İZMİR SUİKASTI MAHKÛMLARI İÇİN 1956 YILINDA YAPILAN BİR ...ataturkilkeleri.deu.edu.tr/ai/uploaded_files/file... · sona ermiş ve olaya karışan sanıklar, başta idam olmak

227

* Yrd.Doç.Dr.,DokuzEylülÜniversitesi,AtatürkİlkeleriveİnkılapTarihiEnstitüsü, ([email protected]).** TarihUzmanı,([email protected]).

Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları DergisiJournal Of Modern Turkish History StudiesXII/25 (2012-Güz/Autumn), ss. 227-244.

İZMİR SUİKASTI MAHKÛMLARI İÇİN 1956 YILINDA YAPILAN BİR İADE-İ İTİBAR GİRİŞİMİ

Ahmet MEHMETEFENDİOĞLU* Cemal Necip GÜREL**

ÖzYakın dönem siyasal tarihimizin en önemli davalarından olan İzmir Suikastı

Davası’nın bilinmeyen boyutlarından biri de, idam edilen mahkûmların yakınları veailelerinindurumuidi.Davadosyası,kararlarınverilmesiveinfazlarınyapılmasınınardındankapanmışolmasınakarşın;yaşananlarvesonuçları,aileleriçinhiçbirzamanunutulmayacakbirsürecindebaşlangıcınıoluşturmuştu.

Bu makalede, 1956 yılında gazetelerde yayınlanan bir mevlit ilanının ardındangündemegetirilen İzmir SuikastıMahkûmlarına İade-i İtibar girişiminin arkaplanı ve budoğrultudayaşanantartışmalarınkamuoyunayansımalarıkonuedilmektedir.

Anahtar Sözcükler: İstiklal Mahkemeleri, İzmir Suikastı Davası, Yeni Bahçeli Nail, Fahri Can, İade-i İtibar.

A REFUNDABLE CREDIT ATTEMPT FOR CONVICTS OF IZMIR IN 1956

AbstractARefundableCreditAttempt forConvictsof Izmir in1956 oneof theunknown

issuesofIzmirassassinationwhichisthemostimportantpoliticaltrialsinthenearpastistheconditionoffamiliesoftheconvictssentencedtodeath.Althoughthetrialfinishedaftertheverdictandexecution,experiencesanditsresultswerethebeginningofaprocesswhichhaveneverbeenforgettenbythefamilies.Inthisarticle,itisexaminedthatthebackgroundofarefundablecreditattemptfortheconvictsofIzmirafteramevlit(Islamicmemorialservice)announcementpublishedinthenewspapersin1956andthediscussionsinthepublicopinion.

Keywords: Revolution Court, The Trial of Izmir Assassination, Yeni Bahçeli Nail, Fahri Can, Refundable Credit.

Ahmet MEHMETEFENDIOĞLU - Cemal Necip GÜREL

228

ÇTTAD, XII/25, (2012/Güz)

Giriş

1956yılınınAğustosayındagazetelerdeyeralanbirmevlitilanı,TürkiyeCumhuriyeti’nin kuruluşuvedevrimlereuzananyıllaraaitbazı tartışmalarınyenidenaçılmasınanedenoldu.

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı olan Gazi MustafaKemalAtatürk’e1926yılındaİzmir’deyapılmasıplanlanansuikastgirişimininele alındığı İzmir suikastı davasının 30. yıldönümünedenkgelenbir tarihtegazetelereverilenilanda,eskiİttihatveTerakkiilerigelenlerinden YenibahçeliNail,maliyeeskinazırıCavit,ArdahanMebusuHilmiveDrNazımBey’lerinruhlarınaithafedilmeküzere,25Ağustos1956cumartesigünü,ikindinamazınımüteakip İstanbulŞişliCamii’ndemevlitokutulacağıduyuruluyordu.Mevlitorganizasyonunudüzenleyenise,ünlüİttihatçılardanYenibahçeliNail’inoğluNadirNailKeçili’ydi1.

Mevlit için Şişli Camii avlusunda toplanan kalabalık içerisinde eskiİttihatçılarönemlibiryertutuyorlardı.Saat16dolaylarındabaşlayanmevlidemahkûmlarınaileleriveyakınlarınınyanısırahatırısayılırbirmeraklıizleyicigrubudaeşlikediyordu.HafızEsadGerede,HafızMecidSesigür,HafızCevdetSoydanses gibi dönemin saygın hocaları tarafından okunanmevlit, dualarınardındansonaermişti2.

1 Zafer,24Ağustos1956.2 Tercüman,26Ağustos1956.

Ankara İstiklal Mahkemesi Üyeleri

İzmir Suikasti Mahkûmları İçin 1956 Yılında Yapılan ...

229


Mevlidin son bulmasıyla birlikte dağılan kalabalığın ardından ŞişliCamii avlusunun bir köşesinde toparlanmaya başlayan topluluk dikkatleriçekiyordu. Mevlide katılanlar arasında bulunan eski ittihatçılardan HüseyinCahitYalçın,Dr.FahriCan,HüseyinUlvi,HâmitOrtaç,EminVefaGerçek,ArifHortaç,HüseyinDerer,RaifAlpıngibi,kamuoyununyakındantanıdığıisimlerbugrupiçerisindeyeralmaktaydı3.Ogününbirdiğertanığıdahenüzdokuzyaşındaolan,YenibahçeliNailBey’inaynıadıtaşıyantorunuNailKeçili’ydi4.

Mevlitten sonra meraklı gazetecilerin görüşlerine başvurduğu eskiittihatçılardanFahriCan’ındillendirdiği,yargılamalarınyenilenmesive idamedilenlerinitibarlarınıniadeedilmesiisteği,İstiklalMahkemelerineilişkinyenibirtartışmayıdabaşlattı.

