Embed Size (px)
Citation preview
ZNAČAJ OČUVANJA BIODIVERZITETAZNAČAJ OČUVANJA BIODIVERZITETA U ODRŽIVOM KORIŠĆENJU PRIRODNIH RESURSA
Analiza stanja ekosistemskog, specijskog i genetičkog diverziteta u Srbiji u funkciji održivog
korišćenja prirodnih resursa
U okviru ekosistemskog diverziteta analizirani su tipični, retki ig pugroženi ekosistemi, zaštićena područja, područja definisanameđunarodnim programima zaštite i stanje zaštićenih prirodnih dobara.
OObzirbziromom nana veomaveoma neujednačenneujednačen nivonivo kategorizacijekategorizacije uu odnosuodnosu nanaOObzirbziromom nana veomaveoma neujednačenneujednačen nivonivo kategorizacijekategorizacije uu odnosuodnosu nanaznačajznačaj pojedinihpojedinih područjapodručja ii činjenicučinjenicu dada teritorijateritorija SrbijSrbijee predstavljapredstavljaznačajanznačajan centarcentar diverzitetadiverziteta uu evropskimevropskim ii svetskimsvetskim razmerama,razmerama,neophodnoneophodno jeje podićipodići stepenstepen zaštitezaštite posebnoposebno vrednihvrednih područjapodručja..
Po konceptu novog Zakona o zaštiti prirode sva zaštićenapodručja biće klasifikovana u okviru standarda IUCN kategorizacije, što bimoglo dovesti do promene strukture i poboljšanja kvaliteta zaštitemoglo dovesti do promene strukture i poboljšanja kvaliteta zaštite.
U okviru specijskog diverziteta analizirane su ugrožene izaštićene divlje vrste. Većina globalno ugroženih vrsta uključena je i umehanizme zaštite na nacionalnom nivou. Zbog izuzetnog bogatstva flore ifaune i velikog broja endemičnih taksona, Balkansko poluostrvopredstavlja jedan od značajnih svetskih centara biodiverziteta.
SrbijaSrbija jeje uu ciljucilju očuvanjaočuvanja ii unapređenjaunapređenja biodiverzitetabiodiverziteta nacionalnimnacionalnimpropisimapropisima regulisalaregulisala zaštituzaštitu retkihretkih ii ugroženihugroženih vrstavrsta..
Veliki broj vrsta koje su kod nas tretirane kao ugrožene, ne nalazese na listi globalno ugrožene flore i faune, pa je neophodno IUCN listuproširiti ovim vrstama. Takođe, usled relativno dobre očuvanosti prirodnihstaništa u Srbiji, određeni broj vrsta sa lista zaštićenih vrsta EU, nijestaništa u Srbiji, određeni broj vrsta sa lista zaštićenih vrsta EU, nijeugrožen i ne uživa posebnu zaštitu.
U okviru genetičkog diverziteta analizirano je očuvanjegenofonda u šumskim ekosistemima, diverzitet autohtohtonih sortidomaćih vrsta biljaka i autohtonih rasa domaćih životinja.
Na osnovu analize stanja semenskih objekata u 2005. godini uSrbiji je registrovano 306 semenskih objekata u kojima je zastupljeno73 vrste drveća, od čega 24 četinara i 49 lišćara. Od pomenutih vrsta27 su egzote ili dekorativne forme, tako da je broj autohtonih vrsta usemenskim objektima 46.
Veliki broj kultura koje se gaje u Srbiji imaju svoje divlje srodnike,j j g j j j j j ,koji rastu samoniklo u prirodnim ekosistemima. U Srbiji je u okviruprirodnih, u prvom redu šumskih ekosistema, konstatovano prisustvo 122vrste voćaka razvrstanih u 23 familije i 38 rodova. U autohtonoj flori Srbijeprisutni su rodonačelnici sorti jabuka krušaka šljiva trešanja višanjaprisutni su rodonačelnici sorti jabuka, krušaka, šljiva, trešanja, višanja,oraha, nekih vrsta badema, lešnika, kestena, maline, ogrozda, crveneribizle, jagoda i dr.
Pretpostavka je da je prostor Srbije primarni gen centar zavećinu vrsta voćaka koje se danas gaje, na šta ukazuje njihovoveliko prisustvo u prirodnim, u prvom redu šumskim ekosistemima.
U cilju konzervacije i očuvanja životinjskih genetičkih resursad iđ j č j j ž ijih P i it ti k ij
veliko prisustvo u prirodnim, u prvom redu šumskim ekosistemima.
predviđeno je očuvanje najugroženijih rasa. Prioriteti konzervacije suuglavnom orijentisani na očuvanje rasa koje su najugroženije u ciljuočuvanja lokalno adaptiranih vrsta kojima preti izčezavanje.
SADAŠNJE STANJESADAŠNJE STANJE RESURSA BIODIVERZITETA U SRBIJI
Ekosistemski diverzitet
Tipični, retki i ugroženi ekosistemi
Područje Srbije je bogato endemičnim i reliktnim zajednicamaobzirom da 9% ukupne flore zemlje pripada endemičnimt d k jih 2% l k l i d itivrstama, od kojih su 2% lokalni endemiti.
Pored brojnih korovskih, ruderalnih i vodenih biljnih zajednicaveliki je broj endemičnih ili subendemičnih fitocenoza.j j
Edifikatori, subedifikatori i dominantne vrste u ovim zajednicamasu reliktne i endemične vrste.
Posebnu specifičnost predstavljaju endemične vegetacijskesveze i redovi.
Najveći broj viših endemičnih sintaksona i endemičnih zajednica j j jjavlja se u okviru vegetacije stena, rudina i sipara.
Kao najznačajnije endemične zajednice izdvajaju se:
• zajednice u vegetaciji pukotina stena iz sveza: Ramondion nathaliae,Mi i ti C t P t hl i Ed i thiMicromerion croaticae, Centaureo-Portenschlagion, Edraianthion,Amphoricarpion, Saxifragion cymosae, Silenion lerchenfeldianae,Potentillion visianii i redova: Moltkeetalia petraeae i Amphoracarpetalia.
