16
БЕЛАРУСКАЯ ЛIТАРАТУРА
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
ВучэбнаяпраграмадляІХкласараспрацаванаўадпаведнасцізканцэпцыяйвучэбнагапрадмета«Беларускаялітаратура»ірэалізуе прынцып адноснай завершанасці зместу літаратурнай адукацыінаІІступеніагульнайсярэдняйадукацыі.
Галоўная мэта навучання прадмету— далучэнне вучняў дамастацтва слова ў кантэксце духоўнага, сацыяльнагістарычнагажыццянародаіфарміраванненагэтайасновемастацкагамыслення, эстэтычных пачуццяў, чытацкай і маўленчай культуры, выхаванне чалавека з глыбокім гуманістычным і дэмакратычнымсветапоглядам.
Змествучэбнайпраграмыгрунтуеццанавывучэнніключавыхлітаратурныхтвораўадпаведныхкультур(сярэдневяковай,рэнесансавай,Новагачасу,ХХстагоддзя,сучаснай).Навучаннебеларускайлітаратурыўдыялогукультурарыентавананафарміраваннечалавекаўкультурыічалавекакультуры,здольнагаўмелакарыстаццаведамі, усведамляць іх, разважаць, асэнсоўваць і параўноўвацьнабыткірозныхкультур.
Увага вучняў на гэтым этапе навучання канцэнтруецца намастацкіх творах, чытанне якіх папярэджваецца і суправаджаецца гісторыкакультурным каменціраваннем (з падключэннемінфармацыіпрасувязілітаратурныхтвораўзэпохай,выяўленнемзакладзеныхуіхпазачасавых,вечныхкаштоўнасцейііхсучаснагагучання).
Асновувучэбнагакурсаскладаюцьлітаратурныятворы,засваеннеякіхдаевучнямразнастайныяведыіўяўленніпрачалавекаіягостасункізпрыродай,іншымілюдзьміісамімсабой,пражыццёграмадства,гістарычныяпадзеі,лёсвыдатныхасоб.
У працэсе навучання ў ІХ класе паглыбляюцца веды вучняўпра структуру мастацкага твора, сродкі мастацкай выразнасці,літаратурныя роды і жанры мастацкай літаратуры, даецца першаснаеўяўленнепра асноўныяадметнасці стылю (творчай інды
17
відуальнасці) пісьменніка. Асэнсаванне тэарэтычных паняццяўпаспрыяебольшглыбокамуўспрыманнюлітаратурыякмастацтваслова. Вывучэнне літаратуры і выхаванне літаратурай— з’явыўзаемазвязаныяіўзаемазалежныя.Знаёмствазлепшымітвораміайчынных і некаторых замежных пісьменнікаў у храналагічнайпаслядоўнасцідапамогуцьсфарміравацьувучняўналежныяэстэтычныя і грамадскія ідэалы, выхаваць сапраўдных грамадзян іпатрыётаў.
У працэсе вывучэння манаграфічных тэм прадугледжана атрыманневучнямікрытыкабіяграфічныхведаўпражыццёітворчасцьпісьменнікаў.Прапанаванаяпраграмайфармулёўка«Словапрапісьменніка»маенаўвазезваротдаасноўныхфактаўтворчайбіяграфіімайстраслова,якіянепасрэднымчынамтычаццаакрэсленыхтвораў,найбольшяркапрадстаўляюцьасобуаўтараідобраілюструюцьспецыфікучасу.
Практычная значнасць літаратурнага матэрыялу ў IX класезаключаецца ў тым, што з яго дапамогай фарміруецца сістэмадухоўнамаральныхіграмадзянскіхкаштоўнасцейасобы.Уменніаналізаваць жыццёвыя сітуацыі, адлюстраваныя ў мастацкімтворы, і лёсы герояў (учынак і яго светапоглядныя, маральныя,псіхалагічныяматывіроўкі,маральнывыбаріягонаступствыдляасобы)вучаньпераносіцьнарэальныясітуацыііхарактарыітакімчынам аказваецца падрыхтаваным да сустрэчы з нечаканымі абставінаміўжыцці.
Для развіцця пазнавальных інтарэсаў, выхавання мастацкаэстэтычнагагустуіфарміраванняцэласнагасветапоглядувучняўпрынавучаннібеларускайлітаратурымэтазгоднапрадугледжвацьрэалізацыюміжпрадметныхсувязейпершзаўсёзтакімівучэбныміпрадметамі, як «Беларуская мова», «Руская літаратура», «Мастацтва (айчынная і сусветная мастацкая культура)», «ГісторыяБеларусі».Міжпрадметныя сувязі актуалізуюцца на ўсіх этапахнавучання,іхрэалізацыяўадукацыйнымпрацэсеўзбагачаедыялоглітаратурызіншымівідамімастацтва(жывапіс,музыка,фотамастацтва,кіно, тэатр і інш.), эфектыўнаўздзейнічаенамаральнаэтычнае, інтэлектуальнае, эмацыянальнае, эстэтычнае развіццёасобы.