1. Fahri Can Ne Diyordu?

Bilindiği gibi 1926 yılı Haziran ayında bir ihbar üzerine başlayan veCumhuriyetdönemisiyasalhayatınınenönemlidavalarındanbirinioluşturan“İzmirSuikastıDavası”;İzmirveAnkarayargılamalarınıtakibenaynıyıliçindesonaermişveolayakarışan sanıklar,başta idamolmaküzere çeşitli cezalaraçarptırıldıktansonradosyakapanmıştı.5

FahriCanvearkadaşlarınıniade-iitibaristeğindençoköncede,İstiklalMahkemeleri’ndeyargılananveçoğuidamamahkûmedilensanıklarınaileleri

3 Dünya,27Ağustos1956.4 Bugün bu kampanyanın hayattaki tek tanığı olan ve bilgisine başvurduğumuz Sayın

NailKeçilibugirişimhakkındaçokfazlaşeyhatırlamadığınısöyledi.MakalemizegörselmalzemevededesinianlatanbiryazıyladestekverenSayınKeçili’yeteşekkürederiz.

5 İstiklalmahkemeleriiçinbkz.:ErgunAybars,İstiklal Mahkemeleri,Cilt:1-2,İzmir,1995.

Dr. Fahri Can


230


bazı taleplerde bulunmuşlardı. Bu taleplerin en başında mahkûmların davasüresince tutmuş oldukları günlükler, yazmış oldukları mektuplar gibi özeleşyalarının iade edilmesi ve mahkûmların naaşlarının ya da cenazeleriningömüldüğüyerlerinailelerebildirilmesigeliyordu.Buyöndekiendikkatçekiciçabayı,Ankara yargılamaları sonucunda idamamahkûmedilenCavit Bey’inyakınlarıvearkadaşlarıgöstermişti.

Bu süreçte İttihatçıların ünlü maliye nazırı Cavit Bey’in yakındostlarındanolanHüseyinCahitYalçın,olayınardındanCavitBey’inkabrininyerini öğrenmek için İstiklalMahkemesi üyelerinden Kılıç Ali’nin yardımınıistemişveonunaracılığıylaİstiklalMahkemesiBaşkanıAliÇetinkaya’yıziyaretegitmişancakbugirişimisonuçsuzkalmıştı6.

Cavit Bey’in eşi Aliye Hanım’da, çeşitli dönemlerde arayışlarınısürdürmesine rağmen sonuç alamamıştı. Aliye Cavit Hanım’ın 1947 yılında,olayın 21. yıl dönümünde gazetelere vermiş olduğu bir ilan, ailelerin buisteklerininkamuoyunayansıyanvebilinenilkgirişimiydi7.

Şişli Camii avlusunda kendisiyle görüşen gazetecilere, aileler adınadagörüşbildiren eski İttihatçılardanFahriCan, sözlerine İstiklalMahkemesikararlarını ele alırken, mahkemenin adaletsizliği, kararların hatalı olduğubahsinde, bir iddialarının olmadığının altını çizerek başlamıştır. FahriCan’ınbuüslubuileİstiklalMahkemelerinidoğrudanhedefalmaktankaçındığıdikkatçekmekteydi.1939yılındaCHPveHükümetyetkililerininyayınlamışolduklarıbirtebliğileAnkaraİstiklalMahkemesi’nin,İzmirSuikastıgirişimidavasındagıyabındahapis cezası alanRaufOrbayhakkındakihükmünün, adlibirhataolaraknitelenmişveyokhükmünde (keemlenyekün) 8 sayılmışolmasınaatıfyapanFahriCan;1926yılındakiyargılamalarda,başkaadlihatalarındayapılmışolmasıihtimalinedikkatçekmiştir9.

6 HüseyinCahitYalçın,Siyasal Anılar,İşBankasıyay.,İstanbul,2001,s.382.7 Tanin,18Temmuz1947.8 Kararınsiyasi,hukukianlamdayokhükmündesayılması.9 Akşam,26Ağustos1956.

Şişli Camiinde Düzenlenen Mevlit ve Nadir Nail Bey ile oğlu M. Nail Keçili


231


İnsaniyet Namına!

SevgilivekıymetlizevcimesbakMaliyeNazırıCavitBey’inhaksızolarakuğradığı felaketi müteakip cesediniailesine teslim etmemişlerdi. Ben de ofelaketten sonrauzunmüddetkendimemalikolamadığımdanneredeolduğunuakrabalar vasıtasıyla anlamakmümkünolamamıştır, öğrenemedim. Bundan birkaçseneevvelbizzatAnkara’yagiderekozamankiİstiklalmahkemesireisibulunanAli Çetinkaya’dan sordurmuştum. Vezevcimin hapishanede iken ailesineyazmış olduğu hatıra defterini debilmediği cevabını verdi. Hâlbukifelaketten sonra hapishanemüdürününkendilerine teslim etmiş olduğunu dahaber almıştım. O zaman Ankara’dabulunup bigünah zevcimin kabrinibilenvarsabanainsaniyetnamınahabervermesini,birgadreuğramışvatandaşamanevi bir yardım edilmesini pek çokyalvarırım.

Aliye Cavit

Rauf Orbay’ın bu hükümet tebliğiyle yetinmeyip iade-i muhakemetalebiyleaskeritemyizmahkemesinebaşvurarak,İstiklalMahkemesi’nin1926yılında hakkında vermiş olduğu kararı kaldırttığına değinen Fahri Can, bukararınbirhukukisonuçdoğurduğunubelirterek,busonucunaynıdurumdaolandiğermahkûmlariçindeörnekteşkiledeceğineişaretetmiştir.

Fahri Can’a göre; “İdam edilenlerin çocukları ve diğer akrabaları, toplum içerisinde “alnı lekeli” olarak gezmektedir ve söz konusu yargılamalarda bir adli hata yapılma olasılığı mevcutsa aradan geçen uzun zamana rağmen bu hatayı düzelterek bu insanların hak arayışlarına destek olmak her şeyden önce vicdani bir görev olmalıydı”.Ailelerin bu mücadele de kararlı olduklarını dile getiren Can; yenidenmuhakemetalebindebulunmaküzerehükümetebaşvuracaklarınıifadeederekyetkilimercileringerekeniyaptıktansonramahkûmlarınnaaşlarınında“hakiki yerlerine yani Hürriyeti Ebediye tepesine getirilmesini”dilediklerinibeyanetmiştir10.

10 Tercüman,26Ağustos1956.


232


Peki,butartışmalardahukukibirdayanak olarak gösterilen Rauf Orbaykararıneydiveneyiifadeetmekteydi.

