11

Denan HASI, profesor islamske teologijedzenan91_hasic@live.comZNAMENITI BONJAK, VELIKI VEZIR DAMAD RUSTEM-PAA OPUKOVI

UvodU toku vladavine Sulejmana Zakonodavca izmijenilo se devet velikih vezitra, od kojih su etvorica bili Bonjaci: Ibrahim-paa, Rustem-paa, Semiz Ali-paa i Tavil Mehmed-paa vezirovali su , kako to kae Hamdija Kreevljakovi, 35 godina prostranom carevinom, kada je bila na vrhuncu slave i moi.Veliki vezir (sadr- azam): Osnovne informacijeNa samom zaetku Osmanske imperije bio je jedan vezir koji je vaio za vrhovnog vojnog zapovjednika i najvieg dravnog funkcionera poslije sultana. Tu instituciju su Osmanlije preuzeli od Selduka. Prva osoba na toj poziciji je bio brat drugog sultana Orhana, Alaeddin, imenovan 1326. ili 1328. godine.[footnoteRef:2] Tek u periodu vladavine sultana Murata I (1359-1389) taj broj e se poveati na dva ili eventualno tri vezira. Tada se javlja potreba da se jedan izmeu njih postavi kao glavni ili veliki vezir (vezir-i azam). Najee upotrebljavani pojam sadr- azam postaje frekventan u upotrebi tek od 17. stoljea.[footnoteRef:3] Veliki vezir je najznaajnija linost za Osmansku imperiju poslije sultana. Njega imenuje sam sultan i to putem linog dekreta, hat-i humajuna (hatt- hmayun) kojeg je osobno pisao svojom rukom.[footnoteRef:4] Do imenovanja andarli Kara Halil Hajreddin-pae na mjesto velikog vezira, za vrijeme Murata I, veliki veziri su birani iz reda uleme. On je bio komandant vojske, te e od tada veliki veziri polahko poeti preuzimati vojne poslove u svoje ruke, te i sami birani iz vojnog sloja.[footnoteRef:5] Tokom 18. stoljea veliki veziri nisu birani iz vojnog sloja (seyfiye), ve iz klase dravnih birokrata (kalemiye). [2: Nerkez Smailagi: Leksikon islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990., str. 663.] [3: Aydn Yetkin: Divan- Humayn. The Journal of Academic Social Scince Studies (JASSS). volume 5, issue 5, October 2012, str. 360.] [4: hsan Sat: Sadaret'ten Bavekalet'e Sadrazamlk. Turkish Studies Dergisi, volume 6/3 Summer 2011, str. 1719.] [5: . Hakk Uzunarl: Osmanl Tarihi. c. I. Ankara, 1988, str. 118-119.]

Veliki vezir je imao svoje prebivalite pod slijedeim nazivima: Bab-i asafi, Bab-i ali, Vezir kaps, Paa kaps.[footnoteRef:6] Veliki broj slubenika je radio unutar njegove rezidencije. Brojka momaka i djevojaka, ljudi i ena, koji su radili za velikog vezira varirala je od 500, pa ak bi dostizala i 2000.[footnoteRef:7] [6: Aydn Yetkin: op. cit., str. 360.] [7: hsan Sat: op. cit., str. 1724.]

U njegove dunosti je spadalo suenje u ime sultana, voenje vojnih pohoda, sklapanje mirovnih ugovora sa drugim dravama, nadziranje dravnih ustanova, te na njegov prijedlog je Carski divan vrio imenovanja beglerbegova.[footnoteRef:8] Meu njegovim dunosti naroito mjesto su zauzimale kontrole trgovaca, zanatlija, cijena, brodogradilita, iznimno znaajnih vakufa. U kontrolu je izlazio sa pratnjom u kojoj se nalazio i kadija. Kontrola (kola kmak) se vrila srijedom, nakon audijencije kod velikog vezira. Kod onih lica kod kojih bi se nale nepravilnosti u radu, odmah bi bivali kanjavani, to je imalo pozitivan uticaj na ekonomiju.[footnoteRef:9] Ukoliko bi iao u boj bio bi vrhovni komadant. Tokom pohoda bi mu bio nadjenut poasni naziv serdar- ekrem (asni komandant)[footnoteRef:10] U boju je bio samostalan glede donoenja odluka. Njegove ovlasti bi dostigle vrhunac te je mogao vriti smjene s poloaja i nova naimenovanja bez ikakvih problema.[footnoteRef:11] Jednom rijeju kazano, veliki vezir je bio apsolutni zastupnik sultana. [8: Hazim abanovi: Bosanski Divan, POF, knjiga XVIII-XIX, 1973, str. 13.] [9: Mehmet pirli: Osmansko dravno ureenje, Historija Osmanske drave i civiliozacije, sv. I, Orijentalni institut - IRCICA, Sarajevo, 2004., str. 195.] [10: Aydn Yetkin: op. cit., str. 362.] [11: Halil Inaldik: Osmansko carstvo Klasino doba: 1300-1600, Utopija, Beograd, 2003, str. 148.]

