme duhet të angazhohen të

aplikojnë politikat me qëllim për tu shmangur deficitit të lartë sidomos, që

përsëriten për një kohë të gjatë.

Për këtë problematikë të ndieshme në sferën e financave publike në kohëra të

ndryshme janë marrë shumë teorriticientë, ku ekonomisti i parë që e mbështetë

218

këtë ide ishte John Maynard Keynes(1923), qw ishte një kohë atëher kur Franca

është përballur me deficite të mëdha fiskale170.

Në Guiden e tij që i trajton borxhet e sektorit publik dhe deficitin buxhetor Buiter

(1985) politikën e qëndrueshme fiskale e ka definuar si një aftësi për të mbajtur

raportin e vlerës neto të sektorit publik të prodhimit në nivelin e tij aktual 171.

Poashtu, Blanchard dh Chouraqui (1990) konsiderojnë se politika fiskale është e

qëndrueshme atëhër kur borxhi publik nuk është shkaktar nga faktorët e ndryshëm

që paraqesin paknaqësitë që vijnë nga problemet qeveritare, prandaj qeveritë nuk

janë të detyruar të rrisin taksat, uljen e shpenzimeve, si tepricë e sasisë së parasë në

qarkullim ose që edhe të mohojnë borxhin publik172.

Ndërsa, autorët të cilët kanë bërë hulumtimet e tyre empirike për qështjen e

kufizimeve të huamarrjes së qeverisë janë Hamilton, dhe Flavin,(1985).

Në punumin e tyre këta janë angazhuar që të vërtetojnë nëse deficitet në SHBA

janë në përputhje me propozimin që buxheti i qeverisë duhet të jetë i ballancuar në

termat e vlerës aktuale173. (studimi është bërë për periudhën 1962-1984). Përveq

qështjes së deficitit dhe borxhit, autorët e ndryshëm në studimet e tyre trajtuan

edhe qështjen e aftësisë paguese të qeverisë.

Corsetti dhe Rubini,(1991) kanë bërë një studim për vendet e OECD-së, për

periudhën 1960-1989 mbi deficitet fiskale, të borxhit publik dhe aftësisë paguese

të qeverisë të cilët zbuluan dallime të mëdha në mes të vendeve mbi

qëndrueshmërinë aftgjate. Në studimin që bënë ndër të tjera kanë konstatuar se

vendet kryesore si: SHBA, Japonia, Gjermania, Franca, Britania e Madhe dhe

Kanadaja nuk përballen me qështjen e aftësisë paguese, ndërsa problemet me

170 Anca Ruxandra CURTAŞU: How to Assess Public Debt Sustainability: Empirical Evidence for the Advanced European Countries. 171 Buiter, W.H:.A Guide to Public Sector Debt and Deficits. Economic Policy, Vol. 21 (November), 1985pp. 13-79. 172 Blanchard, O, et al. 1990. The Sustainability of Fiscal Policy: Neë Ansëers to Old Questions. OECD Economic Studies, No.1. 173 Hamilton, J.D. and Flavin, M.A. 1985. On the Limitations of Government Borroëing: A Frameëork for Empirical Testing. The American Economic Revieë, Vol.76, No.4.

219

aftësinë paguese ekzistojnë te vendet si Belgjika, Irlanda, Holanda dhe Greqia, të

cilat këto vende kishin borxh një pjesë të madhe në raport me PBB (mbi 100%

Belgjika dhe Irlanda) 174.

Kur është fjala lidhur me problemet e kufizimeve, përkatësisht të kritereve të

deficitit e të borxhit publik në politikën e financave publike shumë teoriticient

zhvillojnë debate të shumta që këto dilema janë shfaqur si në aspektin praktikë

ashtu edhe teori, që ka rrjedhur nga Marrëveshja e Mastrihtit ku janw përcaktuar

kriteret dhe për kufizimet e aprovuara për shkallën prej 3 për qind të deficitit si dhe

60 për qind të borxhit publik ndaj PBB, kritere këto që shumë qeveri për këto arsye

kanë probleme në përcaktimin e politikave dhe arritjen e qëndrueshmërisë fiskale.

Në këtë qasje, përveq këtyre teoriticientëve, por edhe të tjerët që merren me

trajtimin e problemeve te borxhit publik e deficitit që hulumtojnë në mënyrë

empirike, për mundësinë e arritjes së qëndrueshmërisë fiskale, kanë konstatuar se

kjo politikë mund të arrihet atëher kur vlera aktuale e tepricave primare të ardhmen

duhet të jetë e barabartë me nivelin aktual të borxhit publik.

Në këtë aspekt, në politikën e zhvillimit të financave publike dhe të rritjes së

shpenzimeve publike teoriticientët e konsiderojnë se qeveria për të financuar

deficitin primar duhet të marrë hua në kohën ( t ), nga ky proces duhet bëhen

pagesat e interesit dhe të borxhit nga viti i kaluar.

Ekuacioni i kufizimeve buxhetore të qeverisë është si vijon:

Bt = Gt – Rt + B t-1 + i B t-1 = Gt –Rt + ( i+1) B t-1 (1) Simbolet:

B t - Shuma e përgjithshme e borxhit publik në kohë reale t,

G t - pa interes real të shpenzimeve qeveritare (transferet dhe shpenzimet kapitale)

në kohën t,

R t - Të ardhurat reale të qeverisë;

i - norma reale e interesit për huamarrje.

174 Corsetti, G. and Roubini, N., 1991. Fiscal Deficits, Public Debt, and Government Solvency: Evidence from OECD Countries. NBER Ëorking Paper, No.3658.

