APRENDIENDO A LEER
EL POPOLOCA
Popoloca de San Marcos Tlacoyalco
Tercera edición (Versión electrónica)
Publicado por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
Apartado Postal 22067 C.P. 14000 Tlalpan, D.F., México
Tel. 5573-2024 2011
PROPÓSITOS
Este libro de lectoescritura fue preparado para aquellas personas que ya saben leer el español, pero que desean aprender a leer en popoloca. La ventaja que ofrece este libro es que el alumno podrá aprender a leer en popoloca sin necesidad de tener un maestro, puesto que cada lección incluye instrucciones precisas y ejemplos adecuados. Recomendamos que las lecciones sean estudiadas siguiendo el orden en que se presentan.
Colaboradores: Varias hablantes de popoloca de San Marcos
Tlacoyalco Asesoras lingüísticas: Paulita Machin M. y Sharon Stark C.
©2011 por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
Derechos reservados conforme a la ley. Esta obra puede reproducirse para fines no lucrativos.
http://www.sil.org/mexico/popoloca/tlacoyalco/L076-AprenderLeer-pls.htm
Primera edición 1995 1C Segunda edición 2006 3C Tercera edición 2011 (versión electrónica)
Aprendiendo a leer el popoloca Popoloca de San Marcos Tlacoyalco (pls)
y español
Índice Página
Lección 1 Las vocales largas 5
Lección 2 El saltillo ß 9
Lección 3 La combinación th 13
Lección 4 La letra x 17
Lección 5 Las vocales seguidas de la letra n 20
Lección 6 La combinación xr 26
Lección 7 La combinación chr 29
Lección 8 La combinación ts 32
Lección 9 Las letras r y rr 35
Lección 10 Las combinaciones tj y kj 38
Lección 11 Las combinaciones thj y tsj 43
Lección 12 Las combinaciones chj y chrj 47
Lección 13 La combinación nth 51
Lección 14 Las combinaciones nch y nchr 55
Lección 15 Las combinaciones jm y jn 60
Lección 16 La letra 'n 64
Los cuentos 67
5
LECCIÓN UNO
La palabra naa que significa uno tiene una vocal larga. Por eso, se escribe con dos a. Por ejemplo:
naa kuchia un pollo
naa kunia un perro
naa naniita una mujer
6
El pequeño cuento en popoloca que se encuentra a continuación usa solamente letras que se pronuncian como en español.
naa naniita ndudee naniita mee una mujer el papá de esa mujer
Escribe en popoloca la palabra que quiera decir uno.
_____________________________
naa ba un animal
7
Naa naniita chunda yaato kuchia. Ko
juinao sine naa ba. Juii ndudee naniita me.
Naniita ndache ndo:
—Jai sine naa juja ko ndue sine naa
kuchia.
Ko are naniita juine juja mee, noo kuchia
sakuinga ba. Ko naa kunia juine ba iyoo ba.
Ko jai naniita me chunda nakua kuchia.
8
Naniita juiji kurree ba. Ko kuchia mee
tabema ba. Naniita mee bangaria ba bayee ba
ko anto kuñao naniita. Ko are juii kuchia jaka
naniita kua ba. Ko sajuikao ba. Naniita anto
chee ko kuchia anto jituyao ba. Ko naniita
juine ba ko icha chee naniita mee.
Escribe en popoloca las siguientes palabras:
una mujer ___________________
un huevo ___________________
un pollo ___________________
Una mujer comió un huevo.
_______________________________________
_______________________________________
9
LECCIÓN DOS En esta lección aprenderás a leer palabras con la letra ß,
como la palabra ni'i enfermo.
Aquí tienes el dibujo de un cochino enfermo. La primera palabra dentro del cuadro es "enfermo". Pronuncia en voz alta las palabras que están dentro de los cuadros. Observa la diferencia de pronunciación que hay entre las dos palabras.
nißi enfermo
nii tres
jaßa tú
jaa cabeza
seße flojo
see mucho tiempo
naßi no
naa uno
10
Otras palabras con la letra ß :
Beße naa kukuchi anto nißi ba. Jeße ba
chunda ba kalfalfa aro juineßa ba ka mee. Jeße
ba ndache ba inaa kukuchi:
—Nunaßa ke dunda nina. Maski jii
kalfalfa, juineßa ka.
Una palabra nueva: ixin para, por, porque
Kukuchi juineßa ba ka ixin anto seße ba.
beße era, hubo
jeße él
jißa ese
xeße manteca
saßo primero
baßo torteó
nunaßa no sé
juineßa no comió
seßa no es flojo
kußa no está
11
Ko kukuchi mee ndache ba kukuchi saßo:
—Kai nunaßa ke dunda jaßa nißa.
Naa naniita nuße ixin kukuchi mee anto
nißi ba. Ko ndache ndudee:
—Kukuchi jißa juineßa ba ka ixin anto
seße ba.
Aro ndudee ndache ndo naniita mee:
—Naßi, seßa ba. Jaan, sine ba nio.
Ko naniita mee baßo nio ixin kukuchi sine
ba. Ko kukuchi juine ba nio mee. Naniita
mee ko ndudee anto chee. Ko kukuchi anto
chee ba kai. Ko nißa ba inaa.
12
Repaso
Beße naa kukuchi anto nißi ba.
Beße naa kulano anto niß ba.
Beße naa kuleko anto nißi ba.
Beße naa kunia anto nißi ba.
