Związki z alergologią wielkich pediatrów polskich XX wieku

28 29Alergia Astma Immunologia 2014, 19 (1): 28-34

Związki z alergologią wielkich pediatrów polskich XX wieku

Major Polish XX-century pediatricians and their involvement in allergology

DANUTA CHMIELEWSKA-SZEWCZYK

emerytowany profesor Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Streszczenie

W artykule omówiono przebieg pracy i najważniejsze osiągnięcia nauko-we dwóch wybitnych pediatrów polskich: Henryka Brokmana i Franciszka Groera żyjących na przełomie XIX i XX w. oraz ich wkład w rozwój aler-gologii.

Mimo wieloletniej przyjaźni, jaka ich łączyła często polemizowali ze sobą przedstawiając różny punkt widzenia na te same zjawiska i prace własne. W dyskusjach posługiwali się argumentami pozyskanymi w toku wła-snych doświadczeń i udokumentowanych badań. Ich badania z zakresu immunologii klinicznej stworzyły bazę do rozwoju rodzimej alergologii.

Słowa kluczowe: życiorys Henryka Brokmana i Franciszka Groera, roz-wój alergologii w Polsce, patergometria, alergometria

Summary

The article discusses the careers and the most important scientific achie-vements of two Polish leading pediatricians: Henryk Brokman and Franci-szek Groer, living in the late nineteenth and early twentieth centuries and their contribution to the development of allergology.

Despite the long-standing friendship between them they often argued and presented different point of view on the same phenomena and their works. In their discussions they made use of arguments obtained from their own experiments and documented research. Their research in the field of clinical immunology served as the basis for the development of Polish allergology.

Keywords: curriculum vitae of Henryk Brokman and Franciszek Groer, development of allergology in Poland, pathergometry, aller-gometry

Adres do korespondencji / Address for correspondenceprof. dr hab. med. Danuta Chmielewska-Szewczykul. Dygasińskiego 4701-603 Warszawae-mail: [email protected]

© Alergia Astma Immunologia 2014, 19 (1): 28-34www.alergia-astma-immunologia.eu

Przyjęto do druku: 08.01.2014

Gwałtowny rozwój immunologii i nauk medycznych, w tym zawiązków alergologii na przełomie XIX i XX wieku przyczynił się do wyboru kierunków zainteresowań 2 mło-dych medyków, równolatków, którzy ukończyli studia za granicą, poznali nowe trendy i odkrycia w medycynie, mieli dostęp do nowoczesnych na owe czasy laboratoriów, trafili na wykształconych, mądrych nauczycieli i mistrzów. Drogi ich życia były różne, ale ostatecznie stali się filarami polskiej pediatrii, szczególnie zainteresowanymi w mecha-nizmach odpornościowych u dzieci, immunologii klinicznej, alergologii, mechanizmach patogenetycznych częstych wówczas zakaźnych chorób dziecięcych. Dążyli do poprawy diagnostyki tych chorób i szeroko stosowanej profilaktyki w pediatrii. Prace Henryka Brokmana i Franciszka Groera, ich polemiki dały immunologiczne podstawy ułatwiające rozwój alergologii w Polsce.

Henryk Brokman – niektóre dane z życiorysuHenryk Brokman urodził się 13 sierpnia 1886r. w Warsza-

wie, jako najmłodszy syn Leopolda i Heleny z Rotwandów, w rodzinie o tradycjach prawniczych (fot. 1). W 1904r. roz-począł studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszaw-

skiego, ale już po paru miesiącach w 1905r. został wydalony z uniwersytetu za udział w strajku studenckim. Dalsze studia kontynuował w Berlinie i Heidelbergu, gdzie w 1911roku za pracę pt. „Über gruppenspezifische Strukturen des tierischen Blutes” wydrukowaną w Zeitschsrift für Immunitatsforschung uzyskał stopień doktora medycyny. H. Brokman wykazał w niej podobieństwo niektórych struktur antygenowych we krwi spokrewnionych gatunków zwierząt. Była to druga w piśmiennictwie światowym praca na ten temat [1-4].

Fot. 1. Henryk Brokman jako kierownik Kliniki Terapii Chorób Dzieci AM w Warszawie

28 29Chmielewska-Szewczyk D Związki z alergologią wielkich pediatrów polskich XX wieku

Podczas studiów w Heidelbergu Henryk Brokman po-znał Ludwika Hirszfelda i jego żonę Hannę. Znajomość ta zaowocowała wieloma wspólnymi pracami i wieloletnią przyjaźnią.

Po powrocie do kraju w1912r. H. Brokman odbył staż in-ternistyczny u prof. Wł. Janowskiego w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie, ale w 1913 roku decyduje się zostać pediatrą i wyjeżdża do Szwajcarii, gdzie zostaje asystentem wolontariuszem w Klinice Dziecięcej w Zurychu kierowanej przez prof. Emila Feera. Być może na wybór pediatrii, jako specjalizacji miała wpływ Hanna Hirszfeldowa, która jako asystentka w tej klinice była dwukrotnie, w Heidelbergu i w Zurichu bezpośrednim zwierzchnikiem i nauczycielem młodego Henryka Brokmana. On sam wspomina o tym z rozrzewnieniem i dumą podczas jubileuszu 50-lecia pracy naukowej prof. H. Hirszfeldowej [5].

