Związki Krakowa i Łucka na przestrzeni wieków XIX i XX1939 roku) wywodzili się z Krakowa lub byli z nim mocno związani. Prusiewicz miał też krótki epi-zod krakowski. Zamieszkiwał,

122 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 25/2009

PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS

Andrzej Gaczoł

Związki Krakowa i Łuckana przestrzeni wieków XIX i XX1(przyczynek do dziejów służby ochronyzabytków w Polsce w okresie międzywojennym)

Connections between Krakow and Lutskduring the 19th and 20th century(a contribution to the history of monument protectionservice in Poland during the interwar period)

Wprowadzenie

Wołyńskie Muzeum Krajoznawcze w Łucku naWołyniu (Ukraina) obchodziło w maju 2009 r. ju-bileusz 80-lecia działalności. Dzieje WołyńskiegoMuzeum, najstarszego i największego spośródmuzeów działających obecnie na Wołyniu orazgłównego muzeum obwodu wołyńskiego są przy-kładem nieustannej troski o wspólne dziedzictwoPolski i Ukrainy. Poznanie ich stanowi przyczy-nek do badań nad dziejami ochrony zabytkóww Polsce.

Muzeum zostało otwarte 16 VI 1929 r. przez pre-zydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościc-kiego, a powstało z inicjatywy utworzonego dwa latawcześniej Wołyńskiego Towarzystwa Krajoznawcze-go i Opieki nad Pamiątkami Przeszłości.

Współtwórcą i pierwszym dyrektorem łuckie-go muzeum był etnograf, historyk i kolekcjoner –bibliofil Aleksander Prusiewicz (1878-1941)2, ro-dem z miejscowości Okopy Św. Trójcy na Podolu,ale już jego bezpośredni następcy (do tragicznego1939 roku) wywodzili się z Krakowa lub byli z nimmocno związani. Prusiewicz miał też krótki epi-zod krakowski. Zamieszkiwał, uczył się i działałw wielu miastach, m.in. w Moskwie, Petersburgu,Kijowie oraz w Krakowie. W pierwszych latachXX w. słuchał na Uniwersytecie Jagiellońskim wy-kładów z historii sztuki prof. Mariana Sokołow-skiego (1839-1911), pierwszego historyka sztuki

w Polsce, który wprowadził nowoczesne metodynauczania tejże dziedziny nauki.

Łuck i Kraków mają wiele cech wspólnych,w jednym i drugim mieście rozegrało się wiele wy-darzeń wspólnej historii Ukrainy, Litwy i Polski.

Kraków – to dawna, wielosetletnia stolica Pol-ski. Miasto historii, kultury i sztuki, które wraz z Pra-gą, Wiedniem i Norymbergą ukształtowało obliczeEuropy Środkowej. Na specjalne znaczenie histo-rycznych zespołów zabytkowych Krakowa wpływafakt ich przetrwania i zachowania w stanie auten-tycznym, z oryginalnymi przekształceniami styli-stycznymi. Z uwagi na te wyjątkowe w skali świa-towej walory Wzgórze Wawelskie, Stare Miastow obrębie Plant i miasto Kazimierz ze Stradomiemw 1978 r. zostały wpisane na Listę Światowego Dzie-dzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO.

Łuck już w XII wieku, w czasach Rusi Kijow-skiej, stał się stolicą udzielnego księstwa, którez czasem weszło w skład księstwa halicko-wołyń-skiego. Jest więc najstarszą, historyczną stolicąWołynia. W 1340 r. ruscy możnowładcy zaprosilina tron halicko-wołyński litewskiego księcia Lu-barta Giedyminowicza. Doprowadziło to do sytu-acji, że od 1366 r. – na mocy rozejmu z polskimkrólem Kazimierzem Wielkim – rozpoczęło się wewschodniej części Wołynia dwustuletnie panowa-nie książąt litewskich. Lubart od razu przeniósł sto-licę księstwa wołyńskiego z Włodzimierza Wołyń-skiego do Łucka i fakt ten zapoczątkował przyspie-

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 25/2009 123

szony rozwój starego grodu3. Tak, jak nad Krako-wem góruje Wzgórze Wawelskie, położone w za-kolu Wisły, z dawną królewską rezydencją i bisku-pią katedrą, nad Starym Miastem w Łucku wznosisię od czasów Lubarta najpotężniejszy na Wołyniu,murowany zamek, oblany niegdyś wodami Styrui Głuszcza. Za czasów księcia litewskiego Witolda,który traktował Łuck jako drugą po Wilnie stolicęLitwy, zamek był w 1429 r. miejscem pierwszegow dziejach Europy zjazdu europejskich monar-chów. I to zjazdu, który trwał siedem tygodni! Przezwiele stuleci łucki Zamek Górny był niedostępnątwierdzą oraz siedzibą udzielnych książąt wołyń-skich, później królewskich wojewodów i starostóworaz miejscem kultu (do chwili obecnej zachowa-ły się m.in. fragmenty murów cerkwi św. JanaEwangelisty z XII w.) i siedzibą władz kościelnych,początkowo prawosławnych, a następnie unickich4.

Pod rządami Litwy pozostawał Łuck do 1569 r.,czyli do Unii Lubelskiej. Po włączeniu do Koronyw dalszym ciągu miał miejsce pomyślny rozwójmiasta, aż do XVII wieku, gdy przerwały go wojnykozackie (1648). Od tego czasu, a szczególnie odXVIII wieku rozpoczął się stopniowy upadek mia-sta. Po rozbiorach Polski Łuck spadł do roli miastapowiatowego, a stolicą rozległej guberni wołyńskiejw carskiej Rosji został Żytomierz.

Ale to właśnie w czasach zaborów Wołyń,a w szczególności Łuck, połączyły z Krakowemróżnorodne więzy personalne. Więzy te wzmogłysię w okresie dwudziestolecia międzywojennego,kiedy Łuck w wolnej Polsce odzyskał rangę stolicywojewództwa wołyńskiego.

Rozpoczynając od okresu pierwszych dziesię-cioleci zaborów, czyli od połowy XIX wieku, wy-starczy tylko wspomnieć o szczególnych więzach,które połączyły z Krakowem Juliusza Słowackie-go (1809-1849) i Józefa Ignacego Kraszewskiego(1812-1887), tak wcześniej blisko związanychz Wołyniem – Łuckiem, jego okolicami i Krze-mieńcem. Dwaj znakomici twórcy literatury pol-skiej znaleźli ostatni spoczynek w Krakowie, w na-rodowych panteonach: Słowacki – na Wawelu, Kra-szewski – na Skałce.

Można również mówić o wyjątkowych, a w jed-nym przypadku smutnych związkach z Łuckiemi z Krakowem księży Kościoła rzymskokatolickiego:arcybiskupa Zygmunta Szczęsnego Felińskiego(1822-1895), arcybiskupa Michała Godlewskiego(1872-1956)5 i księdza Władysława Bukowińskiego(1905-1974)6, ale przede wszystkim o oddziaływa-niu genius loci Krakowa i jednej z najstarszych w tejczęści Europy wyższej uczelni – Uniwersytetu Ja-giellońskiego – na myślicieli politycznych, history-ków, archeologów i działaczy kultury, działającychw Łucku i na Wołyniu. Krakowska Alma Mater Ja-

gellonica wpisała się nie tylko w dzieje Polski, ale takżekrajów ościennych, a Kraków stał się wówczas inte-lektualnym pomostem pomiędzy Polską a budzącąsię do niepodległości Ukrainą.

Zasłużeni dla Łucka i Wołynia Wacław Lipiński(1882-1931), Zygmunt Morwitz (1884-1972), Jó-zef Edward Dutkiewicz (1903-1968), Julian Nieć(1908-1939), Jan Fitzke (1909-1940) studiowaliw Krakowie i w tym mieście ukształtowali swojeosobowości twórcze. Tadeusz Sulimirski (1898--1983), wybitny polski archeolog, wykładał na Uni-wersytecie Jagiellońskim w Krakowie i prowadziłbadania m.in. także na Wołyniu, a dla odmiany nie-strudzonemu badaczowi przeszłości Wołynia, Alek-sandrowi Cynkałowskiemu (1898-1983), ukraiń-skiemu archeologowi i etnografowi, urodzonemuwe Włodzimierzu Wołyńskim, wykształconemu naUniwersytecie Warszawskim7, przyszło w Krako-wie spędzić powojenne, ostatnie lata jego życia.

To właśnie w Krakowie nie tylko studiował, aleostatecznie ukształtował swoje poglądy WacławLipiński z Zaturec, pobliskich Łuckowi8. Polakz pochodzenia, ukraiński dyplomata, historyk, fi-lozof i publicysta, twórca podstaw ideowych no-woczesnego, nienacjonalistycznego, obywatelskie-go patriotyzmu ukraińskiego. To właśnie w atmos-ferze dawnej stolicy Polski dojrzało jego przeko-nanie o obowiązkach elit (czyli szlachty ukraińskiej) wo-bec własnego narodu i o konieczności powstania własnegoniepodległego terytorialnie państwa ukraińskiego, w któ-rym naród mógłby się rozwijać najpełniej9.

Wielką rolę odegrały w życiu i działalności Lipiń-skiego zarówno studia na Uniwersytecie Jagielloń-skim w latach 1903-190610, jak również indywidual-ne studia w krakowskich archiwach, bibliotekachi muzeach. Silnie wpłynęły na Lipińskiego także dra-maty wybitnego polskiego dramaturga, malarza i po-ety, Stanisława Wyspiańskiego (1869-1907), żyjącegoi tworzącego w Krakowie, którego twórczości autorSzlachty na Ukrainie był dobrym znawcą.

I jeszcze krótko o drugiej postaci, o Zygmun-cie Morwitzu. Był on doktorem praw, historykiemsztuki, malarzem, architektem i pierwszym w dzie-jach wołyńskim wojewódzkim konserwatorem za-bytków sztuki w Łucku, w latach 1921-1922. Mor-witz najwięcej lat w swoim niespokojnym życiu spę-dził we Lwowie, ale kilkakrotnie zatrzymywał sięw Krakowie, a w latach 1909-1914 (z przerwami)studiował na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych,której jednak nie udało mu się ukończyć.

Będąc już na emeryturze, Morwitz w 1954 r.przeniósł się z żoną do Skawiny koło Krakowa i do1964 r. współpracował z Katedrą Historii Architek-tury Polskiej Wydziału Architektury PolitechnikiKrakowskiej. Zmarł w Skawinie 30 VIII 1972 r.i spoczął na krakowskiej ziemi, na niewielkim


wówczas cmentarzu na Prądniku Czerwonymw Krakowie11.