Beße naa kuruji anto nißi ba.
Beße naa kulucho anto nißi ba.
Une la palabra en popoloca con su equivalente en español.
jaßa enfermo
jaa no
nii uno
nißi tú
naßi tres
naa cabeza
13
LECCIÓN TRES En esta lección aprenderás a leer palabras con th, como
la palabra tathiita hombre.
tathiita
Otras palabras con th:
kutheße se casó
bithuße se quedó
jithinga está corriendo
kathe huarache
atho muy
thie negro, noche
jithee está bailando
thinoo dónde
thimeja luego
14
Una palabra nueva: sakjui se fue
Se fue por tortillas.
Sakjui birruee nio.
¿Thinoo jii thi Juan? Kußa. Sakjui Xula.
¿Thinoo jii María? Kai kußa. Sakjui birruee nio.
Sakjui Xula.
Se fue a Tlacotepec.
15
Aquí tienes el dibujo de "una reata" jinno.
Una palabra nueva: banka él dejó caer
Ná tathiita banka naa jinno.
Beße naa tathiita. Chunda kathe aro atho
jie kathe mee. Are tathiita mee jithinga,
banka kathe mee. Are jithe, banka kathe
inaa. Are atho thie ko banka kathe, tathiita
nueßa thinoo bithuße kathe mee. Atho tangi
tathiita mee are banka kathe.
16
Ko thimeja juika naa jinno ko thimeja
juakee jinno mee ngain kathe. Ko thimeja
bankaßa kathee tathiita mee inaa. Atho chee
tathiita.
Nueßa thinoo bithuße kathe.
Nueßa thinoo bithuße tumi.
Nueßa thinoo bithuße theruee.
Nueßa thinoo bithuße kupiitho.
Nueßa thinoo bithuße kunia.
Nueßa thinoo bithuße kania.
Nueßa thinoo bithuße kumpiithi.
Repaso
Escribe en popoloca las siguientes frases.
¿Dónde está Juana? _______________________________
¿Dónde está el dinero? ____________________________
¿Dónde está el perro? _____________________________
17
LECCIÓN CUATRO En esta lección aprenderás a leer palabras con x, como
la palabra kuxiigo animales.
kuxiigo
Otras palabras con x:
dixiree se abrió
dixema se secó
xii hombre
naxin xeße oscuro
baxingameße se despertaba xajua listón
xuthi jitomate
18
Beße naa xii. Bechunda xa yaato kuxiigo.
Kuxiigo mee bechunda ba naa thi dixißin ba.
Are naxin xeße xii mee bejua xa. Ko are
nduuyo baxingameße xa ko bangaria xa ba.
Naa nduuyo are xii mee juiji xa thi dixißin
kuxiigo mee, nthadijexin thi dixißin ba dixiree.
Ko kuxiigo unduja te ba. Anto dakao bayee xa
ba ta kunuße xa thinoo te kuxiigo mee. Ko
thimeja sajuikao xa ba ko kuejee xa
nthadijexin thi dixißin ba inaa. Ko thimeja
anto chee thi xii mee.
19
Repaso
Bechunda xa yaato kuxiigo.
Bechunda xa yaato xajua.
Bechunda xa yaato kathe.
Bechunda xa yaato kuchianingo.
Bechunda xa yaato neno.
Bechunda xa yaato xuthi.
Escribe en popoloca.
animal ______________________________
jitomate ______________________________
Tlacotepec ______________________________
listón ______________________________
oscuro ______________________________
seco ______________________________
20
LECCIÓN CINCO
Ahora aprenderás a leer palabras con vocales que se pronuncian sacando el aire por la nariz. Las vocales de esta clase van seguidas de la letra n, como en la palabra thunsan naranja.
Por ejemplo:
an thunsan naranja
on bikon vio
in bechiin estaba triste
en ndaseen café
Otros ejemplos:
aon saon cama
ain kain todo
auen xintauen su silla
21
Repaso
Jii naa thunsan ixin jaßa.
Jii naa saon ixin jaßa
Jii naa xintaon ixin jaßa.
Jii naa thin ixin jaßa.
Beße naa komichin. Anto juinao ba bißi
ba ndaseen. Aro atho sua nda ixin jeße ba.
Jeße chunda naa xichjan.
Jeße chunda naa kumichin.
Jeße chunda naa thunsan.
Jeße chunda naa saon.
Repaso.
22
Beße naa kumichin. Anto juinao ba bißi
ba ndaseen. Aro atho sua nda ixin jeße ba.
Jeße ba bikon ba ixin naniita bißi ndaseen
ko tathiita bißi ndaseen kai. Suaßa nda ixin
jeße na. Aro ixin kumichin atho sua ndaseen
mee. Atho bechiin ba.
Repaso
Atho bechiin ba.
Atho kuñao ba.
Atho chee ba.
Atho tuyao ba.
Atho thiin ba.
23
Otros ejemplos:
an jannee su mamá
in xintaon silla
on kon su ojo
uißin kuißin oyó
Pronuncia en voz alta los siguientes pares de palabras semejantes.
bißi bebió
bißin se llamó
jaßa tú
jaßan yo
beße era, hubo
beßen se murió
kai también
kain todo
xeße sobró
xeßen su hijo
24
Beße naa xeßen naa naniita ko
anto seße xan. Ko anto xengo xan.