220

Ky ekuacion i paraqetur kështu, përshkruan dinamikën e akumulimit të borxhit

publik. Pranda, nëse qeveria shkon në një deficit primar, stoku i borxhit do të rritet

me një normë të lartë që tejkalon normën e interesit dhe nëse qeveria shkon drejt

një suficiti primar stoku i borxhit do të rritet më ngadalë se sa norma e interesit.

Nga ekuacioni i paraqitur më lartë, prezentohen qështjet e kufizimeve buxhetore.

Në studimet empirike të dhënat janë përdorur për të paraqitur qëndrueshmërinë e

borxhit publik, mirëpo kjo nuk është krejt e qartë për të e vlerësuar

qëndrueshmërinë tek disa nga kategoritë financiare, por edhe për financat publike

në përgjithësi.

Bazuar në karakteristikat dhe specifikat që i përgjigjen zhvillimeve të financave

publike në Kosovë, ky model nuk mund të implementohet për arsye se për çdo

model të studimit makroekonomik, për të i gjetur mbi qëndrueshmërinë fiskale

kërkohet seri e gjatë kohore mbi variablat bazë, si për shembull të GDP-së e të

tjerë. Në njërën anë kemi mungesë të mjaftueshme të serisë kohore për të dhënat e

nevojëshme për modelin, metodologjikisht seria kohore është e shkurtër për të

përdorur vlerësimin empirik të modelit na fjalë e të modeleve të ngjajshme dhe në

annën tjetër nuk ekziston ndonjë rast specifik sikur në Kosovë që i karakterizojnë

zhvillimet e financave publike për të bërë krahasimin për një periudhën të caktuar.

Poashtu, periudha e kohës që është marrë për studim, për shpenzimet, të ardhurat,

deficitin dhe suficitin është periudhë e shkurtë(2004 deri 2010), të ndryshimeve si

në vlera absolute ashtu edhe relative të strukturës së deficitit dhe suficitit të

realizuar prej vitit në vit, rritjes së ultë të dinamikës së borxhit publik që është

ardhur si rezultat i rrethanave dhe të zhvillimeve të financave publike(studimi

është bërë për një periudhë 2 vjeqare (2009 dhe 2010), dhe se evoluimi i borxhit

publik është e shkurtër që kemi bërë në studim.

Sa i përket zhvillimeve të borxhit publik, në Kosovë përveq faktorëve financiar

është e ndikuar edhe nga faktorët politikë, i rezultat i kësaj Kosova deri në vitin

2010 nuk kishte qasje në institucionet ndërkombëtare financiare. Ndërsa anëtare e

FMN dhe e Bankës Botërore është bërë në vitin 2010, kështu që borxhi i parë i

jashtëm është realizuar në vitin 2012 me Marrëveshjen Stand-By që është arritur

221

në mes të qeverisë së Republikës së Kosovës dhe Fondin Monetar Ndërkombëtar,

që arrin shumën në vlerë prej 22.1 milion €uro, por që këto mjete pritet të kthehen

deri në fund të vitit 2015.

8.8 Borxhi publik në Republikën e Shqipërisë

Me qëllim të funksionimit të borxhit publik në mënyrë ligjore e institucionale,

Republika e Shqipërisë ka miratuar Ligjin mbi huamarrjen e borxhit publik për

qeverisjen qendrore dhe të njësive të qeverisjes vendore. Në vitin 2006, Kuvendi i

Republikës së Shqipërisë, në mbështetje të neneve 78, 83, pika 1, dhe 156, të

Kushtetutës, me propozimin e Këshillit të Ministrave, ka aprovuar Ligjin me

numër 9665 për huamarrjen shtetërore, borxhin shtetëror dhe garancitë shtetërore

të huas. Në sferën e financave publike ky ligj synon të rregullojë emitimin dhe

menaxhimin e huamarrjes shtetërore, të borxhit shtetëror dhe të garancive

shtetërore të huas.

Në nenin 2 të këtij ligji është i përkufizuar edhe kuptimi i huas shtetërore: Me hua

shtetërore nënkuptohet marrëveshja e shkruar, e cila përmban rregulla për të drejtat

dhe detyrimet e palëve, kushtet dhe mënyrat sipas të cilave shteti siguron fonde

nga një apo më shumë huadhënës, dhe dispozita për shlyerjen e huave.

Kurse, në nenin 4 të këtij ligji është bërë përkufizimi i kuptimit të borxhit

shtetëror:

Borxhi shtetëror është shuma e përgjithshme e borxhit të shtetit, e emërtuar në

monedhën kombëtare, i cili nuk përfshin detyrimet financiare të bashkive ose të

komunave apo të ndonjë autoriteti tjetër të pushtetit vendor.

Në ekonominë kombëtare qëllimet e marrjes së borxhit shtetëror175 janë:

a) për të financuar deficitin buxhetor të shtetit,

175 Ligji Nr. 9665, Për Huamarrjen shtetërore, borxhin shtetëror dhe garancitë shtetërore të huasë në Republikën e Shqipërisë.

222

b) për të financuar mungesën e përkohshme të likuiditetit,

c) për të rifinancuar borxhin shtetëror, të nënshkruar më pare,

d) për të paguar garancitë shtetërore,

dh) për të paguar koston e emitimit të borxhit shtetëror,

e) për të përballuar koston e shkaktuar nga fatkeqësitë natyrore dhe emergjenca.