Kao posebna odlika njegovog dostojanstva dodijeljivao mu se sultanski peat (mhr-i hmayun) u zlatnoj vreici sa bisernom svezicom od kojeg se nije odvajao zbog njegove izuzetne vrijednosti. ak bi ga skrivao prije odlaska na poinak.[footnoteRef:12] Sultanski peat je imao simboliku predavanja drave u emanet velikom veziru. Njegov odnos prema peatu je zapravo odnos prema dravi. Oduzimanje tog peata je znailo smjenu s poloaja.[footnoteRef:13] [12: hsan Sat: op. cit., str. 1719.] [13: Halil Inaldik: op. cit., str. 148.]

Ako bi veliki vezir umro priodnom smru, bio pogubljen[footnoteRef:14], poginuo, smijenjen ili na neki drugi nain razrijeen obnaane funkcije, na njegovo mjesto bi uobiajeno dolazio drugi, trei ili neki drugi vezir.[footnoteRef:15] Kao i svi drugi podanici carstva, i veliki vezir je morao potovati protokol posjete sultanu. Uglavnom bi sultana posjeivao subotom i utorkom, i to nenaoruan i najavljen. [14: Interesantno je da i u sluaju da je veliki vezir osuen na pogubljenje, nikome se nije dozvoljavalo da ga vrijea. To se smatralo uvredom drave i kazna se izvravala nad tom osobom diskretno (M. pirli, op. cit.,str. 202).] [15: hsan Sat: op. cit., str. 1719.]

Osmanska drava je predstavljala jednu od naujreenijih i najorganizovanijih draava svijeta. Njena ureenost se ogledala i u zakonima koji su normirali uniforme i naine odijevanja njenih slubenika. Norme oblaenja su se odnosile i na sultana, te niko unutar administracije u pogledu toga nije bio izuzetak. to se tie odijevanja, veliki veziri su do perioda vladavine sultana Mahmuta II (1808-1839) stavljali na glavu saruk u obliku piramide sa ravnim, vodoravnim vrhom, visine etrdesetak centimetara (kallavi tlbend) na koji se omotavao tulbent, tj. tanko indijsko platno izraeno od pamuka. Oko pasa su zadijevali bode ureen raznovrsnim dragim kamenjem prefinjene obrade koji je uglavnom bio sultanov poklon. Zaogrtali su se krznenim ogrtaem.[footnoteRef:16] to se tie krzna, veliki veziri su nosili samurovinu kao i ostali uglednici i dostojanstvenici. U okviru reformi provoenih u doba sultana Mahmuta II, svi slubenici Osmanske imperije, izuzev sloja islamskih uenjaka (ilmiye), su prema novousvojenom Zakoniku odijevanja (Kyafet kanunu) morali zamijeniti stare uniforme novim. Veliki veziri su, umjesto navedene, morali odijevati pantalone i sako evropskog kroja, a na glavu stavljati fes. Reid Mehmed-paa je prvi veliki vezir koji je odjenuo novouvedenu uniformu. [16: Ibid., str. 1721.]

Prvi dokument koji je naglasio ulogu velikog vezira bila je sultan Fatihova Kanunnama. U njoj je naveden i njegov godinji prihod u visini 1.200.000 aki.[footnoteRef:17] Ta cifra nije bila statina, jer su sultani esto nagraivali njima odane velike vezire, ali se deavalo i da im imetak bude konfiskovan i predat u carsku riznicu. Kada je odazio u penziju, veliki vezir je prema sultan Fatihovoj Kanunnami dobijao godinje 150.000 aki. Od sedamnaestoga stoljea je bio obiaj da se mu tom prilikom dodijeli zemljite u lini posjed.[footnoteRef:18] [17: Ibid., str. 1721-1723.] [18: Mehmet pirli: op. cit., str. 197.]