• zajednica u vegetaciji rudina iz sveza: Festucion bosniaceae, Oxytropiondinaricae, Festicion pseudoxanthynae, Campanulion albanicae, Edraiantho-Seslerion, Seslerion comosae, Jasionion orbiculatae i reda Crepidataliadinaricaedinaricae.
• zajednice u vegetaciji sipara iz sveza: Poion laxae, Wulfenion rochlenae,Peltarion alliacscae, Silenion marginatae i Saxifragion prenjae.
Drugi tipovi vegetacije koji obiluju endemičnim vrstama:
• vegetacija termofilnih serpentinskih kamenjara endemičnog reda Halascyetaliasendtneri sa velikim brojem retkih endemičnih zajednica
t ij d ič ih kih l ti P i lli li• vegetacija endemičnih panonskih slatina sveza Puccionellion limosae,Puccinellion peisonis i Juncion gerardi
• vegetacija endemičnih planinskih tresava reda Narthecietaliag j p
• vegetacija endemičnih visokih zeleni iz sveza Mulgedion pancicii, Petasitiondoerfleri, Geion coccinei, Cirsion appendiculati, Rumicion balcanici i Salicionwaldsteinianaewaldsteinianae
• vegetacija endemičnih planinskih mezofilnih livada sveze Pancicion
Posebnu vrednostpredstavljaju šumske i žbunastezajednice endemičnih drvenastihbiljaka.
Najveći značaj imaju šumeomorike (Piceion omorikae), munike(Pi i h ld i hii) lik (Pi i(Pinion heldreichii), molike (Pinionpeucis), gorskog javora (Aceretumheldreichii, Aceri-Fagetum tip),polidominantne šume sa Pančićevimpmaklemon (Acer intermedium) imečjom leskom (Fago-Corѕlenioncolurnae), šibljaci jorgovana(Syringion) šibljaci forzicije (Polygalo(Syringion), šibljaci forzicije (Polygalo-Forsythietum europae) i majerovevresine (Myricarietum ernesti - mayeri),pseudomakije tilovine ( Petterietumrhamenthaceae) i druge.
Zaštićena područja
Procenat teritorije pod zaštitom uSrbiji iznosi 66 5959%% a planira seSrbiji iznosi 66,,5959%% , a planira sezaštita još 33..4141%% , tako da biukupna zaštićena teritorijaiznosila 10%, koliko je ipredviđeno u Prostornom planuRepublike Srbije.
Zaštićena područja
Najveće učešće u okviruzaštićenih područja pripada
k i i d P IUCNparkovima prirode. Prema IUCNParkovi prirode pripadaju Vkategoriji, pa je stepen zaštitedominantne kategorije zaštićenihdo a e a ego je aš ćepodručja u okviru Srbije na niskomnivou. Ukoliko uzmemo u obzirdosta veliku heterogenost u IUCNkategorizaciji Nacionalnih parkovakategorizaciji Nacionalnih parkova(II do V), može se zaključiti da jenivo zaštite, pa samim tim i značajkoji se pridaje zaštićenimj p jpodručjima u Srbiji još uvek mali.Prema nacionalnim propisima,Nacionalni parkovi su svrstani uprvu kategoriju prirodnih dobara odprvu kategoriju prirodnih dobara odizuzetnog značaja.
Zaštićena područja
Uzevši u obzir veomaneujednačen nivo kategorizacije uneujednačen nivo kategorizacije uodnosu na značaj pojedinihpodručja, a imajući u vidu činjenicuda Srbija kao deo Balkana
d t lj č j tpredstavlja značajan centardiverziteta u evropskim i svetskimrazmerama, neophodno je podićistepen zaštite posebno vrednihp ppodručja. Po konceptu novogZakona o zaštiti prirode, svazaštićena područja će bitiklasifikovana u okviru standardaklasifikovana u okviru standardaIUCN kategorizacije, što bi moglo dadovede do promene strukture ipoboljšanja kvaliteta zaštite.p j j
Međunarodni programi zaštite
Srbija je 2002 pristupila Ramsarskoj konvenciji. Do 2005 na teritorijiSrbije proglašena su 4 Ramsarska područja sa ukupnom površinom od oko21.000 ha. U okviru projekta UNESCO Čovek i biosfera 2001. godine Park
i d G lij i j li t t bi f G lij St d iprirode Golija upisan je u listu rezervata biosfere Golija-Studenica.Učešće površina zaštićenih Ramsarskom konvencijom i UNESCO
programom zaštite (18%), još uvek predstavlja relativno mali udeo u ukupnozaštićenim područjima u Srbiji (Grafikon 4.) .p j j ( )
Na osnovu kriterijuma IBA područja (Bird Life International) u Srbiji jeizdvojeno 35 međunarodno značajnih staništa ptica.
Tabela 1 - Ramsarska područja u Srbiji
Područje Površina (ha)
Godina proglašenja
Obedska Bara 17501 1977
Ludaško Jezero 593 1977
St i B j C k B 1767 1996Stari Begej - Carska Bara 1767 1996
Slano Kopovo 976.45 2004
U okviru projekta Podrškazaštićenim pograničnim područjima –deo Akcionog plana Park for life (IUCNdeo Akcionog plana Park for life (IUCN,EUROPARC) izdvojeno je devetpodručja: Park prirode Subotičke šume,Specijalni rezervat prirode Selevenjskap j p jpustara, Specijalni rezervat prirodeGornje podunavlje, Specijalni rezervatprirode Zasavica, nacionalni park Fruškagora nacionalni park Đerdap Nacionalnigora, nacionalni park Đerdap, Nacionalnipark Tara, Park prirode Stara planina inacionalni park Šar-planina.