Në politikën financiare në Republikën e Shqipërisë është i zhvilluar borxhi i

brendshëm dhe borxhi i jashtëm. Në bazë të hulumtimeve të bëra, treguesi i peshës

së borxhit ndaj PBB-së në vitin 2009 kishte një pjesëmarrje prej 59.7% të PBB-së,

kurse në fund të vitit 2010 rezulton që pesha e stokut të borxhit ka arritur në 58.5%

të produktit të brendshëm bruto.176

Nga të dhënat e hulumtuara del se Shqipëria ka stokun e borxhit më të lartë në

rajon pas Greqisë (115.2%). Ndërkohë, pas Shqipërisë me 59.9% renditen Turqia

me 45.5%, Mali i Zi me 38.25%, Serbia me 35.6%, Kroacia e 35.41%, Bosnjë dhe

Hercegovina me 35.37% dhe Maqedonia me 23.48%.177

Në praktikën e financave borxhi publik i brendshëm mbahet kryesisht nga sistemi

bankar. Ndërsa, mbajtësit kryesorë të borxhit të jashtëm janë institucionet

ndërkombëtare financiare shumëpalëshe (IBRD, EIB, etj.) si dhe kreditorët privatë

(bankat e huaja).

Përveç Bankës Botërore, Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe institucioneve të tjera,

me vlerësimin dhe riskun e borxhit publik të shteteve të ndryshme merret edhe

agjencia e vlerësimit të riskut të kredisë.178

Kjo agjenci bën listimin e shteteve në botë për sa u përket borxheve publike. Nga

të dhënat e organizatës, e cila merret me klasifikimin e borxhit publik me afat të

176 Open Data Albania ka kryer një hulumtim, bazuar në të dhënat e Bankës së Shqipërisë, Ministrisë së Financave dhe FMN-së. Burimi nga interneti nxjerrë më 20 shtator 2011. PBB-ja për 2010 bazohet në vlerësimet e FMN-së, që të jetë në rreth 1,223.8 miliardë lekë. 177 Open Data Albania, Nga Interneti, shkarkuar më datën 15.shtator 2010. 178 “Standard & Poor “- (S&P) - është agjencia e parë për rejting në botë.

223

gjatë të shteteve të ndryshme, vërehen parametrat makroekonomikë dhe të borxhit

publik në vendet e ndryshme të botës.179

Në një studim të bërë nga kjo agjenci, janë përfshirë një numër i shteteve dhe

përshkruhen karakteristikat e parametrave ekonomikë të këtyre shteteve. Në bazë

të të dhënave që ka publikuar agjencia e vlerësimit të riskut të kredisë “Standard &

Poor” (S&P), ndër të tjera ka përfshirë numrin e banorëve, prodhimin e

brendshëm dhe borxhin publik në raport ndaj GDP-së etj.

Në Republikën e Shqipërisë sistemi i huamarrjes180, përveç që është i zhvilluar në

nivel qendror, ka filluar të zhvillohet edhe në njësitë e qeverisjes vendore, ku janë

përcaktuar karakteristikat dhe kushtet e huamarrjes:

1. Mund të marrë hua afatshkurtër, për të financuar mungesën e përkohshme të

likuiditeteve.

2. Mund të marrë hua afatgjatë për të financuar shpenzime kapitale, që t’i

shërbejnë njësisë së qeverisjes vendore dhe për të rifinancuar huan afatgjatë

ekzistuese.

3. Mund të lëshojë garanci në favor të subjekteve të kontrolluara prej saj për hua

që merren prej këtyre subjekteve për financimin e shpenzimeve kapitale, që

shërbejnë për një funksion të njësisë së qeverisjes vendore.

179 1. Australia - Prodhimi i brendshëm në vitin 2010 ka qenë 882.4 miliardë $, Borxhi publik ka qenë i barabartë me 22.4% të GDP. 2. Kanada - Në fund të vitit 2010 prodhim i brendshëm ishte 1.44 miliardë $, ndërsa borxhi publik ishte 34% të GDP. 3. Danimarka - GDP është rreth 201.7 miliardë $, me një popullsi prej 5.5 mil. banorë, borxhi publik me 46% të GDP. 4. Gjermania - Ka një popullsi prej 81.4 milionë banorësh. GDP e vitit 2010 ishte 2940 miliardë $, ndërsa borxhi publik është në nivele të papranueshme me 78.8% të GDP. 5. Hollanda - Ka një popullsi prej 16.8 milionë banorësh dhe një GDP prej 676.9 miliardë $, ndërsa borxhi publik gjendet në nivelin e 64% të GDP. 6. Norvegjia - Ka 4.7 milionë banorë, GDP në vitin 2010 ishte rreth 255.4 miliardë dollarë, ndërsa borxhi publik 47.7% të GDP. 7. Singapori - Ka 4.47 milionë banorë dhe një GDP prej 291.9 miliardë $. Ky shtet nuk ka marrë kurrë borxh për të financuar borxhin publik që nga vitet ‘80. 8. Suedia - Vendi me 9.1 milionë banorë në vitin 2010 kishte një GDP prej 354 miliardë $ dhe një borxh publik prej 40.8% të GDP, më të ulët se mesatarja europiane dhe ajo skandinave. 9. Zvicra - Ka një popullsi prej 7.6 milionë banorësh, një GDP rreth 324.5 miliardë $, ka një borxh publik të barabartë me 38.2% të GDP. 10. Austria - Ka rreth 8.2 milionë banorë dhe në vitin 2010 kishte një GDP prej 332 miliardë $, borxhi publik ishte 70.4% e GDP. 11. Finlanda - Një popullsi prej vetëm 5.25 milionë banorësh. Në vitin 2010 kishte një GDP rreth 286 miliardë $, borxhi publik ishte 45.4% e GDP. 12. Franca - Me një popullsi prej 65.3 milionë banorësh, me GDP e dhjetë në botë me 2145 miliardë $, borxhi publik ka kaluar nga 68% në vitin 2008 dhe në 84% në vitin 2010. 13. Britania e Madhe - Ka një popullsi prej 62.7 milionë banorësh dhe një GDP rreth 2170 miliardë dollarë. 180 Ligji nr.9869, datë 4. 2. 2008 për huamarrjen e qeverisjes vendore.

