HUNTA MAMALLAKTA TANTANAKUY

YUYARISHPA:

Ima, Kunan mushuk Mamakamachiyka, Mamallaktapak allpata shuk mushuk sami tantarinatami tiyachin, karupi kikinllatak pushakkuna llankanatami yaykuchin, kamachiyta katishpa Mamallaktapi kikin llankaykunata, kay llankaypak imashina kullkita charinatapash churanmi; kay kamaykuna katikuyta Mamallaktapi kamaywasiyachishpa paktachichunpash churan;

Ima, tukuy karupi kikinllaktak pushak kamachikkunata yaykuchichun, shuk uchilla kamachiyta charinami mutsurin, shina paykuna ama chikan chikan kamachiykunata charichun; chaymi kamachiy alli katichun yanapanka, shina uchilla kamachiyta paktachinka;

Ima, Mamakamachiymi hatun kamachiy kachunmi kun, shuktakkunatapash kunmi, ashtawankarin tantanakuykunata allichishpa nikirichunmi kun; shinallatak llankachun, rurachunpash kunmi; karupi kikinllaktak pushak kamachikkuna ushaywan awllichunpash kunmi;

Ima, shinallatak Mamallaktapak Mamakamachiy shukniki yallichinalla churashka iskun yupaypi nishkawanmi, Mamallakta tantanakuyka karupi kikinllaktak llankana llakta ukupi kamachik patakunata nikichunmi arininka; llankana llikatapash; kikinllatak pushak suyukuna tukuchina shuk mitata churanka;

Ima, Ecuador llaktapak Mamakamachiypak shukniki yallichinalla churashka iskun yupaypi nishkawanmi, karupi kikinllatak llankana llakta ukupi kamachik patakunata, watapi llankankapa mashna kullkita rikunka, imashina rakinatapash yaykuchinkami; kay kullkitaka, Mamallaktapak Hatun Kullki ukumanta, karupi kikinllaktak llankana kullkitami hapinkakuna;

Ima, karupi kikinllatak pushak kamachikkuna, Mamallaktapak kamachikkuna, karupi kak kamachishka, shuktak kayman kimirishka kamachikkunapash paypak yuyaymanta rimashka, kay kallarik kamachiy hawapash yuyayta kushkami;

Ima, imashinami Mamallaktapak kawsakuk Mamakamachiy rikushkawan, karupi kikinllatak llankak tantanakuykunapak awllita nikishpa tantachina, imatalla ruranata, ushanatapash mutsunkami;

Mamallakta Mamakamachiy kushka apuykunata paktachishpa, katipi killkashkatami arinishpa kachan:

SAYWASHKA LLAKTAKUNATA TANTANAKUCHIK,

KIKINLLATAK KARUPI PUSHAY HATUN KAMACHIY

I KAPAKNIKIHATUN KALLARIKUNA

1 niki.- Karma.- Kay kamachiyka, Ecuador Mamallaktapak llaktayta, kamaytami tantanakuchishpa tiyachin; chikan chikan kamachishkata, kikinllatak karupi pushak kamachikkunatami tantachinka; akllashka kamachishkatapashmi tantachishpa tiyachin; kaywanka llaktay, kamay, kullkipash kikinpaklla kachunmi kamanka. Ashtawankarin, imashina karupi llankanata wiñachichunmi mañanka, tukuy llaktakunapi apuykunata paktanka; shinaka paktachina kamaywasiyay, kullki wacharimuy llika tatkiwanmi ruranka; shinallatak llaktayta allinta rikushpapash, llaktakunapi mana paktapakta tiyakta allichinkapa, llankaykuna wiñarichunmi llankana.