Betaßa xan naa xintaon ko juine
xan de dakao ta naxin xeße. Saßo
juine xan noo thunsan. Ko thimeja
juine xan naßo juja. Are beßen xan
jinda bißi xan ndaseen. Are juexin
juine xan ko ndakueße xan, tabejua xan
ngataßa sauen xan ixin anto seße xan.
Icha naniita kuñao ngain jannee xan mee
ixin anto bajon jan thi juine xan. Ko thimeja
jannee xan mee kuißin jan ixin kain icha
naniita kuñao ko chunxin jan ke dunda.
Mexinxin bajonßa jan ngain xeßen kainxin thi
juinao xan. Joßo bajon jan nio ko nakua juja.
Jaxon xeßen naniita mee anto bechiin xan aro
naniita mee anto chee.
25
Joßo bajon jan nio.
Joßo bajon jan juja.
Joßo bajon jan thunsan.
Joßo bajon jan xuthi.
Joßo bajon jan chalo.
Repaso
Kjin ixin ngigua:
cama ___________________________
vio ___________________________
todo ___________________________
yo ___________________________
duele ___________________________
su hijo ___________________________
26
LECCIÓN SEIS En esta lección aprenderás a leer palabras con xr,
como la palabra nuxra cobija.
nuxra
Otras palabras con xr:
xro piedra
xroon papel
xrußi fuego
xrußin nada
xruan medicina
xraon miedo
kexreen ¿cómo?
kundanixra coyote
27
Beße naa kundanixra anto nißi ba. Ko jeße
ba anto kua ba sua. Kua ba nuxree ba ko
tabejua ba ngataßa sauen ba ixin anto nißi ba.
Ko thimeja juii naa kumichin. Kumichin
mee bechunda ba xruan ixin sua.
Bajon ba xruan mee ngain
kundanixra. Ko bißi xruan mee. Ko
thimeja kundanixra xingameße ba ko
ndache ba kumichin:
—Jaxon jaßan anto jian xingamana ixin
xruan juajon jaßa.
Ko kundanixra me ixrußin chin bechunda ba.
28
Ko thimeja juii naa kumichin.
Ko thimeja juii naa tathiita.
Ko thimeja juii naa naniita.
Ko thimeja juii naa kundanixra.
Ko thimeja juii naa kuleko.
Ko thimeja juii naa kuruji.
Ko thimeja juii naa kulucho.
Respaso
Une la palabra en popoloca con su equivalente en español.
xro cobija
xroon miedo
kundanixra fuego
xrußin papel
xrußi piedra
nuxra coyote
xruan nada
xraon medicina
29
LECCIÓN SIETE En esta lección aprenderás a leer palabras con chr,
como la palabra kachro maguey.
kachro
Otras palabras con chr:
ndachro dijo
xichre tuna
chrin lluvia
chrißi su esposa
chrußa no puede, no quiso
jitunchrijin está cortando
30
Naa tathiita bechunda naa chrißi. Xrußin
xree chrißi mee ixin chrußa baßo nio. Chrißi
mee nuße kexreen tajin kachro. Ko kai chrißi
mee nuße kexreen tunchrijin ko daña nißo.
Aro maski nuße kain ya chrußa baßo nio.
Ko kainxin icha naniita ko kainxin icha
tathiita ndachro na ixin chrißi tathiita mee
xrußin xree ixin chrußa baßo nio.
31
Naa tathiita bechunda naa chrißi.
Naa tathiita bechunda naa xeßen.
Naa tathiita bechunda naa kulucho.
Repaso
Ko thimeja chrinii tathiita mee juii
kunixin chrißi. Ko chrißi chrinii anto jian baßo
nio. Anto chee chrißi tathiita are bikon chrißi
chrinii baßo nio. Ko thimeja chrißi tathiita
kuangi kexreen baßo nio. Are tathiita mee
juine nio ke chrißi baßo jeße anto chee. Ko icha
naniita ko icha tathiita ichrußa ndachro ixin
chrißi tathiita xrußin xree. Jaxon nuße kexreen
baßo nio kai.
Kjin ixin ngigua.
lluvia ___________________________
no puede ___________________________
su tía ___________________________
coyote ___________________________
32
LECCIÓN OCHO En esta lección aprenderás a leer palabras con ts, como
la palabra betsinga se cayó.
betsinga xa
Otras palabras con ts:
jatse rojo
tsuntaon juega
tse agarra
tsangi aprenderá
33
Binthe nii kunia tsuntaon ba kunixin naa
tuulo jatse. Saßo naa kunia tse ba tuulo mee
ko thimeja inaa kunia jirruee ba tuulo ko tse
ba. Jañaa tsuntaon ba ko juiji ba ngain naa
tsaaga. Ko tuulo me betsinga ngaa tsaaga
mee. Chrußa bikon ba tuulo mee.
Ko thimeja kanio kunia tsuntaunxin ba
naa kulaano. Tsuntaon ba ko bikon ba tuulo
jatse inaa. Ko thimeja naa kunia ndache ba
iyoo kunia:
—Tsuntaon ná kunixin tuulo jatse inaa.
Ko kanio kunia teruee ba tuulo mee ko
juiji ba ndußa ba. Ya juexin kuentue kunia.
34
Repaso
Tsuntaunxin ba naa tuulo.
Tsuntaunxin ba kanika.
Tsuntaunxin ba naa jinno.
Tsuntaunxin ba naa xro.
Tsuntaunxin ba ka.