224

Konkluzionet: Në bazë të hulumtimeve dhe studimit që kemi bërë në punim kemi nxjerrë këto

konkluzione:

1. Shkalla e ngarkesave fiskale duhet tì përgjigjet fuqisë ekonomike të përsonave

fizikë e juridikë. Në vitet e 90-ta Kosova kishte nivelin më të ultë të zhvillimit

ekonomik, ndërsa ngarkesat me tatime, taksa e kontribute ishin më të larta në

krahasim me njësitë e tjera. Kulmi i plaçkitjes dhe vuajtjeve ishte gjatë periudhës

së okupimit nga Serbia, vitet 1990 -1999, popullata shqiptare detyrohej të paguaj

mjete të mëdha në emër të fiskalitetit, ndërsa mjetet ktheheshin për të ushtruar

dhunë, kolonizim, spastrim etnik e tj.

2. Në Republikën e Kosovës pas çlirimit të vendit në vazhdimësi kemi rritje

pozitive të ekonomisë, është ndërtuar sistemi fiskal, prej vitit në vit kemi shtim të

buxhetit dhe rritje të shpenzimeve publike. Këto trende të rritjes së zhvillimit

ekonomik dhe të financave publike janë shënuar sidomos gjatë viteve 2008-2010.

3. Si rezultat i trendeve të zhvillimit ekonomik kemi dinamikë të rritjes së Bruto

Prodhimit Vendor. Kjo ka mundësuar në zgjerimin e bazës tatimore, njëherit është

arritur të sigurohen të ardhura më të mëdha, sidomos pas vitit 2008 që ka

mundësuar në rritjen e shpenzimeve dhe të ardhurave si në vëllimin ashtu edhe në

pjesëmarrjen më të madhe ndaj BPV.

4. Gjatë zhvillimit të sistemit të financave në politikën shpenzimeve publike në

disa kategori ndaj GDP-isë kemi ndryshim të favorshëm. Në vitin 2004 shpenzimet

për mallra dhe shërbime ishin të larta, me kalimin e kohës ato janë në rënje. Në

vitin 2004 këto shpenzime merrnin pjesë me 6.5%, në vitin 2006 me 4.0 % dhe në

vitin 2010 me 4.3% ndaj BPV.

5. Orientimi i shpenzimeve publike në financimin e projekteve kapitale ndikon në

zhvillimin e ekonomisë. Pjesmarrja e mjeteve për projektet kapitale në buxhet në

vitin 2003 kemi me 15.45%, në vitin 2004 me 25%, në vitin 2005 me 23%, në

225

vitin 2006 me 26.46%, në vitin 2007 me 27.28% dhe në vitin 2008 me 32.72% të

buxhetit të përgjithshëm ose 83.9% më shumë se në një vit më parë.

6. Qeveria e Kosovës është angazhuar të ndërtoj një sistem tatimor konkurent, që

ka mundësuar rritjen e të ardhurave. Përparim i mirë në këtë drejtim është bërë në

reformimin e sistemit tatimor. Në vitin 2005 dhe 2008 qeveria implementoi

reformën tatimore, është fokusuar në uljen e normave tatimore që rezultoi në

shtimin e të ardhurave.

7. Në Kosovë funksionon sistemi vertikal i financimit, të ardhurat realizohen nga

posht - lartë, ndërsa shpenzimet buxhetore nga lartë - poshtë, që predominon një

centralizim fiscal. Forcimi i pavarësisë fiskale të komunave është i lidhur me

decentralizimin e sistemit tatimor. Aktualisht buxhetet e komunave janë të varura

nga buxheti qendror. Pjesa më e madhe e të ardhurave për komunat apo mase 80%

të mjeteve transferohen nga buxheti qendror në emër të grandeve.

8. Sa i përket strukturës së të ardhurave vendore, në vitin 2004 marrin pjesë me

3.8% ndaj BPV, ato doganore me 11.2%. Një rritje e pjesëmarrjes më të madhe të

ardhurave nga tatimet vendore kemi në vitin 2007 arrin pjesëmarrje prej 5.9%,

ndërsa të ardhurat doganore marrin pjenë me 15.7% ndaj BPV. Në vitin 2010 nga

tatimet vendore kemi pjesëmarrje me 5.2%, ndërsa e të ardhrat doganore janë

16.6% ndaj BPV. Të hyrat jo-tatimore (THV) në vitin 2004 janë 2.4% ndërsa në

vitin 2010 kemi rritje në 3.5% ndaj BPV.

9. Edhe përkundër vëllimit të ultë të mjeteve buxhetore, problemi më i madh që ka

ndikuar në zhvillimin e financave publike ishte paraqitja e suficitit buxhetor, vitet

2006 dhe 2007, që ishte si rezultat i menaxhimit jo të mirë. Pas vitit 2008, politika

e shpenzimeve publike filloi të ndryshoj, kaloi në zvoglimin e suficitit dhe filloi të

shkoj me tendencë kah deficiti. Për herë të parë deficiti buxhetor është në vitin

2010 që arriti 1.70% në raport me GDP-in.