Po wybuchu I wojny światowej Brokman wraca do kraju. Tu zostaje zmobilizowany, jako lekarz do armii rosyjskiej i wysłany na front. W 1916 roku jest ciężko ranny w czasie walk na Łotwie. Na leczenie i rekonwalescencję zostaje wy-słany na Kaukaz, gdzie zastaje go rewolucja. Pracuje tam, jako lekarz, działa społecznie w środowisku Polaków, zosta-je pierwszym prezesem Polskiej Rady Wygnańczej.

Po powrocie do Warszawy w roku 1918, jako ochotnik wstępuje do armii polskiej w stopniu kapitana i przez trzy kolejne lata pracuje, jako lekarz w oddziałach szpitali zakaź-nych w Modlinie i Warszawie [1].

Dopiero w 1921 roku po zakończeniu służby wojskowej zostaje H. Brokman starszym asystentem w Klinice Dziecię-cej Uniwersytetu Warszawskiego kierowanej przez prof. Mieczysława Michałowicza i znowu zajmuje się pracą na-ukową [1]. Lata międzywojenne były najbardziej owocnym naukowo okresem w karierze H. Brokmana.

W 1932 roku na podstawie pracy: „Badania nad patoge-nezą płonicy” uzyskuje stopień doktora habilitowanego.

Wszystko zaczęło się od immunologiiKiedy Henryk Brokman rozpoczynał pracę po uzyskaniu

dyplomu nie było immunologii w dzisiejszym rozumieniu. Posługiwano się w badaniach nad reakcjami organizmu, metodami serologicznymi, mikrobiologicznymi i testami skórnymi. Chęć poznania patogenezy chorób zakaźnych zmuszała do wnikliwego zajmowania się odpowiedzią ma-kroustroju na zakażenie. Brokman uważał, że bez pewnej wrażliwości organizmu na działanie antygenów drobno-ustrojów i ich jadów nie ma choroby. Pomału zdawano sobie sprawę ze znaczenia odpowiedzi układu odporno-ściowego gospodarza w zdrowiu i w warunkach inwazji antygenów drobnoustrojów, pokarmów, czynników śro-dowiskowych i innych, a odpowiedź organizmu nazwano odpowiedzią immunologiczną.

Przez analogię do odczynu Schicka, Brokman opraco-wał test skórny na jad pałeczki Shigella-Shigae (1922), który wskazywał na obecność we krwi przeciwciał przeciw toksynie czerwonkowej, co mogło świadczyć o naturalnej odporności humoralnej u osób z odczynem dodatnim [6]. W dużej pracy wspólnie z H. i L. Hirszfeldami Brokman wykazał, że odporność przeciw błonicy dzieci dziedziczą

po tym ze swoich rodziców, po którym dziedziczą grupę krwi, a więc cecha ta jest uwarunkowana genetycznie [1,6]. Doświadczenia z podaniem zabitej działaniem ciepła kro-wianki ospowej i uzyskanie przez parę tygodni stanu areak-tywności (dziś powiedzielibyśmy stanu swoistej tolerancji) po podaniu szczepionki przeciw ospie, zapoczątkowały zainteresowanie Brokmana tolerancją immunologiczną. „Stan tolerancji immunologicznej jest nijako negatywem odporności i alergii - mawiał. Stan ten jest korzystny, jako znoszący niepożądaną odczynowość o typie alergii. Jest korzystny np. przy przetaczaniu krwi lub szpiku, ale nieko-rzystny w zakażeniu”. Można powiedzieć o Brokmanie, że przygotował immunologiczne podstawy dla wielu zjawisk alergicznych.

Kilkadziesiąt lat potem (1973) B. Górnicki pisał: „Brok-man zapoczątkowuje w Polsce immunologię kliniczną i jest drugim po Ludwiku Hirszfeldzie przedstawicielem tej tak ważnej obecnie dyscypliny naukowej w naszym kraju i jed-nym z ostatnich na świecie żyjących, którzy tworzyli podsta-wy immunologii we wczesnych okresach jej rozwoju” [6].

Jakie związki z alergologią miały prace prof. Henryka Brokmana?

Aby odpowiedzieć na to pytanie trzeba sobie uświado-mić, że w czasie aktywnej działalności naukowej profesora w latach 20. i 30. XX wieku nieznane były immunoglobuli-ny, odczyny nadwrażliwości komórkowej, różne mediatory, kompleksy immunologiczne, czy pojęcie tolerancji immuno-logicznej, dla nas oczywiste.

Z drugiej strony obserwacje różnych zjawisk i odczynów publikowane przez ich autorów dawały pole do spekulacji na temat odczynów z nadwrażliwości. Pojawiły się doniesie-nia o obrzęku naczynioruchowym Quinck’ego, o zjawisku anafilaksji opisanym przez Richeta i Potiera w 1901 roku. Zjawisko anafilaksji miejscowej opisał Arthus [cyt. za 7,8], a w 1906 roku Klemens von Pirquet zaproponował termin „alergia” dla zjawisk powstających w pewnych warunkach u ludzi, którzy zamiast odporności zwiększają nadwrażli-wość [9]. Nieco później w 1923 roku Coca i Cooke [10,7] zaproponowali termin „atopia” i „choroby atopowe” dla różnych klinicznych form alergii, jak gorączka sienna, ast-ma, czy alergiczny nieżyt nosa. Wreszcie Prausnitz i Kustner opisali przeniesienie nadwrażliwości od osoby uczulonej na nieuczuloną przy pomocy surowicy, a czynniki odpowie-dzialne za to zjawisko nazwali „reaginami” [7].