Структура ўрокаў беларускай літаратуры і іх форма абумоўліваюцца мэтавымі ўстаноўкамі, узростам вучняў, мастацкайсвоеасаблівасцютвора,этапаміяговывучэння.Гутаркаілекцыя,
18
чытанне і абагульненне, аналіз і сачыненне, абарона праектаўі завочная экскурсія, «паэтычная хвілінка» і работа з вучэбным дапаможнікам— усе гэтыя формы навучання маюць сваюспецыфіку,якаяпраяўляеццаваўнутранайлогіцыразгортванняўрока, і забяспечваюць такія яго якасці, як цэласнасць, навучальная, выхаваўчая і развіццёвая скіраванасць, праблемнасць,дзейнасныхарактар,дыялагічнасць.
Уадукацыйнайпрактыцымогуцьвыкарыстоўваццаяктрадыцыйныя,такіэлектронныясродкінавучання,якіяпавінныбыцьскіраванынадасягненнемэтізадачлітаратурнайадукацыі.
Літаратурыўсістэмеадукацыіівыхаванняналежыцьасабліваякультуратворчаяролядзякуючыздольнасціпераўтварацьунутранысветасобыіўплывацьнадухоўнаеўзбагачэннежыцця,рабіцьягопасапраўднаму цікавым, змястоўным, насычаным. З гэтай прычынынеабходнаімкнуццаўключыцьвучняўупрацэспазакласнайработыівыхавання.
Факультатыўныязаняткі,працалітаратурныхгурткоў,сістэматычнывыпускгазет,бюлетэняў,часопісаўіальбомаў;падрыхтоўка тэматычных выставак, аглядаў сучаснай літаратуры; правядзеннелітаратурныхранішнікаў,вечарын,віктарын,сустрэчзпісьменнікамі,дзеячамікультурыімастацтва—усёгэтаспрыяестварэннюўкласеатмасферытворчасці,павагідакнігі,дамастацкагаслова.
Дляарганізацыіфакультатыўныхзаняткаўпабеларускайлітаратуры ў ІХ класе распрацавана адпаведнае вучэбнаметадычнаезабеспячэнне:вучэбныяпраграмы,дапаможнікідлявучняў ідапаможнікідлянастаўнікаў.
НавывучэннелітаратурыўІХкласеадведзена53гадзіны(зіх45гадзін—навывучэннетвораў,4гадзіны—натворчыяработы,4гадзіны—наўрокіпатворахдлядадатковагачытання).
Са спіса твораў, прапанаваных для дадатковага чытання, настаўніквыбіраетыя,выкарыстаннеякіхёнлічыцьнайбольшдарэчнымупэўнымкласнымкалектыве,улічваючыіндывідуальныямагчымасці вучняў і наяўнасць тэкстаў у бібліятэчным фондзеўстановыадукацыі.1
1Творы,прапанаваныяўспіседлядадатковагачытання,можназнайсціўкнігахсерыі«Школьнаябібліятэка»,якіязнаходзяццаўбібліятэчнымфондзеўстаноўагульнайсярэдняйадукацыі.
19
Рэзерввучэбнагачасунастаўніквыкарыстоўваепасваіммеркаванніначытаннеіасэнсаваннелітаратурныхтвораў.
Гадзіны,адведзеныянатворчыяработы,настаўнікразмяркоўваеўадпаведнасцізкаляндарнатэматычнымпланаваннем.
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(53 гадзіны)
Уводзіны (1 гадзіна)Літаратураякмастацтваслова.Яеграмадскаепрызначэнне.
І. ЧАЛАВЕК І ГРАМАДСТВА. ПОСТАЦІ АЙЧЫННАЙ ГІСТОРЫІ Ў БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ
(5 гадзін)«Жыціе Ефрасінні Полацкай» (1 гадзіна).Адлюстраваннеўтворыжыццяідзейнасціасветніцы.Духоўны
подзвіг Ефрасінні Полацкай. Рэальныя і гістарычныя факты ўтворы.Адметнасцькампазіцыі«Жыція...».
Тэорыя літаратуры. Пачатковаепаняццепражанржыція.
Беларускі летапіс («Летапісец вялікіх князёў літоўскіх», «Беларускалітоўскі летапіс (1446)» —урывак«ПахвалавялікамукнязюВітаўту»)(1 гадзіна).
Беларускіялетапісыяквытокімастацкайпрозы.Адлюстраваннегістарычнагамінулагаўлетапісныхтворах,іхпатрыятычныпафас.Услаўленнемужнасці,міжнароднагааўтарытэтукнязяВітаўта,ягогераічныхподзвігаўустаражытнымбеларускімлетапісе.