10. Problemi më i madh në përmbushjen e objektivave të qeverisë përmes të

ardhurave buxhetore është evazioni fiskal. Kjo dukuri në Kosovë paraqitet në

forma të ndryshme, shumë subjekte ekonomike fshehin obligimet tatimore, si

226

tatimin e paragjykuar, në të ardhura, në paga, subjektet paraqesin shënime jo të

plota të qarkullimit, nuk deklarohet malli i importuar, kontrabanda e tj.

11. Në buxhetin e shtetit për çdo vit kemi dinamikë të mirë të shtimit, përkatësisht

të rritjes së shpenzimeve dhe të ardhurave përkundër problemeve që janë

identifikuar. Në vitin 2004 buxheti i përgjithshëm kap shumën në vlerë prej 416

milion €, ndërsa në vitin 2010 është shtuar në vlerë prej 1.169 milion € ose për

281% më shumë, që do të thotë se për 6 vite buxheti gati është trefishuar.

12. Në Kosovë si produkt i të ardhurave është edhe borxhi publik që filloi të

funksionoj në vitin 2009. Në mars të vitit 2012 stoku i borxhit është arritur në

pjesëmarrje me 5.76% ndaj të GDP-së, që është larg nga pjesëmarrja në krahasim

me shtetet e rajonit.

Rekomandimet

1. Ndërtimi dhe reformat të cilat janë bërë në sferën e financave publike duhet të

jenë në funksion të harmonizimit me ligjet e aplikueshme dhe reformimit të

mëtutjeshëm të tyre, ndërsa për obliguesit tatimor dhe qytetarët në forma të

ndryshme të jenë në funksion të shtimit më të madh të transparencës me qëllim të

tì kryejn obligimet e tyre dhe plotësimin e nevojave të tyre.

2. Bazuar në parimet kontrollit tatimor, administrata tatimore dhe dogana që bëjnë

grumbullimin e të ardhurave buxhetore të angazhohen edhe më shumë rreth

administrimit më të mirë të burimeve të mjeteve dhe luftimin e evazionit fiskal që

është shumë i theksuar, në anën tjetër auditimi të angazhohet në raportimin rreth

menaxhimit të mjeteve me qëllim të shtimit të besimit të publikut se si paratë

publike shpenzohen me efikasitet, se trajtohen në mënyrë të rregullt, sidomos

mjetet të cilat kalojnë në procesin e tenderimit, për blerjet dhe investime kapitale.

3. Rekomandojmë që për çdo vit buxhetor të ndryshohet struktura e shpenzimeve

publike duke i zvoguar shpenzimet për mallra dhe shërbime, ndërsa për investime

227

kapitale të shtohen me qëllim të përmirësimit të infrastrukturës në përgjithësi,

shtimin e investimeve kapitale në sektorin e shëndetësisë, arsimit, ambientit etj.

4. Një aspekt tjetër i rëndësishëm është që qeveria të angazhohet në zhvillimin e

konomisë në përgjithësi e të sektorëve të caktuar në veçanti, mjetet e buxhetit të

dedikohen në sektorët prioritar aty ku shpenzohen më pak mjete buxhetore e

shtohet punësimi dhe furnizimi i tregut me produkte primare. Fondet të shtohen për

subvencionimin e bujqësisë, turizmit etj. Është e arsyeshme që për çdo vit

buxhetor në emër të subvencioneve të ndahet mjete 5 deri 8% nga buxheti i

përgjithshëm.

5. Rekomandojmë që qeveria të angazhohet në përmirësimin e strukturës së të

ardhurave. Të ndryshoj raportin e të ardhurave nga tatimet vendore dhe të

adhurave doganore. Të ndryshohet politika e sistemit tatimor. Të zvoglohen

burimet e mjeteve në kufi, ndërsa të ardhurat brenda vendit të rriten me qëllim për

përmirsimin të kësaj strukture.

6. Është e nevojshme që institucionet të cilat grumbullojnë mjetet buxhetore (ATK

edhe Dogana) tì shtojnë edhe më shumë resurset humane e profesionale për të

ngritur efikasitetin në punën e tyre, aktivizimin e mekanizmave ligjor për të

grumbulluar mjete, pasi që ekzistojnë potenciale të bollshme për tì rritur të

ardhurat. Edhe reformat e mëtutjeshme tatimore do të kenë efektin e tyre në rritjen

e buxhetit të shtetit.

7. Të ardhurat e menjëhershme buxhetore të cilat realizohen nga privatizimi i

Ndërmarrjeve Publike të jenë burim i mjeteve për buxhetin e shtetit. Këto mjete

gjatë menaxhimit të orientohen për investime kapitale, zhvillimin e ekonomisë.

Qeveria të angazhohet që mjetet e realizuara deri tani nga privatizimi

Ndërmarrjeve Shoqërore të kthehen në buxhet me qëllim të këto mjete të

dedikohen për sektorët e caktuar të ekonomisë.

8. Të hartohet program efektiv me qëllim të luftohet evazionin fiskal, të zvoglohet

ekonomia informale që është e lartë, ndërsa objektivi i këtij programi të jetë që

subjektet aktive të mos i fshehin tatimet. Mekanizmat shtetëror të angazhohen për

të penguar kontrabandën sidomos në pikat doganore. Në këtë program qeveria të

228

angazhohet në fiskalizimin e subjekteve ekonomike, instalimin e arkave fiskale, të

reduktohet zhdoganimi paushall i mallrave etj.