Bilindiği gibi İzmir Suikastıgirişiminde rolü olduğu iddiasıile Terakkiperver Fırka’nın pekçok yöneticisiyle birlikte İstiklalMahkemesinde yargılanan RaufBey, dava süresinde yurt dışındabulunduğu için gıyabında yargılanmışve nihayetinde İstiklal Mahkemesinin26 Ağustos 1926 tarih ve 111/69 sayılıkararıylaonyılhapiscezasınamahkûmedilmişti11.

RaufBey,gıyabındayargılandığıvehükümgiydiğiİzmirSuikastıdavasısonucundakendisineisnatedilensuçlarıve kararı hiçbir zaman kabul etmemiş,ancakkararıtemyizedemeyeceğiiçindeyurdadönmemişveyurtdışındakalarakİngiltere,Hindistan,ÇinveMısırgibiülkelerdeyaşamınadevametmişti12.

Cumhuriyetin ilanının 10. yıldönümü nedeniyle çıkartılan genel afkapsamında,26Ekim1933tarihli,2330sayılıkanunun8.maddesindeyeralan;“İzmir suikastı mahkûmları affolunmuştur” hükmü gereğince diğermahkûmlargibiRauf Orbay’daaffauğramıştı. 5Temmuz1935’teTürkiye’yedönenRaufBey,22Ekim1939tarihlibirbeyannameilemilletvekilliğineadaygösterilmişveKastamonuMebususeçilmişti.13.

Fahri Can’ın ses getiren açıklamalarını yayınlanan gazeteler haberi“İzmir suikastı yeniden ele alınıyor”başlığıylakamuoyunaduyurdular.Kamuoyu,

11 YaşarŞahinAnıl,İzmir Suikastı Davası,İstanbul,2005,ss.196-197.12 MustafaAlkan,“HüseyinRaufOrbay’ınHayatı (1880-1964)”,Atatürk Araştırma Merkezi

Dergisi,C.XX,Sayı:59,Ankara,Temmuz2004,s.614.13 CemilKoçak’agörebubeyanname,tamamensiyasiiçeriğesahipvehukukiherhangibir

geçerliği sahip olmayan bir metindi ve CHP yönetimi yayınladıkları bu beyanname ileİstiklal Mahkemeleri’nin kararlarının siyasi mahiyetini açıkça itiraf etmişti. Bkz; CemilKoçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi C.II, İletişim Yay. İstanbul, 2007. ss. 106-109. RaufOrbay’da CHP yönetiminin siyasal birmetin üzerinden oldu bitti yöntemi ilemeseleyiçözmeyolunuseçtiğiniifadeederekkendisininbunarağmenmücadelesinedevamettiğinive1941yılındaemeklilikaylığıişinibahaneederekAskeriTemyizMahkemesineyapmışolduğubirmüracaat ile İzmirsuikastıdavasınıyenidenaçtığınıveberaatkararıaldığınıbelirtmekte ise de temyiz mahkemesinden almış olduğunu iddia ettiği karara ilişkinbir belge, görebildiğimiz kadarıyla anıları da dâhil olmak üzere herhangi bir kaynaktayayınlanmamıştır.Bkz.:Rauf Orbay’ın Hatıraları,Haz.:OsmanSelimKocahanoğlu,Temelyay.,İstanbul,2005,s.424.

Yeni Bahçeli Nail Bey


233


davaların yeniden görülüp görülmeyeceğini merak ediyordu. Tanınmışhukukçularındemeçleri, gazetelerin ilk sayfalarında yer buluyordu.Konuylailgili görüşlerine başvurulan Adliye Eski Vekili Fuat Sirmen, yürürlüktekimevzuatdâhilindehükümetemüracaatederekbirsonuçalınmasınınmümkünolmadığını beyan etmekteydi. Dönemin tanınmış Ceza HukukçularındanolanNail Tamer ise,mevcut hukuk sistemi içerisindeki kanuni yolların belliolduğunu,eğerbiradlihataiddiasıilerisürülüyorsabununiçin,“tashih-ikarar”ve“iade-imuhakeme”yollarındanyürünebileceğiniancak,buyollardangitmekiçindehükümeteveyaMeclisebaşvurmaklasonuçalınamayacağınıbelirtmiştir.“Tashih-ikarar”isteğiiçinAdliyeVekâletiCumhuriyetBaşMüddeiumumiliğine,“iade-i muhakeme” talebi için ise kararı vermiş olan mahkemeye müracaatyapılabileceğine ve bunun için de yeni delillerin elde edilip adlimakamlarabeyan edilmesi gerektiğine değinen Tamer; bütün bu kanuni yolları izlerkenençokdikkatedilmesigerekenhususunmürur-ızaman14olduğunundaaltınıçizmiştir15.

Böylelikle,dahagündemegeldiğiilkgündenhukukiolaraksonucubelliolanbutartışmasiyasibirboyutadönüşerek,hukuktançoktaraflarınkamuoyudesteğiniarkalarınaalmakampanyasınadönüşmüştür.

Bu sürecin ön plana çıkan isimlerinden ve kendisi de istiklalmahkemelerindeyargılanmışolanHüseyinCahitYalçınbukampanyayadestekverenlerin arasındaydı. Kendisine bu doğrultuda yöneltilen sorulara; “İzmir suikastı dâvasında adli hataya kurban gidenler varsa, ailelerinin bu davanın yeniden görülmesi için müracaat etmeleri onların haklarıdır. Dâva yeniden görüldüğü takdirde adaletin yerini bulacağından eminim”cevabınıverenYalçın,yargısürecindeadlihata olup olmadığı yönündeki soruya ise manidar bir şekilde cevap vermişve sorunun İstiklal Mahkemesinin eski üyelerinden Kılıç Ali’ye sorulmasınıgerektiğiniifadeetmiştir16.