Pierwsze lata działalności naukowej Henryka Brokmana przypadały więc na okres pączkującej alergologii. W pedia-trii, nie wyodrębnionej jeszcze jako oddzielna specjalność, dominowały choroby zakaźne (odra, ospa, błonica, pło-nica i inne). Nic więc dziwnego, że lekarze zajmujący się chorobami dzieci starali się poznawać coraz lepiej czynniki etiologiczne tych chorób, lepiej je rozpoznawać, leczyć i zapobiegać im. Brokman rozlicza ten okres w monografii opublikowanej w 1937 roku: „Patogeneza, zapobieganie oraz leczenie chorób zakaźnych w związku z zagadnieniami alergii” [11,4]. Przedstawia tam pogląd, niezupełnie zgod-ny z Pirquetem, że podłożem zjawiska alergii jest łączenie się antygenu z przeciwciałem na terenie komórki w wyniku, czego dochodzi do jej uszkodzenia. Dowodzi, że zjawisko


alergii należy uznać za chorobowe i je zwalczać. W publi-kacji tej Brokman oddziela alergię od zjawisk odpornościo-wych ważnych w procesie zdrowienia.

W 1926r. Brokman wspólnie z M. Wierzbowską udowod-nili, że przy pomocy wyciągu z gruźliczo zmienionych węzłów chłonnych świnki morskiej można biernie przenieść wraż-liwość na tuberkulinę na zwierzęta nieuczulone, czego nie udawało się dokonać po przez surowicę krwi. W roku 1943, a więc w 17 lat później, Chase opisał przeniesienie wrażliwo-ści na tuberkulinę za pomocą limfocytów, a dopiero w 1954 r. Lawrence donosił o przeniesieniu wrażliwości na tuberkulinę za pomocą różnych wyciągów limfocytów łącząc to zjawisko z czynnikiem przenoszącym (transfer factor) [12,13].

W latach 1934-1939 Brokman zajmował się chorobą reu-matyczną przedstawiając dowody na jej ogólnoustrojowy charakter. Wspólnie z Brillem i Frendzlową w 1935r. opra-cowali test diagnostyczny BBF (od nazwisk autorów), który służył do wykrywania w surowicy chorych na reumatyzm przeciwciał przeciw myocardium [14-16]. Jako pierwszy na świecie Brokman wysunął hipotezę autoimmunologicznego podłoża choroby reumatycznej [3,16].

W okresie okupacji Hernryk Brokman przerywa wszelką działalność naukową ukrywając się pod zmienionym na-zwiskiem, jednak już w 1945r. wraca do życia akademic-kiego (fot. 2 i 3). Na wniosek Rady Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Warszawskiego uzyskuje tytuł profesora i zostaje kierownikiem Kliniki Chorób Zakaźnych w Łodzi. Niespełna w rok później przyjmuje propozycję objęcia Ka-tedry i Kliniki Dziecięcej w Gdańsku, którą organizuje od podstaw i prowadzi do 1953r. [2], kiedy przenosi się do sto-licy na stanowisko kierownika Kliniki Terapii Chorób Dzieci w Warszawie przy ul. Działdowskiej. Była to jedna z klinik nowoutworzonego Oddziału Pediatrycznego, na I Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej w Warszawie. Poza nor-malnym tokiem studiów, nauczano tam medycyny wieku rozwojowego tych studentów, którzy zamierzali pracować, jako lekarze dziecięcy [17]. Obok kierownika Oddziału, prof. Wł. Szenajcha wykładali tam profesorowie: H. Brokman, Z. Lejmbach, J. Bogdanowicz i inni. Jako absolwentka Oddzia-łu Pediatrycznego mogę powiedzieć, że przekazywano tam studentom nie tylko współczesną wiedzę, uczono wnikli-wej obserwacji pacjenta, samodzielnego rozumowania lekarskiego, wpajano ciekawość naukową i zamiłowanie do

badań dla wyjaśnienia obserwowanych zjawisk, ale przeka-zywano nam także pewne kanony etyczne, o których lekarz nigdy nie powinien zapominać [17].

Od 1953r., aż do końca swojego życia Henryk Brokman był redaktorem naczelnym Pediatrii Polskiej, organu Pol-skiego Towarzystwa Pediatrycznego, oraz członkiem Rad Naukowych kilku innych czasopism lekarskich m. in. Reu-matologii [16].