Тэорыя літаратуры. Летапісякжанрлітаратуры.Мастацтва. Архітэктура:СафійскісаборуКіеве(XIст.);
Сафійскі сабор уНоўгарадзе (XII ст.); Сафійскі сабор уПолацку(XIIст.);КаложскаяцаркваўГродне(XIIст.).
Жывапіс:А. Кашкурэвіч. «ЕўфрасінняПолацкая— асветніца»;П. Сергіевіч.«УсяслаўПолацкі»;Г. Вашчанка.«Грунвальдскаябітва»;М. Басалыга.«ВялікікнязьВітаўт».
Музыка:А. Мдывані, В. Елізар’еў.Балет«Страсці».
20
Ф р а н ц ы с к С к а р ы н а. Прадмовадакнігі «Юдзіф» (урывак)(1 гадзіна).
Словапрапершадрукараіасветнікагуманіста.Агульначалавечы змест прадмовы. Сцвярджэнне ідэі патрыя
тызму,грамадзянскагаабавязку.ЗначэннедзейнасціФ.Скарыны.
М і к о л а Г у с о ў с к і. Паэма«Песня пра зубра»(2 гадзіны).МіколаГусоўскі—паэтгуманіст.«Песняпразубра»яквыдатнытворстаражытнайбеларускай
літаратуры.Жанр, сюжэт і кампазіцыя паэмы. Тэма Радзімы ўтворы.Сімвалічнаезначэнневобразазубра.ВобразкнязяВітаўта,высокаяаўтарскаяацэнкадзейнасцікнязя.
Тэорыя літаратуры. Гуманізмулітаратуры.Мастацтва.Скульптура:А. Дранец.«ФранцыскСкарына»;
У. Панцялееў.ПомнікМ.ГусоўскамуўМінску.Жывапіс:Я. Драздовіч. «Францыск Скарына», «Друкарня
ФранцыскаСкарыныўВільні»;В. Барабанцаў.«МіколаГусоўскі»;М. Басалыга. «Мікола Гусоўскі»; А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыі дапаэмы«Песняпразубра»;Я. Кулік.Ілюстрацыідапаэмы«Песняпразубра».
Музыка:Д. Смольскі.Опера«ФранцыскСкарына».Кінамастацтва:«Песняпразубра»(рэжысёрЭ. Перагуд).
II. РАМАНТЫЧНАЕ І РЭАЛІСТЫЧНАЕ АДЛЮСТРАВАННЕ ЖЫЦЦЯ Ў МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ
(8 гадзін)Я н Б а р ш ч э ў с к і. Апавяданні«Шляхціц Завальня», «Плач
ка», «Белая Сарока» (сазборніка«Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях»)(2 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Галоўны літаратурны твор пісьменніка «Шляхціц Заваль
ня»— зборнік фантастычных апавяданняў. Цесная сувязь кнігіз беларускай міфалогіяй і фальклорам. Выяўленне асаблівасцейсветапогляду беларусаў. Хараство духоўнага свету чалавека, якітрымаеццавекавыхтрадыцый,звычаяў.РолявобразаЗавальніўтворы.Рамантычныясюжэтыівобразнасць.Сімволікавобразаў.
Тэорыя літаратуры.Рамантычныгерой.
21
А д а м М і ц к е в і ч. Балада «Свіцязянка» (1 гадзіна).Словапрапісьменніка.А. Міцкевіч і Беларусь. Паэтычнае асэнсаванне беларускага
фальклору і міфалогіі ў баладзе. Рамантычнае вырашэнне тэмыкаханняўтворы.
Мастацтва. Скульптура:А. Заспіцкі, А. Фінскі. ПомнікАдамуМіцкевічуўМінску.
Жывапіс:В. Ваньковіч.«ПартрэтАдамаМіцкевіча»,«МіцкевічнаскалеАюДаг»;С. Герус.«АдамМіцкевіч»;У. Пракапцоў.«А.Міцкевіч. Боль паэта»;К. Альхімовіч. «Свіцязянка»;У. Па-сюкевіч.«Свіцязянскаябалада.ПаэтА.Міцкевіч»;малюнкіН. Орды «СядзібаМіцкевічаўуЗавоссі»,«Туганавічы».
К а н с т а н ц і н В е р а н і ц ы н. Паэма «Тарас на Парнасе»(1 гадзіна).
Аўтарстваічаснапісанняпаэмы.Сатырычныігумарыстычныпафас твора. Сцвярджэнне ідэй народнасці ў літаратуры. Роляміфалагічных персанажаў у раскрыцці тэмы і ідэі твора. Тарасяктыповынародныгерой,рысыягохарактару:кемлівасць,абачлівасць,дасціпнасць.Выяўленчаемайстэрствааўтараўабмалёўцыперсанажаў.
Тэорыя літаратуры. Пачатковае паняцце пра народнасцьлітаратуры.Пародыяібурлескулітаратуры.