2 niki.- Paktaykuna.- Kay kamachiypak paktaykunami kankuna:

a) Ecuador Mamallaktapak ukupi, kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak, kikinpaklla llaktay, kamay, kullkipash kachunmi kamanka;

b) Mamallaktapak kikinllatak karupi llankaykunata ukuyachina, kay yuyaywanka llakta ukupi paktapakta wiñariy, yanapanakuy wiñariy, uni watapak kachun ñawpachina; llaktayukkuna yaykurichun, chaypikachun ñawpachina; shinallatak runakuna, kullkipash wiñariychun ñawpachina;

c) Sapan kamachik patakuna tantarinakushpa Mamallaktapak llankayta sinchiyachun kanka, kayka paypak saywashka llaktakuna hunta kamaypimi kanka; Mamallakta wiñariychun yuyaywan tankana, imalapash mana manyayachishpalla hayñikuna hunta pushayta kamana; imashinami tukuylla mitachikunata alli kachun mañachina;

d) Ecuador Mamallaktapak ayllullakta tantanakuypi paktapakta tiyachun, yanapay tiyachun, katikpika saywashka llakta ukupi chullan chullan llaki, manyayachi llaki tiyakta anchuchisha paktakay tiyachun allichina;

e) Ecuador Mamallakta kawsaypura ñawita, tawkasami kawsay ñawita charichun arinina;

f) Hatun kamachikkunapak llankayta, kikinllaktak karupi pushak kamachikkunapak llankayta tukuypak llakta-ushay kachina, kaytaka tantarishka llaktayukkunawanmi tankana;

g) Llankakkunapak awllikuna ama ñitirichun, Mamallaktapak kamay allichirichun sapan kamachik patakunapak rurayta saywana, ruray karmatapash rikuna;

h) Chikan chikan kamachik patakunapak kimirinakuna ñankunata, yuyarinakunata, ishkantin llankanata shuk yuyaypilla sakina, kaywan sumak llankayñanta tukuyllapak llankay kachun rikuna;

i) Chikan chikan kamachik patakunaman kullkita rakina, kaytaka imashinami Mamallaktapak Mamakamachiypi tiyachishkawanmi rurana, kaywan alli mawkayachi tiyachun kamana;

j) Hatun kamachikpak, paypak llankana karmapi pushana ushayta sinchiyachina; kipa pushakta, chawpipi llankak kamachikkunatapash tantachina, chikan chikan kamachikkunapak llankay patatapash sinchiyachinami kan.

3 niki.- Kallarikuna.- Kikinllatak karupi apuk kamachikpak pushay, tukuylla ushaykunapash, katipi rikurik kallarikunatami kamachiwan paktachina, shina:

a) Tantari.- Chikan chikan kamachik patakunami uchilla kamachiypak nikikuna chaychu tantarishka kakta rikuna; shinallatak saywashka llaktakuna tantarishkata, kullki tantarishkata, paktapakta apanakuyta rikuchun mañashka kanka; shina kashpaka Ecuador llaktapi kawsak runakunapak apuymi kanka.

Tukuy kamachiykunapak tantarishka yuyayka, Mamallaktapak Mamakamachiypimi uchilla kamachikuna shina riman; shinami kamachiykuna, kachashkakunapash tukuy kamachik patakuna chaskishkami kanka, chaymi karupi tatkikunata, kikinyaykunata kamachin.

Llaktakuna tantanakuyka, kikinlla llaktata pushashpa rakirina yuyay mirachunka mana nisha ninchu, Mamallaktata chinkachinata mana ninchu.

Tantarishka kullkika, runakunapak shukllalaya nikishka kullkinisha kan ninmi, Mamallaktapi runakunata yanapak nisha ninmi. Chayka llankaykunata rakikpi, tukuyllapak charishkakunata rakikpi, saywashka llaktakuna chullan chullan kullkita hapishpa ama rakirichunmi kan.

Paktapakta apanakuyka, runakuna paktapakta kaktami rikuchin, paykunaka chayshinallatak hayñiwan, ruraykunwan, hikuywanpashmi kushiyarinka; shina kawsaypurata, tawkasami kawsayta, yanantin kariwarmi kayta, mirarayayta, mawkayayta, yachaykunata sumakchay ukupimi kanka.