U okviru inicijativa za proglašenjemeđunarodno značajnih područja,predloženo je još 9 područja zarezervate biosfere (Man and Biosphererezervate biosfere (Man and BiosphereUNESCO). Takođe, predloženo je 5područja za listu svetske kulturne iprirodne baštine UNESCO, a u pripremij i ij j š 4 R kje nominacija za još 4 Ramsarskapodručja u Srbiji.
Zaštićena prirodna dobra u Srbiji (31.12.2005. godina)
Vrsta zaštićenog prirodnog dobraSrbija JP Srbijašume JP
Vojvodinašuma
Broj Površina Broj Površina Broj PovršinaBroj Površina Broj Površina Broj Površina
Nacionalni park 5 158 986.36
- -
Park prirode 8 228 3 225 2 887.59055.02 148.64
Regionalni park prirode 10 24 200.29 4 11 561.64 1 4177.00
Park šume 20 273.00 1 19.65 1 4.71
Predeo izuzetnih oblika 8 18 897 35 2 3 860 83 1 5369 90Predeo izuzetnih oblika 8 18 897.35 2 3 860.83 1 5369.90
Specijalni rezervati prirode 6 73 428.00 1 115.72 5 70813.92
Rezervati prirode 84 3 791.00 42 2 143.86 7 198.56
Spomenici prirode 247 3 117.14 30 1 844.58 6 228.24Spomenici prirode 247 3 117.14 30 1 844.58 6 228.24
Memorijalni prirodni spomenici 31 2 328.00 9 491.19
Prostor oko nepokretnih kulturnihdobara
14 1 926.00 5 769.24
Ukupno 433 515001.19 97 245954.35 23 81679.92
St j štić ih i d ih d bStanje zaštićenih prirodnih dobara
Nacionalni parkovi su svrstani u prvu kategorijuprirodnih dobara od izuzetnog značaja. Prema klasifikacijiIUCN svi Nacionalni parkovi ne zadovoljavaju kriterijumeIUCN da bi bili svrstani u ovi grupu. Delimično ihzadovoljavaju samo Nacionalni parkovi Tara i Šar planinazadovoljavaju samo Nacionalni parkovi Tara i Šar planina(N.P. Tara – 2. kategorija, N.P. Šar planina – 2. kategorija,N.P. Đerdap – 4. kategorija, N.P. Fruška gora – 5. kategorija,N.P. Kopaonik – 5. kategorija).
Na području nacionalnih parkova konstatovano jenezadovoljavajućenezadovoljavajuće stanjestanje uu pogledupogledu zaštitezaštite ii unapređenjaunapređenjastanjastanja prirodnihprirodnih vrednosti,vrednosti, koordinacijekoordinacije ii praćenjapraćenja aktivnostiaktivnosti iijj pp ,, jj p jp jdelatnostidelatnosti, tako da se ne mogu pratiti ni svi relevantniparametri monitoringa upravljanja i sprovođenja razvoja izaštite.
Programi zaštite i razvoja sadrže kriterijume zaštite,očuvanja i unapređenja prirodnih vrednosti kroz aktivnosti unacionalnim parkovima. Javna preduzeća nacionalnihp pparkova sprovode programe Nacionalnog parka kaokaoprogrameprograme preduzeća,preduzeća, aa nene programeprograme područjapodručja parkaparka. Deozadataka iz programa koji se odnosi na obavezu ostalihkorisnika na području se ne ostvaruje Ovaj problemkorisnika na području se ne ostvaruje. Ovaj problemzahteva intersektorsko rešavanje i koordinaciju počevši odkorisnika, preko lokalne zajednice, državnih organa,naučnih i stručnih institucija kao i funkcionisanjefinansiranja. Pojedina ovlašćenja u upravljanju područjem,sprečavanje nedozvoljenih procesa i pojava ne koriste se upotpunosti.
Poseban problem predstavlja pojava divljedivlje gradnjegradnje naPoseban problem predstavlja pojava divljedivlje gradnjegradnje napodručjima nacionalnih parkova Kopaonik i Tara. Izražena jei pojava stranih investitora sa željom da uz učešće lokalnezajednice izgrade turističke centre u zonama zaštitenacionalnog parka (na primer na jezeru Zaovina uNacionalnom parku Tara, izgradnja ski-centra na područjuParka prirode Stara planina i slično).
MonitoringMonitoring nije jedinstveno metodski postavljen, nisuMonitoringMonitoring nije jedinstveno metodski postavljen, nisuutvrđeni jedinstveni kriterijumi praćenja stanja, nije izvršenaanaliza stanja prirodnih vrednost i kvaliteta životne sredine,posebno u odnosu na stanje biodiverziteta.
Specijski diverzitet
Ugrožene i zaštićene divlje vrste
Većina globalno ugroženih vrsta sa liste IUCNregistrovanih u Srbiji uključene su u evropske mehanizme
g j
registrovanih u Srbiji uključene su u evropske mehanizmezaštite. Takođe, većina globalno ugroženih vrsta uključena jei u mehanizme zaštite na nacionalnom nivou. Imajući u vidubogatstvo flore i faune Balkana, odgovornost Srbije uč j bi di it t j č jočuvanju biodiverziteta je značajna.
Na osnovu procene ugroženosti na nacionalnom imeđunarodnom nivou Srbija je nacionalnim propisimaj j p pregulisala zaštitu retkih i ugroženih vrsta. Iako je većinaugroženih vrsta sa liste IUCN registrovanih u Srbiji uključenau evropske mehanizme zaštite (naročito ptice), potrebno jenastaviti proces uključivanja globalno ugroženih vrsta unastaviti proces uključivanja globalno ugroženih vrsta umehanizme nacionalne zaštite (pre svega riba i sisara).Imajući u vidu da se prostor Balkana i Srbije odlikujeizuzetno velikim bogatstvom beskičmenjaka, zbogg j gnedovoljne proučenosti ove grupe, obim zaštite nanacionalnom nivou nije adekvatan.