W 1954r. został wybrany członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk, a w dwanaście lat później człon-kiem rzeczywistym PAN. Od 1960r. był przewodniczącym Zespołu Problemowego Alergii PAN. Zespół ten stanowił pierwszą jednostkę organizacyjną dla zainteresowanych alergologią. Nie narzucano Zespołowi żadnego określonego planu działania. Profesor Brokman uważał za najważniejszą część aktywności Zespołu możliwość periodycznego zbiera-nia się nielicznych jeszcze w Polsce badaczy w tej dziedzinie, co stanowiło wyjściową pozycję dla przyszłej alergologii polskiej. Na zwoływanych 2-4 krotnie w roku posiedze-niach w Warszawie lub wyjazdowych przedstawiano wyniki swoich badań, dyskutowano nad nimi, nawiązywała się współpraca różnych ośrodków. Wymieniano się doświad-czeniami o metodyce badań. Część prac była finansowana z funduszów przydzielanych Zespołowi, z którym regularnie współpracowało 14 ośrodków naukowych z różnych części kraju. Tematyka prac była różnorodna i wymaga oddziel-nego omówienia [18]. Profesor Brokman występował też o produkcję standardowych antygenów do testów diagno-stycznych, postulował o kształcenie młodych alergologów za granicą i bardzo popierał utworzenie samodzielnego Towarzystwa Alergologicznego. Było to 50 lat temu i 20 lat przed powstaniem PTA.

W latach 60. ubiegłego wieku dokonuje się znaczny po-stęp w zakresie immunologii i alergologii, co dla profesora stanowi nowy impuls do prac nad chorobami autoimmu-nologicznymi [19], znowu interesuje się tolerancją immu-nologiczną w związku z rozwijającą się transplantologią, znaczeniem kompleksów immunologicznych, udziałem wirusów i innych drobnoustrojów w patogenezie chorób alergicznych [20,21]. W Pediatrii Polskiej zamieszcza „Szkice immunologiczne” ułatwiające zrozumienie zachodzących zmian [22,23].

Fot. 3. Henryk Brokman z wykładowcami i studentami Oddziału Pe-diatrycznego

Fot. 2. Henryk Brokman zdjęcie z roku 1940


Nie lubiłem nigdy utartych poglądówProfesor Brokman zdecydowanie umiał bronić swoich

teorii i hipotez naukowych, jeśli były poparte rzetelnymi ob-serwacjami klinicznymi i badaniami doświadczalnymi [24]. Polemiki z oponentami prowadził zawsze konsekwentnie, ale elegancko, co przyznawali mu wszyscy przeciwnicy. Walczył o uznanie infekcyjnej teorii biegunek niemowlęcych od wczesnych lat dwudziestych [25,26]. Dziś wiemy, że miał rację. Obalił jeden z postulatów Kocha uznający określony zarazek za patogenny tylko wtedy, jeśli był chorobotwórczy dla wszystkich członków danego gatunku. Brokman twier-dził, że do wystąpienia choroby zakaźnej oprócz zarazka decydujące są cechy osobnicze zakażonego organizmu, a ponadto w latach 1927-29 wspólnie z Kolago udowodnił istnienie szczepów E.coli patogennych dla niemowląt a nie chorobotwórczych dla dzieci starszych i dorosłych. Po woj-nie podobne zjawisko obserwował dla zakażeń Salmonella typhi murium [27].

Wiele znaczących prac i spostrzeżeń Brokmana doty-czyło gruźlicy płuc i opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci. W sprzeczności z poglądem Richa udowodnił, że zmia-ny ogniskowe w mózgu powstają wskutek toksycznego skurczu naczyń, co prowadzi do niedotlenienia tkanki mózgowej, ognisk martwicy i rozmiękania. Inspirowany obserwacją i wnikliwymi badaniami 2 letniego chłopca z gruźliczakiem mózgu rozpoznanym za życia twierdził, że gruźliczak mózgu nie jest nigdy, lub prawie nigdy ogni-skiem uogólnionego rozsiewu [28,29]. Dla poprawy krąże-nia mózgowego proponował stosowanie środków rozkur-czających naczynia (nowokaina, hydergina i in.). Wspólnie z K. Bujko opracowali metodę leczenia wspomagającego, spodziewając się ograniczenia zmian zapalnych poprzez lepsze ukrwienie i utlenienie tkanki mózgowej [30], co po-twierdzało się klinicznie.

Profesor Henryk Brokman zmarł 6 sierpnia 1976 r. parę dni przed swoimi 90. urodzinami. Alina Askanas pisała o nim „Był wśród nas najstarszy wiekiem, ale najmłodszy zapałem, entuzjazmem i pasją naukową. Mimo dużej wie-dzy nie miał umysłu encyklopedysty. Był człowiekiem, który pragnął wszystko, co wiedział zrozumieć dogłębnie. Myślał samodzielnie i krytycznie i tego od nas wszystkich oczeki-wał” [31].

Franciszek Groer – niektóre dane z życiorysuFranciszek Groer urodził się 19.04.1887 roku w Bielsku-

Białej. Ojcem Franciszka był Wincenty Groer, magister praw, wielki humanista, matką Zofia z Kurzyjamskich, znana ak-torka dramatyczna (fot. 4). Rodzina Groerów miała wśród swoich przodków lekarzy zasłużonych dla polskiej medycy-ny. W wychowaniu chłopca ojciec brał czynny udział i był odpowiedzialny za jego wykształcenie. Kładł nacisk na naukę języków obcych syna, podróżował z nim wiele po Europie już od 9 roku życia. Franciszek uczył się prywat-nie i dopiero w 15 roku życia zaczął uczęszczać do szkoły. M. Fijałkowski, jego kolega z klasy tak go wspomina: „na-tychmiast prawie został prymusem, zadania matematyczne rozwiązywał błyskawicznie, miał dobry akcent rosyjski, a po francusku mówił jak paryżanin”. Maturę zdawał w Peters-burgu.