b) Yanapay.- Kamachikkunapak tukuy patakunami paktakay wallpayta wiñachinakunata, paktakayta, paktapaktata mañashka kanata charinkuna; kayka chikan chikan saywashka llaktapakmi kanka, chikan kawsayta sumakchay ukupimi kanka, shukllapak, sapsipak hayñita pushay ukupimi kanka. Kay kallariyka Mamallaktapak ruraymi kan, shinami kamachikkunapak tukuy patapimi kanka. Shina saywashka llakta ukupi kullkikunata, charishkakunata alli yuyaywan rakinkapami kanka, shinami chullan chullan tiyashkata allichinka; yaykuchinata, tiksi mutsuykunata kushpa kushiyachina, sumak kawsaypak paktay yuyayta paktachina.

c) Kimirinakuy, arinisha paktachinakuypash.- Kamachikkunapak tukuy patakunami arinishkata paktachinata charin. Shinallatak pushanakunata, llaktayukkunapak hayñiwan kushiyarinata charin, chikan chikan saywashka allpakunapi sumak kawsayta, wiñariyta pushanatapash charin, chaypaklla llankay ukupi, kutinkutin llankaypipashmi kanka.

Kay kallarikunata paktachinkapaka, tukuy kamachikkunapak patakuna tinkirishpa llankachun yuyayta kuna, shinami mirarichun paktachina kan. Utkak kamachiykunata churana, mañaymashkayta apuna, apuykunata pushana. Shinami, mañaymashkayta apuykunapak ñankunata munaywan yanapashpa yuyarina kan; tiyakkunata allita utka mawkayachichun rikuna.

d) Kullki yanapayay.- Kullki yanapayayka mitachi llankayta, apuykunata, tukuylla llaktaykunatami, llaktakunawan kuchulla llankak kamachik patakunami apuyayman churanata yuyan. Chayka llakta ushaykunata sumak kachun allichinkapa, may alli kachunpash, llakta-ushay hatun kachunpash, chaykunallatatak rikurayana kachun.

Kay kushikay kallarimantami, llaktakunawan kuchulla llankakuk kamachikkuna llankaykunata allita utkachikukpika, hatun kamachikkunaka mana satirishpa pushankachu, chayashpapash paykunapak llankana kashkatallami ruranka; paykunapak munay kakpi, Mamallakta llankana kakpi, tantarishka saywashka llaktaman llankana kakpillami yanapanka.

Mana alli llankaykuna tiyakpi, kunkarikpi, pachamama waklliri tiyakpi, llankaykuna shayarikta rikushpami shuktak kamachik patakunata yanapachun yaykuchinka, shinapash kay kamachiypi killkashkata katishpami pushanka.

e) Paktachiyay.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkuna saywashka llakta ukupi llankayñanpi makita kunakuchun mañashka kanka. Chayka Mamallakta Wiñariy Paktay yuyaywanmi makita kunka. Shina llaktayukkunapak hayñita rurashpa rikuchinkapa, llankaykunata paktachinkapa mashkana, sumak kawsayta paktachinka; shinami Ecuador Mamallakta tukuylla llaktaywan waktarishkata, ñawpachishkata allichinkapa yanapana.

f) Llaktakuna paktapakta kay.- Mamallaktapak saywashka llakta tantanakuy, llankaykunata minkay, tiyakkunapash saywashka llaktakunapak paktapakta wiñarik kachun kamanka, hikuykuna paktapakta kachun, tukuylla mitachiman yaykurichun kamankakuna.

g) Llaktayuk chaypikay.- Chaypikanaka shuk hayñimi kan, chay shutiriy, pushaypash llaktayukpakmi kan. Kay hayñita pushayka sumakchashka, ñawpachishka, Mamallaktapak tukuy tantanakuykunami yanapachun mañashka kanka. Chaywanka arinishkakunata rakinakushpa rurachun, ukllachichunmi kamana. Kaytaka chikan kamachikpak patakuna, llaktayukpash rurachun kamana. Imashinami, llankayñankunata, llaktaykunata, yachanakunata, tukuylla ñan runakuna rikuchun. Shina tukuylla ñawpakman rina kachun, wallpa, kamachikkuna chaypi kashpa yanantin llankanami kan. Mamakamachiywan, kamachiywan kay kallariyta kushiyaywan, ashtawanpash achikllayta kamanka, ñawinchiyta rurachinka.