Мастацтва. Скульптура: літаратурнамастацкая кампазіцыя«КанстанцінВераніцын іягопаэма“ТараснаПарнасе”»ўГарадку(Віцебскаявобласць).
Жывапіс:«КанстанцінВераніцын»(малюнакС. Харэўскага);ілюстрацыі да паэмы «Тарас на Парнасе» (мастакіУ. Гладкевіч, Н. Гуціеў, В. Славук).
Тэатральнаемастацтва:спектакль«ТараснаПарнасе»(Беларускірэспубліканскітэатрюнагагледача,рэжысёрН. Ба шава).
В і н ц э н т Д у н і н М а р ц і н к е в і ч. Фарсвадэвіль «Пінская шляхта» (2 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Жанраваевызначэнне,сатырычныігумарыстычныпафаствора.
Выкрыццёцарскагачыноўніцтва.ВобразКручкова,яготыповасць.Вобразы засцянковайшляхты.Праблема бацькоў і дзяцей.Майстэрства драматурга ў разгортванні інтрыгі, сюжэта, у стварэннікамічнагаэфекту.Гратэскішаржякпрыёмыфарсавадэвіля.
22
Тэорыя літаратуры. Фарсівадэвільяккамедыйныяжанры.Мастацтва. Скульптура: Л. Гумілеўскі, С. Гумілеўскі.
ПомнікВ.ДунінуМарцінкевічуіС.МанюшкуўМінску;М. Якавен-ка.ПомнікВ.ДунінуМарцінкевічуўТупальшчыне(Валожынскіраён);В. Янушкевіч.«В.ДунінМарцінкевіч»(гіпс).
Жывапіс:У. Тоўсцік. «Вінцэнт ДунінМарцінкевіч— драматург»;I. Рэй.«В.ДунінМарцінкевічздочкаміКамілайіЦэзарынай»;Я. Ці хановіч.«ПартрэтВінцукаДунінаМарцінкевіча».
Музыка:У. Кандрусевіч.Мюзікл«Залёты»(паводлеВ.ДунінаМарцінкевіча); I. Лучанок. Цыкл для голасу з суправаджэннем«О,Радзімабацькоў».
Тэатральнаемастацтва: спектакль «Пінская шляхта» (Нацыянальны акадэмічны тэатр імяЯнкіКупалы, рэжысёрМ. Пінігін).
Ф р а н ц і ш а к Б а г у ш э в і ч. Прадмова да зборніка «Дудка беларуская»;вершы «Мая дудка», «Хмаркі» (2 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Ідэйнызместпрадмовыдазборніка«Дудкабеларуская».Пошукі
асноўдухоўнагаігістарычнагаадраджэннянарода.Аўтарскіпогляднаролюпаэтаіпаэзііўвершы«Маядудка».Па
этычнаеасэнсаваннеўласнагалёсуўалегарычнымвершы«Хмаркі».Тэорыя літаратуры. Прадмова як жанр публіцыстычнай
літаратуры.Мастацтва. Скульптура: Л. Гумілеўскі, С. Гумілеўскі.
ПомнікФ.БагушэвічуўСмаргоні.Жывапіс:Я. Ціхановіч.«ПартрэтФранцішкаБагушэвіча».
ІІІ. НАЦЫЯНАЛЬНАЕ І АГУЛЬНАЧАЛАВЕЧАЕ Ў МАСТАЦТВЕ СЛОВА
(14 гадзін)Я н к а К у п а л а. Вершы «А хто там ідзе?», «Мая малітва»
(«Я буду маліцца і сэрцам, і думамі...»), «Жняя», «Явар і каліна», «Роднае слова» («Магутнае слова, ты, роднае слова!..»); паэма«Бан дароўна» (5 гадзін).
Словапрапісьменніка.Лірыка. Асэнсаванне гістарычнага лёсу беларускага наро
да. Агульначалавечыя матывы ў вершах. Ідэя вечнасці жыцця,
23
кахання, гармонія чалавека і прыроды.Жанравае, вобразнае,інтанацыйнаебагаццелірыкі.
«Бандароўна».Фальклорнаяпершакрыніцапаэмы.Рамантычнаяасноватвора.Сутнасцьканфлікту.Вобразыантыподы.Драматызмдзеяння.МаральнаехараствоБандароўны.
Тэорыя літаратуры.Жанрылірыкі(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Скульптура:З. Азгур.ПомнікЯнкуКупалуў
Вязынцы(Мінскаявобласць);А. Анікейчык.ПомнікЯнкуКупалуўНьюЁрку(Араўпарк);помнікЯнкуКупалуўМінску(скульптарыА. Анікейчык, Л. Гу мілеўскі, А. Заспіцкі, архітэктарыЮ. Градаў, Л. Левін).