Liste ugroženosti životinjskih vrsta razlikuju sena globalnom i nacionalnom nivou. Veliki broj vrsta kojesu prema procenama domaćih eksperata tretirane kaougrožene (SRBIUCN) ne nalaze se na listi globalnougrožene faune. Obzirom na značaj i specifičnosti flore ifaune Balkana i Srbije, listu IUCN neophodno je proširitifaune Balkana i Srbije, listu IUCN neophodno je proširitivrstama koje su prema procenama eksperata ugroženena ovim prostorima.
Tabela 3. - Ukupan broj vrsta po klasama i broj ugroženih vrsta po IUCN I SRBIUCN.
SRBIUCBroj vrsta IUCN N
Sisari 100 11 8Ptice 345 11 117Gmizavci 24 3 13Vodozemci 23 0 14Ribe 100 12 12Insekti* 230 8 79
U cilju očuvanja i unapređenja biodiverziteta, Uredbomo zaštiti prirodnih retkosti zaštićen je veliki broj vrstao zaštiti prirodnih retkosti, zaštićen je veliki broj vrstaživotinja. Pored toga, određeni broj vrsta u Uredbi zaštićenje samo na delovima teritorije Srbije ili se nalazi u režimutrajnog ili periodičnog lovostaja. Ovi mehanizmi zaštite nisu
klj č i li li č j j i d iuključeni u analizu, ali u značajnoj meri doprinoseočuvanju faune. Najveći broj vrsta sa ove liste (sisari, ptice,gmizavci i vodozemci), uključen je i u European protectionstatus.
Specifičnosti u statusu ugroženosti faune Srbije izemalja EU u najvećoj meri reflektuju se na mehanizmezaštite pojedinih vrsta na nacionalnom i međunarodnomzaštite pojedinih vrsta na nacionalnom i međunarodnomnivou. Usled relativno dobre očuvanosti prirodnih staništa uSrbiji, određeni broj vrsta sa lista zaštićenih vrsta EU (25vrsta), nije ugrožen i ne uživa posebnu zaštitu.
Uvažavajući značaj i specifičnost flore i fauneBalkana, samim tim i Srbije, neophodno je uskladitimehanizme zaštite na nacionalnom nivou sa evropskim imehanizme zaštite na nacionalnom nivou sa evropskim iglobalnim mehanizmima zaštite.
Genetički diverzitet
Očuvanje genofonda u šumskim ekosistemima
Na osnovu analize stanja semenskih objekata u2005. godini u Srbiji je registrovano 306 semenskihobjekata u kojima je zastupljeno 73 vrste drveća, odobjekata u kojima je zastupljeno 73 vrste drveća, odčega 24 četinara i 49 lišćara. Od pomenutih vrsta 27 suegzote ili dekorativne forme, tako da je broj autohtonihvrsta u semenskim objektima 46.
Broj semenskih objekata po klimatskim zonama u Srbiji
Klimatska zona Lokacija i broj objekata
Ukupno objekat Površina
(ha)a zona a (ha)
IIc Prijepolje (9); 9 178.03
Vojvodina (93): Pančevo (9), Zrenjanin (2), Sremska Kamenica (4), Kikinda (10), Novi Sad (12), Sombor (10), Sremska Mitrovica (15), Palić (4), Sirig (3), Subotica (4),
930.401.60
270.29
IIId
( ), ( ), g ( ), ( ),Bečej (10), Vršac (10);Kosovo (1): Priština (1);Centralna Srbija (100): Kraljevo (8), Kruševac (24), Leskovac (2), Despotovac (7), Loznica (2), Niš (5), Kragujevac (8), Svrljig (1), Beograd (43);
194
IIIe Ivanjica (14), Užice (13), Tara (26), Kopaonik (7), Raška(5); 65 618.64
IIIf Kučevo (10), Boljevac (9); 19 36.88
Vd Prizren (2), Peć (17); 19 64.38
Agrodiverzitet
Agrodiverzitet je vitalna komponenta globalnogbiodi er iteta i ob h ata ra ličite ži otinje biljke ibiodiverziteta i obuhvata različite životinje, biljke imikroorganizme neophodne za održanje funkcije agro-ekosistema, njihovu strukturu i procese proizvodnjehrane, njenu podršku i sigurnost (FAO, 1999).j p g ( )
Diverzitet autohtonih sorti domaćih vrsta biljaka
Veliki broj kultura koje se gaje u Srbiji imaju svoje divljesrodnike, koji rastu samoniklo u prirodnim ekositemima.U Srbiji je u okviru prirodnih u prvom redu šumskih ekosistemaU Srbiji je u okviru prirodnih, u prvom redu šumskih ekosistema,konstatovano prisustvo 122 vrste voćaka razvrstanih u 23 familijei 38 rodova. U autohtonoj flori Srbije prisutni su rodonačelnicisorti jabuka (Malus silvestris, Malus florentina i Malusdasyphyla), krušaka (Pirus communis, Pirus amygdaliformis),šljiva (Prunus cerasifera, Prunus spinosa), trešanja (Prunusavium), višanja (Prunus fruticosa), oraha (Juglans regia), nekihvrsta badema (Prunus amygdalis) lešnika (Corylus avellana)vrsta badema (Prunus amygdalis), lešnika (Corylus avellana),kestena (Castanea sativa), maline (Rubus ideus), ogrozda(Rubes glossularia), crvene ribizle (Ribes petraeum, Ribesmultiflorum), jagoda (Fragaria vesca, Fragaria viridis, Fragariamoschata) i dr.
Pretpostavka je da je prostor Srbije primarni gencentar za većinu vrsta voćaka koje se danas gaje, na štacentar za većinu vrsta voćaka koje se danas gaje, na štaukazuje njihovo veliko prisustvo u prirodnim, u prvom redušumskim ekosistemima.