Kawsaypura, tawkasami kawsay, kariwarmi pakta kay, mirariyay kallarikunatapashmi paktachinka, shinallatak ayllullaktakunapak, llaktakunapak, runallaktakunapak hayñitami kamanka, kaytaka Mamakamachiywan, istahillaykunawan, kamachiywanpash paktachinka.

h) Sinchirayaypak wiñariy.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka saywashka llaktakunapak ushaykunata, yachaykunata, munaykunata kallaripi churanka; shinami llaktakuna wiñariyta, alli kayta tankanka. Shinallatak runakunapak kawsayman kuchuyashpa, paykunapak kawsaytarpuyman chayashpa sapsi chanikunata tankanka. Kay kallarikunata paktachinaka hatun rikuykunata aparinami nisha nin. Chaypakka: runakuna, kullkikuna, pachamama, kawsaykuna, kamaywasikuna kasiklla tantarichun kamanka; saywashka allpa ukupi aylluyarishka kanka, tukuy Mamallaktapi paktapakta wiñariyta yanapanka.

4 niki.- Kikinllatak karupi pushak kamachikpak yuyaykuna.- Paykunapak sapan saywashka llaktakunapak ukupika, kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak yuyaymi kan, shina:

a) Kikinllatak karupi pushay katikuyta sinchiyachishpa paktapakta wiñariyta, yanapayta pushana yuyaymi kan;

b) Mamallaktapak kunan Mamakamachiypi nishkashina mana manyayachina tiyachun kamay, Mamakamachiypi rikushka, istallakta hillaykunapi rikushkawan shuklla runa, tantarishka runapash kushiyarichunmi kamana;

c) Tawkasami kawsaywan Mamallakta tantanakuyta sinchiyachin;

d) Pachamamata kutin kawsachina, wakaychinapash, pachamamata wiñaypak mana wakllichishpalla charirayana;

e) Tawkasami kawsayta ukllana, ñawpachina, paykuna wiñariyna, kawsana, mushukyarina kuskakunata sumakchana; shinallatak runakunapak yuyayta, charimushka kawsaytarpuyta kutin tarina, wakaychina, wiñariytapash rikuna;

f) Llaktayukkuna kawsaymuyuyta, uksi kuskata charichun, paypak llankana karmapi wasita charina hayñita paktachichun kamana;

g) Kunan kawsayta mushukyachinkapa, chaypi kashpa llankayñanta wiñachiyna; wakchayaykunata anchuchinkapa tukuykunapak kullkita, yanapak kullkita tankashpa hatunyachina; kullkita, charishkakunata paktapakta rakina, shina sumak kawsayman chayana;

h) Hayñikunata kamachun, alli kuskakunata wiñachina, tukuy runakunata ukllana awlli llikakunawan Mamakamachiypi riksishka kallarikunata kamanapash.

i) Mamakamachiypi, kamachiypi suktak tiyachishkakunatapash kamana.

8 niki.- Paklla Shulka Kamachikkunapak kuska uchilla kamachiy.- Paykunapak kikin saywashka

llaktakunapak, llankachun minkashka kuskakunapimi paklla shulkapak karupi kikinllatak pushak kamachikkunaka: yuyarishkakunata, arinishkakunata kamankapa uchilla kamachiykunata churana ushayta charinkunami, kaykunaka Mamakamachiypi churashkakunawan, kamachiykunawan mana takarinkachu. Suyu kunakkuna, marka kunakkuna, hatun kitipak kunakkuna, kiti kunakkuna churashka uchilla kamachiykunawanpash mana takarinkachu.

II KAPAKNIKI

LLAKTAKUNAPAK TANTANAKUY

10 niki.- Llakta tantanakuypak patakuna.- Ecuador Mamallaktapak llaktakunaka suyukunapi, markakunapi, kitikunapi, paklla shulkakunapimi tantanakushka kan.

Kay llakta tantanakuy ukukunapi pachamamata wakaychinkapa, runapak kawsaytarpuymanta, mashna runa kashkamanta, chay llaktakunapaklla kamachikkuna tiyarinka; chayka hatun kitikunapak, llaktakunapak, runallaktakunapak, yanallaktakunapak, yunka runakunapak saywashka allpakuna kanka; yawati markapak kunak kamachikkunapash tiyarinka.