Tsuntaunxin ba naa kulaano.
Kjin ixin ngigua:
Están jugando con la pelota roja. __________________
_____________________________________________
Él se cayó en la barranca. ________________________
_____________________________________________
El señor contó el dinero. _________________________
_____________________________________________
Va a llover fuerte. ______________________________
________________________________________________
35
LECCIÓN NUEVE En popoloca, las palabras pueden empezar con r o con
rr, pero se pronuncian en forma distinta. Nota la diferencia entre ruthee su pie y rrothe él bailará.
ruthee xa
rruthe na
36
—¿Keße rinao xii ya?
—Jeße xa rinao xa sika xa xeßen xa.
—¿Keße chunda xa ngaa raa xa?
—Jeße xa chunda xa naa nene rua.
—¿Ke dunda chunda
xa jeße mee?
—Ixin xeßen xa rrutte xan naa soon
kunixin nene mee ko kunixin xajua jatse.
Pronuncia en voz alta los siguientes pares de palabras semejantes.
rua piel
rrußa boca
ruee su piel
rruee le sigue
rinao quiere
rrißi estoy
renthe caro
rrenga se pudre
37
Ruthena anto thiin.
Raa anto thiin.
Rrußa anto thiin.
Neno anto thiin.
Neje anto thiin.
Repaso
—¿Ke dunda rruthe xeßen xa naa son?
—Ixin jai kiai.
—¿Ajaßa ra rruthe ra naa son kai?
—Naßi, ixin ruthena ná anto tethiin.
Une la palabra en popoloca con su equivalente en español.
rana van a bailar
rrußa su piel
rua caro
ruthee le sigue
rruthe na su pie
rruee mi mano
ree piel
38
LECCIÓN DIEZ En esta lección aprenderás a leer palabras con tj y con
kj. La tj se encuentra en palabras como tjao mojado.
tjao luntho
Otras palabras con tj:
tjano ríe
tjania me hallo
tjanga vuela
atjanißi ¿te hallas?
39
La kj se pronuncia como en la palabra sakjui se fue.
sakjui tathiita
Otras palabras con kj:
kja adónde
kjin lejos
tsukjin tarde
kutachikjan halcón
kjamangia se voltea
kjuanga voló
sakjan regresó
40
Tsekißan ra naa kuentue naa kutachikjan
ko naa kuchia. Kutachikjan ko kuchia kjuao
choo ba.
Kutachikjan ndachro ba:
—¿Atjanißi tjanga?
Ko kuchia anto bechiin ba ko ndachro ba:
—Jaßan anto rinaßo aro chrußa. Jaßan
nunaßa.
Ko thimeja kutachikjan ndachro ba:
—Jaßa tsangi kexreen tjanga.
41
Ko thimeja kutachikjan sakjui ba ko
kjuanga ba anto nui. Ko kuchia mee chrinka
ba ko chrinka ba ko betsinga ba ko kjamangia
ba. Nguixin tsukjin kuchia mee chrinka ba
aro xra chrußa kjuanga ba.
Are juexin kutsukjin ko naxin xeße
kutachikjan sakjan ba ko kayui ba kjuao choo
ba inaa.
—¿Thinoo kjui jaßa? —chro kuchia.
Ko kutachikjan juatheße ba:
—Jaßan sakjui kjin. ¿Thinoo kjui jaßa?
Ko kuchia juatheße ba:
—Xrußin thinoo. Jaßan xra chrußa tjanga.
Ko kayui ba anto bechiin ba ixin kuchia
chrußa tjanga ba. Ya juexin kuento.
42
Repaso
¿Atjanißi tjanga?
¿Atjanißi tsuntaon?
¿Atjanißi tadarichrin?
¿Atjanißi the soon?
¿Atjanißi chrinka?
Kjin ixin ngigua.
¿A dónde fuiste? _______________________________
Fui muy lejos. _________________________________
¿Te gusta volar? _______________________________
Sí, me gusta volar. _____________________________
La ropa está mojada. ___________________________
43
LECCIÓN ONCE En esta lección aprenderás a leer palabras con thj y con
tsj. La thj se encuentra en palabras como kunithjao luna.
kunithjao
Otras palabras con thj:
sathji se va
jithjejo está juntando
nuithja pan
dingathjen se levanta
thjexin se termina
44
La tsj se pronuncia como en la palabra tsjo flor.
tsjo
Otras palabras con tsj:
tsje mucho
tsjeen miel
tsjin leche
jitsjeße está mirando
satsji me voy
tsjanga volará
45
Naa naniita chunda
anto tsje tsjo. Ndatho naa
kunithjao jeße chunda icha
tsjo ujee. Chunda tsjo jatse,
tsjo sine, ko tsjo rua. Anto tsje nauße tsjo.
Are thii xixißi naniita mee jine xa, jeße
sathji nduja ixin thjejo tsjo. Ko thimeja dakeße
anto tsje tsjo ngataßa thi nenxin. Are ndache
naniita xixißi:
—¿Atjanißi tsjo mee?
Ko xixißi tsjeße xa ngain ko datheße:
—Jaan, tjania kainxin tsjo chunda ná.
Ko thimeja naniita dajon niuthja ko tsjen
ixin jine xa. Ko kai dajon tsjin ixin dißi xa. Aro
rinaoßa xa tsjin. Joßo
rinao xa xranthjua. Are
thjexin xranthjua, are
thjexin jine xa dingathjen
xa ko ndache xa naniita
mee:
46
—Satsji nduja. ¿Kja kathena?