Diverzitet autohtonih rasa domaćih životinja
U cilju konzervacije i očuvanja životinjskih genetičkihresursa predviđeno je očuvanje najugroženijih rasa (onih čijiresursa predviđeno je očuvanje najugroženijih rasa (onih čijibroj populacije padne ispod 1200 grla (prema kriterijumuFAO). U Srbiji se sprovodi samo in situ konzervacija. Kodgoveda se in situ konzervacija sprovodi za očuvanjeg j p jpodolskog govečeta. Kod konja se sprovodi in situ očuvanjedomaćeg brdskog konja i noniusa. Za magarce ne postojikonzervacioni program jer je ekonomski interes za džanjemagaraca mali Kod svinja se sprovodi in situ očuvanjemagaraca mali. Kod svinja se sprovodi in situ očuvanjemangulice. Kod ovaca i koza se sprovodi in situ očuvanjedomaće mlečne rase bardoka. Najugroženiji su sojevi ovacapramenki: pirotski, sjenički, krivivirski, vlaško-vitorogi i lipskaovca. Kod živine konzervacija je u početnoj fazi, u toku jeregistracija jata i utvrđivanje brojnog stanja jata.
Prioriteti konzervacije su uglavnom orijentisani naPrioriteti konzervacije su uglavnom orijentisani naočuvanje rasa koje su najugroženije u cilju očuvanja lokalnoadaptiranih vrsta kojima preti izčezavanje.
Uticaj načina korišćenjaUticaj načina korišćenja komponenti biodiverziteta
Slatkovodne alge Najviše su ugrožene algekoje naseljavaju specifična staništa, najpreslatkovodne crvene alge (Rhodophyta)slatkovodne crvene alge (Rhodophyta),pršljenčice (Charophyta) i pojedine silikatnealge (Bacillariophyta), čija se staništa (vrela,izvori) kaptiraju ili na različite načine zagađuju.Kao posebna staništa za razviće specifičnihgrupa algi izdvajaju se i tresetišta gdedominiraju alge iz reda Desmidiales i razdelaBacillariophyta kojih ima sve manjeBacillariophyta, kojih ima sve manje(Kopaonik, Golija, Vlasinska visoravan…).
Makromicete. Jedan od uzroka ugrožavanjamakromiceta je način eksploatacije šuma prikojoj se iz nje iznosi leževina, “sanitarno” seuklanjaju natrula, stara stabla. Vrši se sadnjasadnica bez prethodne mikorizacija korena,sade se monokulture, a na velikimpovršinama se unose četinari na lišćarskimpovršinama se unose četinari na lišćarskimstaništima i sade alohtone vrste drveća.Ovakvim načinom se uništava supstrat istanište za specijalizovane neagresivnelignikolne vrste koje se razvijaju na mrtvimstarim stablima koja se dugo vremenaraspadaju na šumskom tlu.Izuzetno su ugrožene i mikorizne vrste za čijiIzuzetno su ugrožene i mikorizne vrste za čijije opstanak potrebna stabilna micelijalnamreža u kontaktu sa korenjem drveća.Poremećaj ove mreže nema samo uticaj na
lji ć i l bigljive, već i na celu biocenozu.Uništavanje svagnumskih tresava i peščara jejedan od razloga nestajanja specijalizovanih,retkih vrsta makromiceta tih staništa, najčešće, juvršćenih na preliminarnu Crvenu listu(Ivančević, 1993) i na evropsku Crvenu listu(Ing, 1993).
Mahovine (Bryophyta). Značaj u očuvanjubrioflore imaju planinska i visokoplaninskatresetišta oko planinskih potoka ili glacijalnihjezera Razlozi ugroženosti ovih staništa sujezera. Razlozi ugroženosti ovih staništa supotapanje tresava izgradnjom akumulacija,iskorišćavanje tresetišta kao đubriva,nitrifikacija i narušavanje površinskog slojat t d k i it t k i ši j itreseta od krupne i sitne stoke, isušivanje imelioracija bara, močvara i ritova i potpunoili parcijalno uništavanje šumskihekosistema.
Amebe sa ljušturom (Rhizopoda, Protozoa)kopnenih voda. Konstatovano je 236 vrsta iz28 rodova. Ovaj broj nije konačan jer pojedinapodručja još nisu istražena. Na području Srbijenađen je i opisan jedan rod i 11 vrsta novih zanađen je i opisan jedan rod i 11 vrsta novih zafaunu Rhizopoda (Testacea). Konstatovanioblici su globalno značajne vrste za očuvanje izaštitu biodiverziteta Testacea, jer su endemiti
Szabeleženi samo na području Srbije.Ugroženost Rhizopoda je uslovljenadegradacijom ekosistema kopnenih voda, kao iisušivanjem močvara i ritova, podizanjemisušivanjem močvara i ritova, podizanjemveštačkih akumulacija.
Rotatoria kopnenih voda. Ukupan brojt k R t t i ( t d t ij t t itaksona Rotatoria (vrsta, podvrsta, varijeteta iformi) je 327. Nameće se nužnost zaštite iočuvanja malih voda, bara, ritova, močvara,kao i plavnih područja velikih reka koja sup p j jnaročito značajna za diverzitet Rotatoria.
Lišajevi (Lichenes) Potencijalni centrij ( ) jdiverziteta lihenoflore se preklapaju sacentrima diverziteta vaskularne flore. Uzrokugrožavanja diverziteta lišajeva je istvaranje monokultura na velikimstvaranje monokultura na velikimprostorima kao i sadnja alohtonih vrstadrveća.