9. Të hartohet një program me qëllim decentralizimin fiscal, njësitë administrative

të nivelit të ulët siq janë komunat të marrin kompetenca më të mëdha në

pavarësinë fiskale. Përveq tatimit në pronë, komunat të inkasojnë edhe tatimin e

paragjykuar(bizneset e vogla), fitoret në lotari dhe lojrat e fatit, tatimi nga qiratë.

Si objektiv i këtij sistemi mundësohet që komunat pasurojnë buxhetetet e tyre dhe

kështu bëhen të pavarura rreth administrimit dhe menaxhimit të mjeteve.

10. Deri tani në Republikën e Kosovës deficit buxhetor arriti maksimumin deri

1,70% të GDP. Kjo shifër është realizuar gjatë vitit 2010, ndërsa qeveria duhet të

ndryshoj politikat e shpenzimeve publike duke i shtuar ato deri në kufirin që

lejohet me Marrveshjen e Mastrihtit.

11. Është e nevojëshme që institucionet qeveritare edhe më shumë të angazhohen

që në ëmër të borxhit publik të marrin mjete nga Institucionet Financiare

Ndërkombëtare dhe nga qeveritë e vendeve të ndryshme, si dhe që në emër të

borxhit të brendëshëm të bëjnë emitimin e letrave me vlerë me qëllim të krijohen

të ardhura për buxhetin, por që mjetet të dedikohen për tì financuar projektet

strategjike të cilat kanë ndikim në zhvillimin e konomik të vendit.

L i t e r a t u r a: 1. ALEXINA, Alberto; PEROTTI, Roberto: Fiscal Expansions and Adjustments in OECD Countries, June 1995 released October 1995. 2.ADOLF, Dr. Dragiqeviç:Leksikon politiçke ekonomije,Informator,Zagreb, 1993. 3. ANDRIEVIC Dr. Ivo: AFARIZMI NË TREGTINË E JASHTME. Botim i Kolegjit Universitar VIKTORY. Prishtinë, viti 2008.

229

4. BLAKAJ, Dr. Mustafë: Rrënimi i ekonomisë së Kosovës prej vitit 1989, Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Shqyrtimi multidisiplinar i mundësive zhvillimore të Kosovës, Konferencë shkencore, Prishtinë, 1996. 5. BLAKAJ, Dr. Mustafë: Sa u plaçkit institucionalisht Kosova nga organet serbe gjatë vitit 1994, javorja politike “Zëri”, Prishtinë, 1995. 6. Blanchard, O, et al. 1990. The Sustainability of Fiscal Policy: Neë Ansëers to Old Questions. OECD Economic Studies, No.1. 7. BOZHIDAR, Dr. Jelçiç: Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare, Prishtinë, 1985. 8. BUNDO, Dr Sherif; CANE, Gentiana: Financë, SHB AlbPAP, Tiranë, 2003. 9. Buiter, W.H:.A Guide to Public Sector Debt and Deficits. Economic Policy, Vol. 21 (November), 1985pp. 13-79. 10. Corsetti, G. and Roubini, N., 1991. Fiscal Deficits, Public Debt, and Government Solvency: Evidence from OECD Countries. NBER Working Paper, No.3658. 11. CURTAŞU Ruxandra Anca: How to Assess Public Debt Sustainability: Empirical Evidence for the Advanced European Countries. 12. CUKIERMAN, Alex; MELTZER, Allan H: A Political Theory of Government Debt and Deficits in a Neo-Ricardian Framework. 13. DASKALOVSKI, Zhidaz; NIKOLOVSKA, Ana; RISTEVSKA, Marija: Udhëzuesi për buxhetin e Republikës së Maqedonisë, Shkup, 2006. 14. D. I. Trotman – Dickinson, B. Com: Economics of the Public Sector, First published 1996, by Printed in Malysia. 15. FILIPOVIÇ, Hamid: Shkenca mbi financat, Prishtinë. 16. Grup autorësh: Privredni sistem RSFJ, Nauçna kniga, Beograd, 1977. 17. HADERI, Dr. S. dhe O. MILLOVA Financa publike, Leksione dhe ushtrime, Tiranë 2009. Përshtatur nga prej Public finance, Harvey S. Rosen. 18. Hamilton, J.D. and Flavin, M.A. 1985. On the Limitations of Government Borrowing: A Frameëork for Empirical Testing. The American Economic Revieë, Vol.76, No.4. 19. HAMID, Dr Filipoviç: Shkenca mbi financat, Prishtinë, 1976. 20. HANS, DR. Haller; Financpolitik (Grundlagen und Hauptprobleme 4 Auflage), Cyrih,1968. 21. HENDERSON, David: Klasikët e mendimit ekonomik, nga fillimet deri në ditët tona, 2007. 22. HUNG, Derek; CHIAT, Chen: Intertemporal excess burden, bequest motives and the budget deficit, Washington DC 20433, USA, June 2003. 23. HYMAN, David N: Public financ a Contemporary Applikation of Theory to Policy, Copyright 2010 Cengage Learning. Nord Karolina. State University, USA. 24. ILMIA, Dr Sabah; ANGELI, Anastas: Financat publike, Tiranë, korrik,1994.