to se tie broja osoba koje su vrile dunost velikog veztira, literatura operie sa podatkom od 218 lica u 295 naimenovanja, jer pojedine osobe bi se nale jedamput na toj poziciji za perioda svoga ivota, dok bi neke dva, tri ili vie puta, vrile tu funkciju.[footnoteRef:19] Mehmed Said-paa (1838-1914) je ak u devet navrata obnaao funkciju velikog vezira. andarli Kara Halil Hajreddin-paa je obavljao dunost velikog vezira pune 22 godine (1364-1387), to je ujedno najdui period vrenja ove funkcije od jedne te iste osobe. Albanac Zurnazen Mustafa-paa[footnoteRef:20] bio veliki vezir samo etiri sahata[footnoteRef:21] to je ujedno najkrai period vrenja te funkcije. [19: hsan Sat: op. cit., str. 1724.] [20: Kod Muvekkita stoji Zurnazemi (Salih Sidki Hadihuseinov, Povijest Bosne, sv. I, El-Kalem i GHB, Sarajevo, 1999, str. 355), a ispravno je Zurnazen, u znaenju: svira zurne. Izabran je na funkciju velikog vezira, 05/03/1656. za vrijeme sultana Mehmeda IV Avdija, i u istome danu je i smijenjen. Prije toga je obavljao funkciju admirala flote. ] [21: Salih Sidki Hadihuseinovi Muvekkit: op. cit., str. 355.]

Sultanovim ukazom (hatt- hmayun), 30.03.1838. godine, ukida se naziv sadr- azam i uvodi novi bavekil[footnoteRef:22] koji moe korespondirati sa dananjim pojmom premijer. Nakon smrti sultana ponovno je u opticaj vraen prethodni naziv. [22: Aydn Yetkin: op. cit., str. 368.]

Crtice iz Rustem-paine biografijePrema Erhanu Afjondu, Rustem-paa je roen oko 1500. godine u selu Butmir u okolini Sarajeva, a potie iz porodice Opukovi ili igali[footnoteRef:23], dok prema Safvet-begu Baagiu njegovo porijeklo je iz Skradina u Dalmaciji. Prema Baagiu, on je sa svojim starijim bratom, buduim Sinan-paom, zarobljen 1521. godine i odveden u Istanbul.[footnoteRef:24] Ivan Kukuljevi, pak, tvrdi, ali ne pozivajui se na izvore, da je Rustem-paa rodom iz Mostara, i da je sin blagoja Opukovia.[footnoteRef:25] Prema Mustafi Imamoviu, koji se poziva na miljenje mletakog baila Navagera, Rustem-painog savremenika, najblie istini je da je Rustem-paa porijeklom iz okolice Sarajeva.[footnoteRef:26] Ve spominjani Erhan Afjoncu se u donoenju svoga miljenja u vezi porijekla Rustem-pae, takoer poziva, kao i Mustafa Imamovi, na Mleanina Navageru. Hamdija Kreevljakovi, takoer, smatra da je najblie istini da je Rustem-paino porijeklo iz neke sarajevske mahale ili sarajevske okoline, a za to navodi nekoliko dokaza.[footnoteRef:27] Zanimljivo je da Ibrahim Alejbegovi Peevija, nigdje ne donosi informaciju o mjestu roenja Rustem-pae, ve veli samo da je po porijeklu Hrvat.[footnoteRef:28] [23: Prezime igali se nalazi na nianima Rustem-painih srodnika, a koji su pokopani u mezarju uz damiju princeze Mihrimah, Rustem-paine supruge, na Uskudaru (Erhan Afyoncu: Rustem Paa, slm Ansiklopedisi, sv. XXXV, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul, 2008, str. 288). Prema Hamdiji Kreevljakoviu, potomci Sinan-pae igale nazivali su se agaliima, te je neko od njih morao doi enidbenim putem u rodbinske veze sa potomcima Rustemova zeta Ahmed-pae, pa tako njihovo prezime je preneeno i na Rustem-pau (Hamdija Kreevljakovi: Izabrana djela, sv. I, Veselin Maslea, Sarajevo, 1991., str. 323).] [24: Safvet-beg Baagi: Krataka uputa u prolost BiH, Vlastita naklada, Sarajevo, 1900., str. 36., fn. 2.] [25: Hamdija Kreevljakovi: op. cit., str. 312.] [26: Mustafa Imamovi: Historija Bonjaka, BKZ Preporod, Sarajevo, 2006., str. 157.] [27: Hamdija Kreevljakovi: Izabrana djela, sv. I, str. 313.] [28: Ibrahim Alajbegovi Peevija: Historija: 1520-1576., sv. I, preveo, predgovor napisao i napomenama popratio Fehim Nametak, El-Kalem i Orijentalni institut, Sarajevo, 2000, str. 34.]