11 niki.- Antisuyupak pachamama llika.- Antisuyu markakunapak allpakunaka, allpapachapak pachamama kachun mutsurikmi kan, chaymantami pachamamapak llika pampakunami tukun. Kay saywashka llaktaka, akllashka saywa allpami tukunka, imashinami chaypikana hatun llankayñanta rurashka shinami kanka. Akllashka kamachiy pushashka kanka; chayka runakunapak kawsayta, yachayta, kullkiyayta, pachamamata, kawsaytarpuyta yaykuchinka;

Antisuyupak akllashka mushuk kamachiypika: runakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, runallaktakuna, kitimanta tantarishka, pakllamanta tantarishkapash yuyayta kuna ushanmi. Antisuyu ayllullaktapak, llaktakunapak, runallaktakunapak tukuy allpakunata, sapsi hayñikunata, istallakta hillaykunatapash tukuyta sumakchankami.

12 niki.- Antisuyupak tawkasami kawsay.- Antisuyupak allpakunapi tawkasami kawsayta kamankapa yuyashpa, hatun kamachikkuna, kikinllatak karupi pushak kamachikkuna, tawkakutinmi wiñariyna llaktaykunata uni watapak kachun churanka. Ama chullan chullan tiyachun rantinchishpa alli llankaykunata churanka.

Pachamamapak karmapi llankaykunapika: mushuk yurakunata tarpuna, wakaychina, hampina llaktaytapash churanka; chaykunataka imashina pachamama kakta rikushpami ruranka.

I wankuriy

Suyukuna

16 niki.- Suyukuna Wallpari Katikuy.- Mamakamachypi rikushkawanka, suyukunata wiñachinkapaka katipi rikurik tatkikunata rikushpa yuyarishkami mutsurinkakuna, shina:

e) Tukuyta tapuy.- Mamakamachiy Wasi arinisha churashkawanmi, mushuk uchilla kamachiyta, Mamallakta Tanatanakuy arinishka kamachiyta, mana arinikpi punchakuna yallishka kaktapash; kariwarmi markapushakkuna llaktata tapuyta rurankapa Mamallakta Akllaykamayukta mañanka. Nishka markakunapi chunka pichka puncha ukupi tapuyman runakunata kayankakuna, chaypi paykuna kikinpak uchilla kamachiy hawa arinichun, mana nichunpash rikuchinka.

II Wankuriy

Markakuna

17 niki.- Markakuna.- Markakunaka kamachiyshka kitikuna yaykurishka saywashka llaktakunami kan.

18 niki.- Wiñay.- Markakunataka kamachiywanmi wiñachiyna kanka. Wiñachina kallari yuyaytaka Mamallakta Pushakmi paypak kikin apuy kashkamanta rikuchinata charin, chayka imashina marka kanata killkashkawanmi rikuchinka. Paykunapak saywakunata, marka uma kitipak shutitapashmi churanka, paykunapak mutsuykunata paktachinatapashmi rikuchinka.

19 niki.- Mutsuykuna.- Markakunata wiñachinkapaka katipi rikurik mutsuykunatami paktachina mutsurin:

a) Tukuy Mamallaktapi kawsak runakunamanta, kimsa patsakri runakunami, chay mushuk marka tukuna ukupi kawsak rikurina mutsurin;

b) Chunka waranka tupu milka tawaman saywashka allpatami charina kan;

c) LLaktapak saywata rikuchina, kuskakunapak shutita rikuchina; wichi, pampa, wayku, kinray tiyak allpashuyukunatapash yaykuchinami;

d) Marka wallparinata munashpa kuyurik kitikunaka paykuna wiñarishkamanta chunka watallatapashmi charina kan;

e) Suyupak kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak alli willaywan, Mamallaktapi llankayñanta rurak kamachik kushka alli willaymi mutsurin;

f) Mushuk marka tukukrik kitikunapak ukupi kawsak tukuy runakunata kayasha tapusha arinishkami mutsurin, kay tapuyka kariwarmi Mamallakta Pushak mañashkami kanka, imashina kamachiy nishkata katishpa Mamallakta akllaykamayuk pushashkami kanka.