Przedstawiciele krakowskiegośrodowiska naukowego

w Wołyńskim TowarzystwiePrzyjaciół Nauk, 1935-1939(Józef Edward Dutkiewicz,

Julian Nieć, Jan Józef Fitzke,Tadeusz Sulimirski)

Wołyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk po-wstało w Łucku 23 I 1935 r., w następstwie zebra-nia założycielskiego, które odbyło się 13 XII 1934 r.i szybko stało się jednym z najważniejszych towa-rzystw powstałych w międzywojennej Polsce12,obok takich stowarzyszeń, jak Towarzystwo Przy-jaciół Nauk w Gdyni, Towarzystwo PrzyjaciółNauk na Śląsku, Towarzystwo Regionalne ZiemiRzeszowskiej czy Towarzystwa Przyjaciół Naukw Lublinie, Łodzi i Stanisławowie13. Towarzystwate nawiązywały organizacyjnie do dawnych towa-rzystw ogólnonaukowych powstałych w okresieniewoli narodowej, a przede wszystkim do Towa-rzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, które po-wstało 23 XI 1800, jako pierwsze na terenach pol-skich (poza Gdańskiem), Towarzystwa Naukowe-go w Toruniu14 i Towarzystwa Naukowego w Kra-kowie z 1815 r. Krakowskie towarzystwo działałodo 1872 r., w którym to roku przemieniło sięw Akademię Umiejętności, później Polską Akade-mię Umiejętności, istniejącą po wielu smutnychperypetiach do chwili obecnej15.

Celem Wołyńskiego Towarzystwa było krzewie-nie nauki, popieranie i prowadzenie badań naukowychdotyczących Wołynia w zakresie wszystkich gałęzi wie-dzy. Cel swój zamierzało Towarzystwo osiągnąćpoprzez:

– urządzanie posiedzeń naukowych,– tworzenie i popieranie tych specjalnych zakładów,

jak muzea, archiwa, biblioteki, pracownie nauko-we, za pośrednictwem których będą gromadzonemateriały naukowe, wydawnictwo dzieł i pismnaukowych,

– popieranie prac osób czynnych na polu nauki,– popularyzację nauki16.Do powstania WTPN przyczynił się w dużej

mierze młody historyk i bibliotekarz, świetnie za-powiadający się badacz przeszłości, dr Julian Je-rzy Nieć17.

Nieć urodził się 13 X 1908 r. w Rzeszowiei w mieście nad Wisłoką ukończył szkoły: podsta-wową, ludową i średnią. Niemniej ogromny wpływna jego działalność i piśmiennictwo wywarł Kra-ków. W tym mieście, w latach 1926-1930, ukoń-

czył studia z zakresu historii na Uniwersytecie Ja-giellońskim, a w latach 1927-1929 – dwuletniąSzkołę Nauk Politycznych przy Wydziale PrawaUJ. W czasie studiów działał w Kole HistorykówStudentów UJ, któremu prezesował od 1930 r. Pouzyskaniu magisterium z historii (30 VI 1930) od-był służbę wojskową w Szkole Podchorążych Re-zerwy Piechoty18.

W październiku 1933 r. uzyskał doktorat naUniwersytecie Jagiellońskim, na podstawie rozpra-wy Młodość ostatniego elekta. St. A. Poniatowski 1732--176419. Promotorem bardzo wnikliwej pracy byłwybitny historyk, badacz i znawca dziejów poli-tycznych Polski w XVIII w., profesor Uniwersyte-tu Jagiellońskiego Władysław Konopczyński (1880--1952). Nieć utrzymywał z Profesorem do końcabliski kontakt przygotowując rozprawę habilitacyj-ną o Michale Wielhorskim20.

1 VII 1934 r. został Julian Nieć kierownikiemBiblioteki Publicznej w Łucku i w tym mieścierozwinął niezwykle aktywną działalność organiza-cyjną i badawczą. Przede wszystkim współtworzyłWołyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i od po-czątku był członkiem jego Rady Naukowej,a w krótkim czasie został kierownikiem administra-cyjnym zakładów naukowych Towarzystwa i bi-blioteki21.

Już w pierwszym roku władania przez Nieciabiblioteką WTPN, istniejącą od grudnia 1922 r.,stała się ona najpoważniejszym księgozbiorem naterenie województwa wołyńskiego, dystansującsławną bibliotekę Liceum Krzemienieckiego.Przede wszystkim w nowych pomieszczeniach,przy ówczesnej ulicy Sienkiewicza 31, Nieć wy-dzielił, uporządkował i rozbudował w ramach bi-blioteki księgozbiór naukowy, który od chwili prze-kazania go w formie depozytu do Łucka w 1922 r.przez Lwowskie Towarzystwo Naukowe, spoczy-wał bezużytecznie w paczkach. W ciągu roku (li-piec 1934 – październik 1936) zbiory bibliotecznepowiększył o 1327 dzieł, 70 map i planów orazo zbiory rękopiśmienne Towarzystwa PrzyjaciółMuzeum im. Książąt Ostrogskich w Ostrogu.Nowy kierownik doprowadził także do otwarciaczytelni, z której korzystało przeciętnie od 100 do120 osób miesięcznie22.

Nieć prowadził niezwykle ożywioną działalnośćinwentaryzacyjną i wydawniczą. Po uporządkowa-niu bibliotecznego zbioru rękopisów odwiedzałwołyńskie biblioteki i archiwa, które skrupulatnieinwentaryzował. Niektóre, zagrożone unicestwie-niem, włączał do zbiorów Towarzystwa23. W tymokresie napisał także wiele prac i artykułów poświę-conych Wołyniowi. Wystarczy tylko wymienić:Drukarnia klasztoru oo. Bazylianów w Poczajowie24,Dział rękopisów Biblioteki Wołyńskiego T-wa Przyja-


Ryc. 7. Jan Fitzke. Fot. z lat trzy−dziestych XX wieku, w czasie pra−cy w Muzeum Wołyńskiego Towa−rzystwa Przyjaciół Nauk w Łucku.Fot. ze zbiorów rodzinnychFig. 7. Jan Fitzke. Photo from the1930s, during his work at the Mu−seum of the Volyn Society ofFriends of Science in Lutsk. Pho−to from a family collection

Ryc. 8. Tadeusz Sulimirski. Fot.ze zbiorów Instytutu ArcheologiiUniwersytetu Jagiellońskiegow KrakowieFig. 8. Tadeusz Sulimirski. Photofrom the collection of the Instituteof Archeology of the JagiellonianUniversity in Krakow

Ryc. 6. Wacław Lipiński w czasiestudiów na Uniwersytecie Jagiel−lońskim w Krakowie (1904). Fot.ze zbiorów Wołyńskiego MuzeumKrajoznawczego w ŁuckuFig. 6. Wacław Lipiński during hisstudies at the Jagiellonian Univer−sity in Krakow (1904). Photo fromthe collection of the Volyn Tour−ism Museum in Lutsk

Ryc. 2. Józef Edward Dutkiewiczw latach trzydziestych XX wieku.Zdjęcie ze zbiorów syna, arch.J. Dutkiewicza z KrakowaFig. 2. Józef Edward Dutkiewiczduring the 1930s. Photo from hisson’s collection, arch. J. Dutkie−wicz from Krakow

Ryc. 5. Julian Nieć w latach dwu−dziestych XX w. Fot. ze zbiorówrodzinnych prof. M. NieciaFig. 5. Julian Nieć during the1920s. Photo from the family col−lection of Professor M. Nieć

Ryc. 4. Jan Fitzke i Julian Nieć(z prawej) przed basztą na zam−ku Lubarta w Łucku, 1938 r. Fot.ze zbiorów Archiwum MuzeumArcheologicznego w KrakowieFig. 4. Jan Fitzke and Julian Nieć(on the right) before the tower ofLubart’s castle in Lutsk, 1938. Pho−to from the collection of the Muse−um of Archeology in Krakow

Ryc. 1. Kraków. Widok zamku królewskiego na Wawelu w latach dwudziestych XX wieku. Na pierwszymplanie rzeka Wisła. Pocztówka ze zbiorów A. GaczołaFig. 1. Kraków. The view of the royal castle on the Wawel Hill during the 1920s. In the foreground theVistula River. Postcard from the collection of A. Gaczoł

Ryc. 3. Łuck. Widok zamku książęcego, oblanego wodami Styru i Głuszca w pierwszej połowie XX wie−ku. Zdjęcie ze zbiorów Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego w ŁuckuFig. 3. Lutsk. The view of the ducal castle surrounded by the rivers Styr and Glushec, during the first halfof the 20th century. Photo from the collection of the Volyn Tourism Museum in Lutsk


ciół Nauk w Łucku25, Drukarnie na Wołyniu26 czy roz-prawę Józef Ignacy Kraszewski – badacz przeszłościWołynia, która weszła w skład Księgi Pamiątkowej kuczci wielkiego pisarza, a następnie ukazała się na-kładem Wołyńskiego Towarzystwa Przyjaciół Naukw formie osobnej książeczki (1939). DyrektorWTPN zamieszczał wiele artykułów w czasopi-smach, jak np. „Ziemia” (Łuck na tle dziejów)27,„Wołyń”, „Rocznik Wołyński” (Wizerunek kresowe-go szlachcica z XVIII w. – Franciszek Kazimierz Cho-jecki)28, „Życie Krzemienieckie” oraz „ArchiwumHistorii i Filozofii Medycyny”, „Sprawy Morskie”,„Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”.

Współpracował z regionalnym miesięcznikiemwołyńskim „Znicz”, który ukazywał się od 1934 r.i miał być – wedle deklaracji programowej – regio-nalną, społeczno-naukową trybuną niezależnej myśli.Wspomógł także Tadeusza Ignacego Gumińskie-go29 przy utworzeniu miesięcznika „Ziemia Wo-łyńska”, który ukazywał się w latach 1936-1939,jako organ Okręgu Wołyńskiego Polskiego Towa-rzystwa Krajoznawczego i którego to czasopismabył redaktorem. Nieć działał w oddziale łuckimPTK30, organizował kursy dla przewodników poŁucku i po Wołyniu, wygłaszał liczne wykłady na-ukowe i prelekcje.

Wybuch II wojny światowej brutalnie przerwałpomyślny rozwój drogi twórczej młodego, trzydzie-stoletniego naukowca i zdolnego organizatora31. Jakpisze Zbigniew R. Muszyński, Nieć nie brał udzia-łu w pierwszych bojach 24 pułku piechoty, do któ-rego został przydzielony jako porucznik rezerwy (od1938 r.). Pozostał w Łucku, w służbie garnizonoweji dopiero po zbrodniczej napaści Związku Radziec-kiego na Polskę znalazł się na zachodnim brzeguBugu, w grupie „Chełm” dowodzonej przez puł-kownika dyplomowanego Władysława Płonkę. 28IX 1939 r. grupa ta podążała przez Żółkiewkę, Tu-robin na Dzwolę. Pod Dzwolą doszło 29 wrześniado walki z dywizjonem pancernym straży tylnej27. dywizji niemieckiej. W walkach porucznik Ju-lian Nieć został ranny w głowę odłamkiem pociskuartyleryjskiego i zmarł 1 października w szpitaluw Szczebrzeszynie. Początkowo został pochowanyna miejscowym cmentarzu, później rodzina prze-niosła jego zwłoki do grobowca rodzinnego na Sta-rym Cmentarzu w Rzeszowie32.