Diverzitet vaskularne flore Na njendiverzitet presudan uticaj imaju: intervencije ušumama koje ne vode računa o svojstvimastaništa pošumljavanje staništa kojastaništa, pošumljavanje staništa kojapotencijalno nisu šumska, preoravanjestepskih površina i pretvaranje upoljoprivredne površine, nekontrolisana
b i ij iš j kih i ifič ihurbanizacija, uništavanje retkih i specifičnihslatinskih ekosistema kontinentalnog tipa,isušivanje močvara, bara i ritova, izgradnjaakumulacija u kanjonskim i klisurastimakumulacija u kanjonskim i klisurastimdolinama reka brdsko-planinskog područja,destruktivan razvoj turizma, uništavanjeretkih i fragilnih ekositema planinskih ii k l i kih t k t livisokoplaninskih tresava, nekontrolisano
iskorišćavanje biljnih vrsta sa prirodnihstaništa i ekstenzivno stočarstvo u brdsko-planinskom području.p p j
Kopneni valjkasti crvi (Nematoides). Napodručju Srbije registrovano je 139 vrstaNematoda. Konstatovano je pet endemičnihvrsta: Nothocriconema psamophilum,Aphelenchoides nonveilleri, CarcharolaimusAphelenchoides nonveilleri, Carcharolaimusbanaticus, Dorilaimellus montenegrinus iLongidorella deliblatica.
Oli h t (Oli h t ) k ih dOligoheta (Oligochaeta) kopnenih voda.Još uvek su nedovoljno istražena područjaJužne Srbije i Kosova kao i visokoplaninskiregioni sa čistim i nezagađenim vodama.g gKako se kopnene vode pretvaraju u deponijeotpada i kanale otpadnih voda, a neke suugrožene do nestajanja ili promena fizičko-geografskih odlika ugroženost biodiverzitetageografskih odlika ugroženost biodiverzitetaOligochaeta je velika. Zaštita i očuvanjeraznovrsnosti Oligochaeta zavisi od zaštite,očuvanja i racionalne eksploatacije kopnenihvoda Srbije.
Fauna kišnih glista (Lumbricina;Oligochaeta; Annelida). Do sada jeregistrovano 79 vrsta iz 14 rodova i 3familije. Od registrovanih vrsta 4 suamfibijske, a 75 terestične. Površinskih vrstaima 65, gde 34 oblika žive u stelji a 31 uima 65, gde 34 oblika žive u stelji a 31 ugornjim horizontima zemljišta (zoni korena).Dubinskih vrsta (krupniji oblici buševertikalne kanale, nekad preko 2 m dubine)i 10ima 10.
Najbogatije područje lumbricidnomfaunom je oblast istočne Srbije Na ovomfaunom je oblast istočne Srbije. Na ovomprostoru registrovano je 12 od ukupno21 vrste iz kategorije endemita isubendemita. Posebno su bogata
d čj l i K k i O b ipodručja planine Kukavice, Ostrozuba iČemernika. Zapadni delovi su još uvekslabo istraženi. Zaštita diverziteta kišnihglista ogleda se u zaštiti staništa. Uglista ogleda se u zaštiti staništa. Upodručjima bogatim endemičnimoblicima neophodno je zabranitiintenzivnije zahvate u sastojinama,
čit š k jinaročito u šumama u kojima suregistrovane stenoendemične vrste.
Puževi (Gastropoda, Mollusca) - registrovanoje oko 400 vrsta puževa. Najslabije su proučenipuževi golaći (porodice Aronidae, Limacidae,Parmacelidae). Posebno je nepovoljna okolnostda se nijedno zaštićeno područje ne odnosi nalokalitete endemičnih puževa iako su nekilokalitete endemičnih puževa iako su nekiobuhvaćeni teritorijom nacionalnih parkova kaona primer Kopaonoik ali se ne preduzimajuspecijalne mere zaštite Gastropoda. Gastropode
č j k t l i i hsu značajna komponenta u lancima ishrane usvim vodenim i kopnenim ekosistemima. Njihovznačaj ogleda se u određivanju (indikatorima)kvaliteta površinskih voda. Relativno mali brojp jvrsta koristi se u direktnoj ljudskoj ishrani (2-3vrste).
Cladocera i Copepoda (Crustacea)kopnenih voda Ukupno je zabeležena 91kopnenih voda. Ukupno je zabeležena 91vrsta Cladocera iz osam familija i 72 vrsteCopepoda iz 6 familija. Dobro su istraženeCladocera uže Srbije i Vojvodine dok su
j di i d l i l b i ž i Tpojedini delovi slabo istraženi. To su pre svegaodnosi na male stajaće vode, akumulacije ivode planinskog područja. Ugroženostdiverziteta Cladocera i Copepoda je velika jerdiverziteta Cladocera i Copepoda je velika jerse kopnene vode pretvaraju u deponije otpadai kanale otpadnih voda. Zaštita i očuvanjeraznovrsnosti Cladocera i Copepoda zavisi od
štit č j i i l k l t ijzaštite, očuvanja i racionalne eksplatacijekopnenih voda Srbije
Anostraca, Notostraca i Conchostraca.Staništa ovih vrsta nestaju kao posledica širenjapoljoprivrednih površina naselja industrijepoljoprivrednih površina, naselja, industrije,rekreativnih površina, usled isušivanja plavnihpodručja, pojačanjem odbrambenih nasipa poredreka i drugih aktivnosti koje dovode do smanjenjanivoa podzemnih voda. Posebno je ugroženopodručje Vojvodine, gdeje registrovan najvećibroj ovih organizama. Isčezli su neki lokalitetiChirocephalus brevipalpis i EoleptestheriaChirocephalus brevipalpis i Eoleptestheriaspinosa, a vrsta Leptestheria lenticularis nijenađena u poslednjih nekoliko decenija.
A hi d (C t ) N k lik d čj jAmphipoda (Crustacea). Nekoliko područja jesa većom koncentracijom vrsta: vodena faunareke Dunav, oblast istočne Srbije – posebno slivTimoka, oblast jugozapadne Srbije, dolina Lima, j g p j ,(sa Pivom i Tarom) i Pešterska visoravan. Upovršinskim vodama diverzitet ove grupeCrustacea je veoma ugrožen, posebno u donjimdelovima svih većih reka Srbije Neophodno jedelovima svih većih reka Srbije. Neophodno jezaštititi populacije koje žive na malim prostorima(locus typicus i locus classicus).