Naniita mee dajon kathee xa ko jeße xa
sathji xa.
Joßo rinao xa xranthjua.
Joßo rinao xa nio.
Joßo rinao xa sine xa.
Joßo rinao xa tsjo.
Joßo rinao xa niuthja.
Repaso
Kjin ixin ngigua.
Hay muchas flores. ______________________________
Él está comiendo pan. ____________________________
La luna está grande. _____________________________
¿Te gustan las flores? ____________________________
Voy a Tlacotepec. _______________________________
Está leyendo el libro. _____________________________
_____________________________________________
47
LECCIÓN DOCE En esta lección aprenderás a leer palabras con chj y con
chrj. La chj se encuentra en palabras como xichjan niño.
xichjan
Otras palabras con chj:
thuchjuin fruta
Ndachjian Tehuacán
dachrichjan anciano
chjana dame
techjanga trae calzado
chjee le dio
48
La chrj se pronuncia como en la palabra bachrje él salió.
bachrje xa
Naa dachrichjan sakjui Ndachjian. Sakjui
ngain naa máquina. Sajuikao yoo xichjan ixin
jehe juinao kayui xichjan bikon ndaasin
Ndachjian. Ndaasin mee anto chrjuin jii.
Bania na de máquina ko sakjui na ngain
ndaasin mee. Bikon na anto tsje thuchjuin ko
Otras palabras con chrj:
chrjuin bonito
aukunchrjen ¿está cansado?
xranchrjen bisnieto
49
kathe ko chilithuchjan ko tsjo. Ko bikon na anto
tsje icha.
Ko thimeja dachrichjan ndache naa naniita:
—Chjana kathe ixin kayui xichjan teßi.
Ko naniita mee chjee kathe que jehe rinao. Ko
dachrichjan bajon kathe mee ngain kayui xichjan.
Anto chee kayui.
Are juexin tsukjin kayui xichjan anto chjee
kuthachrin. Dachrichjan ndachro:
—¿Aukunchrjen ra?
Ko kayui xichjan ndachro:
—Jaan.
—Mexinxin jaßan na sakjan na satsji na. Chjin
na ngain máquina inaa.
Ko kain na bachrje na de ngain ndaasin mee.
Ko kayui xichjan techjanga kathe naruaxin ko sakjui
xan kunixin dachrichjan. Sakjan na San Marcos
Tlacoyalco.
50
Sakjui ngain naa máquina.
Sakjui ngain naa kulucho.
Repaso
Kjin ixin ngigua:
Se fue con su hijo. ________________________________
Aquí hay muchas flores bonitas. _____________________
________________________________________________
Aquí hay huaraches nuevos. _________________________
________________________________________________
Aquí hay mucha fruta. _____________________________
Estoy cansado porque trabajé mucho. _________________
________________________________________________
El niño quiere jugar con la pelota roja. ________________
———————————————————————-
51
LECCIÓN TRECE
En esta lección aprenderás a leer palabras con nth, como la palabra kunthakjan zorrillo.
kunthakjan
Otras palabras con nth
kantha nopal
chrintho aire, viento
nthao carne
chrintha hielo
nthißi aquí
nunthe tierra, abajo
nthatjo rifle
52
Naa kunthakjan ko naa kunthachrjen kjuao
choo ba. Kunthakjan tajii ba ngataßa nunthe ko
kunthachrjen tajii ba ngaßa naa ntha. Ndachro
kunthakjan ngain kunthachrjen:
—¿Atjanißi nthißi?
Ko kunthachrjen juatheße ba:
—Jaan, anto chrjuin jii nthißi San Marcos
Tlacoyalco. Nthißi jii tsje kantha, tsje kachro, ko
anto tsje nthao ixin jaßan sine.
Ndachro kunthakjan:
—¿Ajeßa anto sua nthißi ixin jaßa?
Ko kunthachrjen juatheße ba:
—Naßi, jaßan tjania are sua. Xrußin chrintha
jii nthißi San Marcos. Mexinxin jaßan tjania nthißi.
53
Ndachro kunthakjan:
—¿Axraguenßa jaßa nthatjo?
Ko kunthachrjen juatheße ba:
—Naßi, xraonßa na. Are dikon naa nthatjo,
jaßan tjanga nui.
Kunthakjan ndachro ba:
—¿Atjanißi tjanga?
Ko kunthachrjen juatheße ba:
—Jaan, anto chrjuin chrji ni ngatuaßen
chrintho. Xraxaßon tsjanga na jaxon. Sutan ná.
Ko sakjui ba.
54
Kjin ixin ngigua:
¿Comiste los nopalitos? ____________________________
¿Comiste la carne? ________________________________
Ven acá. ________________________________________
Mató un coyote con el rifle. _________________________
________________________________________________
El niño se cayó al suelo. ____________________________
________________________________________________
El zorrillo me roció (con su líquido). __________________
________________________________________________
Repaso
Nthißi jii tsje kantha.
Nthißi jii tsje kachro.
Nthißi jii tsje nthao.
Nthißi jii tsje tsjo
Nthißi jii tsje xro.
Nthißi jii tsje niuthja.