Przy powstaniu Wołyńskiego TowarzystwaPrzyjaciół Nauk, na przełomie lat 1934 i 1935,współdziałał dr Józef Edward Dutkiewicz, któ-ry w latach 1932-1935 pełnił w Łucku obowiązkikonserwatora zabytków i kierownika OddziałuSztuki w Wołyńskim Urzędzie Wojewódzkim.

Dutkiewicz urodził się 13 III 1903 roku w Kra-kowie33. Jego ojciec, także Józef, zdobył na długielata stanowisko sędziego w Tarnowie i tam przy-

szły konserwator ukończył szkoły: podstawowąi średnią. Po złożeniu egzaminu maturalnegow 1921 r., ukończył studia na Wydziale MalarstwaAkademii Sztuk Pięknych w Krakowie (w 1927 r.)oraz na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Ja-giellońskiego, na którym także uzyskał w 1930 r.stopień naukowy doktora filozofii w zakresie hi-storii sztuki. Na krakowskiej ASP kształcił sięu znanych malarzy: Józefa Mehoffera i FeliksaSzczęsnego Kowarskiego. Przez pół roku studio-wał także malarstwo w filii ASP w Paryżu u JózefaPankiewicza oraz konserwację w Ecole du Louvre.Zaraz po otrzymaniu dyplomu został członkiemgrupy malarskiej „Pryzmat” i później brał udziałw wielu wystawach tego ugrupowania.

1 XI 1931 r. został mianowany pomocnikiemkonserwatora zabytków sztuki na Okręg MiastaStołecznego Warszawy i województwo łódzkie,a 22 VI 1932 r. powierzono mu pełnienie obowiąz-ków konserwatora i kierownika Oddziału Sztukiw Wołyńskim Urzędzie Wojewódzkim w Łucku.Oprócz inicjowania i nadzorowania prac konser-watorskich, które opisał w Sprawozdaniu z robót kon-serwatorskich prowadzonych na terenie woj. wołyńskie-go, m.in. na łuckim zamku Lubarta, przez cały czaszajmował się także twórczością plastyczną i anima-cją życia artystycznego. Sam brał czynny udziałw wystawach plastycznych oraz publikował recen-zje z wystaw i spektakli teatralnych, m.in. w mie-sięczniku „Wołyń”. Od początku był członkiemRady Naukowej Wołyńskiego Towarzystwa Przy-jaciół Nauk, współzałożycielem (15 I 1935) Wo-łyńskiego Towarzystwa Muzealnego w Łucku, któ-rego zadaniem było utrzymanie w Łucku muzeum,a w miarę możliwości otwieranie muzeów także w in-nych miastach Wołynia34.

O różnorodności i wszechstronności działańwołyńskiego konserwatora świadczą zachowanesprawozdania. Wystarczy tylko przytoczyć fragmentjednego z nich: w pierwszych miesiącach 1935 r.,już w ramach działalności Komisji Humanistycz-nej Wołyńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,J. Dutkiewicz przejął archiwum cerkiewne w Ki-soryczach, pow. Sarny, obejmujące materiały z XIXi XX wieku, przejrzał (wraz z dr. J. Nieciem) ar-chiwum kościoła rzymskokatolickiego w Tajku-rach, powiat Zdołbunów oraz także z dr. JulianemNieciem odbył dłuższą „wycieczkę archiwalną” (od6 do 12 VII 1935 r.) do Krzemieńca, Poczajowa,Wiśniowca i Dermania, celem dokonania przeglą-du stanu zachowania tamtejszych archiwów. Pod-czas tej podróży zapoznał się z rękopisami znajdu-jącymi się w bibliotece Liceum Krzemienickiegooraz w archiwum Ławry Poczajowskiej, a zwłasz-cza z dokumentami dotyczącymi historii budowycerkwi i drukarni35.


Ryc. 13. Jan Fitzke (pierwszy z lewej u góry) w czasie objazdu ar−cheologicznego po Wołyniu w 1938 r. W środku (w czapce) GabrielLeńczyk. Fot. ze zbiorów rodzinnychFig. 13. Jan Fitzke (first on the left at the top) during an archeologicaltour of Volyn in 1938. In the centre (wearing a cap) Gabriel Leńczyk.Photo from a family collection

Ryc. 11. Łuck. Ostatnia przed drugą wojną światową siedziba Wo−łyńskiego Muzeum przy ul. H. Sienkiewicza 31 (aktualnie B. Chmiel−nickiego 12). Obecny wygląd zespołu budynków. Fot. A.J. GaczołFig. 11. Lutsk. Ostatnia przed drugą wojną światową siedzibaWołyńskiego Muzeum przy ul. H. Sienkiewicza 31 (currently 12B. Chmielnicki St.). The present view of the building complex. PhotoA.J. Gaczoł

Ryc. 9. Kraków. Uniwersytet Jagielloński. Budynek Collegium No−vum – od XIX wieku siedziba władz rektorskich Uniwersytetu. Pocz−tówka z pierwszej połowy XX w. ze zbiorów A. GaczołaFig. 9. Kraków, Jagiellonian University. The building of CollegiumNovum – since the 19th century the seat of the university authorities.Postcard from the first half of the 20th century, from the collection ofA. Gaczoł

Ryc. 14. Łuck, 18 V 2009 r. Tablica pamiątkowa Jana Fitzkego nadawnym budynku Wołyńskiego Muzeum przy ul. B. Chmielnickiego12, autorstwa wołyńskiej art. rzeźb. Iryny DaciukFig. 14. Lutsk, 18 May, 2009. Commemorative plaque to Jan Fitzkeon the former building of Volyn Museum at 12 B. Chmielnicki Street,made by a Volyn sculptress Iryna Daciuk.

Ryc. 12. Łuck, maj 2009 r. Fragment ekspozycji w Wołyńskim Mu−zeum Krajoznawczym poświęconej polskim archeologom JanowiFitzkemu (po lewej) i Tadeuszowi Sulimirskiemu (po prawej). U do−łu: eksponaty z wykopalisk z okresu lat 1936−1939. Fot. H. Ochri−menkoFig. 12. Lutsk, May 2009. Fragment of an exhibition in the VolynTourism Museum devoted to Polish archeologists Jan Fitzke (left)and Tadeusz Sulimirski (right). At the bottom: exhibits from the 1936−1939 excavations. Photo H. Ochrimenko

Ryc. 10. Łuck, ul. Szopena 20. Obecna siedziba Wołyńskiego Mu−zeum Krajoznawczego w gmachu dawnego Okręgowego UrzęduZiemskiego z lat 1928−30. Fot. A.J. GaczołFig. 10. Lutsk, 20 Chopin St. The present seat of the Volyn TourismMuseum in the building of the former County Land Bureau from 1928−1930. Photo A.J. Gaczoł


Wśród publikacji z tego okresu działalności draJózefa Edwarda Dutkiewicza należy wymienić ob-szerne artykuły: Fabryka cerkwi NMP w Poczajowiew „Dawnej Sztuce” (T. II, 1939, s. 131-162) i Za-rys historyczny rozwoju architektury na Wołyniu w „Wo-łyńskich Wiadomościach Technicznych”36, oraztekst Zamki warowne na Wołyniu w Kalendarzu ZiemWschodnich na rok 193537.

Wołyński konserwator zabytków przez pewienczas kierował bezinteresownie Muzeum Wołyń-skim, które było wówczas własnością Wołyńskie-go Towarzystwa Krajoznawczego. Mieściło się po-czątkowo przy ówczesnej ul. Żeromskiego, na-stępnie w szkole powszechnej na terenie zamkuLubarta i dopiero w chwili powołania Wołyńskie-go Towarzystwa Przyjaciół Nauk w 1935 r. prze-szło na jego własność i zostało przeniesione naówczesną ulicę Sienkiewicza 31 (obecnieB. Chmielnickiego), do budynków będących sie-dzibą Towarzystwa38.

Dekretem z 31 X 1935 r. dr Józef Dutkiewiczprzeniesiony został „dla dobra służby” na równo-rzędne stanowisko wojewódzkiego konserwatorazabytków w Lubelskim Urzędzie Wojewódzkimi pełnił je aż do wybuchu II wojny światowej39.Okupację niemiecką spędził w rodzinnym domuw Tarnowie. Dużo malował i wykonywał polichro-mie w kościołach w okolicach Tarnowa i NowegoSącza, bowiem od czasu studiów malarstwo sta-nowiło ważną część jego twórczości.

W latach 1946-1951 był wojewódzkim konser-watorem zabytków w Krakowie, a w 1950 r. zostałwykładowcą Akademii Sztuk Pięknych w Krako-wie. Na tej uczelni był współorganizatorem i dłu-goletnim dziekanem Wydziału Konserwacji DziełSztuki. Oprócz intensywnej pracy dydaktyczneji organizacyjnej realizował polichromie malarskiew kościołach (Tarnów – katedra, Ciężkowice,Ruszcza k. Krakowa, Dębno k. Brzeska, Olkusz),projektował aranżacje wnętrz zamkowych (Piesko-wa Skała, Krasiczyn) i kościelnych (Dziekanowicek. Wieliczki, Olkusz) oraz aranżacje plastyczne pie-rzei przyrynkowych rynku w Tarnowie40. ProfesorDutkiewicz wywarł zasadniczy wpływ na doktry-nę i praktykę konserwacji dzieł sztuki w Polsce podrugiej wojnie światowej41.

W 1948 r. założył czasopismo konserwatorskie„Ochrona Zabytków” i został jego pierwszym re-daktorem naczelnym; funkcję tę pełnił aż do śmier-ci (z przerwą w latach 1951-1960).

Będący w pełni sił twórczych profesor krakow-skiej ASP, artysta malarz, znakomity teoretyk i prak-tyk na polu konserwacji zabytków, zginął tragicz-nie 7 września 1968 r. w czasie wykonywania pracmalarskich i konserwatorskich w kościele parafial-nym w – pobliskim Krakowowi – Olkuszu. Spo-

czął w rodzinnym grobowcu na Starym Cmenta-rzu w Tarnowie.

Jak wspomniałem, w listopadzie 1935 r. dr Jó-zef Edward Dutkiewicz został przeniesiony doLublina. W 1936 r. nowym konserwatorem zabyt-ków w Łucku został Zbigniew Rewski (1905 BiałaPodlaska – 1989 Warszawa), historyk (uczeń prof.Marcelego Handelsmana) i historyk sztuki (uczeńprof. Zygmunta Batowskiego). Rewski pełnił obo-wiązki wołyńskiego konserwatora do chwili mo-bilizacji w sierpniu 1939 r.42

Po wielomiesięcznej przerwie od chwili wyjaz-du Dutkiewicza, w sierpniu 1936 r. kustoszem kie-rującym Muzeum Wołyńskiego Towarzystwa Przy-jaciół Nauk został Jan Fitzke.