Fauna kosaca (Opiliones Arachnida)Fauna kosaca (Opiliones, Arachnida).Fauna kosaca je relativno slabo istražena.Zaštita kosaca ogleda se u zaštiti staništa.Ograničenu seču šuma kao i bilo koji vid
k i i k ji i i b l i laktivnosti koji remeti izbalansirane uslovepećinskih biotopa. Naročitu pažnju trebaobratiti na zaštiti Ischypopsalis hellwigi kojiizraziti stenovalent (u pogledu vlažnosti iizraziti stenovalent (u pogledu vlažnosti itemperature) veoma je redak i sačuvan jejedino u vlažnim montanim u submontanimšumama (na primer Murtenica). Ovo je jedna
d j ž ijih t Eod najugroženijih vrsta Evrope.
Fauna pseudoškorpija Dinarskog iau a pseudoš o p ja a s ogKarpatsko-Balkanskog krša. Na osnovubroja endemita i relikata, centralni i južni deloviBalkanskog poluostrva su jedan odnajznačajnijih centara nastanka i diverzitetanajznačajnijih centara nastanka i diverzitetafaune pseudoškorpija.
Fitofagne i predatorske grinje(Eriophyoides, Tetranychidae iPhytoseiidae, Acari). Sa stanovištay , )očuvanja biološke raznovrsnosti pojedinevrste grinja mogu se razmatrati kaobioindikatori koji ukazuju na narušavanjebiodiberziteta Posebno se to odnosi nabiodiberziteta. Posebno se to odnosi naOribatida koji žive u zemljištu i značajni suhumifikatori, naročito u šumskimekosistemima. Veoma je značajnoočuvanje biodiverziteta predatorskih iparazitskih grupa bilo zbog njihove direktneprimene ili kao „resursa toksičnih gena“ kojise genetičkim inžinjeringom kombinuje sase genetičkim inžinjeringom kombinuje sadrugim agensima biološke borbe.
Entomofauna (Insecta). Stanjeistraženosti faune insekata je nedovoljnaistraženosti faune insekata je nedovoljnaza potrebnu naučnu zasnovanostvalorizacije karakteristika i stanja prikoncipiranju mera zaštite diverziteta.
Slatkovodne ribe (Osteichthyes) ikolousta (Cephalaspidomorpha).Balkansko poluostrvo je centar diverzitetaBalkansko poluostrvo je centar diverzitetaihtinofaune. Srbija kao deo ovog centraima posebnu obavezu da ovu raznolikostsa velikim brojem endemita sačuva.U ž t di it t ihti fUgroženost diverziteta ihtinofaune su:pogoršanje kvaliteta vode, pojavaeutrofikacije, hidrograđevinski radovi(brane, promene reživa proticaja, pojaćane( , p p j , p jkoličine nanosa), melioracija plavnihpovršina koje predstavljaju plodišta riba,neadekvatan i intenzivan ulov, unođenjealohtonih vrsta i pojačan rečni saobraćajalohtonih vrsta i pojačan rečni saobraćajna velim rekama.
Vodozemci (Amphibia) i gmizavci (Reptilia).Na području Srbije zabeleženo je 55 podvrsta iNa području Srbije zabeleženo je 55 podvrsta i44 vrste razvrstanih u 19 rodova i 14 familija.Faktori koji najviše utiču na biološkuraznovrsnost vodozemaca i gmizavaca su:izmena autohtonih predela na širim prostorima,razaranje staništa, progresivna primenahemikalija u poljoprivredi i šumarstvu, povećanjekiselosti-zagađenje, drumski saobraćaj, lov ukiselosti zagađenje, drumski saobraćaj, lov ukomercijalne svrhe ili iz hobija, naseljavanjealohtonih vrsta, fragmentacija staništa i izolacija,nedovoljno poznavanje osnovnih populacionih
t i t j j h t fparametara i rasprostranjenja herpetofaune,predrasude i zablude i uznemiravanje.
Ptice (Aves). Teško je utvrditi ukupan broj vrstaptica Srbije jer su neke od njih tek privremeno iizuzetno prisutne, neke su registrovane uizuzetno prisutne, neke su registrovane uprošlosti, ali ih danas nema,tu su i vrste kojenisu zvanično registrovane, ali ih ima naokolnim teritorijama. Zastupljenost kopnenih
ti j ć j i iji jj ž ijih d lptica najveća je u provinciji najjužnijih delovaSrbije, a najmanja u nizijskim područjimapodunavlja i severoistočne Srbije. Ako se uzmuu obzir sve vrste ptica najbogatiji je jug Srbije,p j g j j j g j ,dok je područje Stare planine najsiromašnije. USrbiji ne postoji pravi program monitoringaornitofaune, pa je stoga teško dati procenustanja Čak i u većim zaštićenim područjimastanja. Čak i u većim zaštićenim područjimanema sistematskog praćenja promenadiverziteta ptica. Na opadanje populacija ismanjenje rasprostranjenosti ptica utičupromene vezane za poljoprivredu (promenenačina obrade i korišćenja zemljišta), gubitak izagađenje staništa, pošumljavanja, melioracijašuma sa supstitucijom vrsta požari lovnišuma sa supstitucijom vrsta, požari, lovnipritisak i proganjanje, uznemiravanje u vremegneždenja, a ne treba zanemariti ni klimatskepromene.
Fauna sisara (Mammalia). Na diverzitetsisara presudan uticaj imaju intervencije ušumama koje remete strukturu šuma,fformiranje agrosistema i prelazak naintenzivnu poljoprivrednu proivodnju, ispaša ikšenje, paljenje vegetacije, izgradnjahidroakumulacija, isušivanje močvara i bara,hidroakumulacija, isušivanje močvara i bara,ubrzana urbanizacija, turizam, nedozvoljenatrgovina, lov i lovni turizam, introdukcijaalohtonih vrsta.