Poto potie iz nemuslimanske porodice, u literaturi je zabiljeeno da mu se otac zvao Abdurrahman, Abdurrahim, Abdulhamid, Abdulmu'min ili pak Mustafa, zbog elje da se prikrije njegovo nemuslimansko porijeklo. Prema pojedinim istraivaima, ime njegovog oca je Radoje.[footnoteRef:29] Kada je tano doao na Osmanski dvor, nije poznato. Postoji miljenje da je odveden u dvor na Galati, zbog toga to njegov vlasnik nije imao dovoljno sredstava da plati hara, te je umjesto novaca predao svog roba Rustema.[footnoteRef:30] Na tom dvoru se pokazao izuzetno sposobnim, te skrenuvi tako panju na sebe, poslat je na dvor Sulejmana Zakonodavca u svojstvu paa (i olan). Postoji zanimljivo kazivanje koje objanjava razlog Rustem-painog napredovanja u politikoj karijeri. Naime, prenosi se da je jedne prilike sultan Sulejman sjedio pored prozora drei neki predmet u rukama, te mu je on nehotice pao kroz prozor. Rustem je, dok su drugi paevi krenuli niza stepenice, iskoio kroz prozor, da bi spasio taj predmet. Taj postupak je zadivio sultana Sulejmana i ujedno predstavio Rustema u najbljetavijem svijetlu.[footnoteRef:31] [29: Mustafa Imamovi: op. cit., str. 157.] [30: E. Afyondu se ovdje poziva na Navageru, ali H. Kreevljakovi u Izabranim djelima (sv. I, str. 314-315.) tvrdi da Navagerova tvdnja ne moe biti istinita, jer samo su bogatai mogli imati robove.] [31: Erhan Afyoncu: op cit., str. 288; H. Kreevljakovi: Izabrana djela, sv. I, str. 314.]

Koja je prva funkciju koju je obnaao Rustem-paa, nije poznatao, ali se pretpostavlja da je kao pa iz sultanove Line odaje (Has Oda) bio rikabdar ija uloga je bila da sultanu pridrava uzengiju, stara se o njegovoj obui te ga prati pjeice kada sultan jae na konju. Nakon navedenog, poznato je da je uestvovao u bitci na Mohakom polju 1526. godine, u svojstvu silahdara, odnosno nosaa sultanovog maa, a redovna praksa je pokazivala da su uglavnom ohadari i rikabdari imenovani na poloaje silahdara.[footnoteRef:32] Po povratku sa Mohaa, na jedan dan udaljenosti od Istanbula, 6. safera 933. hidretske godine (12.11.1526.) sultan Sulejman je Rustema imenovao prvim ili glavnim mirahorom.[footnoteRef:33] [32: Ibid; H. Inaldik: op. cit., str. 125; H. abanovi: op. cit., str. 23-24.] [33: Mirahor: glavni konjuar i zapovjednik konjunice i njenoga osoblja u koje su ulazili: saraa, seiza (hranitelji konja), jedekija (vodii konja). Poslove je vodio preko kancelarije u iji sastav su ulazili: sektretar (katib), roznamedija, njegov pomonik i drugi slubenici. Pored toga imali su zadatak da izvravaju i mnoge druge zadatke izvan dvora (H. abanovi, op. cit., str. 32).]

Na prijedlog velikog vezira Ibrahim-pae, sultan Sulejman je Rustem-pau razrijeio dunosti mirahora, a pretpostavlja se da se to desilo 1533. godine. Na osnovu jednog rukopisa iz rebi'u 'i-ahira 942. godine (oktobar 1535.) u kojemu stoji zapisano da je jedna osoba po imenu Rustem-beg na elu sandaka Teke, pretpostavlja se da je imenovani Rustem-beg zapravo Rustem-paa Opukovi, te da je imenovan na taj poloaj 1533. godine.[footnoteRef:34] Nakon pogubljenja velikog vezira Ibrahim-pae, koje se desilo u ramazanu 942. hidretske godine (mart 1536.), Rustem-paa je obavljao funkciju namjesnika beglerbega u ejaletu Dijarbekir. Nakon dvije godine, tanije 1538., imenovan je nakon pogibije vezira Mustafe-pae beglerbegom Anadolije,[footnoteRef:35] a godinu poslije oenio je princezu Mihrimah, kerku sultana Sulejmana i sutlanije Hurrem, te se zbog toga i naziva Damat (carski zet) Rustem-paa. Godine 1541. postao je drugi vezir na Carskom divanu.[footnoteRef:36] [34: Erhan Afyoncu: op. cit., str. 288.] [35: M. Imamovi: op. cit., str. 157.] [36: M. Imamovi: op. cit., str. 157; Joseph von Hammer: Historija Turskog/Osmanskog carstva, sv. I, Zagreb, 1979., str. 422.]