Jan Józef Fitzke pochodził z niezamożnej ro-dziny sekretarza gminnego w małej miejscowościGdów koło Wieliczki. Ród Fitzków w 1798 r. zo-stał przyjęty do stanu mieszczańskiego w Pszczy-nie na polskim Śląsku, później osiadł w Myśleni-cach, miasteczku w Małopolsce, na południe odKrakowa i tradycyjnie trudnił się „z pokolenia napokolenie” kapelusznictwem. Senior Jan (noszącydrugie imię Stanisław), po wyzwoleniu na mistrzaw dziedzinie kapelusznictwa, zmienił jednak zain-teresowania i po ukończeniu we Lwowie kursówna sekretarza gminnego oraz kasjera kasy gminnejporzucił kapelusznictwo i osiadł w 1904 r. na trzy-dzieści lat w Gdowie, gdzie pilnie sekretarzowałtamtejszej gminie43.

Młody Jan Józef, urodzony w Gdowie 20 I1909 r., wcześnie, bo w wieku dziesięciu lat, stra-cił matkę44. Ojciec pozostał z piątką małych dzie-ci, z których najstarsza córka Anna miała dwa-naście lat, a najmłodszy syn Mieczysław – pięć.Z pomocą pospieszyła mu rodzina zmarłej żony.Notabene, po kilku latach Jan senior poślubił sio-strę zmarłej, Bronisławę z Gorgoniów (1876-1963). Janek skończył szkołę podstawowąw Gdowie, a w 1929 r. zdał egzamin maturalnyw krakowskim II Gimnazjum im. św. Jacka.

Już w trakcie gimnazjalnej nauki uległ fascyna-cji archeologią i w czasie wakacji pracował na wy-kopaliskach w Złotej, w powiecie sandomierskim.Poznał w tym czasie docenta doktora archeologiiJózefa Żurowskiego45, który go wręcz zauroczył.Jak pisała we wspomnieniu o Janie Fitzkem OlgaReymanowa: Przedwojenni prehistorycy dobrze pamię-tają tego małego, pucołowatego chłopca o jasnej zwichrzo-nej czuprynie, z piosenką na ustach. Lubił wzorować sięna drze Żurowskim, którego nieraz śmiesznie w ubiorzei ruchach naśladował. Groteskowo wręcz wyglądałw mundurze wojskowym, gdy chodził jak paw po Kra-kowie z olbrzymim aparatem fotograficznym. Wesoły, roz-trzepany, trochę bałaganiarz, ale pełen entuzjazmu dlaprehistorii i gorący miłośnik Krakowa46.


W latach 1929-1933 studiował antropologię i pre-historię na Wydziale Filozoficznym UniwersytetuJagiellońskiego w Krakowie i obronił pracę magi-sterską pt. Neolit w jaskiniach krakowskich lewego po-rzecza Rudawy47. Prof. dr Włodzimierz Demetrykie-wicz (1859-1937), wybitny konserwator zabytkówi organizator nauczania archeologii w Polsce, dłu-goletni dyrektor krakowskiego Muzeum Archeolo-gicznego Polskiej Akademii Umiejętności, wysta-wił tej pracy bardzo dobrą ocenę48.

Służbę wojskową odbył Fitzke w Szkole Pod-chorążych przy 20. Pułku Piechoty Ziemi Krakow-skiej, a w latach 1933-1934 ukończył dywizyjnykurs podchorążych w Krakowie i w 1935 r. otrzy-mał stopień podporucznika rezerwy49.

Jak wspomniałem, już jako uczeń gimnazjumbrał udział w pracach wykopaliskowych w Zło-tej, w powiecie sandomierskim, na największympoligonie archeologicznym w międzywojennejPolsce. Natomiast w czasie studiów zdobył nie-zbędną praktykę muzealną, pracując jako wolon-tariusz we wspomnianym Muzeum Archeologicz-nym PAU (1929-1933). Prowadził także własnebadania terenowe, których był entuzjastą (m.in.w Machowie koło Tarnobrzegu, Pobiedniku Wiel-kim – w ówczesnym powiecie miechowskim, Pie-karach pod Krakowem, ale także i w kilku miej-

scowościach na Górnym Śląsku). W 1930 r. byłsekretarzem pierwszego Zjazdu Uczniów Prehi-storii na Wyższych Uczelniach w Polsce, któryodbył się w Krakowie i był połączony z uroczy-stymi obchodami jubileuszu 70-lecia nestora pre-historii polskiej, prof. dra Włodzimierza Deme-trykiewicza50. Później, przez kilka lat sekretarzo-wał Kołu Prehistoryków – studentów Uniwersy-tetu Jagiellońskiego51.

W następstwie licznych odkryć archeologicz-nych na terenie Małopolski opublikował artykuły,prezentujące m.in. materiały neolityczne i kulturyłużyckiej z Pobiednika Wielkiego, z osady okresurzymskiego na Woli Duchackiej w Krakowie, skarbbrązowy z Piestrzca w powiecie stopnickim orazzabytki łużyckie z cmentarzyska w Kwaczale, w po-wiecie chrzanowskim52.

Po studiach, w latach 1933-1934 pracował do-rywczo w dziale prehistorii w Miejskim MuzeumEtnograficznym w Łodzi. Przebadał wówczas wielestanowisk w powiatach kaliskim, łaskim i łódzkim,a wyniki badań opublikował w licznych artykułach,zamieszczonych w naukowych miesięcznikachi rocznikach: „Z Otchłani Wieków” i „PrzeglądzieArcheologicznym”53.

W 1935 r. (od 15 VI do 15 IX) uczestniczyłw ekspedycji archeologicznej Uniwersytetu Po-

Ryc. 15. Jan Fitzke wśród uczestników Zjazdu Archeologicznego w Krakowie z okazji 70−lecia urodzin prof. Włodzimierza Demetrykiewicza.Dziedziniec Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego, 29 VI 1930 r. Od lewej w pierwszym rzędzie siedzą: prof. Julian Talko−Hrynce−wicz i prof. Włodzimierz Demetrykiewicz; w drugim rzędzie: Tadeusz Reyman, Rudolf Jamka, Bolesław Czapkiewicz, Józef Żurowski, JózefWolski, Roman Jakimowicz, Klementyna Sedlaczkówna, Józef Kostrzewski, Józef Marciniak, Leon Kozłowski, Elżbieta Ozimkówna, Stani−sława Suderówna, Włodzimierz Antoniewicz, Konrad Jażdżewski, Jan Falkowski, Tadeusz Sulimirski, Tadeusz Waga, Helena Cehakówna,Zofia Podkowińska; u góry: Gabriel Leńczyk, Stafan Nosek, Jan Fitzke, Kazimierz Salewicz. Fot. ze zbiorów Archiwum Muzeum Archeolo−gicznego w KrakowieFig. 15. Jan Fitzke among the participants of the Archeological Convention in Krakow to celebrate the 70th birthday anniversary of ProfessorWłodzimierz Demetrykiewicz. The courtyard of Collegium Maius at the Jagiellonian University, 29 June, 1930. In the first row from the left:Professor Julian Talko−Hryncewicz and Professor Włodzimierz Demetrykiewicz; in the second row: Tadeusz Reyman, Rudolf Jamka, BolesławCzapkiewicz, Józef Żurowski, Józef Wolski, Roman Jakimowicz, Klementyna Sedlaczkówna, Józef Kostrzewski, Józef Marciniak, LeonKozłowski, Elżbieta Ozimkówna, Stanisława Suderówna, Włodzimierz Antoniewicz, Konrad Jażdżewski, Jan Falkowski, Tadeusz Sulimirski,Tadeusz Waga, Helena Cehakówna, Zofia Podkowińska; at the top: Gabriel Leńczyk, Stafan Nosek, Jan Fitzke, Kazimierz Salewicz. Photofrom the Archives of Museum of Archeology in Krakow


znańskiego, badającej osadę kultury łużyckiej w Bi-skupinie, pod kierunkiem wybitnego archeologaprof. dra Józefa Kostrzewskiego (1885-1969)54,a następnie przez dwa miesiące (15 IX – 15 XI),jako stypendysta krakowskiego Muzeum Archeolo-gicznego brał udział w badaniach kopca Krakusaw Krakowie-Podgórzu, wspomagając swego ulu-bionego Mistrza, doc. dra Józefa Żurowskiego55.W roku akademickim 1935/1936 był Fitzke zastępcąasystenta w Zakładzie Archeologii Przedhistorycz-nej Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Mając ogromne poczucie odpowiedzialnościi widząc konieczność stałego wspierania finansowe-go rodziny (ojciec, Jan Stanisław zmarł w Wieliczce17 X 1935 r.), a nie mogąc znaleźć stałej pracy w Kra-kowie, Jan Fitzke w sierpniu 1936 r., w wieku 27 lat,objął stanowisko kustosza w Muzeum Wołyńskie-go Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Łucku. Rozstaćsię z Krakowem przyszło mu w tym czasie łatwiej,jako że 22 I 1936 r. zmarł, niemal nagle, w wieku 44lat, docent Żurowski, nie doczekawszy nominacjiprofesorskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, któ-ra miała nadejść z ministerstwa z Warszawy, a któramu się od dawna należała.

Nie można nie wspomnieć, że przez okres trzechlat pobytu w Łucku Jan Fitzke tęsknił za Krakowem,a zwłaszcza za możliwością bieżących kontaktów ześrodowiskiem naukowym i stałym dostępem dozbiorów bibliotecznych. Tym bardziej, że przygo-towywał pracę doktorską, której pierwszym opie-kunem-promotorem był Żurowski56.

Niemniej, od początku na Wołyniu z zapałemrzucił się w wir pracy. Wystarczy tylko przytoczyćfragmenty pierwszego listu, który 17 VIII 1936 r.napisał z Łucka do dra Tadeusza Reymana57, kie-rującego Muzeum Archeologicznym w Krakowie:Po południu w niedzielę (czyli na drugi dzień po przy-jeździe – AG) zwiedziłem Muzeum. Do roboty zapa-liłem się myśląc, że wiele rzeczy będzie można zrobić.Zabrałem się więc do porządków. Pierwsza rzecz, urzą-dzenie pracowni i magazynu (...). We środę przystępujędo badań terenowych w samym mieście. Będą prawdo-podobnie neolityczne ziemianki i późniejsze rzeczy(rzymskie, wczesnohistoryczne)58. Z ogromnym zapa-łem przystąpił do pracy przy reorganizacji Mu-zeum, które istniało już co prawda 7 lat, ale pozo-stając we władaniu Polskiego Towarzystwa Krajo-znawczego i Opieki nad Zabytkami miało małeszanse rozwoju. Dopiero przejęcie w 1935 r. pla-cówki przez Wołyńskie Towarzystwo PrzyjaciółNauk otworzyło nowe możliwości jej rozwoju. Pokilku miesiącach intensywnej pracy Fitzkego, jużw listopadzie 1936 r. mieściło się ono w 6 pomiesz-czeniach i miało 4 uporządkowane działy: przyrod-niczy, archeologiczny, historyczno-artystyczny i et-nograficzny.