Invanzivne vrste
Neophodno je sprečiti širenje i, po potrebi preduzetip j p j p p pmere za uništavanje invanzivnih vrsta kojeispoljavaju sposobnost narušavanja stabilnostiprirodnih ekosistema. Invanzivne su sledeće sledećedrvenaste i žbunaste vrste: jasenoliki javor (Acerdrvenaste i žbunaste vrste: jasenoliki javor (Acernegundo), kiselo drvo (Ailanthus glandulosa),bagremac (Amorpha fruticosa), zapadni kprivić(Celtis occidentalis), pensilvanijski dlakavi jasen(Fraxinus pennsylvanica), trnovac (Gledichiatriachantos), živa ograda (Lycium halimifolium),petolisni bršljan (Šerthenocissus insecta), kasnasremza (Prunus serotina) bagrem (Robiniasremza (Prunus serotina), bagrem (Robiniapseudoacacia) i dr.
Negativan uticaj je izražen i u akvatičnimk i t i d j di t ib kekosistemima gde su pojedine vrste riba, kao na
primer kaliforijska pastrmka, tostolobik, beli amur,srebrni karaš, unete u komercijalne svrhe ali suvremenom izazvale velike promene u sastavue e o a a e e e p o e e u sasta uprirodne ihtinofaune. Danas imamo dominacijuintrodukovanih vrsta riba i nekim vodenimekosistemima i potiskivanje autohtonih vrsta.
Seča starih stabalaSeča starih stabala
Poseban problem u očuvanju šumskogPoseban problem u očuvanju šumskoggenofonda je seča starih i veoma starihstabala čija se starost procenjuje na višestotina godina. Uklanjanjem ovih stabala
t b ik ti ili b tkinepovratno se gube unikati ili bar retkigenotipi u okviru svake vrste našedendroflore. Semenski materijal ovihstabala sadrži genetičke zapise i rešenjastaba a sad ge et č e ap se eše jaopstanka u različitim i promenljivimabiogenim i biogenim uslovima. Uništavajuse čitava mikronaselja cenobionata bezkojih je ekvilibrijum ovih ekosistemakojih je ekvilibrijum ovih ekosistemapoljuljan i doveden u pitanje (Jovanović, S.2001).
Rešenja za održivo korišćenje komponenti biodiverziteta
• formiranje mešovitih sastojina autohtonih vrsta drveća
• u pošumljavanju upotrebljavati autohtone vrste drveća i žbunja u skladu sa potencijalnom vegetacijom područja
• proširenje novih zasada i poljozaštitnih pojaseva usmeriti na promenu• proširenje novih zasada i poljozaštitnih pojaseva usmeriti na promenu namene obradivih površina slabijeg kvaliteta
• sprečavati širenje i po potrebi preduzeti mere za uništavanje invanzivnih vrsta
• izbegavati korišćenje kultivara i klonova na prirodnim ili delimično izmenjenim prirodnim staništima naročito unutar zaštićenih prirodnihizmenjenim prirodnim staništima, naročito unutar zaštićenih prirodnih dobara
• klonove topola i vrba, kao i autohtonih vrsta drveća koristiti za formiranje p jvetrozaštitnih pojaseva uz kanale i puteve, kada se ne mogu koristiti autohtone vrste
• sprečiti proširenje šumskih površina na pašnjake, livade, bare i trstike p p j p p j , ,u cilju očuvanja mozaičnosti i ekosistemske raznovrsnosti prirodnih staništa
• stepskim i slatinskim staništima dati prioritet u izdvajanju područja za zaštitu
i šiti k ij l t ž ih d štić i i d i d b i
b i i k išć j i i ih i i š j ji i
• izvršiti konverziju plantažnih zasada u zaštićenim prirodnim dobrima u prirodne šumske sastojine zamenom autohtonim vrstama
• zabraniti korišćenje invanzivnih vrsta pri novim pošumnjavanjima i formiranju zaštitnog zelenila
• očuvati prohodnost ekoloških koridora pojedinih regija
• fomirati šumske zasade sa autohtonim vrstama koje će imati ulogu b f k štić ih i d ih d bbufer zona oko zaštićenih prirodnih dobara
CiljevCiljevi i politike dugoročnog održivog, integralnog i politike dugoročnog održivog, integralnog i racionalnog korišćenja reprezenata komponentiracionalnog korišćenja reprezenata komponentiracionalnog korišćenja reprezenata komponenti racionalnog korišćenja reprezenata komponenti
biodiverzitetabiodiverziteta
• razvoj i usaglašavanje propisa u održivom upravljanju divljim biljnim iživotinjskim vrstama, propisima EU i multilateralnim konvencijama o zaštitibiodiverziteta (zaštita i zabrana korišćenja retkih i ugroženih divljih biljnih iživotinjskih vrsta; kontrola prometa i trgovine zaštićenim vrstama i proizvodimaod njih introdukcija egzotičnih vrsta biljnih i životinjskih bolesti ili štetočinaod njih, introdukcija egzotičnih vrsta, biljnih i životinjskih bolesti ili štetočina,domaćih i odomaćenih biljnih i životinjskih bolesti ili štetočina i vrsta faune kojeimaju štetne efekte na životnu sredinu ili su štetni za autohtone vrste divljeflore i faune)
• utvrđivanje i primena nacionalnih kriterijuma i indikatora održivogupravljanja biodiverzitetom, a posebno reprezentativnim, retkim iosetljivim šumskim ekosistemima, ugroženim vrstama i biodiverzitetom uproizvodnim šumama
• unapređenje korišćenja genofonda šumskih vrsta drveća kroz in sity iex sity očuvanje i unapređenje proizvodnje kvalitetnog šumskog semenai sadnog materijala kontrolisanog porekla. Aktivno učešće u evropskomprogramu za zaštitu šumskog genetskog diverziteta (EUFORGEN)programu za zaštitu šumskog genetskog diverziteta (EUFORGEN)
• sprovođenje međunarodnih obaveza u zaštiti biodiverziteta u šumskimekosistemima
Ek l šk š ki t “S l ”Ekološko-šumarski centar “Sylva”