Franciszek Groer obdarzony był licznymi talentami i wa-hał się, jaki wybrać kierunek studiów – humanistyczny czy muzyczny, miał bowiem świetny słuch i przez rok studiował w Konserwatorium Warszawskim, gdzie potwierdzano jego uzdolnienia. W końcu jednak w 1906 roku rozpoczyna stu-dia na Wydziale Lekarskim we Wrocławiu. Wykładali tam znani w Europie profesorowie: Mikulicz, Neisser, Ehrlich, Czerny, i inni. Franciszek Groer chciał się poświęcić mikro-biologii. Był asystentem sławnego profesora Pfeiffera. Pod jego kierunkiem napisał pracę doktorską pt. „Die Prodigio-sus Gelatinase”. Zwrócił w niej uwagę m.in. na bakterio-statyczne działanie pleśni. W roku 1911 otrzymuje dyplom lekarski magna cum laude na Uniwersytecie Wrocławskim oraz tytuł doktora [32].

Praca w Klinice WiedeńskiejPod wpływem Klemensa von Pirqueta, którego poznał

w czasie studiów Groer zainteresował się pediatrią i w 1913 roku został asystentem w Klinice Pediatrycznej w Wiedniu kierowanej przez prof. K. Pirqueta, pracując jednocześnie w laboratorium fizyko-chemicznym u prof. Pauli. Mimo dużego obciążenia różnymi obowiązkami w klinice, nadal pracuje naukowo. Publikuje prace o spazmolitycznym działaniu adrenaliny u chorych na czerwonkę, wspólnie z Kassowitzem pracuje nad nieswoistym działaniem surowi-cy przeciwbłoniczej, kontynuuje badania nad odpornością

Fot. 4. Człowiek z fajką – Franciszek Groer – dyrektor Instytutu Matki i Dziecka

Fot. 5. Franciszek Groer w okresie pracy w Klinice Wiedeńskiej


na błonicę u człowieka. Wyniki tych badań zostały opu-blikowane w wielu czasopismach w języku niemieckim. Fr. Groer zajmuje się też odczynami skórnymi wprowadza-jąc je, jako ważny element diagnozujący w swoich dalszych badaniach. Odczyny skórne, tuberkulinowy i odczyn Schic-ka, zachęciły Groera do posługiwania się testami skórnymi w jego badaniach nad odczynowością ustroju - pisze Brok-man [33]. Sam Groer uważał, że skóra jest biologicznym regulatorem czynności fizjologicznych i patologicznych ustroju i jako taka musi odpowiadać na wszystkie bodźce zarówno wewnętrzne jak i zewnątrzustrojowe [34] (fot. 5).

W czasie I wojny światowej Groer pracuje cały czas intensywnie w Klinice Wiedeńskiej stopniowo awansując. Jednocześnie nadal prowadzi prace naukowe i udziela się społecznie. We współpracy z dr Lazarem, dr Goldenem i prof. Tandlerem zajmował się organizacją opieki nad mat-ką i dzieckiem gwarantowaną przez państwo w związku z przewidywaniem zmiany warunków społeczno-ekono-micznych po wojnie. Opracował podstawy organizacji instytutu matki i dziecka, organizował poradnie dla matki i dziecka, szkolił pielęgniarki, pracował jako lekarz w żłob-kach, szkołach i przedszkolach, co pozwoliło mu na pozna-nie realnych potrzeb dziecka.

W 1915 roku żeni się z Angielką, Cecylią Cuming. Młoda para dostaje od Pirqueta zgodę na zamieszkanie w klinice, gdyż kłopoty finansowe w czasie wojny nie omijają również Groerów [32].

Profesor Franciszek Groer, jako kierownik Kliniki Pe-diatrycznej we Lwowie

W 1918 roku F. Groer habilituje się, a rok później, po 6 latach pracy w klinice Pirqueta, jako profesor zwyczajny, mając 32 lata zostaje kierownikiem Kliniki Pediatrycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Jest następcą prof. Jana Raczyńskiego. Organizuje klinikę od podstaw, urządza laboratorium i pracownie diagnostyczne, szkoli le-karzy i pielęgniarki, tworzy poradnie specjalistyczne i kuch-nię mleczną dla niemowląt [35]. Wprowadza obliczanie ilości pokarmu koniecznego dla niemowlęcia systemem ne-mowym (wg Pirqueta), w którym jednostką miary była nie kaloria, a wartość kaloryczna jednego grama mleka [36].

Już, jako znany pediatra organizuje w Belgradzie klinikę pediatryczną w latach 1924-25, pozostawiając tam nie tyl-ko przeszkolonych do prac klinicznych i dydaktyki lekarzy, ale i wielu przyjaciół.

W 1931 roku Groer odbywa kilkumiesięczną podróż po Stanach Zjednoczonych, sprzyjającą wielu kontaktom naukowym, nawiązuje przyjaźnie i zdobywa sławę mię-dzynarodową. Zaraz po powrocie opracowuje podstawy alergometrii i patergometrii [37,38].

Nowe pojęcia w nomenklaturze medycznejSkąd się wziął termin „alergia”?. Wszyscy wiemy, że

twórcą tego terminu jest Pirquet, a oznacza on zmienioną odczynowość ustroju i pochodzi od dwóch greckich słów: allos (różny, zmieniony) i ergos (działanie).