Z początkiem 1937 r. został Fitzke kierowni-kiem wołyńskiej placówki naukowo-badawczej.Oprócz pracy organizacyjnej w muzeum, w cza-sie której przede wszystkim szybko spowodowałpowstanie pełnego inwentarza zbiorów i sprawił,że liczba eksponatów wzrosła z nieco ponad czte-rech tysięcy do około dziewięciu tysięcy, prowa-dził na wielką skalę badania archeologiczne, obej-mując nimi znaczną część ówczesnego wojewódz-twa wołyńskiego. Wystarczy tylko wspomniećo odkryciu ziemianek kultury starszej ceramikiwstęgowej w Łucku, wczesnobrązowych kurha-nów w Boratynie i Szeplu pod Łuckiem, kurha-nów w Poddębicach i cmentarzyska kultury cera-miki sznurowej w Torczynie, w powiecie łuckim.Wykopaliska prowadził ponadto m.in. w Bereścia-nach, Boratynie, Buhrynie, Gródku koło Łucka,Koleśnikach, Korszowie, Kulczynie, Lubomlu,Walentynowie, we wsi Wilhor, w Żydyczyniei wielu innych miejscowościach59.

Fitzke, odkrywając oraz badając w latach trzy-dziestych XX w. przeszłość Łucka i Wołyniaw możliwie najszerszym zakresie, jakoby wsłuchałsię w słowa Józefa Ignacego Kraszewskiego i jużwówczas chciał przyjść z pomocą Wołynianomw odkrywaniu własnego dziedzictwa, aby nie czu-li się jak owi Grecy, którzy w ruinach świątyń pobudo-wali sobie budy i szałasze, nie wiedząc nic o popiołach,na których usiedli (...)60.

Młody kustosz wiele badał i wiele publikował.Jego dorobek piśmienniczy obejmuje blisko 30publikacji, co stawia go w gronie najpłodniejszychautorów-archeologów w okresie międzywojen-nym. Do najbardziej znaczących pozycji w bada-niach nad przeszłością Wołynia należy praca Skar-by monet historycznych Muzeum Wołyńskiego Towarzy-stwa Przyjaciół Nauk w Łucku wraz z kompletnyminwentarzem oraz monografia Cmentarzysko kultu-ry strzyżowskiej w Torczynie pod Łuckiem na Wołyniu,pośmiertnie opublikowana w „Wiadomościach Ar-cheologicznych” z 1975 r.

Wnioski wypowiedziane przez młodego badacza Tor-czyna, któremu tragiczna śmierć uniemożliwiła publi-kację monografii, mimo że wymagają pewnej korekty,w dalszym ciągu są aktualne. – napisał po blisko 40latach dr Jerzy Głosik, który opublikował pracęFitzkego z zachowanego maszynopisu – Nie trzebapodkreślać, że w latach trzydziestych XX stulecia, a więcw okresie kiedy J. Fitzke badał Torczyn, Wyżyna Wo-łyńska wraz z przylegającymi do niej obszarami stano-wiła jeszcze przysłowiową biała plamę (...). W ostatnichlatach na obszarze Wołynia dokonano szeregu nowychodkryć wykopaliskowych. Mamy tu na myśli przedewszystkim badania osad kultury strzyżowskiej, przepro-wadzone przez badaczy ukraińskich w samym Torczy-nie i Walentynowie. Materiały osadnicze z tych stanowisk


w pełni pokrywają się z materiałami J. Fitzkego i stano-wią jakby ich uzupełnienie61.

Kierując Muzeum Wołyńskim, które doprowa-dził w ciągu niespełna trzech lat do grona przodu-jących muzeów na ówczesnych Kresach Wschod-nich Rzeczypospolitej, Fitzke aktywnie włączył sięw kształtowanie polityki muzealnej na terenie ca-łego województwa wołyńskiego (m.in. roztoczyłopiekę nad zbiorami Muzeum ks. Ostrogskichw Ostrogu, wspomagał działalność muzeów regio-nalnych w Dubnie i Krzemieńcu), zarejestrowałi opisał liczne zabytki budownictwa ludowego orazpowiększał – przy okazji wyjazdów na stanowiskaarcheologiczne – zbiory działu etnograficznegoMuzeum. Działał w miejscowym Oddziale Pol-skiego Towarzystwa Krajoznawczego w Łucku,wykładał na kursach dla przewodników po Łuckui Wołyniu oraz wchodził w skład zespołu redak-cyjnego miesięcznika „Ziemia Wołyńska”, w któ-rym zamieszczał artykuły krajoznawcze, m.in. NadSłuczą, Luboml przedhistoryczny czy Pamiątki po Józe-fie Ignacym Kraszewskim w Muzeum Wołyńskim.W 1937 r., działając w ramach Oddziału Wołyńskie-go PTK, przyczynił się do przygotowania specjal-nego numeru ogólnopolskiego czasopisma krajo-znawczego „Ziemia”, który w całości poświęconybył Łuckowi. Zamieścił w nim artykuł pt. MuzeumWołyńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Łucku.

Tak intensywna praca w Łucku, przerwana tra-gicznym wybuchem wojny i okrutną śmiercią w Ka-tyniu, oprócz potwierdzenia nieustającego entuzja-zmu dla prehistorii, sprawiła, że można go de factoobdarzyć także tytułem wielkiego miłośnika Łuckai Wołynia. Swą pracą doprowadził do tego, że ośro-dek archeologiczny w Łucku w ostatnich latachprzed drugą wojną zaczął się wybijać jako jedenz ważniejszych ośrodków archeologii przedhisto-rycznej w Polsce, obok Poznania, Krakowa, Warsza-wy czy Lwowa62. A ogromny zapał, który towarzy-szył Fitzkemu podczas badań na terenie wojewódz-twa wołyńskiego, spowodował, iż w tak krótkim cza-sie stał się on niezapomnianym i szanowanym dodzisiaj badaczem przeszłości Wołynia.

Fitzke przez cały czas utrzymywał kontakt z ko-legami archeologami w Krakowie, związanymi za-równo z Uniwersytetem Jagiellońskim, jak i z kra-kowskim Muzeum Archeologicznym PAU, przedewszystkim ze wspomnianym już doktorem Tade-uszem Reymanem, kierującym Muzeum, któregouważał za osobę najbardziej sobie przyjazną. Za-praszał krakowskich archeologów do Łucka i re-zerwował dla nich środki z Wołyńskiego Towarzy-stwa Przyjaciół Nauk na finansowanie badań ar-cheologicznych nad przeszłością Wołynia. M.in. za-chęcony przez Jana Fitzkego, w latach 1937-1938prowadził prace na Wołyniu profesor Tadeusz Su-

limirski, który od ostatnich miesięcy 1937 r. kie-rował Katedrą Prehistorii na krakowskim Uniwer-sytecie Jagiellońskim. Profesorowi Sulimirskiemuw kwietniu 1939 r. Fitzke przesłał do korekty swojąpracę doktorską pt. Krakowska grupa kultury cerami-ki sznurowej.

Była ona uwieńczeniem badań i studiów kameral-nych J. Fitzkego w zakresie neolitu (...). Zebrał w niejwszystkie znane w tym czasie zespoły zwarte (grobo-we) i znaleziska luźne, zaliczane również do tej kultu-ry – pisze prof. Jan Machnik – z obszaru międzyPrzemszą na zachodzie, górną Pilicą, Kamienną na pół-nocy, Sanem na wschodzie i Karpatami na południu.Znalazły się w niej zarówno materiały rzeczywiście kul-tury ceramiki sznurowej, jak również kultur wczesno-brązowych, które w większości przypadków trafnieuznawał za najmłodsze, widząc w nich wpływy kul-tury pucharów dzwonowatych i protounietyckiej, zwa-nej wówczas marszwicką63.

Jan Józef Fitzke obronić pracy już nie zdążył.W sierpniu 1939 r., jako podporucznik rezerwyzostał zmobilizowany i wcielony do 1 PułkuStrzelców Podhalańskich 2 Brygady Górskiej„Nowy Sącz”64. 18 września 1939 r., wraz ze strzel-cami z Ośrodka Zapasowego 1PSP, zgrupowany-mi w Brzeżanach, został wzięty do sowieckiej nie-woli i znalazł się w obozie „jenieckim” w Koziel-sku. W kwietniu 1940 r. został przewieziony doKatynia i bestialsko zamordowany (21 kwietnia)65wraz z innymi polskimi oficerami przez NKWD.

Z Brzeżan i z Kozielska wystosował Jan Fitzkedwa listy i dwie kartki66. Zachowany jest ostatnilist do najbliższych, który wysłał z Kozielska29 XI 1939 r.

Na cztery dni przed tragicznym aresztowaniemi wywiezieniem do obozu w Kozielsku, wysłał14 X 1939 r. z Brzeżan kartkę pocztową do Łuc-ka, adresowaną na Muzeum Wołyńskie. Zawartana kartce treść podkreśla ogromną odpowiedzial-ność i zwykłą, można powiedzieć naturalną, co-dzienną troskę Jana Fitzkego o najzwyklejsze skar-by narodowego dziedzictwa: Co z Wami słychać?Siedzę w Brzeżanach. Czy Panna Matejko pracujew Muzeum? Może Pan Łosiński skontaktuje się z Pa-nem Zalewskim i zapyta czy zajął się moimi sprawa-mi. Sądzę, że w Łucku macie spokój. Obawiam sięo Muzeum, aby jakaś dywersyjna grupa czegoś nie po-kradła. Pan mecenas Leszczyński wie, które eksponatysą cenniejsze. Można je odpowiednio popakować i scho-wać do piwnicy, tylko w suchym miejscu.

Serdecznie wszystkich pozdrawiam i proszę o jakąświadomość. Jan Fitzke

Jednym z efektów działalności Jana Fitzkego(przy pełnym poparciu Juliana Niecia) było nawią-zanie łączności przez Wołyńskie Towarzystwo Na-ukowe z Polską Akademią Umiejętności w Krako-


1 Niniejszy artykuł jest rozszerzoną wersją wykładu wy-głoszonego 19 V 2009 r. w Wołyńskim Muzeum Krajo-znawczym w Łucku (Ukraina), podczas międzynarodo-wej sesji naukowej pt. Wołyńskie Muzeum – historia i współ-czesność. Sesja była istotną częścią uroczystości związanychz 80-leciem działalności Muzeum.

2 Aleksander Prusiewicz przekazał w depozyt formujące-mu się łuckiemu muzeum m.in. kolekcję strojów ludo-wych, haftów, kilimów i ceramiki. Dar ten stał się pod-stawą oficjalnego powołania Wołyńskiego Muzeum Kra-joznawczego. R. Terlecki, Prusiewicz Aleksander (w:) „Pol-ski Słownik Biograficzny” (dalej: PSB), T. XXVIII, Osso-

wie oraz zakładami naukowymi uniwersytetówlwowskiego i krakowskiego. Rezultatem porozu-mienia – jak donosiło „Słowo Narodowe” na prze-łomie lat 1936/37 – było skoordynowanie w ręku To-warzystwa badań archeologicznych na terenie Wołynia,jak również wystąpienie z inicjatywą fachowego nadzo-ru przez Towarzystwo nad muzeami prowincjonalnymiwojewództwa wołyńskiego67.