Жывапіс: В. Шаранговіч. «А хто там ідзе?»; П. Сергіевіч. «А хто там ідзе?»; М. Савіцкі. «Янка Купала»; А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыідапаэмы«Бандароўна»;М. Басалыга. Ілюстрацыідапаэмы«Бандароўна».
Музыка:Ю. Семяняка.«Явар ікаліна»;песні ірамансынасловыпаэта(кампазітарыУ. Алоўнікаў, А. Багатыроў, В. Войцік, Д. Камінскі, С. Картэс, В. Кузняцоў, М. Літвін, I. Лучанок, А. Мдывані, Л. Мурашка, Д. Смольскі, У. Солтан, А. Чыркун);Творыпабеларускайлітаратурыдлязавучваннянапамяць(паэмы,вершы,проза,песні):мастацкаеэлектроннаевыданнена2кампактдысках.—Мінск:Мастацкаялітаратура,2006—2007.
Я к у б К о л а с. Вершы «Не бядуй!»,«Родныя вобразы», «Пер-шы гром»,паэма «Новая зямля» (6 гадзін).
Словапрапісьменніка.Лірыка.ЭлегічнаеіаптымістычнаеўпаэзііЯкубаКоласа(«Не
бядуй!»).Паэтызацыяроднайпрыроды(«Родныявобразы»,«Першыгром»).РытмікаінтанацыйныладвершаўЯкубаКоласа.
«Новая зямля»—мастацкая энцыклапедыя народнагажыцця. Аўтабіяграфічнасць паэмы, яе творчая гісторыя.Жанравыяасаблівасці твора. Народны побыт і прырода ў паэме. Вобразы ўпаэме: мудрасць і душэўная прыгажосць Антося, Ганны; вобразыдзяцей.ТрагедыялёсуМіхала.Філасофская ідэязямлі іволі.Сімвалічнысэнсназвытвора.ПаэтычнаемайстэрстваЯкубаКоласа.
Тэорыя літаратуры.Паэмаякжанр(паглыбленнепаняцця).Мастацтва.Скульптура:З. Азгур.ПомнікЯкубуКоласу
(архітэктарыЮ. Градаў, Л. Левін); мастацкамемарыяльны комплекс«ШляхКоласа».
24
Жывапіс: У. Стальмашонак. «Партрэт Якуба Коласа»;А. Волкаў.«Настаўніцкіз’езд1906года»;В. Шаранговіч. Ілюстрацыіда паэмы «Новая зямля»;С. Герус. «Якуб Колас. Новая зямля»;У. Сулкоўскі.Серыяпалотнаў«РадзімаЯкубаКоласа».
Музыка:У. Алоўнікаў.«Дуб»,«Глухашэпчалес»,«Мойродныкут»;Л. Захлеўны.«Нановайзямлі»;Ю. Семяняка.«Добраўлузеўчаспалудні»;Ю. Семяняка.Опера«Новаязямля»(лібрэтаА.Петрашкевіча).
Тэатральнаемастацтва:спектакль«Міхалавазямля»(Беларускідзяржаўнытэатрюнагагледача,рэжысёрУ. Савіцкі).
М а к с і м Б а г д а н о в і ч. Вершы «Санет» («Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі...»), «Маладыя гады», «Жывеш не вечна, чала-век...», «Плакала лета, зямлю пакідаючы...» (2 гадзіны).
Словапрапаэта.НацыянальныяіагульначалавечыяматывыўпаэзііМ.Багда
новіча.Багаццедухоўнагасветулірычнагагероя.Пошукі гармоніі, услаўленне красыжыцця і мастацтва. Рытмічнае багацце імілагучнасцьверша.
Тэорыя літаратуры.Паглыбленнепаняццяпрасанет.Мастацтва.Скульптура:С. Вакар.ПомнікМ.Багдановічу.Жывапіс: Г. Вашчанка. «М. Багдановіч»; В. Волкаў.
«М.Багдановіч»;У. Новак. «М.БагдановічуЯлце»;У. Пасюкевіч. «“У краіне светлай...” (М. Багдановіч)»; В. Шматаў. «ПартрэтМаксімаБагдановіча».
Музыка: Г. Гарэлава. Вакальны цыкл «Дзявочыя песні»;I. Луча нок. «Вераніка»; Ю. Семяняка. Опера «Зорка Венера»;Я. Тарасевіч. «Асенняя песня (Плакала лета)»;Л. Шлег. Вакальныцыкл «Вянок»; песні і рамансына словыпаэта (кампазітарыА. Абіліёвіч, М. Аладаў, А. Ба гатыроў, У. Мулявін, І. Палівода, А. Туранкоў, Э. Тырманд).