Zaczęło się od obserwacji choroby występującej w tam-tym czasie coraz częściej po kolejnym, iniekcyjnym podaniu

obcogatunkowej, najczęściej końskiej surowicy odporno-ściowej zawierającej przeciwciała przeciw drobnoustrojom chorobotwórczym i ich toksynom. Surowica rzeczywiście była skuteczna, ale po kolejnych iniekcjach powodowała objawy nieznanej dotąd choroby (gorączka, zmiany skórne, stawowe, powiększenie węzłów chłonnych), którą potem nazwano chorobą posurowiczą. Klemens Pirquet i współ-pracujący z nim Bela Schick wysunęli hipotezę, że układ immunologiczny człowieka w zasadzie obronny, może też w określonych warunkach mieć szkodliwy wpływ na gospodarza [39], a więc wykazywać działanie odmienne, niż dotąd mu przypisywano. Wykazali też, że czynnikiem uszkadzającym mogą być nie tylko antygeny drobnoustro-jów i obcogatunkowa surowica, ale i różne czynniki zewną-trzpochodne i wewnątrzpochodne.

Jako uczeń Pirqueta Groer interesuje się alergią przez całe lekarskie życie i ten problem jest podnoszony w wielu jego pracach. Rozgranicza pojęcie wrażliwości od odczynowości ustroju. Dla wyjaśnienia swoich poglądów i praktycznego ich zastosowania profesor Groer wprowadził nowe, oryginalne pojęcia do nomenklatury różnych zjawisk biologicznych podkreślając ich podstawy patofizjologiczne:

Patergia – zjawisko reakcji żywej substancji na drażniące działanie bodźca.

Prawem patergii nazywa zależność reakcji organizmu od bodźca. W przypadku gruźlicy, na przykład, bodźcem jest iniekcyjne wprowadzenie do skóry tuberkuliny, a re-akcją bąbel wywołany zastrzykiem. W doświadczeniach Groera obserwacja tych zjawisk była możliwa dzięki ocenie odczynów skórnych po powtarzanym śródskórnym wstrzy-kiwaniu określonego stężenia tuberkuliny, adrenaliny, hi-staminy czy morfiny i pomiarach wielkości powstających w skórze bąbli.

Mechanizm spraw patergicznych wg Groera można po-dzielić na dwie fazy: w pierwszej żywa substancja znajdu-jąca się w stałej równowadze fizykochemicznej ulega przez działanie jakiejś energii (bodźca) zachwianiu lub uszkodze-niu. W drugiej fazie to pierwotne zaburzenie (uszkodzenie) natychmiast spotyka się z odpowiedzią ze strony podraż-nionego podłoża, co nazywał odczynem, który polega na dążeniu do przywrócenia pierwotnego stanu równowagi.

Tak więc wynik każdej sprawy patergicznej zależy wg Groera od dwóch czynników:

1. Od stopnia i rozległości pierwotnego uszkodzenia podło-ża przez bodziec,

2. Od osobniczej zdolności podłoża do odczynowej odpo-wiedzi na drażnienie.

Każdą sprawę patergiczną należy więc rozpatrywać jako funkcję dwu zmiennych czyli stosunek między uszkodze-niem a obroną. Każdy z tych dwóch parametrów wpływa z jednej strony na wrażliwość S – susceptibility, a z dru-giej strony na reaktywność R – reactivity. Można by przy-jąć, że im większe pierwotne uszkodzenie S, tym silniejsza jest odpowiedź ustroju R.

Według Groera mamy do czynienia z Homodynamią – jeśli wrażliwość ustroju „S” = „R” odczynowości. Jeśli przeważa wrażliwość lub reaktywność mamy do czynienia z Heterodynamią.


Jeśli „R” > „S” Groer mówi o pleoergii, czyli pozytyw-nym odczynie ustroju.

Pleoestezja – występuje jeśli „S” > „R” eakcja ustroju jest wówczas niepomyślna.

Higiogeneza – to wg profesora zespół mechanizmów prowadzących do zdrowienia w przebiegu choroby, jako odwrotność patogenezy.

Adiaforia – to stan niewrażliwości lub spadku wraż-liwości na czynnik uszkadzający w przebiegu procesów odczynowych w przeciwieństwie do anergii polegającej na zaniku odczynów i będącej zjawiskiem niekorzystnym prognostycznie.

Alergometria – praktyczne zastosowanie prawa patergii w medycynie

Tymi terminami profesor posługuje się w diagnostyce kli-nicznej dla ułatwienia oceny stanu zdrowia pacjenta, jego zdolności do reagowania na szkodliwy bodziec i prognozy, co do zdrowienia. Metoda ta stosowana przez doświadczo-nych pneumonologów była użyteczna w gruźlicy, w innych chorobach mniej [40]. Groer jednak pragnie dać podstawy matematyczne obserwowanym zjawiskom, Nawiązuje kontakt ze znanym matematykiem, prof. H. Steinhausem. W wyniku tej współpracy udało się wykreślić dla niektórych zjawisk krzywą, a mając określone parametry testów pa-cjenta ustalić czy jest on w stanie pleoergii czy pleoestezji.