Fitzke był gorącym orędownikiem pobytównaukowych na Wołyniu m.in. wybitnego archeolo-ga Tadeusza Sulimirskiego (1898-1983), zwłasz-cza gdy z końcem 1936 r. przeniósł się on do Kra-kowa i zaczął prowadzić zajęcia dydaktyczne w Ka-tedrze Prehistorycznej Archeologii Polskiej Uni-wersytetu Jagiellońskiego. Od 14 IX 1937 r., z no-minacji prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, byłTadeusz Sulimirski profesorem nadzwyczajnymprehistorii na Wydziale Filozoficznym UJ68.

Z uwagi na fakt, że już wcześniej rozszerzył za-kres prowadzonych prac, którymi objął równieżPodole i Wołyń, z inicjatywy Jana Fitzkego, wspar-tej przez dra Juliana Niecia, na zaproszenie Wołyń-skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w latach 1937--1938 profesor Sulimirski przeprowadził wrazz pracownikami i studentami Zakładu ArcheologiiPrzedhistorycznej UJ badania archeologiczne naWołyniu. W 1937 r. skoncentrowały się one w po-wiecie łuckim (kurhan w Komarowie) i w powie-cie krzemienickim (kurhan w Buhłowie), a w roku1938 w powiecie rówieńskim (w okolicach Zabo-rola) i kostopolskim (w majdanie Mokwińskim)69.

W czasie pobytu na Wołyniu prof. Tadeusz Suli-mirski wygłaszał w Łucku wykłady, m.in.10 VI 1937 r. w sali reprezentacyjnej Urzędu Woje-wódzkiego na temat Scytów. Uważany był bowiemjuż wówczas za świetnego znawcę ich kultury70.

Po wybuchu drugiej wojny światowej przedo-stał się przez Rumunię do Francji, a następnie doWielkiej Brytanii, gdzie w czasie wojny działał narzecz Ojczyzny, początkowo jako oficer w PolskichSiłach Zbrojnych, a następnie w służbach cywilnychzwiązanych z londyńskim rządem emigracyjnym.

Po zakończeniu wojny zdecydował się pozostaćw Wielkiej Brytanii i w 1952 r. był jednym z zało-życieli Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie

(PUNO) w Londynie. Był rektorem i prorektoremPUNO, prowadził wykłady na wielu uniwersyte-tach. M.in. z zakresu badań nad epoką kamienia,brązu i żelaza w środkowej i wschodniej Europie,którymi to badaniami zapisał się na trwale w do-robku europejskiej archeologii.

Zmarł 20 VI 1983 r. w Londynie, a prochy jegozostały złożone w grobowcu rodzinnym na cmen-tarzu w Kobylanach, w powiecie krośnieńskim.

ZakończenieW 2009 roku przypada nie tylko 80-lecie Wołyń-

skiego Muzeum Krajoznawczego, ale także setnarocznica urodzin Jana Fitzkego. Przed czterema lata-mi profesor Mychajło Kuczynko, kierownik KatedryArcheologii i Źródłoznawstwa Wołyńskiego Uniwer-sytetu Narodowego im. Łesi Ukrainki w Łucku po-wiedział o Fitzkem, iż pozostanie jednym z pierwszychliczących się badaczy przeszłości bogatej kultury wspólnegopogranicza słowiańskich narodów Ukrainy i Polski orazwzorem dla współpracy i wzajemnego poszanowania.

Pozostanie archeologiem-badaczem i muzeal-nikiem-konserwatorem zabytków, który będąc Po-lakiem – związanym studiami z Krakowem orazz krakowskim środowiskiem naukowym – należydo historii nauki i kultury dwóch narodów polskie-go i ukraińskiego, zbliżając je i łącząc.

Z inicjatywy ukraińskich archeologów i histo-ryków (Walerego Dmytruka, Ołeksija Złatohorś-ky’ego i Hryhorija Ochrimenki) 18 V 2009 r. –w Międzynarodowym Dniu Muzeów – odsłonię-to w Łucku, na budynku, który w latach 30. dwu-dziestego wieku był siedzibą Muzeum Wołyńskie-go Towarzystwa Przyjaciół Nauk (dawniej przy ul.Sienkiewicza 31, obecnie Chmielnickiego 12) ta-blicę pamiątkową poświęconą Janowi Fitzkemu.

Kraków w przeszłości dobrze spełnił rolę po-mostu intelektualnego pomiędzy Polską a Ukra-iną. Sądzę, że rok 2009 będzie rokiem sprzyjają-cym dalszej współpracy w zakresie nauki i kulturypomiędzy Krakowem a Łuckiem. Współpracy, którapowinna trwać przez najbliższe oraz dalsze lata.Przede wszystkim w zakresie ochrony wspólnychdóbr kultury.


lineum 1984-1985, s. 581-582; S. Nicieja, Cmentarz Ły-czakowski we Lwowie w latach 1786-1986, Ossolineum,1989, s. 363.

3 J. Nieć, Łuck na tle dziejów (w:) „Ziemia”, R. XXVII, 1937,Nr 11-12, s. 226-231.

4 ��, (F. Mandziuk, W. Okunewicz),�� (Na Zamku Łuckim), �� (Łuck)2008; Z. Rewski, Zabytki artystyczne Łucka (w:) „Zie-mia”, R. XXVII, 1937, Nr 11-12, s. 240-247.

5 S. Piech, Znowu sławny z nauki (1918-1939) (w:) WydziałTeologiczny w Krakowie 1397-1997, Księga Jubileuszowapod red. S. Piecha, Kraków 1997, s. 183.

6 J. Teleżyńska, H. Mittelstaedt, Kalendarium życia ks. Wła-dysława Bukowińskiego 1904-1974 (w:) Spotkałem człowie-ka. Ks. Władysław Bukowiński w pamięci wiernych i przyja-ciół, Część 1, Biały Dunajec – Ostróg 2001, s. 32; Ks.W.J. Kowalów, Zamiast wstępu (w:) Spotkałem człowieka, ibi-dem, cz. 1, s. 7; Ks. W.J. Kowalów, Spotkałem człowieka.Ks. Władysława Bukowiński w pamięci wiernych i przyjaciół,Część 2, Biały Dunajec – Ostróg 2006, s. 153-170.

7 Aleksander Cynkałowski (��)studiował na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1925-1929 archeologię ogólną i cerkiewno-słowiańską. Był ty-powym inteligentem z polsko-ukraińskiego pogranicza kulturo-wego i narodowościowego – pisze D. Piotrowska w artykuleZ działalności instytucji II Rzeczypospolitej chroniących zabyt-ki archeologiczne na zachodniej Ukrainie, „Przegląd Arche-ologiczny”, T. 54, 2006, s. 87.

8 W Zaturcach zachował się zespół pałacowy Lipińskich.Pałac z I połowy XIX wieku remontowy jest z przezna-czeniem na muzeum biograficzne Wacława Lipińskiego(�� ), Oddział Muzeum Krajoznaw-czego w Łucku.

9 B. Gancarz, „My, szlachta ukraińska...” Zarys życia i działal-ności Wacława Lipińskiego 1882-1914, Kraków 2006, s. 9,285.

10 Zgodnie z tradycjami rodzinnymi studia rozpoczął naStudium Rolniczym przy Wydziale Filozoficznym UJ, alepóźniej coraz bardziej nęciły go nauki prawne, ekono-miczne i historyczne.

11 J. Ross, Morwitz Zygmunt (w:) Polski Słownik Biograficz-ny (dalej: PSB), T. XXII, Ossolineum 1977, s. 17-18.

12 Jak pisano w sprawozdaniu: Z działalności Wołyńskiego Tow.Przyjaciół Nauk w Łucku, zamieszczonym w łuckim„Echu”, Nr 317 z 1936 r.: Towarzystwo powstało z inicjaty-wy sfer kulturalnych i naukowych na czele z p. min. H. Józew-skim, wojewodą wołyńskim, ówczesnym wicewojewodą Godlew-skim oraz wicewojewodą S. S. Śleszyńskim, obecnym prezesemTowarzystwa.

13 W. Rolbiecki, Towarzystwa naukowe w Polsce, Warszawa1972, s. 206-207.

14 J. Serczyk, Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Krótki zarysdziejów, Warszawa – Poznań 1974.

15 W. Rolbiecki, Towarzystwa naukowe..., op. cit., s. 106-124.Patrz także: S. Kutrzeba, Polska Akademia Umiejętności1872-1938, Kraków 1939.

16 Odezwa Wołyńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk opubli-kowana w Łucku 23 II 1935 r.

17 Z.R. Muszyński, Julian Jerzy Nieć (1908-1939), „GazetaWyborcza w Krakowie” z 6 X 2004 r.; A. Przyboś, NiećJulian (1908-1939) (w:) PSB, T. XXII, 1977, s. 726-727.Wiele informacji zaczerpnąłem z materiałów zachowa-nych w zbiorach syna Juliana, prof. dra hab. inż. MarkaNiecia, któremu składam jak najserdeczniejsze podzię-kowania.

18 W 1932 r. awansowany został do stopnia podporucznikarezerwy.

19 Rozprawa została opublikowana w 1935 r. w „PracachKrakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Histo-rycznego”, Nr 11.

20 Praca zaginęła w czasie wojny.21 Sprawozdanie z działalności Wołyńskiego Towarzystwa Przy-

jaciół Nauk za lata 1935-1937, Łuck 1938. Sprawozdaniepochodzi za zbiorów prof. Marka Niecia.

22 J. Nieć, Biblioteka Wołyńskiego Towarzystwa Przyjaciół Naukw Łucku, „Nowa Książka”, Nr 7/1935, s. 504-505.

23 A. Przyboś, Nieć Julian..., op.cit.24 Publikacja w „Przeglądzie Bibliotecznym”, IX, 1935, Z. 4

oraz w osobnej odbitce, Kraków 1936.25 Publikacja w czasopiśmie „Archeion”, T. XIV, 1936 oraz

w osobnej odbitce, Warszawa 1937.26 Publikacja w czasopiśmie „Oriens”, 1936.27 „Ziemia”, R. XXVII, 1937, Nr 11-12, s. 226-231.28 „Rocznik Wołyński”, T. 8, 1939.29 Tadeusz Ignacy Gumiński (26.10.1906 – 23.08.2003),

prawnik, historyk, muzealnik i działacz społeczny. Przy-był do Łucka z Łowicza w 1935 r. i pracował do wybuchuwojny jako referent w Wydziale Rolnictwa i Reform Rol-nych Wołyńskiego Urzędu Wojewódzkiego. Zaangażowałsię w ruch krajoznawczy i został przewodniczącym Zarzą-du Oddziału PTK w Łucku oraz wiceprzewodniczącymcałego Okręgu Wołyńskiego. Po II wojnie światowej zna-lazł się w Legnicy i tam pracował oraz mieszkał aż do śmier-ci. M.in. utworzył w tym mieście Muzeum Miedzi (1962).Dane z Archiwum Państwowego m.st. Warszawy – Od-dział w Łowiczu przy opisie zespołu Zbiorów łowickich Ta-deusza I. Gumińskiego z Legnicy (1906-2003).

30 Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze oficjal-nie powstało w 1950 r. z połączenia Polskiego Towarzy-stwa Krajoznawczego z Polskim Towarzystwem Tatrzań-skim. Tymczasem w zbiorach prof. M. Niecia znajdujesię Komunikat z działalności Oddziału Łuckiego Polskiego To-warzystwa Turystyczno-Krajoznawczego za II kwartał 1935roku, datowany Łuck, dnia 3 lipca 1935 r.