М а к с і м Г а р э ц к і. Апавяданне «Роднае карэнне» (1 га дзіна).Словапрапісьменніка.«Роднае карэнне». Тэма вернасці роднай зямлі, служэн
ня інтэлігенцыі народу. Вобраз Архіпа Лінкевіча— вясковагаінтэлігента з абуджаным сумленнем, пачуццём абавязку перадлюдзьмі, які імкнецца пазнацьжыццё, знайсці «першапрычынуўсякаеістоты».ЖыццёваямудрасцьдзедаЯхіма,ягозапаветмаладомупакаленню.
25
Тэорыя літаратуры. Вобразыаўтараіапавядальніка(паглыбленнепаняцця).
Мастацтва. Скульптура:Э. Астаф’еў.РэльефныпартрэтМ.Гарэцкагадлямемарыяльнайдошкі.
Жывапіс:А. Крывенка.«МаксімГарэцкі».Тэатральнаемастацтва:спектакль«Атрута»(рэжысёр
М. Стрыжоў).
IV. ЧАЛАВЕК У ЧАСЕ І ПРАСТОРЫ Ў ТВОРАХ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ
(15 гадзін)К у з ь м а Ч о р н ы. Апавяданне«На пыльнай дарозе» (1 га-
дзіна).Словапрапісьменніка.Мастацкае ўвасабленне аўтарскай формулы «Чалавек— гэта
цэлысвет».Майстэрствапісьменнікаўраскрыцціўнутранагасветугерояў.Гуманістычны іжыццесцвярджальныпафасапавядання.Сімвалічнысэнсвобразадарогі.
Тэорыя літаратуры. Псіхалагізм у літаратуры (пачатковаепаняцце).
Мастацтва. Скульптура: З. Азгур. «Пісьменнік КузьмаЧорны».
Жывапіс: І. Ахрэмчык. «ПартрэтК.Чорнага»;Х. Ліўшыц. «ЯнкаКупалаіКузьмаЧорныўПячышчаху1942годзе».
А р к а д з ь К у л я ш о ў. Вершы «Мая Бесядзь», «Спакойнага шчасця не зычу нікому...», «На паўмільярдным кіламетры», «Нябё сы — акіян, я знаў даўно...» (2 гадзіны).
Словапрапаэта.Грамадзянская, маральнаэтычная і філасофская тэматыка
вершаў. Раскрыццё агульначалавечага праз глыбока асабістае.Услаўленне чалавека, яго духоўных каштоўнасцей, бязмежнасціпазнаннясябеісвету.ПаэтычнаемайстэрстваА.Куляшова.
Тэорыя літаратуры.Лірычныгерой(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Жывапіс:У. Кожух. «Новая дарога»;М. Ра-
галевіч.«Беларускаякалыханка»;А. Бараноўскі.«Паразалатыхбяроз»;Г. Ваш чанка.«Крылы»;Я. Драздовіч.«Космас»,«Артаполіс»,«Трывеж»,«Панарамамесячнагагорада»,«ПадкружніковыкраявіднапланецеСатурн».
26
Выяўленчаемастацтва:Л. Талбузін. Медаль«АркадзьКуляшоў».
Музыка:Э. Наско. Вакальнаямузыка «Рамансы на вершыА. Куляшова».
М а к с і м Т а н к. Вершы«Мой хлеб надзённы», «Завушніцы», «Ты яшчэ толькі намёк на чалавека...», «Не знаю...» (2 гадзіны).
Словапрапаэта.Тэмы і вобразыпаэзііМаксімаТанка.Філасофскі роздумпра
чалавека,ягожыццёваепрызначэнне.Увагададухоўнагасветучалавека,агульначалавечыхкаштоўнасцей.Шматграннасцьпаэтыкі.
Тэорыя літаратуры. Рытмікаінтанацыйны лад верша (паглыбленнепаняцця).
Мастацтва. С к у л ь п т у р а: І. Міско, А. Фінскі. ПомнікМаксімуТанкуўМядзелі.
Жывапіс:Г. Гарэлаў.«ПартрэтМаксімаТанка»;С. Вярсоцкі. «ВозераНарач»;С. Герус. «ПартрэтМ.Танка»; Я. Зайцаў. «ПартрэтМ.Танка»;Н. Шчасная.«ПартрэтМ.Танка».
Музыка: У. Мулявін.Раманс«Завушніцы»;Д. Смольскі. Раманс«Быцьчалавекамярад»; Ю. Талеснік. Раманс«Завушніцы»;Э. Тырманд. Рамансы «Мой хлеб надзённы», «Сасна», «Ва ўсім,вядома,вінават».
І в а н Ш а м я к і н. Аповесць «Непаўторная вясна» (1якнігапенталогіі«Трывожнае шчасце»)(3 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Адлюстраваннедаваеннагажыццямоладзіўаповесці«Непаў
торная вясна». Духоўны свет Пятра і Сашы, іх узаемаадносіны.Паэзія кахання і прыгожых чалавечых пачуццяў. Маральнаэтычная праблематыка аповесці. Эмацыянальнапсіхалагічнаязмястоўнасцьтвора.Лірычныхарактараўтарскагапісьма.