U tom svojstvu uestvovao je u devetom velikom ratnom pohodu sultana Sulejmana, iji cilj je bio zauzimanje Budima. Sultan je krenuo na pohod 22/23.06.1541. godine. Glavna bitka se vodila 21.08.1541., pod Gerhardovim brdom, u kojoj su Bonjaci predvoeni tadanjim sandakom Ulama-begom porazili ete Ferdinanda Habsburkog. Nakon to je osmanska vojska provalila u grad, odmah je putem telala objavljeno da je zajamena ivotna i imovinska sigurnost iteljima ukoliko mirno predaju oruje. Budim je, tako, 29.08.1541. godine potpao pod osmansku vlast, i to tana na petnaestogodinjicu bitke na Mohau. U osvojenju Budima Rustem-paa je igrao veliku diplomatsku ulogu oko pregovora o mirnoj predaji grada.[footnoteRef:37] [37: M. Imamovi: op. cit., str. 157-158.]

Rustem-paa je velikim vezirom imenovan 17. ramazana 951. godine (02.12.1544.)[footnoteRef:38]. Na ovom poloaju se odrao do 1553., kada je okrivljen za smrt princa Mustafe. Tada je smijenjen istovremeno pavi u nemilost sulatana, ali je uz pomo sultanije Hurrem, ponovno postao veliki vezir 1555. godine. To je njegovo drugo imenovanje na poziciju velikog vezira, ali istodobno i posljednje, jer je umro 1561. godine dok je jo bio veliki vezir.[footnoteRef:39] Rustem-paa je pokopan u dvoritu ehzade (Yeni Sultan Mehmed) damije, uz mezar svog anonimnog sina. Nad njihovim mezarima je, 1590. godine, podignuto krasno turbe.[footnoteRef:40] [38: Ibrahim A. Peevija je zapisao da je Rustem-paa imenovan velikim vezirom 947. hid. god. (1540-41.), a to nije tano. On je imenovan tada drugim vezirom, a 951. hid. god., imenovan je velikim vezirom (I. A. Peevija: op. cit., str. 35).] [39: Erhan Afyoncu: op. cit., str. 289.] [40: H. Kreevljakovi: Izabrana djela, sv. I, str. 320.]

Linost i zaostavttina Rustem-pae Po izgledu, Rustem-paa nije bio ba naoit, kako nam je to prenio Ibrahim Peevija, ali je zato bio pametan, poboan, zrele misli i prefinjenog odgoja, pa je i sultan prema njemu gajio posebno potovanje i ljubav. Vrijeme njegovog vezirovanja vrijedilo je za sretne dane za narod, jer je vladala sigurnost i stabilnost, a niiji rad nije ostao nenagraen, a pogranina sela nisu bila pljakana.[footnoteRef:41] Nasuprot njegovog opisa, Rustem-pain opis kojeg je zabiljeio Hamdija Kreevljakovi, pozivajui se na Josepha von Hammera kazuje da je bio vian prepirkama, intrigama i uzimanju mita, odnosno da je bio prvi koji je uveo mito i korupciju u Osmanskoj imperiji.[footnoteRef:42] Ibrahim Peevija takoer tvrdi da je Rustem-paa uveo u praksu uzimanje mita, ali da je istodobno bio najpravedniji od onih koji su uzimali mito. No, ukoliko pogledamo opis Rustem-pae u itavoj njegovoj Historiji, vidjet emo da je bio kontradiktoran i protivrjean samome sebi, jer nezamislivo je da ovjek istovremeno bude i poboan i da bude poznat kao utemeljitelj korupcije u vladi. Da budemo sarakstini malo, mogli bismo zakljuiti da je prema Ibrahimu Peeviju Rustem-paa uzimao mito s mjerom. [41: I. A. Peevija: op. cit., str. 35.] [42: H. Kreevljakovi: Izabrana djela, sv. I, str. 320-323.]