230

25. JELÇIÇ, Barbara: Javna financije, Zagreb 1996. 26. JELÇIÇ, Bozhidar: Shkenca mbi financat dhe e drejta financiare Prishtinë, 1985. 27. JOVANOVIÇ, Dr. Ristiç Z: Komparativni fiskalni sistem (javni poreski sektor), Sistem i buxhetska politika, Beograd, 1992. 28. KADRIU, Mr. Sabri: Marrëdhëniet në mes të të ardhurave nacionale dhe të hyrave publike, revista shkencore “Përparimi”, nr. 1,1985. 29. Krajewski, Piotr; MACKIEWICZ, Michał: Fiscal deficit, size of the public sector and investment rate. 30. KRAUGMAN, Paul R; OBSTFELD, Maurice: International Economics, Theory and Polies, Third Edition, Copyright 1994. 31. Kleinevvesfer Haner/Pfifer Regula: Die Schvweizeriche Wolksvwirtschaft Verlag hauber freundfeld, 1978. 32. KOMONI, Dr. Sabahudin: Financat, Prishtinë, 1983. 33. KOMONI, Dr. Sabahudin: Financat publike, Prishtinë, 2008. 34. KRYEZIU, Mr. Refik: Politika e sistemit të financave publike në Republikën e Kosovës, funksioni dhe mundësitë e zhvillimit, punim magjistrature, 1997. 35. KRYEZIU, Mr. Refik: Ekonomia kombëtare- Perspektivat e zhvillimit ekonomik të Republikës së Kosovës, Botues Universiteti AAB-RIINVEST, Prishtinë, 2011. 36. KRYEZIU, Mr. Refik: Foreign direct investments in the Republic of Kosova and their impact in economic development, faqe 323. Iternacional Conference:Management callanges during tranzition,Tiranë,2009, fq 323. 37. LECCISOTI, Mario: Leksione të shkencës së financave, SHB Elite, Tiranë 2000. 38. LIMANI, Dr. Musa: Politika ekonomike, Prishtinë, 1994. 39. LIMANI, Dr. Musa; Makroekonomia, Botues Institucioni i Arsimit Universitar AAB, Prishtinë, 2013. 40. MADURA, Jeff: Drejtimi financiar ndërkombëtar, Tiranë 2004, faqe 502, Në original, Internacional Financial Management, Tomson, SOUTH-Western. 41. NUHIU, Rahmil: Aftësia akumuluese dhe ndikimi i saj në riprodhimin shoqëror të ekonomisë së Kosovës, Prishtinë, 1998. 42. ORSZAG, Peter R; FELLOW PECHMAN, Joseph A: The Budget Deficit Does It Matter? City Club of Cleveland July 16, 2004. 43. PANO, Dr. Aristotel: Fjalor ekonomiko-financiar, Albino, Tiranë, 2002. 44. PRENGA, Dr. Kolë; CICERI, Dr. Beshir: Roli i politikës fiskale në ekonominë e tregut, Shkolla Sindikale Shqiptare, Tiranë, 1998. 45. RISTIÇ, Zarko; JOVANOVIÇ, Dushan: Komperativni fiskalni system, Beograd, 1992.

231

46. ROSEN, Harvay S: Financa Publike, Departamenti i Ekonomiksit, Universiteti Piketon, Tiranë, Albin Tiranë, 2003. 47. RUDOLF, Strahm H: Wirtshaftbuch Schvveiz Ex libris, Verlag Zurich Zveite Auflage, 1988. 48. STRAM, Rudolf H.: Wirtschaftsbuch Schvveiz: Ex Libris Verlag Zurich, Zvweite auflage, 1988, faqe 123. 49. TANZI, Vito: The economic role of the state in the 21st century Cato Journal, Vol. 25, No. 3 (Fall 2005), Copyright © Cato Institute.All. 50. TANZI, Vito: Transition and the Changing Role of Government. 51. WENZEL, Heinz-Dieter; LACKENBAUER, Jörg; BRÖSAMLE, Klaus J.: Borxhi publik dhe pakti i stabilitetit dhe zhvillimit të bashkimit evropian. 52. XHEPA, Selami: Politika fiskale dhe reduktimi i varfërisë në Shqipëri, 2002, burimi: alb_fiscalpolicy_alb.pdf. 53. ZENUNI, Metush: Lëvizja Popullore e Kosovës dhe roli i saj në formimin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Prishtinë, 2009. M a t e r i a l e t: 54. Grup autorësh: Përcaktimi i kritereve unike të objektivizuara për caktimin e shkallës së zhvillueshmërisë së republikave dhe krahinave autonome, Instituti Ekonomik, Prishtinë, 1978. 55. Grup autorësh: Formimi i mjeteve financiare, objektivizimi i kritereve për shfrytëzimin e tyre, Instituti Ekonomik, Prishtinë, 1995. 56. Jetësimi i Republikës së Kosovës në sferën e ekonomisë,“Zëri”, nr.1460, 1992. 57. Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 15. 06. 2008. 58. Udhëzues për procesin dhe planifikimin e buxhetit të Kosovës, 2010. 59. Disa çështje kyçe të ndërtimit dhe të zbatimit të politikës fiskale në Kosovë, Tryeza e Forumit Ndërkombëtar, raport studimor Riinvest, CIPE, mbështetur nga USAID, Prishtinë, 2001. 60. Raportet financiare vjetore të buxhetit, vitet 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009 dhe 2010. 61. Raporti vjetor 2010, Trusti i Kursimeve Pensionale i Kosovës. 62. Fjalori terminologjik mbi buxhetin, viti 2010. 63. Korniza makro-fiskale, Korniza makroekonomike 2007-2010. 64. Korniza afatmesme e shpenzimeve 2008-2010, vëllimi I; Korniza makro-fiskale, draft – 23. 05. 2007. 65. Ligji për menaxhimin e financave publike dhe përgjegjësitë. 66. Ligji për buxhetin vjetor i buxhetit 2010. 67. Seritë e qarkoreve buxhetore.