2. Kılıç Ali: Bu İşten Çekinmem

İzmir suikastı davasına bakan Ankara İstiklal Mahkemesi heyetininüyelerinden biri olan ve 1956 yılında mahkeme heyetinin hayatta kalan teküyesi olanKılıçAli ise basınmensuplarına yapmış olduğu açıklamada; “Ben bu davaya bakan hâkimim. Görüşümü verdiğim kararla belirtmiştim. Bugün o kararların müdafaası yalnız benim şahsıma kalmıştır. Bu işten çekinmem. Adli hata olup olmadığının araştırılması için hukuki bir yol varsa, elbette bu yola başvurulabilir”ifadesini kullanarak, kendini ve mahkeme heyetinin vermiş olduğu kararısavunmuştur17.

14 Zamanaşımı.15 Akşam,26Ağustos1956.16 Akşam,27Ağustos1956.17 Akşam,27Ağustos1956.


234


KamuoyununkonuyagösterdiğiyoğunilgiüzerineertesigüngazetelereyenibiraçıklamadahagönderenKılıçAli;“Mevzuat müsaitse böyle bir temenniye ben de iştirak ediyorum. Bu takdirde İstiklâl, mahkemesi kararlarının ne kadar âdilâne, ne kadar vatanperverane olduğu bir kere daha tezahür etmiş olur. Bilindiği gibi, İstiklâl Mahkemelerinin bütün davaları aleni cereyan etmiştir. Bu alenî muhakemelerin zabıtları, evrak-ı tahkikiyesi Büyük Millet Meclisi arşivlerinde mahfuzdur zannediyorum”ifadesiilesavunmasınısürdürmüştür18.

Davanın yargılayan ve yargılanan tarafların görüşlerinin basınayansımasının ardından sıra idam edilen mahkûmların yakınlarına ve ailefertlerine gelmişti. Akşam Gazetesi’nden Remzi Tozanoğlu’nun idam edilenMaliyeeskiNazırıCavitBey’ineşiAliyeCavitHanım’layapmışolduğuröportajaileleringörüşleriniyansıtmasıaçısındanoldukçaönemtaşımaktaydı.

OtuzyılıaşanuzunbirsuskunlukdönemininardındanilkkezbasınakonuşanAliyeHanım,eşiCavitBey’inhaksızyere idamedildiğinivesuçsuzolduğunubelirterek, eşinin şahsi bir kinin kurbanı olduğunun altını çizmiştir.İzmirSuikastıolayıortayaçıktığındaCavitBey’in istesekolaylıklayurtdışınakaçabilme imkânına sahip olduğunu ifade edenAliyeHanım, eşininmasumolmasınedeniylekaçmayagerekduymadığınıveteslimolduğunuancakyapılanyargılamalarsonucundaadaletindetecellietmediğinedeğinmiştir.

AliyeHanım’ınröportajındadikkatiçekenunsur;kendisininyenidenyargılanma ve iade-i itibar talebinde bulunmaktan çok eşinin na’şını bulmaarzusuolmuştur.

Aliye Hanım’ın röportaj sırasında vermiş olduğu şu demeç ailelerinisteğini daha açık bir şekilde ifade etmekteydi. “Bütün ısrarlarıma rağmen Cavid’in değil cenazesini vermek, mezarının nerede olduğunu dahi söylemediler. Ve bugün ben bir mezar ziyareti bile yapamıyorum. Sonradan sızan haberlere göre, idama mahkûm edilenlerden Nail Bey, Hilmi Bey, Doktor Nazım ve Cavid’i bir arada bir yere gömmüşler. Fakat orayı dahi söylemediler” 19

AileolarakyaşadıklarısürecinkendileriniderindenetkilediğinibelirtenAliyeHanım,oyıllardaotuzikiyaşındaolanoğluŞiar’ınresminigöstererek;“Yavrum büyüyüp de her şeyi öğrendiği zaman: “Ben hâkim olacağım ve hakiki adalet uğrunda çalışacağım diyerek hukuk tahsili yaptı. Şimdi Paris’te doktorasını vermek üzeredir. O bundan sonra kendini adalete vakfedecektir” ifadesi ile sözlerine sonvermiştir20.

Tercüman Gazetesi muhabiri Salim Bayar’ın idam mahkûmlarındanYenibahçeli Nail’in21 oğlu Nadir Nail Keçili ile yapmış olduğu röportaj da

18 Akşam,27Ağustos1956.19 Akşam,30Ağustos1956.20 Akşam,30Ağustos1956.21 İzmir Suikastı girişimi davasının önemli isimlerinden biri olan YenibahçeliNail Bey’in

hayatı ve suikast girişimindeki rolü, dava sürecinde kendisine yöneltilen suçlamalar ve


235


aileleringörüşleriniyansıtmasıaçısındanbüyükönemesahiptir.25Ağustos1956tarihindeŞişliCamiindeokutulanmevlidiorganizeedenisimolanNadirNailBeyvermişolduğudemeçtebabasınınidamkararınıöğrendiğinde16yaşındaolduğunuvebabasınınmasumiyetineinandığınıbelirterekinfazlarsonrasındayaşadıklarıolaylaradeğinmiştir22.

İnfaz olayının ardından 1929 yılında Ankara’ya giderek babasınınmezarını aradığını ve bazı aile dostlarının yardımı ile mezarları bulduğunubelirtenNadirNailBey;Ankara’daidamedilenYenibahçeliNail,maliyeeskinazırı Cavit, Ardahan Mebusu Hilmi ve Dr. Nazım Bey’lerin aynı mezaragömüldükleri bilgisine ulaştığını, mezar yerini tespit ederek etrafını taşlarladüzelttiğini ve üzerlerine çiçekler koyarak mezarın kaybolmasını önlemeyeçalıştığınıifadeetmiştir.Mezarlaragösterdiğibuilgininkısasüreiçindedikkatçektiğine değinen Nadir Nail Bey, İstiklal Mahkemesi üyelerinden birisininkendisine; “Bunların üzerlerine çiçek filân koyma sonra, tamamıyla kaybedersin”diyerek engel olduğunu, ilerleyen yıllarda eski İttihat ve TerakkicilerdenMemduh Şevket Esendal’ın yardımı ile mezarları bir yere nakletmeyidüşündüklerini ancak başarılı olamadıklarını ve nihayetinde 1953 yılındamezaraulaşarakiçindebulunankemiklerinitoplatarakaynıtabutiçindeAnkaraAsriMezarlığındayaptırdığıbirkabregömdürdüğübilgisinivermiştir23.