Prema Ibrahimu Peeviji, navodimo Rustem-painu zaostavtinu: kaligrafski pisani Mushafi: 8000 komada; draguljima ukorieni Mushafi: 300 komada; razne knjige: 5000 komada; 2900 konja; 1160 deva; 80.000 pamunih pokrivaa za turban; 780.000 gotovog novca; 5000 svilom vezenih ogrtaa; 1100 zlatnih kapa; 290 ebadi; 2000 oklopa i titova; 600 srebrenih sedala; 500 zlatom ukraenih sedala; 130 pari srebrenih uzengija; 860 korica maeva intarziranih zlatom; 1500 zlatom intarziranih kaciga; 100 zlatnih topuza; 30 vrijednih dragulja; 476 runih prekrivaa; novci od lijevanog i sirovog zlata priblino 1000 tovara; ifluci u Anadoliji i Rumeliji: 1000. Priblina vrijednost njegove zaostavtine iznosi cca 11,300.000 dukata.[footnoteRef:43] Prema Erhanu Afjondu njegova zaostavtina je dosegla ak cca 15,000.000 dukata. Pored onoga to je naveo Ibrahim Peevija, u zaostavtini Rustem-pae se nalo i 1700 robova, te 76 mlinova. On navodi i taan broj anadolskih ifluka, 815.[footnoteRef:44] [43: I. A. Peevija: op. cit., str. 36.] [44: Erhan Afyoncu: op. cit., str. 289.]

Iza njega je ostalo dvoje djece koje je dobio sa princezom Mihrimah: kerka Aja i sin Osman. Kerku je dobio, prema Muvekkitu 988. hid. god. (1580/81.)[footnoteRef:45], to je potpuno neispravno jer je Rustem-paa umro 1561. godine. Aja je bila udata za velikog vezira Ahmed-pau Semiza koji je umro na poloaju velikog vezira 1580. godine, a 1582. godine se preudala za Niandi Feridun Ahmed-bega. [45: Muvekkit: op. cit., str. 183.]

Rustem-paini vakufi Rustem-paa je izgradio mnoge vakufe na Balkanu, Turskoj, Maarskoj, Jeruzalemu, Egiptu i Medini. to se tie Istanbula, u njemu je podigao jednu damiju, jednu medresu i biblioteku, pet hanova i dva hanska mesdida, te dva mekteba. U Ankari: jedan han, jedan karavansaraj. Po jednu damiju je dao podii u Kastamonu, Dadaju i Dijarbekiru. U Erzindanu i Erzurumu po jedan bazar, han i hamam, a u Edirnama karavansaraj. U Tekirdagu jednu damiju, medresu i biblioteku, mekteb, i karavansaraj. U Medini je dao podii dvanaest damija i mesdida, sedam mekteba, trideset i dva hamama, dvadeset i dvije esme, 563 duana, dvadeset i osam hanova i karavan saraja i neke druge objekte. Dao je podii i jednu tekiju, imaret, damiju i mekteb u Sapandi, te u Kutahiji medresu i hamam.[footnoteRef:46] Evlija elebi biljei da je Rustem-paa izgradio u Parainu jedan han i oko sto pedeset vojnikih kua.[footnoteRef:47] [46: Erhan Afyoncu: op. cit., str. 289.] [47: Evlija elebi: Putopis - Odlomci o jugoslovenskim zemljama, preveo, uvod i komentar napisao Hazim abanovi, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1996, str. 66.]