31 Od 1934 r. Nieć był żonaty z Jadwigą Niżankowską, tak-że historykiem.

32 Patrz cytowane już wspomnienie o Julianie Jerzym Nie-ciu w „Gazecie Wyborczej” z 6 X 2004 r.

33 A. Bochnak, Józef Edward Dutkiewicz 1903-1969, „FoliaHistoriae Artium”, T. VI/VII 1971, s. 267-273; M. Day-czak-Domanasiewicz, Józef E. Dutkiewicz (1903-1968) –twórca krakowskiej szkoły konserwacji dzieł sztuki (w:) Drogiwspółczesnej konserwacji. Aranżacja. Ekspozycja. Rekonstruk-cja. Profesorowi Józefowi E. Dutkiewiczowi w 30. rocznicęśmierci, „Studia i Materiały Wydziału Konserwacji i Re-stauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Kra-kowie”, T. IX, cz. 1, s.19-29; A. Gaczoł, Poczet konserwato-rów krakowskich, „Wiadomości Konserwatorskie Wojewódz-twa Krakowskiego”, T. I, Kraków 1994, s. 64-67; Tenże,Dutkiewicz Józef Edward (1903-1968) (w:) „Polski SłownikBiograficzny Konserwatorów Zabytków” (dalej: PSBKZ),Z. 2, Poznań 2006, s. 64-66; L. Kalinowski, Profesor dr JózefE. Dutkiewicz (1903-1968) – wspomnienie pośmiertne,„Ochrona Zabytków”, T. XXI, 1968, nr 4, s. 61-65; B. Kra-snowolski, Poglądy profesora Józefa E. Dutkiewicza na konser-wację dzieł sztuki i ochronę zabytków. Próba odtworzenia (w:)Drogi współczesnej konserwacji..., op. cit., s. 44-53; H. Pień-kowska, Działalność konserwatorska prof. dr Józefa E. Dutkie-wicza (okres powojenny), „Ochrona Zabytków”, T. XXI, 1968,nr 4, s. 69-73.


34 Wyciąg z „Monitora Polskiego” z 16 lutego 1935 r., w któ-rym zapisano: Na zasadzie postanowienia Wojewody Wołyń-skiego w Łucku z dn. 11 stycznia 1935 r., Nr BPZ – 2, wcią-gnięto w dn. 15 stycznia 1935 r. do rejestru stowarzyszeń Urzę-du Wojewódzkiego Wołyńskiego w Łucku pod Nr. 60 stowa-rzyszenie pod nazwą „Wołyńskie Towarzystwo Muzealnew Łucku”, z siedzibą w Łucku.

35 Sprawozdanie z działalności Wołyńskiego Towarzystwa...,op. cit., s. 11.

36 Patrz: „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” (1934), nr 4,s. 301-303.

37 Wyd. Zarząd Główny Towarzystwa Rozwoju ZiemWschodnich, red. W. Wasunga, Warszawa 1935, s. 227-233.

38 J. Fitzke, Muzeum Wołyńskiego Towarzystwa Przyjaciół Naukw Łucku, „Ziemia”, R. XXVII, Nr 11-12, s. 276-279.

39 H. Gawarecki, Działalność konserwatorska prof. dr JózefaE. Dutkiewicza (okres przedwojenny), „Ochrona Zabyt-ków”, R. XXI, Nr 4 (83) 1968, s. 65.

40 J. Szlezynger (oprac.), Kalendarium życia i twórczości profe-sora Józefa E. Dutkiewicza (w:) Drogi współczesnej konserwa-cji..., op. cit., s. 171-202.

41 M. Paciorek, Wpływ poglądów profesora Józefa E. Dutkiewi-cza na aranżację konserwatorską rzeźby (w:) Drogi współcze-snej konserwacji..., op. cit., s. 67.

42 A. Lutostańska, Rewski Zbigniew (1905-1989), historyk sztu-ki, historyk, konserwator zabytków woj. wołyńskiego i olsztyń-skiego, (w:) PSBKZ, Z. 2, Poznań 2006, s. 214-216.

43 A. Gaczoł, Wpisani w historię Gdowa: Fitzkowie i ksiądz JanSmółka, (w:) Społeczeństwo Gdowa w pierwszej połowie XXwieku, (współautor: Tadeusz Kulig), Gdów 2004, s. 15-30. Najpełniejszy biogram Jana Józefa Fitzkego w językupolskim opracował Andrzej Rybicki w UniwersyteckiejKsiędze Katyńskiej, Kraków 2000, s. 33-42. Patrz także:A. Gaczoł, Jan Fitzke (1909-1940) – prekursor badań nadnajstarszymi dziejami Wołynia, „Alma Mater”, Nr 11 (75),2005, s. 36-38.

44 Maria z Gorgoniów Fitzkowa, urodzona w Starym Sączuw 1882 r., zmarła w Gdowie w 1919 r. i tamże zostałapochowana na cmentarzu parafialnym.

45 Józef Żurowski (1892-1936), archeolog, docent i zastęp-ca profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, państwowykonserwator zabytków przedhistorycznych dawnych wo-jewództw: krakowskiego i śląskiego. Niezwykle aktyw-ny w badaniach terenowych, przyczynił się do wielkiegowzbogacenia bazy źródłowej do badań nad najstarszymidziejami Małopolski i Górnego Śląska. Rozpoczął bada-nia wielkich osad z młodszej epoki kamienia w Książni-cach Wielkich i Modlnicy w Małopolsce, a przede wszyst-kim – kilkuletnie badania wielokulturowego zespołuw Złotej koło Sandomierza. W 1934 r. rozkopał kopiecKrakusa w Krakowie i kierował kompleksowymi jego ba-daniami, które nie zostały w pełni zakończone. Jan Fitz-ke towarzyszył Żurowskiemu od badań wykopaliskowychw Złotej aż po badania kopca Krakusa.

46 O. Reymanowa, Ze wspomnień o Janie Fitzkem, „Z OtchłaniWieków” (dalej: ZOW), R. XX, wrzesień – październik1951, s. 167.

47 W archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego zachował sięodpis „Dyplomu Magistra Filozofii”, w którym stwier-dzono m.in., że Rada Wydziału Filozoficznego UniwersytetuJagiellońskiego na wniosek Komisji Egzaminacyjnej nadała 17grudnia 1932 r. panu Janowi, Józefowi Fitzke stopień magistrafilozofii z zakresu nauk antropologicznych.

48 Miało to miejsce 23 XI 1932 r.

49 A. Rybicki, Jan Józef Fitzke..., op. cit., s. 34. W listopadzie2007 r. decyzją prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej awan-sowany o jeden stopień wojskowy, czyli mianowany na sto-pień porucznika (poz. 656 na liście nr 21: mianowani nastopień porucznika). Pośmiertnie awansowano wówczas14 113 oficerów i funkcjonariuszy państwowych zamor-dowanych w Katyniu, Charkowie, Twerze i Miednoje.

50 J. Fitzke, Pierwszy Zjazd Uczniów Prehistorii na WyższychUczelniach w Krakowie od 29 czerwca do 1 lipca 1930,ZOW, R. V, z. 6, listopad – grudzień 1930, s. 81-86.

51 J. Fitzke, Druga wycieczka archeologiczna Koła PrehistorykówU. U. J. w Krakowie na Śląsk oraz Sprawozdanie z działal-ności Koła Prehistoryków Uczniów Uniw. Jag. w Krakowie zarok 1930/31, ZOW, R. VI, Z. 6, listopad – grudzień 1931,s. 80-82.

52 J. Fitzke, Prywatny zbiór wykopalisk z cmentarzyska ciałopal-nego (halsztackiego) z Kwaczały, pow. Chrzanów, woj. krakow-skie, ZOW, R. VII, Z. 1, styczeń – kwiecień 1932, s. 19-21; Tenże, Nowe znalezisko z okresu wpływów rzymskich naWoli Duchackiej w Krakowie, ZOW, R. VII. Z. 4-5, lipiec –październik 1932, s. 58-64; Tenże, Skarb bronzowy z trze-ciego okresu epoki bronzowej (monteliusa) znaleziony w Pie-strzcu, gmina Wójcza, pow. stopnicki, ZOW, R. VII, Z. 4-5,lipiec – sierpień 1932, s. 61-62; Tenże, Poszukiwania ar-cheologiczne w Pobiedniku w pow. miechowskim, „Przegląd Ar-cheologiczny” (dalej: PA), T. IV, R. 12-14, 1930-1932,s. 246-248; Tenże, Poszukiwania archeologiczne na cmenta-rzysku łużyckim w Małej Wsi w pow. wieluńskim (woj. łódz-kie), PA, T. V, R. 15-18, 1933-1936, s. 90-94; Tenże, Gróbciałopalny nr. 86, z Zalewa II, woj. łódzkie, PA, ibidem, s.100-101; Tenże, Trzy groby późnolateńskie odkryte na cmen-tarzysku łużyckim w Okołowicach, powiat łaski, woj. łódzkie,PA, ibidem, s. 107-109; Tenże, Groby z okresu wpływówrzymskich, odkryte na cmentarzysku łużyckim w Zalewie IIw pow. łaskim, woj. łódzkim, PA, ibidem, s. 189-195; Ten-że, Cmentarzyska kultury łużyckiej w pow. sieradzkim woj.łódzkim, PA, T. VI, R. 19-21, 1937-1939, s. 244-251.

53 J. Fitzke, Odkrycie osady z wczesnego okresu rzymskiego i cmen-tarzyska z okresu wędrówek ludów w Oszczywilku, w pow. ka-liskim, ZOW, R. IX, Z. 2, marzec – kwiecie ń 1934, s. 21-38; Tenże, Prace archeologiczne na terenie woj. łódzkiego (20 IX1933 – 1 VII 1934), ZOW, R. IX, Z. 8-9, sierpień – wrze-sień 1936, s. 107-112.

54 J. Fitzke, Próba pełnej rekonstrukcji wyglądu domu w grodziekultury łużyckiej w Biskupinie, PA, T. VI, R. 19-21, 1937-1939, s. 258-261.

55 Wykaz prac terenowych, przeprowadzonych w latach1929-1935 zawarty jest w odręcznie napisanym życiory-sie J. Fitzkego z 1935 r., którego kopia zachowała sięw zbiorach rodzinnych.

56 Fitzke kontynuował prace nad swą rozprawą doktorskąu prof. Tadeusza Sulimierskiego, następcy Żurowskiegow Katedrze Prehistorii UJ.

57 Tadeusz Reyman (1899-1955) doc. dr archeolog, odśmierci prof. Włodzimierza Demetrykiewicza w 1937 r.aż do swojej śmierci kierował krakowskim Muzeum Ar-cheologicznym. Jan Fitzke bardzo cenił sobie przyjaźńz Reymanem, o czym świadczą serdeczne życzenia imie-ninowe i liczne listy, które do niego kierował z Łucka.