55
LECCIÓN CATORCE En esta lección aprenderás a leer palabras con nch y
con nchr. La nch se encuentra en palabras como nchia casa.
nchia
Otras palabras con nch:
nchion poco
ncheße hace
nchaßon día, sol
nchetjaßo lodo
nchao bueno
nchiania mi casa
56
La nchr se pronuncia como en la palabra nchrii mujer.
Tsekißan ra naa kuentue naa nchrigaßan.
Naa nchrigaßan jeße nchra juinao nchra kjui
nchra juitsjeße nchra xankueen nchra.
Mexinxin kjuejee nchra nchiandußa nchra ko
sakjui nchra. Ngatja nthißa anto chinga xeße
nthißa ixin juii chrin ko anto jii nchetjaßo ngaa
nthißa mee. Nchrigaßan mee sakjui nchra
nchrii
Otras palabras con nchr:
nchrigaßan viuda
nchra mujer
57
nchion ko thimeja betsinga nchra
ko sakjui nchra nchion icha ko
betsinga nchra inaa. Jañaa kußen
nchra. Anto kua nchetjaßo lunthue
nchra.
Ko thimeja juiji nchra
nchiandußa xankueen nchra. Are
bikon xan kexreen xeße lunthue nchra, jaka
jeße xan chjee xan nchra naa nthaxintaon-
chjan. Ko bajon xan jinda ixin kunthi nchra
ngaa kon nchra ko raa nchra. Ko thimeja
bajon xan thi juine nchra. Are nchrigaßan
mee juexin juinchejugaßa nchra, ndache nchra
xankueen nchra:
—Janchee, jaßan satsji nchiania.
Ko xankueen nchra ndachro xan:
—Nchao jii. Jaka sißi.
Ko nchrigaßan sakjan nchra nchiandußa
nchra. Ko anto chee nchra ixin bikon nchra
xankueen nchra.
58
Juitsjeße nchra xankueen nchra.
Juitsjeße nchra jannee nchra.
Juitsjeße nchra ndudee nchra.
Juitsjeße nchra xeßen nchra.
Repaso
Naa xii ko naa nchrii kutheße na.
Bechunda na naa kiai. Are thie nindußa xa ko
nindußa nchra juii na ngain kiai.
Saßo juine na naßo kuleko ko nio. Ko
thimeja juine na theyoo kuchia. Ko thimeja
juine na naa kukuchi ko icha nio.
Are jeße na juexin juine na, xii mee ko
59
nchrii mee the na. Ko thimeja nindußa xa ko
nindußa nchra the na. The na nguixin thie.
Xii ko nchrii ko nindußa na atho chee na.
Repaso
Ko thimeja juine na the kuchia.
Ko thimeja juine na theyoo kuchia.
Ko thimeja juine na inkjaon kuchia.
Ko thimeja juine na thenaßo kuchia.
Kjin ixin ngigua:
La viuda fue al mercado. _________________________
_____________________________________________
La mujer está echando tortillas. ____________________
_____________________________________________
La muchacha tiene dos pollos. _____________________
_____________________________________________
60
LECCIÓN QUINCE En esta lección aprenderás a leer palabras con jm y con
jn. La jm se encuentra en palabras como jma frijol.
jma
La jn se pronuncia como en la palabra jna montaña, cerro.
jna
Otras palabras con jm:
jmakon ojo
jmathuluntsin chícharo
61
Éste es un dibujo de jngi que significa campo.
jngi
Otras palabras con jn:
jna ayer
jni ocho
jno delgado
kuxijna venado
kjuengijna ayudó
jni sangre
Otros ejemplos:
thejngo once
thujnthi cebolla xijntha sal
62
Naa nchaßon anto nduuyo naa xii sakjui xa
ngaßa jna. Sajuikao xa nthatjo ixin jeße xa juinao
xa guen xa naa kuxijna. Are thejngo hora sakjan
xa kunixin naa kuxijna. Ko ndache xa chrißi xa:
—Jii naa kuxijnachjan jaßan gußen ba.
Nchexruthe ba ixin sine ba tsukjin. Jaxon jaßan
satsji ngataon jngi.
—Jaan —chro chrißi xa.
Ko xii mee bachrjexin
nchiandußa. Ko sakjui xa ixin
juincheße xa xra ngataon jngi. Ko chrißi xa
juinchexruthe nchra nthauße kuxijna mee. Ko kai
juinchexruthe nchra jma ko thujnthi ko
jmathuluntsin. Xeßen nchra kjuengijna xan nchra
ixin baßo xan nio.
Ko are tsukjin xii me sakjan xa ko ndachro xa:
—Anto xrajni ndaxra mee.
Ko thimeja xii mee juine xa ndaxra kunixin
jma ko nio. Ko ndache xa chrißi xa:
63
—Anto jni ndaxra mee.
Ko chrißi xa anto chee nchra ixin xixißi nchra
juinchexruxißin xa ndaxra juinchexruthe nchra.
Repaso
Sakjan xa kunixin naa kuxijna.
Sakjan xa kunixin naa kunchee.
Sakjan xa kunixin naa kutsijno.
Sakjan xa kunixin naa kundanixra.
Kjin ixin ngigua:
Se fue al campo. _______________________________
Ayer vi un venado. _____________________________
Ayúdame. ____________________________________
¿Tienes cebolla? _______________________________
Échale sal a los frijoles. __________________________
_____________________________________________
Salió de su casa ayer. ____________________________
_____________________________________________
64
LECCIÓN DIECISÉIS En esta lección aprenderás a leer palabras con 'n, como
la palabra ni'ngo iglesia. (No todos pronuncian el saltillo antes de la n.)