Veliki graditelj Mimar Sinan je po nalogu Rustem-pae izgradio devetnaest objekata koji pripadaju njegovom vakufu, a od svih je najljepa damija u Istanbulu koja se ubraja u najljepe arhitektonske spomenike Istanbula. Damija se nalazi u kvartu Tahtakale, a graena je u period od 1561. do 1563. godine. Rustem-paini vakufi u SarajevuRustem-paa je izgradio polovinom 16. stoljea u Sarajevu evladijet vakuf (fide comis)[footnoteRef:48] u koje spadaju Brusa-bezistan, i jedan veliki han na Ilidi, a pred njim jedan veliki kameni most preko eljeznice, na petnaest svodova[footnoteRef:49]. Prihode od hana i bezistana je namijenio i za popravak mosta. Rahmetli Muhammed Enveri Kadi tvrdio je da je Rustem-paa podigao i jedan hamam u Sarajevu, no prema miljenju Hamdije Kreevljakovia, Rustem-pain hamam nikad nije ni postojao. Tvrdnja o postojanju tog hamama, prema Hamdiji Kreevljakoviu, vjerovatno je nastala na osnovu pogreke pisara koji je napisao punomo Rustem-painog potomka po tankoj krvi, Alibega igalzade, kojomon opunomouje Fejzulah-ef. erifovia da upravlja Rustem-painim vakufom, i tu spominje bezistan, duane, hamam i most na eljeznici. Meutim, kako se nigdje ne spominje han, koji je postojao i nakon Okupacije, to je vjerovatno pisar napisao hamam umjesto han. Za pomenuti han kojeg rahmetli Enveri Kadi pogreno pripisuje Rustem-pai, utvreno je da ga je dao podii Ajasbeg.[footnoteRef:50] [48: Eladijet vakuf (porodini) je vrsta vakufa koju vakif (legator) uvakufi za sebe, ili bilo koju drugu osobu, ili vie njih, pa maker nakon toga taj vakuf okonao u dobrotvornoj svrsi, kao kad uvakufi za sebe, zatim za svoju djecu, a, ako oni izumru, ovaj vakuf prelazi u doobrotvorne svrhe. Namjera ovog vakufa je da osigura izdravanje vakifovog potomstva (Muhamed ajlakovi: Vakufska pitanja u fetvama savremenih erijatskih pravnika, Bonjaka islamska zajednica Norrkping, vedska, 2011., str 32).] [49: Alija Nametak: Islamski kulturni spomenici turskoga doba u BiH, Dravna tamparija u Sarajevu, 1939., str. 30] [50: Hamdija Kreevljakovi: Izabrana djela, sv. III, str. 63, 132; Hamdija Kreevljakovi: Izabrana djela, sv. I, str. 312; Muhamed ajlakovi: op. cit., str. 51.]

U vrijeme podizanja Brusa-bezistana, 1551. godine, u Sarajevu su ve postojala dva bezistana. Prvi od njih je podigao kao vakuf Mehmed-beg, sin utemeljitelja Sarajeva Isa-bega Ishakovia. Taj bezistan je sagraen odmah do Kolobara-hana, koji je pripadao Isa-begovom vakufu. Kupole Mehmed-begovog bezistana su se uruile u poaru prilikom haranja Sarajevom Eugena Savojskog 1697. godine. Bezistan je nakon toga natkriven drvenim krovom, a potpuno je izgorio u poaru 09.07.1842. godine. Na tom mjestu je vremenom izgraen poslovni kompleks od oko 60 duana, koji je bio poznat kao Trgovke ili Pazarbule. Trgovke su sruene 1949. godine odlukom vlasti, ali su u procesu revitalizacije Baarije obnovljene sedamdesetih godina prologa stoljea. Poetkom etrdesetih godina esnaestoga stoljea podignut je iz sredstava Gazi Husrev-begovog vakufa bezistan sa karavansarajem poznat pod imenom Talihan.[footnoteRef:51] Zanimljivo je i to da Evlija elebi spominje samo jedan bezistan u Sarajevu za kojeg veli da se nalazi u glavnoj ulici koja je ista i pokaldrmisana, i to u zgradi sagraenoj od tvrdog materijala. Prevodilac i prireiva bosanskog izdanja Putopisa, Hazim abanovi u podnonoj napomeni br. 120 veli da bi sa dalo zakljuiti iz rijei Evlije elebije da je onomad u Sarajevu postojao samo jedan bezistan, i to Gazi Husre-begov na kojeg intendira svojim zapisom Evlija elebi, ali postojala su jo dva, od kojih je jedan Brusa-bezisatan, a drugi Mehmed-begov.[footnoteRef:52] [51: M. Imamovi: op. cit., str. 195.] [52: Evlija elebi: op. cit.., str. 114.]