Tartışmanıngiderekbüyümesiylebirliktebasınındaolaylarkarşısındaaldığıtutumnetleşmeyebaşlamıştı.

CumhuriyetGazetesi’ndeimzasızolarakyayınlanan“Kendi Kendimizi Tenkit”başlıklıbiryazıda30AğustosZaferHaftasısırasındakonunungündemegetirilmesinedikkatçekilerek,böylesineönemlibirtarihteyenikavgalarveyeniküslükleryaratabilecekbirtartışmanınbaşlatılmasıeleştirilmekteydi.24.

TercümanGazetesiyazarıKadircanKaflıise,kalemealdığı“Acaba Hata Var mı” başlıklı makalesinde; İstiklal Mahkemeleri’nin geçmişte bazı hatalıkararlara imza attığını ve bu açıdan kararın yenidenmuhakeme edilmesininfaydalıolacağınadeğinmeklebirliktezamanınbununiçinelverişliolmadığınadikkati çekmekteydi25.

savunması üzerinde çalışmaya devam ettiğimiz başka bir araştırmaya konu olacağı içinYenibahçeliNail Bey’in öyküsüne bu yazıda yer vermedik.Nail Bey veKeçiliAilesininüçkuşağınınhayathikâyesiniyetkinbirdilileanlatanayrıntılıbirçalışmaiçinbkz.:İremBarutçu, Nail,İstanbul,2012.

22 Tercüman,26Ağustos1956.23 A.g.g., 26Ağustos1956.Mezarlarınyeriileilgiliolarakeldeedilenbilgilerdeçelişkilervardır.

AliyeHanımkendisiileyapılanröportajlardabirbilgiyesahipolmadığınıbelirtirken,NadirNail Bey naaşları Cebeci’de birmezara taşıttığı bilgisini vermektedir. Cavit Bey’in oğluŞiarYalçınise,2004yılındaverdiğibirröportajda;yılınıbelirtmemeklebirliktebabasınınmezarınınAliyeHanımıntalebiveCelalBayar’ınyardımıileCebeci’yetaşındığıbilgisinivermektedir. Bkz. Aksiyon,1Mart2004.

24 Cumhuriyet,28Ağustos1956.25 Tercüman, 29Ağustos1956.


236


MilliyetGazetesiköşeyazarıRefiiCevatUlunayise,ailelerinsözkonusutaleplerini doğal karşılamakla birlikte, yeniden yapılacak yargılamaların birkapı aralayacağını ve İstiklal Mahkemelerinin aldığı tüm kararların gözdengeçirilmesi gerekeceğine dikkat çekmekteydi. Ulunay, açılan bu kapıdanhareketle İttihat ve Terakki döneminde yapılan haksızlıklar, suiistimaller veidamlariçindeaynıyolunizlenipizlenmeyeceğisorusunuyönelterek,küflenenmaziyitekrareşelemeninnederecedoğruolduğusorusunusormaktaydı26.

YürütülenkampanyayakarşıenağıreleştiriAkisDergisi’ndengelmişti,Dergi’nin,Yurtta Olup Bitenler başlıklı köşesinde yayınlanan bir yazıda,GaziMustafa Kemal Atatürk’e suikast düzenlemek suçu ile yargılanarak idamamahkûm edilenler hakkında yürütülen kampanyanın hukuki açıdan hiç birsonuç doğurmayacağının herkes tarafından bilindiği, buna karşın ısrarlı birşekilde konunun gündeme getirilmesinin nedeninin İsmet İnönü’yü hedefalmakolduğunadikkatçekiliyordu.

Dergi, Milli Mücadeleye isyan eden Çerkez Ethem başta olmaküzere, Kubilay’ı şehit edenlerin aileleri, Şey Sait’in torunları, Şark isyanındacezalandırılan isyancıların aileleri ve dahası Milli Mücadele döneminde esiredilen Yunan Kumandanı Trikopis’in karısının da adalet arayışı için sıradabekliyorolmasıihtimaliniironikbirşekildedillendirmişti27.

3. Faik Günday: Gayem Tarihe Hizmettir

İzmirSuikastıgirişimininveyargılamalarınbüyükbirhızlakamuoyunungündeminegelmesininvebasındayaşanantartışmalarınalevlenmesininhemenardından1Eylül1956tarihliDünyaGazetesi’ninbaşsayfasındaçıkantanıtımspotundaİzmirsuikastınınaslifaillerindenolanveidamamahkûmedilenZiyaHurşit’inağabeyiFaikGünday’ınhatıralarınınbirtefrikahalindeyayınlanmayabaşlanacağınınduyurulmasıolayınseyrininbaşkabirboyutataşıyacaktı28.

Mevlit olayı ve ardından yürütülen İade-i İtibar kampanyasına dadeğinilentefrikanıntanıtımyazısınagöre,hastadöşeğindeyatan,üstelikkardeşacısıdaçekmesinerağmenotuzyıllıksuskunluğunubozarakkonuşmayakararveren ve kendi ifadesiyle Faik Günday’ımemleket tarihine son bir hizmettebulunmağa sevk eden neden; olayın bir suikast girişimi olmasının ötesindeesasamacınınmuhalefetitasfiyeetmekolduğunailişkinkamuoyundayaratılanyanlışdüşüncelerdi29:

26 Milliyet,28Ağustos1956.27 Akis, 1 Eylül 1956.28 Dünya, 1Eylül1956.FaikGünday’ıntümhatıralarıtekbirkitapaltındatoplanmıştırayrıntılı

içinbkz.,İki Devir Bir İnsan Ahmet Faik Günday ve Hatıraları, Haz.:SüleymanBeyoğlu,BengiKitap,İstanbul,2011,ss.458-475.

29 Dünya,3Eylül1956.


237


Günday: “Bugün, ilk defa konuşmak lüzumunu hissediyorum. Çünkü geçenlerde bir doktorun, suikasttan dolayı idam edilenlerden bazılarının çocuklarının ve akrabalarının iade muhakeme talebinde bulunacaklarına dair sözlerini gazetelerde okudum. Buna imkân olmadığını tahmin ediyorum.