W czasie II wojny światowej w okresie okupacji radziec-kiej Klinika Lwowska znakomicie rozwija się. Profesor Groer realizuje teraz swoje zamierzenia z Wiednia o powstaniu instytutu matki i dziecka i tworzy we Lwowie filię Instytu-tu Matki i Dziecka utworzonego przez władze radzieckie w Kijowie, rozbudowuje placówki związane z Instytutem, przyjmuje nowych pracowników, często uciekinierów z Gu-berni Generalnej.

W czasie okupacji niemieckiej F. Groer zostaje pozbawio-ny stanowiska i mieszkania. Jest kilkakrotnie aresztowany, ale zachowuje życie, choć wielu profesorów lwowskich zostało straconych. Po powtórnym zajęciu Lwowa przez władze radzieckie wraca na dawne stanowiska. Mimo do-brych kontaktów z władzami w 1946 roku decyduje się na powrót do Krakowa.

Powrót do Krakowa i praca w WarszawiePo krótkim okresie pracy w Zabrzu, profesor Groer

w 1948 roku zostaje mianowany kierownikiem Oddziału Pediatrycznego a potem Kliniki w Sanatorium im. J. Mar-chlewskiego w Otwocku, gdzie tworzy ośrodek naukowy i szkolenia kadr lekarskich w zakresie gruźlicy dziecięcej. Pracuje też w Komisji Gruźlicy Dziecka i Szczepień BCG przy Radzie Naukowej Instytutu Gruźlicy. Decydowano tam o wielu problemach związanych z patogenezą, rozpozna-waniem, leczeniem i rehabilitacją dzieci chorych na gruźlicę. Profesor Groer był wielkim zwolennikiem profilaktyki gruź-licy u dzieci poprzez szczepienia (którym początkowo był przeciwny), chemioprofilaktykę, prewentoria [41]. Ograni-czał częstość badań rtg. Przestrzegał przed nadużywaniem antybiotyków. Rozwijał alergometrię i starał się rozszerzyć jej praktyczne zastosowanie.

W 1951 roku zostaje dyrektorem Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie po prof. R. Barańskim. Rozbudo-wuje instytut, zapewnia mu jak najlepszą obsadę lekarzy, pielęgniarek, rehabilitantów, psychologów, konsultantów. Mimo trudnych warunków tempo prac i zmian w Instytucie budziło podziw.

Bibliografia prac profesora Groera obejmuje 225 pozycji, w większości publikowanych po niemiecku w czasopismach międzynarodowych [42]. Prace dotyczyły głównie chorób zakaźnych, w tym gruźlicy dziecięcej, alergometrii, ale część publikacji dotyczy zagadnień medycyny społecznej, ochro-ny zdrowia, wychowania dzieci i młodzieży, psychologii, dietetyki i innych problemów związanych z dziećmi. Poglą-dy profesora dotyczące alergometrii, dietetyki i żywienia straciły na aktualności, ale w czasach, kiedy je głosił budziły zainteresowanie i podziw. Wiele hipotez i opinii profesora wyprzedzało jego epokę.

Profesor Franciszek Groer był znanym w świecie uczo-nym, badaczem wielu zjawisk z dziedziny immunologii i alergologii, wybitnym pediatrą, społecznikiem, doskona-łym organizatorem placówek medycznych, niestrudzonym nauczycielem wielu pokoleń lekarzy, a ponadto znał biegle wiele języków obcych, był wspaniałym erudytą, kompono-wał utwory muzyczne, pisał wiersze, był cenionym fotogra-fikiem.

Piśmiennictwo 1. Zapaśnik-Kobierska MH. Profesor Henryk Brokman, jego życie

i dzieło. Ped Pol 1977; 52: 239-43.

2. Owczuk R, Ulewicz-Filipowicz J, Balcerska A. Profesor Henryk Brokman – uczony i lekarz pediatra. Archiwum Historii i Filozofii Medycyny 2000; 63: 35-43.

3. Album lekarzy i farmaceutów polskich. Archiwum Historii i Filo-zofii Medycyny 1986; 49, zeszyt 3.

4. Górnicki B. Profil działalności naukowej prof. dr med. Henryka Brokmana. Ped Pol 1961; 36: 459-63.

5. Brokman H. Prof. dr med. Hanna Hirszfeldowa. Ped Pol 1958; 33: 1-8.

6. Górnicki B. Badania prof. dr med. Henryka Brokmana w zakresie immunologii. Ped Pol 1973; 48: 807-11.

7. Mygind N, Dahl R, Pedersen S, Thestrup-Pedersen K. Essential Allergy. Blackwell Science Ltd, 1996 (wyd. 2).

8. Kay AB. 100 years ‘Allergy’: can von Pirquet’s word be rescued? Clin Exp Allergy 2006; 36: 555-9.

9. Von Pirquet C. Allergie. Münch Med Wochenschr 1906; 30: 1457-8.

10. Coca AF, Cooke RA. On the classifications of the phenomena of hypersensitiveness. J Immunol 1923; 3: 163-82.

11. Brokman H. Patogeneza, zapobieganie oraz leczenie chorób za-kaźnych w związku z zagadnieniami alergii. Polskie Monografie Kliniczne 1937; 32: 37.

12. Brokman H, Prokopowicz-Wierzbowska M. Badania doświad-czalne nad istotą skórnego odczynu tuberkulinowego. Med Dośw i Społ 1926; 6: 58-60.

Serdeczne podziękowania p. S. Fronczakowej, Kierowniczce Biblioteki IGIChP, za pomoc w zbieraniu materiałów do tego artykułu publikowanych w czasopismach z początku ubiegłego wieku.