Мастацтва. Жывапіс: Н. Шчасная. «У снежныя зімы.ПартрэтпісьменнікаІ.П.Шамякіна».
Тэатральнаемастацтва:спектакль«Трывожнаешчасце».
Я н к а Б р ы л ь. Апавяданне «Memento mori»(1 гадзіна).Словапрапісьменніка.Паказвайныўапавяданні.Маральныподзвігстарогаселяніна
ўтворы.Уменнеаўтарабачыцьгераічнаезарамкамібытавыхсцэн.
27
Асуджэннефашызмуўапавяданні.Глыбокаеразуменненароднагагераізму.Урачыстаятанальнасцьаўтарскагапісьма.
Мастацтва. Скульптура:С. Вакар.«ПісьменнікЯ.Брыль».Жывапіс: У. Тоўсцік.«ЯнкаБрыль»;В. Грамыка. «Партрэт
Я.Брыля».
У л а д з і м і р К а р а т к е в і ч. Аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» (4 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Гістарычнаяасноватвора.Каларыт,атмасферамінулайэпохі
(80ягг.XIXст.).Роздумабпрызначэннічалавеканазямлі,аблёсебеларускаганарода,узаемасувязірозныхгістарычныхэпох.Праблемыдабраізла,кахання,мужнасціігераізму.ВобразыАндрэяБеларэцкага,АндрэяСвеціловіча іНадзеіЯноўскай.Асаблівасцікампазіцыітвора.
Тэорыя літаратуры.Жанраповесці(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Скульптура:І. Голубеў. ПомнікУ.Караткевічу
ўОршы(Віцебскаявобласць).Жывапіс: У. Батура. «Уладзімір Караткевіч»; У. Тоўсцік.
«Памяці Караткевіча»; У. Зінкевіч. «Партрэт У. Караткевіча»;М. Будавей. «Партрэт У. Караткевіча»; ілюстрацыі да аповесці«Дзікае паляванне караля Стаха»М. Басалыгі, А. Кашкурэвіча, Ю. Якавенкі.
Музыка: У. Солтан. Опера«ДзікаепаляваннекараляСтаха».Кінаітэлемастацтва: «Дзікае паляванне караля
Стаха» (рэжысёр В. Рубінчык); «Памяць каменя» (сцэнарыстУ. Караткевіч); «Сведкі вечнасці» (сцэнарыст У. Караткевіч);«ЧорнызамакАльшанскі»(рэжысёрМ. Пташук).
Я ў г е н і я Я н і ш ч ы ц. Вершы«Ты пакліч мяне. Пазаві...», «Чаму ніколі не баюся я...», «Не воблака, а проста аблачынка...», «Любоў мая...»(2 гадзіны).
Словапрапаэтэсу.Тэматычная палітра паэзіі Яўгеніі Янішчыц: малая радзіма,
казачнаяпалескаяпрырода,вясковыігарадскіпобыт,лірыкакахання.Разнастайнасцьпафасуўтворах:адмажорнага,радаснага,дасумнага,трывожнага.
Мастацтва. Жывапіс:В. Масцераў. «ЯўгеніяЯнішчыц»;А. Лось.«ПаэтэсаЯўгеніяЯнішчыц»;Г. Вашчанка.«МаёПалессе».
28
Музыка: песні і рамансы на словы паэтэсы (кампазітарыЮ. Семяняка, Р. Давыдаў, М. Юрко іінш.).
Тэатральнаемастацтва: монаспектакль «Прыпадаюданябёс»(Беларускіпаэтычнытэатраднагоакцёра«Зніч»,маст.кіраўнікГ. Дзягілева).
Рэзерв вучэбнага часу (1 гадзіна)
Паўтарэнне і падагульненне вывучанага за год (1 гадзіна)
Усяго: навывучэннетвораў—45гадзін; натворчыяработы—4гадзіны; наўрокіпатворахдлядадатковагачытання— 4гадзіны.
СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ЗАВУЧВАННЯ НА ПАМЯЦЬ
Янка Купала.«Яварікаліна».Якуб Колас. «Леснікова пасада» (з паэмы «Новая зямля»)—
урывак(саслоў«Мойродныкут,яктымнемілы!..»,заканчваючысловамі«Камне,вяснатымаладая!..»).
Максім Танк.«Тыяшчэтолькінамёкначалавека...». Яўгенія Янішчыц.«Тыпаклічмяне.Пазаві...».
СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ДАДАТКОВАГА ЧЫТАННЯ
«Аповесць пра Грунвальдскую бітву» (урывак з «ХронікіБыхаўца»)(перакладВ.Чамярыцкага).