İzmir suikastı etrafında hâlâ bazı tereddüt ve dedikodular olmaktadır. Bu suikast bir tasavvur mudur, teşebbüs müdür, tam veya nakıs teşebbüs müdür? Buraları tamimiyle vuzuh bulmamış gibi görünmektedir. Hâdisenin bu tarafı hukukçuların halledeceği bir mesele. İsteyen tarafsız hukukçular, mevcut mahkeme dosyalarını tetkik eder ve bir kanaate varırlar. Ama benim gibi bu vakıanın cereyan ettiği tarihte, tertiptiler arasında yaşayanlar, hakikati olduğu gibi açıklamak mecburiyetindedirler. Tarihe mal olmuş bir vakıayı naklederken asla şahsi ilişkilerin tesiri altında kalmamalıdırlar. Hatta şahsen mutazarrır dahi olsalar, tarihî hakikatleri tahrif etmemelidirler.

Çeşitli iddiaların ortaya atıldığı şu günlerde ben gördüğüm ve bildiğim hakikatleri tarihe tevdi etmek için, aradan otuz yıl geçtikten ve uzun zaman köşemde yaşadıktan sonra ilk defa konuşuyorum. Sözlerimle kimseyi suçlama maksadım yoktur. Gayem, sırf tarihe hizmettir. Bu itibarla, kimsenin üzülmemesini ve kuşkulanmamasını bilhassa isterim. 30”sözleriileanılarınıyazmagerekçesinikamuoyuilepaylaşıyordu.

DünyaGazetesi’ndeyayınlanantefrikayacevapçokgeçmeden,DünveBugünDergisi’ndengeldi. 4Kasım1955tarihindeyayınhayatınabaşlayanvekırksekizsayıyayınlanandergiEşrefEkicigilveFeridunKandemiryönetimindeçıkmaktaydı.Dün ve Bugündergisi ilk sayısından itibaren takip ettiği yayınpolitikası ve özellikle İstiklal Mahkemeleri hakkındaki yayınları ile dikkatçekmişti.

Feridun Kandemir, derginin ilk sayılarında Kılıç Ali’nin yayınlananİstiklalMahkemesiHatıralarınaatıfla“Kılıç Ali Hakikatleri Tahrif Ediyor”başlığıaltındabirdizicevapvererekbirpolemikbaşlatmıştı.1955yılındaKandemir

30 Dünya,3Eylül1956.

Dün ve Bugün Dergisinin 21 Eylül 1956 tarihli 44. sayısının kapağı


238


imzası ile Ekicigil Yayınları’ndançıkan iki ciltlik İzmir Suikastının İçYüzü31 başlıklı yayının ardındanyineaynıyılokurlarlabuluşanveSelYayınları’ndan çıkan Kılıç Ali’ninİstiklal Mahkemesi Hatıraları32 başlıklı kitabı ikilinin arasındakitartışmayı başlatan temel nedenolmuştu.

Dün ve Bugün Dergisi’ndeyayınlanan“Kılıç Ali Hakikatleri Tahrif Ediyor” başlıklı ilk yazısını, İstiklalMahkemesiüyelerindenKılıçAli’yehitapla “... Sizi susturuncaya veya hatanızı itiraf ettirinceye kadar yakanızı bırakmayacağız!” sözleri ile bitirenKandemir gerçekten de sözünütutmuşvedergininçeşitlisayılarındaİstiklalMahkemeleri’nikonuederekpolemiğisürdürmüştü33.

21 Eylül 1956 tarihli 44.sayısını tamamıyla İzmir suikastıdavasına ayıran dergi, “İstiklal Mahkemeleri Adil Değil miydi?”manşeti ile okuyucuyla buluşacaktı.Derginin orta sayfalarında yer alanve “Hadiseyi Tazeleyen Dr. Fahri Can Ne Diyor?” başlığını taşıyan röportaj ise,FahriCan’ınyaşanantümsüreceverdiğiyanıtlaritibariileoldukçaönemlibiryertutmaktaydı.SözlerineİstiklalMahkemesininadaletsizliğindenbiranbileşüphe etmediği vurgusuyla başlayanCan; en adilmahkemeler ve en dürüsthâkimlerin bile adli hataya düşebileceklerini belirterek bu olasılığın dünyahukuksistemi içerisindedahiyeredindiğinibundandolayı istinafve temyizmahkemelerininteşkiledildiğinedeğinmiştir34.

İzmir Suikastı davasının temel dayanağı olan Gazi Mustafa KemalAtatürk’e suikast teşebbüsünün tüm millet nezdinde olduğu gibi mahkemeheyetiüzerindedeheyecanveinfialyarattığınadikkatçekenCan,bukoşullaraltındabir adli hatanınvücutbulması olasılığınınyüksekolduğunu,nitekimmahkeme sonucunda gıyabında 10 yıl hapis cezasına çarptırılanRaufOrbay

31 FeridunKandemir,İzmir Suikastının İçyüzü, Cilt:1-2,İstanbul,1955.32 KılıçAli,İstiklal Mahkemesi Hatıraları,İstanbul,1955.33 Kandemir,“KılıçAliHakikatleriTahrifEdiyor”,Dün ve Bugün,C.I,S.1,İstanbul,Kasım1955,s.34.34 A.g.d., s.18.

Nadir Nail Keçeli’ninUlus Gazetesine verdiği

24 Agustos 1956 tarihli mevlit ilanı.


239


hakkındaki kararın ilerleyen yıllarda adli hata olarak kabul edildiğine işaretederek diğer mahkûmlar hakkında da adli hata olasılığının söz konusuolabileceğişüphesiniyinelemiştir35.

Kendisineyöneltilen,Atatürk’ünisminibuişekarıştırdığıithamlarındançok rahatsız olduğunu belirten Can, Cumhuriyetin kurucusu olan BüyükAtatürk’ünadınınböylesineküçük işlerin içerisinekarıştırılmasınısaygısızlıkolarakgördüğünübelirterek;“Ne Atatürk, herhangi bir mahkemeye emir verecek, hattâ böyle bir cürette bulunacağa müsamaha edecek adamdır, ne de Türkiye’de emirle, hem de böylesine en ağır hüküm ve karar verecek bir mahkeme tasavvur edilebilir”ifadesiileGaziMustafaKemalAtatürk’übutartışmalarındışındatutmakistediğininaltınıçizmiştir36.