http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/1999/06/tanzi.htm#author

232

68. Ligji nr. 9665 për huamarrjen shtetërore, borxhin shtetëror dhe garancitë shtetërore të huas në Republikën e Shqipërisë. 69. Ligji nr. 9869, dt. 04. 02. 2008, për huamarrjen e qeverisjes vendore. 70. Buxheti i Shqipërisë, vitet 2006, 2008. 71. Buxheti i Konsoliduar i Republikës së Kosovës i vitit 2010. 72. Buxheti i Komunës së Gjilanit për vitin 2010. 73. Librat e buxhetit të Republikës së Kosovës, vitet 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010. 74. Legjislacioni tatimor i Kosovës, 2010, Administrata Tatimore e Kosovës, Botimi I, Prishtinë, 2010. 75. Ligji nr. 03/L-049 mbi financat e pushtetit lokal. 76. Ligji nr. 03/L-115 mbi tatimin në të ardhurat personale. 77. Ligji nr. 03/L-113 mbi tatimin në të ardhurat e korporatave. 78. Ligji nr. 03/L-146 mbi tatimin mbi vlerën e shtuar. 79. Ligji nr. 9665 për huamarrjen shtetërore, borxhin shtetëror dhe garancitë shtetërore të huas në Republikën e Shqipërisë. 80. Ligji mbi administratën tatimore dhe procedurat, nr. 2004/48, 2010. 81. Kodi doganor dhe i akcizës i Republikës së Kosovës, 2008. 82. Rregullorja nr. 2004/52 mbi tatimin e të ardhurave personale. 83. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1999/3, e datës 31. 08. 1999. 84. Urdhëresa administrative, UNMIK/DIR/1999/1, 31. 08. 1999. 85. Rregullorja mbi akcizat nr. 2000/2, 22. 01. 2000. 86. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2004/1 dhe nr 005/53. 87. Rregullorja nr. 2000/5, 01. 02. 2000. 88. Rregullorja nr. 2000/29 mbi tatimin e paragjykuar. 89. Rregullorja nr. 2001/11 mbi tatimin mbi vlerën e shtuar. 90. Rregullorja nr. 2002/17 mbi tatimin mbi vlerën e shtuar. 91. Rregullorja e UNMIK-ut Nr. 2001/35 mbi skemën pensionale individuale. 92. Rregullorja nr. 2001/11, e datës 31. 05. 2001. 93. Rregullorja nr. 2002/3 mbi tatimin në fitim në Kosovë. 94. Rregullorja komunale nr. 08/2002 mbi tatimin në pronë. 95. Urdhëresa administrative 1999/1, UNMIK/ DIR/1999/1, 31. 08. 1999. 96. Rregullorja nr. 2005/35, 2005. 97. Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1999/3, e datës 31. 08. 1999. 98. Rregullorja mbi akcizat nr. 2000/2, 22. 01. 2000. 99. Plani financiar i Këshillit Qendror të Financimit të Kosovës viti 1995. 100. Raportet financiare të Këshillit Qendror të Financimit të Kosovës për vitet 1993, 1994 dhe 1995 101. Gazeta zyrtare KSAK nr. 15/90 dhe 8/91. 102. FMN, Governenment Finance Stalshk Yearbook, voll IX. 1985.

233

103. Plani financiar i Këshillit Qendror të Financimit të Kosovës,viti 1995. 104. Raporti financiar i Këshillit Qendror të Financimit të Kosovës 1996. 105. Vendimet për caktimin e kritereve të kontributeve janë marrë në bazë të kritereve të përgjithshme, të veçanta dhe paushall. Materiali i vitit 1994, Prishtinë. 106. Doracak mbi tatimet në Kosovë, Ministria e Ekonomisë dhe Financave, Administrata Tatimore e Kosovës, 2007. 107. Rezultatet financiare të K.Qendror të Financimit të Kosovës, 1994. 108. Rregullorja e fondit “Vendlindja thërret”, arkivi Aarau, Zvicër. 109. Gazeta zyrtare e KSAK nr. 15/1990, faqe 485 – 486 dhe 487 – 488. 110. Sluzhbeni Glasnik Serbije nr. 76/91, 78/91, 79/91, 20/93, 53/95 dhe Sluzhbeni list RFJ nr. 30/96. 111. Vlerësimi i Bankës Botërore, 2005. 112. Gazeta “BUJKU“, 09. 12. 1996. 113. Vjetari Statistikor i Kosovës, 1989. 114. Statistiçki Dodishnjak Jugoslavije, 1989 dhe 1990. 115. Sluzhbeni Glasnik Serbije nr. 76/91, 78/91, 79/91, 20/93 dhe 53/95 dhe Sluzhbeni list FRJ nr 30/96. 116. Sistemi fiskal, Kosova lë pas Shqipërinë, 25. 02. 2008, Reformat tatimore 2008, internet. 117. Fjalori tatimor ndërkombëtar, Byroja Ndërkombëtare e Dokumentacionit Fiskal (www.ibfd.org). 118. Open Data Albania, 15. 09. 2010. 119. “Standard & Poor” (S&P), agjencia e parë për rejting në botë. 120. Portali i Ministrisë së Financave të Republikës së Kosovës (www.mfe-ks.org). 121. Open Data Albania, 15. 09. 2010. 122. International Institute for Strategic Studies, “Zëri”, 12. 03. 2012.


http://www.mfe-ks.org/

http://www.mfe-ks.org/

Documents

ZHVILLIMI I FINANCAVE PUBLIKE NË KOSOVË