Naa naniita juanchiangißi inaa naniita:
—¿Atsji Xula jai? Ixin jai lunes.
Otras palabras con 'n:
kueßna compró
tjagußna enséñame
xanßna mi hijo
nißnga hondo
Ndanißnga Puebla
65
Ko naniita yuxin juatheße:
—Naßi, jaßan chunda ke satsji nißngo. Aro
kayui xanßna usakjui xan Xula. Ko tseßna xan
kainxin ngeße ke rinaßo ngain ndaasin.
Ko naniita mee sakjui nißngo. Anto
chrjuin jii nißngo mee. Nthißa naniita mee
juinchekuanxißin Ndo Dio. Ko kayui xeßen
naniita mee kueßna xan tsje ngeße ixin naniita
mee. Kueßna xan xijntha, chunche, thukja,
xuthi, thuchjuin, ko rioßo nthao. Ko thimeja
sakjan xan nchiandußa xan.
Are naniita mee juixin nißngo ndache
kayui xeßen:
—Tjagußna ra kainxin thi kueßna ra.
Ko are naniita bikon kainxin thi kueßna
kayui xeßen, anto chee naniita mee. Ko
xraxaon ndachro:
—Kayui xanßna anto jian xan. Kueßna
xan kainxin thi jaßan juinaßo.
66
Repaso
Kueßna xan xijntha.
Kueßna xan chunche.
Kueßna xan thukja.
Kueßna xan xuthi.
Kueßna xan thuchjuin.
Kueßna xan nthao.
Kjin ixin ngigua.
Se fue a Puebla. ________________________________
Mi hijo se fue a la iglesia. ________________________
_____________________________________________
Mis dos hijos son muy buenos. ____________________
_____________________________________________
Fue al mercado y compró frijoles. __________________
_____________________________________________
67
Naa nchaßon naa nchrichjan
ndache janguelitee:
—Thekinna naa kuento.
Ndachjejin na kexreen sinthaßa
jaßan are usaßngi. Jaßan tjania kuento.
Janguelitee nchrichjan mee
xraxaon jan nichion. Ko thimeja
ndache jan:
—Jaßan nunaßa kexreen sirißi are saßngi.
Aro jaßan rinaßo jaßa setan naa xii anto jian ko
anto riko sinthe ra. Ko jaßan rinaßo kayui ra
tsuthaßa ra. Ko ndachranka kayui ra
ruchunda ra naa nchia jie ko anto tsje ntha.
Ko anto chrjuin seße saßon ixin ntha mee. Ko
ndachranka ruchunda ra anto jie jngi. Ko
ndachranka ruchunda ra naa kuche jie ko jaßa
seka kuche mee.
Naa nchrichjan ko janguelitee
68
Ko ndachranka kain nchaßon sinthexin ra
nthao ko niuthja. Ya juexin kuento —chro
janguelitee nchrichjan mee.
Ko nchrichjan mee anto chee ixin kuißin
kuentue janguelitee. Ko thimeja janguelitee
ndachro jan:
—Anto naxin xeße. ¿Arinao sißi nchion
tsjin? Ko thimeja jaka tadarichrin.
Ko nchrichjan ndachro:
—Jaan, jaßan rinaßo sißi tsjin.
Are juexin bißi tsjin mee, jeße tabejua ko
kuxinxin kexreen seße.
69
Thi nchaßon nchaoßa
Naa nchaßon naa tathiita juixin ngataon
jngi. Juixißin nchandußa ko juanchiangißi
chrißi:
—¿Keße juincheße jaßa jai?
—Ko chrißi tathiita mee baba nchra suji
ko ndachro nchra:
Anto nchaoßa beße nguixin nchaßon jai.
Saßo jaßan bithja anto tsje kunchaßa ngaa
nuxra ko anto tangi kjueen nuxra mee. Ko
thimeja are jaßan baßo
nio jaßan bikon anto tsje
kunchuni ngadoßo
nchoßo ko anto tangi
bantsja kainxin
kunchuni mee ngadoßo
nchoßo.
Ko thimeja xaßan ná
ndachro xan ixin banka
70
xan naa kuchianingo ngaxißin nenchue naa
kachro ko anto renthe kuchianingo mee. Ko
jaßan anto see juikjee kuchianingo mee aro
kußa va. Ko thimeja jaßan bithja kuchianingo
mee ngaxißin nchia. Mexinxin xaßan na
juincheyana xan ixin nenchue
kachro. Ko jaxon anto chjana
kuthachrin.
Are kuißin tathiita kain ya, jeße
kjuano ko ndachro:
—Icha jian jaßa satsji ngataon jngi ndue
ko jaßan sithuna nthißi nchia.
Ko thimeja chrißi ndachro nchra:
—Naßi, jaßan sithuna nthißi. Maski jii
kunchaßa ko kunchuni ko naa xichjan anto
chinga, icha jian jaßan ngaxißin nchia.
Ko kayui na kjuano na icha.
71
Kuentoe tathiita bane xro
Tsekißan ra naa kuentue naa tathiita bane
xro. Jeße bakao naa xro nchin. Xraa juja jii
xro. Ko bakao naa cazuela. Tsje chujni dikon.
Ndachro na:
—¿Keße nchegunda kazuela ya?
Tathiita ndachro:
—Nthaxruthexin xro jine jaßan. ¿Arinao
ra sikon ra kexreen sine xro?