MahkemelerdegörevyapanhâkimlerindeinsanolduğunubelirtenFahriCan,tüminsanlargibiİstiklalMahkemesihâkimlerinindehatayapabileceğinedeğinerek.İade-imuhakemeveİade-iİtibartartışmalarınınyersizvezamansızolduğuyönündeeleştirilerdebulunanlara;“Böyle diyenlerin insaflarına müracaat ederim. Bu çocuklar tam otuz yıl beklemişlerdir”sözleriilecevapvermiştir37.

Basında yer alan ve kimi hukukçuların, ailelerin iade-i muhakemetaleplerinin hukuki olarak karşılanamayacağına yönelik görüşleri üzerineyöneltilensoruyadacevapverenCan;konuüzerindeadlivehukukimünakaşalarınyapılmasına hiç gerek olmadığını belirterek, İstiklal Mahkemelerinin doğasıgereğiolağanüstüdurumlarveşartlaragörekurulmuşolduğunuveonayönelikmevzularındaolağanüstüdurumveşartlaratabiolmasıgerektiğinedeğinmiştir.Bu bağlamda konunun, mevcut hukuk sisteminin olağan şartları içerisindedeğildahagenişbirbakışaçısıylaolağanüstübirdeğerlendirmeileelealınmasıhalindebirçözümyolubulunabileceğiniifadeetmiştir38.

Yapılacakdüzenleme ileyenidenyapılacakbirdeğerlendirmedeadlihatanıntespitedilmesihalinde,idammahkûmlarıveonlarınailelerinin30yıldır,alınlarındataşıdıklarıkaralekeninsilinebileceğinideğinenFahriCan,“Demirse demir, kömürse kömür, meydana çıksın”ifadesiilesözlerinesonvermiştir39.

35 A.g.d., s.18.36 A.g.d., s.19.37 A.g.d., s.19.38 A.g.d., s.20.39 A.g.d., s.20.


240


Sonuç

İzmir Suikastı girişimi davasının otuzuncu yılında bir mevlitorganizasyonu ile başlatılan ve kamuoyu tarafından büyük bir ilgi ile takipedilenbugirişim,ilkbaşlatıldığıgünküilgiiledevamettirilememişvezamaniçerisindesonuçsuzkalmıştır.

Ailelerinhangimercilerebaşvurduklarıveneneticealdıklarınetolarakbilinmemekle birlikte, ilk günden beri hukuktan çok siyasal desteğe ihtiyaçduyduğubelliolanbugirişimin,döneminiktidarıolanDPyönetimitarafındandesteklenmediğisonucunavarılabilir.

Süreç içerisinde talep edilen, yeniden yargılama, iade-i itibar vecenazelerinAbide-iHürriyetAnıtınanakledilmesitaleplerinoktasındabirsonuçalınamamasınakarşın,ailelerintemeltaleplerindenbiriolanmahkûmlarınmezaryerlerinin tespitedilmesi talebininCumhurbaşkanıCelalBayar’ınyardımı ilekarşılandığısonucunavarılmaktadır.


241


EK:

İZMİRSUİKASTİNDEDEDEMNAİLBEY’İNROLÜ

M.NailKEÇİLİ

Buyazıyıkeyifalarak,mutluolarakyazmadığımıifadeetmekisterim.Benim anlatımlarım ve yapılan çok ciddi araştırmalar neticesi, İrem Barutçutarafındankaleme alınan “Nail40” kitabındadedemYenibahçeliNail Bey’denbirmiktarbahsedilmektedir.

Öncelikle belirtmekte yarar görmekteyim ki doktorzade YenibahçeliNailBeyvedoktorzadeYenibahçeliŞükrüBeyikikardeşolaraközellikleİstiklalSavaşı’mız döneminde ülkeye çok büyük hizmetler vermiş, itibarlı, önemlişahsiyetlerdir.Neyazıkkibuülkeninenbaşarılıkişileriherdönemdeolduğugibizavallılarınzararvermeleriilekarşılaşmışlardır.“Sendendahabaşarılıherkişininvurbelinekazmayı”eğerbukişilerdesiyasivedevletyetkisiolduğutakdirdeNailBey’inbaşınageldiğigibiadamıastırırlarda.

Nail ve Şükrü kardeşler İttihat Terakki’nin ünlü mensuplarındandı.Atatürk Anadolu’ya giderken, Nail Bey’e şimdiki adıyla Milli İstihbaratTeşkilatı’nın kurulmasını emreder. Ünlü silahşor Şükrü Bey ise Türk askeriiçin,İstanbul’danAnadolu’yagizliolaraksilahgöndermedegörevliydi.ŞükrüBey, Anadolu’ya hareket eden silah yüklü bir geminin İngilizler tarafındandurdurulmasınakarşınİngilizcephaneliğiolarakkullanılanAyasofya’yı20adamıilebasarakişgaletmiş,silahdolugemininbırakılmaması halinde Ayasofya’yıpatlatacağı tehdidini İngilizlere ifadeetmişti.Gemibırakılır.YenibahçeliŞükrüve adamlarını yakalamak üzere hareketegeçirir. Ancak İngilizler Ayasofya’yagirdiklerinde kimse yoktur. Şükrü Beyve arkadaşları bildikleri dehlizlerdengitmişlerdir. Daha sonradan ismi İnönüMuharebesi olarak anılan savaşa İsmetİnönügitmekistemez.Çolukçocuğunuveailesinibahaneeder.YenibahçeliŞükrü’yegörevverilirvepelerinininaltınasakladığısilahının tehdidi ile İsmet Paşa savaşagönderilir. Bu sıralarda Yenibahçeli NailBey,teşkilat-ımahsusayaniMilliİstihbaratTeşkilatı’nın kuruluşunu yapmıştır veteşkilatınkomutanıolarakBatum’dadır.