БачуБеларусьтакой:фотаальбом(вершызкнігі).Уладзімір Караткевіч. «Чазенія».Генры Лангфела.«СпеўабГаяваце»(перакладА.Куляшова).Максім Лужанін. «Коласрасказваепрасябе».Мікола Маляўка. Зб.«Стараязямля».Алесь Марціновіч. «Гістарычныяпостаці».Іван Саверчанка.«Скарбкрывічоў:легенда».Мігель дэ Сервантэс. «ХітрыгідальгаДонКіхотЛаманчскі».Вальтэр Скот. «Айвенга».Анатоль Статкевіч-Чабаганаў. «Лёсроду—лёсрадзімы».Міхась Стральцоў. «ЗагадкаБагдановіча».Алена Стэльмах.«Дубікрумкач».
29
Мікола Шабовіч. Зб. «Маянадзея» (вершы з раздзелаў«Верлібры»,«Санеты»).
Віктар Шніп. Зб.«Баладакамянёў».Яўгенія Янішчыц. Зб. «Пачынаецца ўсё з любві...», «Зорная
паэма».
АСНОЎНЫЯ ВІДЫ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ПА ЛІТАРАТУРЫЧытанне іпаўнавартаснаеўспрыманнемастацкіхтвораў.Выразнаечытаннемастацкіхтвораў.Вусныіпісьмовыпераказурыўказэпічнагатворазэлементамі
аналізу.Аргументаванне ўласных ацэнак дзеянняў і ўчынкаў герояў
іпадзей.Супастаўленнелітаратурнагатворазягоінтэрпрэтацыяйуін
шыхвідахмастацтва.Падрыхтоўкавуснагавыказвання.Даклад або рэфератналітаратурнуютэмупанекалькіхкры
ніцах.Рэцэнзія,тэзісы,канспектлітаратурнакрытычнагаартыкула
аболекцыінастаўніка.Водгукнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжаныякіна
фільм,тэлеперадачу,спектакль.Складаннебібліяграфііпатэме,прапанаванайнастаўнікам.Напісанне ўласных твораў (вершаў, невялікіх апавяданняў,
мастацкіхзамалёвак,эсэ іпад.).Выкананнетворчыхзаданняў.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Увыніку засваення зместунавучання беларускайлітаратурывучніпавінны
ведаць:z� аўтараў,назвыізместпраграмныхтвораў;z� асноўныяэпохі інапрамкілітаратуры;z� асноўныязвесткіпражыццёвыітворчышляхпісьменнікаў;z� тэксты,рэкамендаваныяпраграмайдлязавучваннянапамяць;
умець:z� аналізавацьмастацкі твору адзінстве ідэйнага зместу імастацкайформы;
30
z� вызначацьпрыналежнасць твора дапэўнага літаратурнагароду,жанру;z� вызначацьасноўныяпраблемылітаратурнагатвора;z� характарызавацьлітаратурнагагероя;z� аналізавацьпрыёмыраскрыццяхарактаруўмастацкімтворы;z� выяўляцьаўтарскуюпазіцыю;z� самастойнаацэньвацьвывучаныятворызулікаміхмастацкайспецыфікі іабгрунтоўвацьгэтуацэнку;z� рыхтаваць вусны (або пісьмовы) разгорнуты адказ на праблемнаепытаннепавывучанымтворы;z� рыхтаваць паведамленні, рэфераты і інш., карыстаючысялітаратуразнаўчымікрыніцамі;z� аналізавацьіінтэрпрэтавацьмастацкітвор,выкарыстоўваючызвесткіпагісторыі ітэорыілітаратуры;z� суадносіцьмастацкуюлітаратурузграмадскімікультурнымжыццём,раскрывацьканкрэтнагістарычны і агульначалавечызмествывучаныхлітаратурныхтвораў;z� пісацьсачыненнепавывучанымтворы;z� складацьпланіканспектлітаратурнакрытычнагаартыкула;z� рыхтавацьвусныіпісьмовыводгукнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжаныякінафільм,тэлеперадачу,спектакль;z� карыстаццарознагародудаведачнаінфармацыйнайлітаратурай;
валодаць:z� навыкамі абагульнення, сістэматызацыі і супастаўленнявывучанага, выяўлення адметных рыс характару герояў,тыповагаў іхпаводзінах,адносінахдажыцця;z� уменнямі і навыкамі вуснага і пісьмовагамаўлення,лагічнага і выразнага выказвання думак, дастатковым запасаммаўленчыхсродкаў;z� навыкаміпараўнаннялітаратурныхтвораўзтворамііншыхвідаўмастацтва;z� рознымі відамі літаратурнатворчай дзейнасці (напісаннесачынення,паведамлення і інш.);z� навыкамі працы з навуковакрытычнай і даведачнай літаратурайпавызначанайтэме(літаратурнакрытычныяартыкулы, слоўнікі, даведнікі, энцыклапедыі, інтэрнэтрэсурсыі інш.).