13. Chmielewska D. Osiągnięcia profesora Henryka Brokmana w zakresie immunologii. Ped Pol 1977; 52: 251-3.

14. Brokman H, Brill, Frendzel J. Odczyn na reumatyzm (BBF) na podstawie 300 przypadków materiału klinicznego. Warsz Czas Lek 1936; 34: 54.

15. Brokman H, Chajęcka-Paszkiewicz M. Rys historyczny rozwoju nauki o chorobie reumatycznej w Polsce. (w) Choroba Reuma-tyczna u Dzieci. Wilkoszewski E (red.). PZWL 1958; 9-20.

16. Gietko M. Wspomnienie pośmiertne. Reumatologia 1977; 15: 313.

17. Chmielewska-Szewczyk D. Klinika Pneumonologii, Chorób Alergicznych i Hematologii I Katedry Pediatrii AM w Warsza-wie. Szpital na Działdowskiej, jako ośrodek nauczania pediatrii. Nowa Pediatria 1998; 2: 30-5.

18. Brokman H. Badania nad chorobami alergicznymi. Nauka Polska 1963; 11: 5

19. Brokman H, Czarnocki D, Kurzątkowski W, Krawczyński K. Ba-dania nad zjawiskiem autoagresji w doświadczalnym zapaleniu mózgu. Med Dośw i Mikrob 1973; 25: 365-73.

20. Brokman H. O zakażeniach mieszanych wirusowo-bakteryjnych. Ped Pol 1963; 38: 85-94.

21. Brokman H. Ogólna patogeneza oraz zjawiska immunologiczne w zakażeniach gronkowcowych. Ped Pol 1958; 33: 389-94.

22. Brokman H. Szkice immunologiczne I. Podstawowe elementy odpowiedzi immunologicznej. Ped Pol 1972; 47: 769-79.

23. Brokman H. Szkice Immunologiczne II. Odporność narządowa oraz wpływ cywilizacyjny na ontogenezę odporności mikrobio-logicznej. Ped Pol 1973; 48: 1027-31.

24. Brokman H. Nie lubiłem utartych poglądów. Polityka 1976; 14: 14.

25. Brokman H. Pogląd na etiologię biegunek dziecięcych oraz jego wpływ na zasady zapobiegania i leczenia. Ped Pol 1948; 22: 418-27.

26. Zalewski T. Osiągnięcia profesora Henryka Brokmana w zakresie biegunek infekcyjnych. Ped Pol 1977; 52: 249-50.

27. Brokman H, Kurdwanowski J, Lachowicz K, Świcowa K. Zakaże-nie durem mysim u niemowląt. Ped Pol 1954; 29: 117-32.

28. Zapaśnik-Kobierska MH. Wkład prof. dr med. Henryka Brokma-na w etiopatogenezę i leczenie gruźlicy u dzieci. Ped Pol 1973; 48: 813-16.

29. Brokman H, Michałowicz R. Z zagadnień fizjopatologii krążenia krwi w mózgu u dzieci z gruźliczym zapaleniem mózgu i opon. Gruźlica 1962; 30: 819-25.

30. Brokman H, Bujko K. Doraźny wpływ nowokainy wstrzykniętej dożylnie chorym na gruźlicze zapalenie opon i mózgu. Ped Pol 1955; 30: 1171-5.

31. Askanas A. Profesor Henryk Brokman – nauczyciel i wychowaw-ca lekarzy. Ped Pol 1977; 52: 245-8.

32. Krukowska H. Życiorys profesora Franciszka Groera. (w) Franci-szek Groer życie i działalność. Krukowska H (red.). PZWL, War-szawa 1973; 9-23.

33. Brokman H. O pracach naukowych profesora Groera. (w) Fran-ciszek Groer życie i działalność. Krukowska H (red.). PZWL, War-szawa 1973; 24-39.

34. Groer F, Progulski S. W sprawie znaczenia diagnostyki skórnej dla stanów nadwrażliwości. Pol Gaz Lek 1925; 4; 435-6.

35. Kubicz S. Profesor Franciszek Groer – kierownik Kliniki Dziecięcej Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie oraz dyrektor Insty-tutu Matki i Dziecka w Warszawie. (w) Franciszek Groer życie i działalność. Krukowska H (red.). PZWL, Warszawa 1973; 40-51.

36. Groer F. O odżywianiu niemowląt. Ped Pol 1950; 24: 829-30.

37. Groer F. Zasady Patergometrii i alergometrii. Ped Pol 1935; 15: 407-19.

38. Groer Fr. O higiogenezie. Pol Gaz Lek 1922; 1: 929-50.

39. Igea JM. The history of the idea of allergy. Allergy 2013; 68: 966-73.

40. Groer F. Znaczenie topograficznego wyróżnicowania alergii dla pato- i higiogenezy gruźlicy. Gruźlica 1959; 27: 713-18.

41. Gruźlica wieku dziecięcego. Groer F, Krukowska H (red.). PZWL, Warszawa 1962.

42. Konopka S. Bibliografia publikacji profesora Franciszka Groera. (w) Franciszek Groer życie i działalność. Krukowska H (red.). PZWL, Warszawa 1973; 99-108.

Documents

Związki z alergologią wielkich pediatrów polskich XX wieku