40 İremBarutçu,Nail,İstanbul2012


242


YenibahçelikardeşleredüşmanlığıilebilinenİsmetPaşa,“İzmirSuikastı”denen ve aslı hala tartışılan bir suikast katıldığı iddiasıyla önce YenibahçeliŞükrü Bey’in idam edilmesinin uğraşını vermiş, beceremeyince sebebi halibilinmezbir şekildeYenibahçeliNail Bey’i suikast suçlusuolarak astırmıştır.“KararıntasdikiAtatürk’eşatafatlıbiryemektezorlaimzalattırılmıştır.”sözleribabamtarafındanbanaanlatılmıştı.Hani,zamanzamanbizleredekaramboldeimzalattırılanevraklargibi.

Seneler geçer, babam ünlü bir müteahhittir. Ankara’nın sayılızenginlerinden biridir. Bir gece Ankara Palas’da o zaman ki arkadaşları ileyemekyemekteydiler.Yanındakızarkadaşıvardır.Atatürk içerigirer.Bütünsalon ayağa kalkmıştır. Babamın yanındaki hanımefendi de ayağa kalkmakister.YenibahçeliNailBey’inoğluNadirNailKeçilikadınıtutarakoturtturur.Mustafa Kemal bunu görmüştür. Sorar “Kimdir bu zat?” diye. YanındaYenibahçeliŞükrüBeyvardır.“ŞükrüBey’inyeğeni”derler.Atatürk;“Nail’inoğludemek”dervekorumaları tarafındandışarıçağrılır.Atatürk’ünodasınagötürülür.Gazigelir,“Bananedenbuhareketiyaptığınıbiliyorumoğlum”der.Üstünebasabasa“Babanbenimhakikisilaharkadaşımdı.Onubenastırmadım.Astıranİsmet’tir”dediğinibabambanadefalarcaanlatmıştı.

O senelerde suikast suçlusu olarak asılan Nail Bey’in kardeşi ŞükrüBey,Atatürk’ünyanındaydıveAtaonabüyükhizmetlerininkarşılığındaşimdiFlorya’dabulunanDenizKöşkü’nünarkasındakiHighlifePlajı’nıhediyeetmişti.Köşkdahasonrainşaaedildi.Köşk’üninşaasısırasındaİsmetPaşa,Atatürk’e“Şükrü’nünelindenbuaraziyialalım”der.“Neden?”diyesorarAta.“Çünkü”der İsmet İnönü; “Şükrü,dünya çapındabir silahşör.Ağabeyini astık. İçindemutlakakinvardır.Sizide,bizidevurur,öldürür”der.Atatürk,“Dokunma.Şükrübenivurmayakalkanlarıvurur.Doğruyerdedir”der.

Annem ile babamın flört ettikleri ve evlenme kararı verdikleridönemde annemin babasıNasuhi BaydarUlusGazetesi Yazı İşleriMüdürü,Fenerbahçe’ninkurucusuveCHPmebusudur.İsmetPaşa,büyükbabamatazyikederekevliliğemaniolmakister.Dahasonrabatırılmasıiçinbüyükgayretsarfeder. İktidara Demokrat Parti gelmiştir. Babam sıkı bir Demokrat Partili veCelalBayarileAdnanMenderes’inçokyakınıdır.İstanbul’dabüyükveçağdaşmimarideğişiklikleryapılırken,babamİmarKomisyonuBaşkanı’dır.Birsabahsaat05.00gibihavaağarırken,AdnanBeyilebirlikteTaşlık’takiİsmetPaşa’nınevinin karşısında ayakta konuşmaktadırlar. Pencereden ikisini gören Ömerİnönü,anneminçocuklukarkadaşıdır.Telefoneder.“Semra,seninkibizimevinkarşısında.Burayıdayıkacaklar”der.Annem,“BenimtanıdığımNadir,İsmetPaşa dahi olsa kimsenin evini paldır küldür yıktırmaz” der. Nitekim İsmetPaşa’nınevisayesindeTaşlık’tabulunanevlerinhiçbirineelsürülmez.

İzmirsuikastınadokunalımdedik.Bakınnelerçıktı.


243


KAYNAKÇA

I. Gazeteler ve Dergiler

Akis Dergisi.

Aksiyon Dergisi.

Akşam Gazetesi.

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi.

Cumhuriyet Gazetesi.

Dün ve Bugün Dergisi.

Dünya Gazetesi.

Milliyet Gazetesi.

Tanin Gazetesi.

Tercüman Gazetesi.

Zafer Gazetesi.

II. Kitaplar ve Makaleler

ALKAN,Mustafa,“HüseyinRaufOrbay’ınHayatı”,Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,c.XX,Sayı:59,AnkaraTemmuz2004.

ANIL,YaşarŞahin,İzmir Suikastı Davası,KastaşYay.,İstanbul,2005.

AYBARS,Ergun,İstiklal Mahkemeleri, Cilt:1-2,İleriYay.,İzmir,1995.

BARUTÇU,İrem,Nail, DestekYay.,İstanbul,2012.

İki Devir Bir İnsan Ahmet Faik Günday ve Hatıraları,Yay.Haz.SüleymanBeyoğlu,BengiKitap,İstanbul,2011.

KANDEMİR,İzmir Suikastının İçyüzü, Cilt:1-2,EkicigilYay.,İstanbul1955.

KANDEMİR, “Kılıç Ali Hakikatleri Tahrif Ediyor”, Dün ve Bugün, C.I, S:1,İstanbul,Kasım1955.

KILIÇ,Ali,İstiklal Mahkemesi Hatıraları,SelYay.,İstanbul1955.

KOCAHANOĞLU,OsmanSelim,Atatürk-Rauf Orbay Kavgası Milli Mücadele ve Sonrası,TemelYay.,İstanbul,2012.


244


KOÇAK,Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi C.II,İletişimYay.İstanbul,2007.

Rauf Orbay’ın Hatıraları, Yay. Haz. Osman Selim Kocahanoğlu Temel Yay.İstanbul,2005.

YALÇIN,HüseyinCahit,Siyasal Anılar,İşBankasıYay.,İstanbul,2001.

Documents

İZMİR SUİKASTI MAHKÛMLARI İÇİN 1956 YILINDA YAPILAN BİR ...ataturkilkeleri.deu.edu.tr/ai/uploaded_files/file... · sona ermiş ve olaya karışan sanıklar, başta idam olmak