Naa naniita ndachro:
—Jaßan rinaßo sikon.
Tathiita nadachro:
—Jaßan rinaßo yoo juja sinexin xro ko
nchion xeße.
Naniita nadchro:
—Jaßan ruchjaßa juja ko
xeße.
Tathiita ndachro:
72
—¿Aruchjana juachaxin ngaxißin
nchiandui sinthaxruthexin xro sine?
Ndachro naniita:
—Jaan, ruchjaßa juachaxin.
Ko thimeja tathiita bixißin ngaxißin
nchandußa nchra. Kuiin cazuela ngataßa xrußi.
Ko nthißa kuengaßa xro ko xeße ko yoo juja.
Ko thimeja juinchegingi xro ko juja nga
cazuela. Bingaxin xro ko juja. Juexin chjan
juja. Ko naniita tajitsjeße kexreen sincheße
tathiita sine xro. Are kua naa nthachjan
nchengani xro. Bantsjeße kainxin juja ya xro.
Ko thimeja ndachro:
—Ndakujeßna; ijuineßa
xro. Tsenchjißan xro ta thi
ndue sine xro.
Ko thimeja ndachro naniita:
—Jaßa ndachro ixin jinthe xro. Ko
jintheßa xro. Joßo juja juinthe.
73
Tathiita ndachro:
—Si jaßa ruchjana icha juja, jaßan sine
xro.
Naniita ndachro:
—Naßi, ikußa juja.
Ko thimeja tathiita bachrjexin nchiandußa
naniita.
Tathiita jañaxon juincheße. Anto tsje
chujni juincheyeße.
74
Kuentue naa nthathjao ko naa tsjo girasol
Beße naa nthathjao ko naa tsjo girasol.
Ndachro tsjo girasol ngain nthathjao:
—¿Ke dunda jaßa anto jie aro anto chinga
rißi ko jaßan nchin na aro chrjuin rißi?
Ko thimeja ndachro nthathjao:
—Jaan, ndua jaßan atho jie na aro chinga
rißi, aro icha see sechon jaßan ke jaßa. Jaßa
atho orgullosa ixin chrjuin rißi, aro are tsi
chrintha jaßa ndaruxema, ko jaßan xra isee
sarichon maski chinga rißi. Are tsi chrin
rukjan ruchrima na kana ko chrjuin sarißi kai
ko xra isee sarichon ko jaßa utuin ndaseßen.
Jañaa kjuao choo nthathjao ko tsjo
girasol.
75
Kuentue naa kunia anto seße ba
Naa xii ko naa nchrii bechunda na naa
kunia. Anto seße beße ba. Ni chjeßa na ba thi
bane ba. Anto lantha beße ba.
Beße naa nchaßon betan ba naa kundanixra.
Ndachro ba ngain kunia:
—¿Unda jaßa anto lantha?
Ko kunia ndachro ba:
—Ninia chjanaßa na jine.
Kundanixra ndache ba kunia:
—Jaßan rundathjon keße sincheße.
Chjana juachaxin jaßan sine yoo kuchiee
nindui.
76
Ko are naxin xeße jaßan sinthaxon
sinthakuyao kuchia. Ko jaßa nchexon thinga
rueßna na ko nchejna. Ko jaßan sinthaxon
sanka ba ko satsinga. Ko thimeja jaßa sikon
anto sinao na ngain nchiandui.
Jañaa kjuao choo ba.
Ko thimeja thie mee are tathiita tajijua,
are kuißin kuyao kuchia, tathiita ndachro:
—Jusca, perro.
Ko are kunia kuißin ba jañaa are
bingathjen beßo ba kua ba karrera ko
juinchejna ba. Ko are bingathjen tathiita
juitsjeße nthißa tajitsinga kuchia mee. Jañaa
bikon tathiita. Anto chee ixin kuniee anto
chrintho ba. Ko ndache chrißi:
Janchee, chjeße kuniana naa niuthja jie
sine ba.
Ko thimeja inaa thie betan choo ba kjuao
ba. Kunia ndachro ba ngain kundanixra:
77
—Ay, compadre. Janchee ujian rißi jai.
Janchee nchiania jii fandango. Jaßan
rinaßo tsji ná nchiania sunthe ná ko soßo ná.
Kundanixra ndachro ba:
¿Amee, compadre? Jaxon.
Ko are biji ba thi jii fandango mee kunia
ndache ba kundanixra.:
—Chunna na nthißi. Jaßan tsji sitsjaa
ngaxißin cocina keße jii sunthe ná.
Kunia biji ba ngain cocina xrußin chujni
jii. Kain na tethe na soon. Kunia ndachro ba
ngain kundanixra:
—Janchee, xrakui sunthe ná, compadre.
Ixin nthißi jii ndaxra jatse, jii nthao, arroz, ko
jii xranthjua.
Kundanixra juine ba ta thi kujeße ba. Ko
bikon ba naa chi jie. Ndachro ba:
—¿Keße ria nthißi?
78
Kunia ndachro ba:
—Jaßan dikon are ninia dißi na thi ya anto
thekin na kuento.
Kundanixra ndachro ba:
—Jaßan sißi.
Ko thimeja kundanixra ndakuan ba.
Ndachro ba:
—Jaßan anto chaßna ixin juißi ngain
ndudechjanßna. Jaßan rinaßo tsuyao.