58 O. Reymanowa, Ze wspomnień..., op. cit. s. 167.59 Szczegółowy wykaz badań terenowych i tzw. wycieczek

wywiadowczych w latach 1936-1937, prowadzonych lubnadzorowanych przez J. Fitzkego, zawarty jest w Spra-wozdaniu z działalności Wołyńskiego Towarzystwa PrzyjaciółNauk za lata 1935-1937, Łuck 1938, s. 13-19.


60 J.I. Kraszewski, Wspomnienia Wołynia, Polesia..., op. cit.,s. 179.

61 J. Głosik, Wstęp do artykułu Jana Fitzkego pt. Cmentarzy-sko kultury strzyżowskiej w Torczynie pod Łuckiem na Woły-niu, „Wiadomości Archeologiczne”, R. 40, 1975, z. 1,s. 53.

62 Taką opinię wyraził prof. Tadeusz Sulimirski, wówczasjuż światowej sławy archeolog, w pracy pt. Polska przed-historyczna. Część I: Od epoki lodowej do około 2000 przedChr., wydanej na emigracji w Londynie w 1955 r., s. 17.

63 J. Machnik, J. Bartys i J. Fitzke jako badacze neolitu i począt-ków epoki brązu, „Sprawozdanie z posiedzeń Komisji Na-ukowych Polskiej Akademii Nauk, Oddział w Krakowie”,T. XXXIV/1–2, styczeń – grudzień 1990, s. 8.

64 Obecnie nie jest możliwe ostateczne ustalenie, czy JanFitzke pomiędzy 1 a 14 września 1939 r. brał udziałw działaniach wojennych 1 PSP nad Popradem i Du-najcem. Działania te zostały opisane w pracach W.M.Mosia pt. Strzelcy Podhalańscy 1918-1939, Kraków 1989,s. 133-137; R. Zaziemskiego, 1 Pułk Strzelców Podhalań-skich 1918-1939, Nowy Sącz 1991 oraz J. Palucha i W.Śmiałka, 1 Pułk Strzelców Podhalańskich – wrzesień 1939,

Nowy Sącz 1991. Może Jan Fitzke od razu został skie-rowany do Ośrodka Zapasowego 1 PSP w Brzeżanach,utworzonego z myślą o nadchodzącej wojnie. Na pew-no był tam już 14 IX.

65 J. Giza podaje tę datę śmieci i numer listy wywozowej:Nr 036/3, poz. 50, w książce Nowosądecka Lista Katyńska,Kraków 1991, s. 26.

66 A. Rybicki, Jan Józef Fitzke..., op. cit., s. 35. Według A. Ry-bickiego nazwisko Jana Fitzkego znalazło się pod nume-rem 50, ale na liście wywozowej nr 544.

67 Doskonałe wyniki działalności Wołyńskiego Tow. PrzyjaciółNauk w Łucku, sygn. KL, „Słowo Narodowe”, Nr 48, gru-dzień 1937 – styczeń 1938, s. 6.

68 T. Radzik, Profesor Tadeusz Sulimirski – archeolog (1898-1983); W. Rojek, W służbie Polski i nauki. Tadeusz Sulimir-ski (1898-1983) (w:) Kimmerowie, Scytowie i Sarmaci. Księ-ga poświęcona pamięci profesora Tadeusza Sulimirskiego, podred. J. Chochorowskiego, Kraków 2004, s. 17-52.

69 T. Sulimirski, Notatki z badań archeologicznych na Wołyniu,„Ziemia Wołyńska”, R. II, nr 3, s. 36-39.

70 Zaproszenie na wykład w krakowskich zbiorach prof.Marka Niecia.

Abstract

On 31 October 1918, a decree of the RegencyCouncil was issued concerning proper care of artand culture monuments, which was a historic legalact initiating the structures of landmark protectionservices in liberated Poland.

A vital role in the process of protecting culturalheritage during the interwar period – besides theemerging institutional structures such as offices ofvoivodeship landmark conservators – was played bycultural institutions and eminent historians, arche-ologists, museum curators and monument conser-vators. Such public benefit institutions included theVolyn Society of Friends of Science dynamicallyoperating in the former Eastern Borderlands of thePolish Republic (currently Western Ukraine) andits subordinate Tourism Museum in Lutsk, the his-toric capital of Volyn, which celebrated its 80th an-niversary in May 2009.

The history of Wołyńskie Muzeum Krajoznaw-cze (Volyn Tourism Museum), the oldest and thebiggest among the museums currently operating inVolyn (Ukraine) and the main museum of the Volyndistrict, is an example of continuous care about thecommon heritage of Poland and Ukraine.

In the introduction to the article a brief compar-ison was made of the history of Lutsk and Krakow.It outlined common features of both cities and high-lighted the events from the common history of

Streszczenie

31 października 1918 r. ukazał się dekret RadyRegencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kul-tury, który jest historycznym aktem prawnym za-początkowującym budowę struktur służby ochro-ny zabytków w odrodzonej Polsce.

Istotną rolę w procesie ochrony dóbr kulturyw okresie międzywojennym – obok formującychsię struktur instytucjonalnych w postaci urzędówwojewódzkich konserwatorów zabytków – odegra-ły instytucje kultury oraz wybitni historycy, arche-olodzy, muzealnicy i konserwatorzy zabytków. Dotakich pozarządowych instytucji należało prężniedziałające na dawnych Wschodnich Kresach Rze-czypospolitej (obecnie Zachodnia Ukraina) Wołyń-skie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i podlegającemu Muzeum Krajoznawcze w Łucku, prastarej sto-licy Wołynia, które w maju 2009 r. obchodziło ju-bileusz 80-lecia działalności.

Dzieje Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego,najstarszego i największego spośród muzeów dzia-łających obecnie na Wołyniu (Ukraina) oraz głów-nego muzeum obwodu wołyńskiego są przykłademnieustannej troski o wspólne dziedzictwo Polskii Ukrainy.

W artykule – we wstępie – dokonano krótkiegoporównania dziejów Łucka i Krakowa. Ukazanocechy wspólne obu miast oraz zasygnalizowanozaistniałe w nich wydarzenia ze wspólnej historii


Ukraine, Lithuania and Poland that took place there.Against the so outlined background, numerous in-teresting examples of personal ties were presentedwhich bound Volyn, and particularly Lutsk, withKrakow during the Partition of Poland. Those tieswere further enhanced during twenty years of theinterwar period, when Lutsk regained its rank of thecapital of Volyn Voivodeship in liberated Poland.One could have talked then about the impact ofKrakow genius loci and one of the oldest universitiesin this part of Europe – Jagiellonian University – onpolitical philosophers, historians, archeologists andcultural activists operating in Lutsk and Volyn. Cra-covian Alma Mater Jagellonica became an inherent partof history, not only in Poland but also in neighbour-ing countries, and Kraków became an intellectualbridge between Poland and Ukraine awakening toits independence.

The most distinguished personages from Lutskand Volyn, Wacław Lipiński (1882-1931), ZygmuntMorwitz (1884-1972), Józef Edward Dutkiewicz(1903-1968), Julian Nieć (1908-1939) and Jan Fitz-ke (1909-1940) studied in Krakow and there theyformed their creative personalities. Tadeusz Sulim-irski (1898-1983), an eminent Polish archeologist,was during the 1930s the Professor of Pre-history atthe Jagiellonian University in Krakow, and conduct-ed excavation research also in Volyn.

It is recalled in the article that the anniversary ofcreating legal structures for monument protectionin Poland, the jubilee of the Volyn Tourism Muse-um is also the year in which we celebrate the 100thbirthday anniversary of Jan Fitzke, the curator ofthat museum I the years 1936-1939, an enthusiasticresearcher of Volyn’s history, a museologist anda conservator of archeological artefacts.

By being a Pole and by his studies connected withKrakow and cracovian scientific circles Fritzke, whowas murdered in Katyn, belongs to the history ofscience and culture of two nations – Polish andUkrainian – thus bringing them closer and unitingthem. The proof of the above is a commemorativeplaque dedicated to Jan Fritzke, founded by theUkrainian archeologists and historians and unveiledon 18 May, 2009 – International Museum Day – inLutsk, on the building which in his times used to bethe seat of the Museum of Volyn Society of Friendsof Science.

Ukrainy, Litwy i Polski. Na tak zarysowanym tleprzedstawiono liczne, interesujące przykłady róż-norodnych więzi personalnych, które połączyływ okresie zaborów Wołyń, a w szczególności Łuck,z Krakowem. Więzi te wzmogły się w okresie dwu-dziestolecia międzywojennego, kiedy Łuck w wol-nej Polsce odzyskał rangę stolicy województwawołyńskiego. Można wówczas mówić o oddziały-waniu genius loci Krakowa i jednej z najstarszychw tej części Europy wyższej uczelni – Uniwersy-tetu Jagiellońskiego – na myślicieli politycznych,historyków, archeologów i działaczy kultury, dzia-łających w Łucku i na Wołyniu. Krakowska AlmaMater Jagellonica wpisała się nie tylko w dzieje Pol-ski, ale także krajów ościennych, a Kraków stał sięwówczas intelektualnym pomostem pomiędzyPolską a budzącą się do niepodległości Ukrainą.

Zasłużeni dla Łucka i Wołynia Wacław Lipiński(1882-1931), Zygmunt Morwitz (1884-1972), Jó-zef Edward Dutkiewicz (1903-1968), Julian Nieć(1908-1939), Jan Fitzke (1909-1940) studiowaliw Krakowie i w tym mieście ukształtowali swojeosobowości twórcze. Tadeusz Sulimirski (1898--1983), wybitny polski archeolog był w latach 30.dwudziestego wieku profesorem prehistorii naUniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a prowa-dził badania m.in. także na Wołyniu.

W artykule przypomniano, że jubileuszowyroku powstania struktur prawnych ochrony zabyt-ków w Polsce, rok jubileuszu Wołyńskiego Mu-zeum Krajoznawczego to także rok, w którym mijasetna rocznica urodzin Jana Fitzkego, dyrektorategoż muzeum w latach 1936-1939, pełnego entu-zjazmu oraz zapału badacza przeszłości Wołynia,muzealnika i konserwatora zabytków archeo-logicznych.

Zamordowany w Katyniu Fitzke, będąc Pola-kiem – związanym studiami z Krakowem orazz krakowskim środowiskiem naukowym – należydo historii nauki i kultury dwóch narodów, pol-skiego i ukraińskiego, zbliżając je i łącząc. Dowo-dem tego jest, ufundowana z inicjatywy ukraiń-skich archeologów i historyków, tablica pamiątko-wa poświęconą jego pamięci, osłonięta 18 V 2009 r.– w Międzynarodowym Dniu Muzeów – w Łuc-ku, na budynku, który był w czasach jego pracy sie-dzibą Muzeum Wołyńskiego Towarzystwa Przyja-ciół Nauk.

Documents

Związki Krakowa i Łucka na przestrzeni wieków XIX i XX1939 roku) wywodzili się z Krakowa lub byli z nim mocno związani. Prusiewicz miał też krótki epi-zod krakowski. Zamieszkiwał,