to se tie Brusa-bezistana, njegova osnova je praovugaona (29, 5 x 20,5 m). Objekat je sluio za prodaju svile koju je sam osniva proizvodio u Bursi. Graen je od kamena i pokriven sa est kupola i dvije manje kupole. Masivni zidovi unutar objekta imaju konstruktivnu ulogu, a iznad kojih su kupolice koje su sluile su za uvanje arhivskih dokumenata i sidila. Nakon Okupacije, ovaj bezistan je sluio kao magacin za vojniku uniformu, sve do 1902. godine. Neko vrije je bio van upotrebe, ali ubrzo je postao mjestom trgovine manufakturnom robom, sve do 1926. godine. Ponovno je zatvoren, te pred II svjetski rat je sluio kao prostor u kojem je bio smjeten parni mlin. Nakon toga je bio magacin i trnica mlijenih proizvoda, da bi 1968. godine, nakon konzervatorsko-restauratorskih radova posluio kao robna kua. Tokom opsade Sarajeva 1992-95. Brusa-bezistan je oteen da bi poslije obimnih sanacionih radova tu danas smjetana Stalna postavka Muzeja Sarajeva. U koncepcijskom pogledu ova Stalna postavka zasnovana je na hronolokom principu i izlaganje arheolokog materijala podjeljeno je na tri osnovna dijela: prahistoriju, antiku (tu je izloen nastariji motiv ljiljana u BiH) i srednji vijek. Na galeriji bezistana su izloeni eksponati iz osmanskog perioda (izloena najskuplja oprema osmanskog ratnika) i vremena austrougarske uprave u Sarajevu.[footnoteRef:53] [53: Mirsad Avdi: Muzej Sarajeva, http://www.zzi.at/files/avdic_poruka_mira.pdf, (pristupljeno 16.03.2015).]

Rustem-pain most je sruen 1888. godine, te pretvoren u cestu. Ponovno je obnovljen 1962. godine, prilikom popravka javnog vodovoda, kada je opt i podignut.[footnoteRef:54] [54: Esada Hasanovi: Turistiki proizvod kantona Sarajevo sa svojim osobenostima, Diplomski rad, Panevropski Univerzitet Apeiron , Fakultet poslovne ekonomije, Banjaluka, juli 2008., str. 55. ]

Zakljuak

Izvori:Afyoncu, Erhan: Rustem Paa, slm Ansiklopedisi, sv. XXXV, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul, 2008.Avdi, Mirsad: Muzej Sarajeva, http://www.zzi.at/files/avdic_poruka_mira.pdf, (pristupljeno 16.03.2015).Alajbegovi, Ibrahim Peevija: Historija: 1520-1576., sv. I, preveo, predgovor napisao i popratio biljekama Fehim Nametak, El-Kalem i Orijentalni institut, Sarajevo, 2000. Baagi, Safvet-beg: Kratka uputa u prolost BiH, Vlastita naklada, Sarajevo, 1900.ajlakovi, Muhamed: Vakufska pitanja u fetvama savremenih erijatskih pravnika, Bonjaka islamska zajednica Norrkping, vedska, 2011.elebi, Evlija: Putopis - Odlomci o jugoslovenskim zemljama, preveo, uvod i komentar napisao Hazim abanovi, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1996.Hadihusejnovi, Salih Sidki Muvekkit: Povijest Bosne, sv. I, prveo Abdulah Polimac i dr., El-Kalem i GHB, Sarajevo, 1999.Hammer, Joseph von: Historija Turskog/Osmanskog carstva, sv. I, Zagreb, 1979.Hasanovi, Esada: Turistiki proizvod kantona Sarajevo sa svojim osobenostima, Diplomski rad, Panevropski Univerzitet Apeiron, Fakultet poslovne ekonomije, Banjaluka, juli 2008.Imamovi, Mustafa: Historija Bonjaka, BKZ Preporod, Sarajevo, 2006.pirli, Mehmet: Osmansko dravno ureenje. Historija Osmanske drave i civilizacije. vol. I, pr. E. hsanolu, Orijentalni institut i IRCICA, sarajevo, 2004.Inaldik, Halil: Osmansko carstvo: Klasino doba 1300 1600, Utopija, Beograd, 2003.Kreevljakovi: Izabrana djela, sv. I, Veselin Maslea, Sarajevo, 1991.Kreevljakovi: Izabrana djela, sv. III, Veselin Maslea, Sarajevo, 1991.Nametak, Alija: Islamski kulturni spomenici turskoga doba u BiH, Dravna tamparija u Sarajevu, 1939.Sat, hsan: Sadaret'ten Bavekalet'e Sadrazamlk. Turkish Studies Dergisi, volume 6/3 Summer 2011. Smailagi, Nerkes: Leksikon islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990.abanovi, Hazim: Bosanski Divan. Prilozi za orijentalnu filologiju, knjiga XVIII-XIX. Orijentalni institut, Sarajevo, Orijentalni istitut, 1973.Uzunarl, . Hakk: Osmanl Tarihi. c. I, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1988.Yetkin, Aydn: Divan- Humayn, The Journal of Academic Social Scince Studies (JASSS), volume 5, issue 5, October 2012.