III Wankuriy

Kitikuna

20 niki.- Kitikuna.- Kitikunapak ukupi kak tantarishka shulkakunata wallparishka saywashka llaktakunami kitika tukun, kitillakta shulkakunami kiti uma tukun, kayka kiti wiñachina kamachiypi rikuchishkami kan. Shinallatak ñawpakman kitikuna wiñarinatapash kay kamachiywanmi katinka.

21 niki.-Wiñay.- Kitikunataka kamachiwanmi wiñachinka. Kitikunata wiñachina kallari yuyaytaka Mamallakta Pushakmi churanata charin. Wiñachina yuyayka imashina kiti kana llaktamanta killkashkatami charinka. Chayka: saywakunata, kiti umata shutichishpa churashkata, paykunapak llakta ushayta kamashpa, imashina paktachinatapashmi rikuchinka.

22 niki.- Mutsuykuna.- Kitikunata wiñachinkapaka katipi rikurik mutsuykunatami paktachina mutsurin:

a) Chay mushuk kitillakta ukupika, pichkachunka waranka runakuna kawsakukmi mutsurin, mushuk kiti uma llaktapika chunka ishkay waranka runakunami kawsakuk rikurinka;

b) Allpapak saywa kuskakunapak shutita allitami rikuchina kan; wichi, pampa, wayku, kinray tiyak allpashuyukunata yaykuchishami rikuchina kan;

c)Kallaripika kitita wallpachik shulkapash, shulkakunapash, paykuna wiñarishka pachamanta chunka watallatapashmi charina kan;

d) Marka pushak kamachikkunapak alli willaywan, Mamallaktapi llankayñanta rurak kamachiy alli willaywan kanka;

e) Mana yaykurishka kitikunapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak alli willaywan, Mamallaktapi llankayñanta rurak kamachiy alli willaywan kanka;

f) Mushuk wallparikrik kitikunapak ukupi kawsak runakunata kayashpa tapukpi tukuy arinishkawan, Mamallakta akllaykamayuk kayashkami kanka, kayka Mamallakta Pushak mañashka punchamanta kipa, chuskuchunka pichka puncha ukupimi rurarina.

Antisuyu markakunapi, shuktak Mamallaktawan saywarishka markakunapi mushuk kitikunata wiñachinkapaka chunkawaranka runakuna kawsakukmi mutsurin.

Kitipi mashna runakuna kak mutsuyta churankapaka, tukuri lanumantami hapina kanka.

IV Wankuriy

Paklla shulkakuna

24 niki.- Paklla shulkakuna.- Paklla shulkakunaka, kiti ukupi kak saywashka allpakuna yaykurishkami tukun, kaytaka hatunkitipak, kitipak kunakkuna kamachiyta rurashkawanmi paktachina kan.

25 niki.- Wiñay.- Paklla shulkakuna wiñachina, allichinaka hatunkitikuna kunakpak makipi, kiti kunakkunapak makipimi kan. Allpa saywakunata, shulka uma ima shuti sakirikta rikuchik kamachiywanmi wiñachinka; shulka wiñachina yuyayka, paklla shulkapak allpakuna, paypak saywakuna, shulka umapak shuti imashina kashkata killkashka kanka; shinallatak mutsuykunata paktachina kamayta rikuchinka. Shuk shulkata allichina kakpika, hatunkitipak, kitipak kunakkunawan, paklla shulkapak karupi kikinllatak pushak kamachikkunapak kimirishpa llankanka, kaypakka shulkamanta llaktayukkuna chaypikachunmi kamana.

26 niki.- Mutsuykuna.- Shulkakunata wiñachinkapaka katipi rikurik mutsuykunami paktachinami mutsurin:

a) Chay mushuk shulka ukupi kawsak runakunaka, chunka waranka kachunmi mutsurin, chay runakunamanta, ishkay waranka runakunami mushuk shulka umapi kawsakuna kan;

b) Paklla shulkapak saywashka allpata tupushpami shutita allinta rikuchina kan; wichi, pampa, wayku, kinray tiyak allpashuyukunata yaykuchishami rikuchina, manyapi kak shulkakunawan mana ima llakita charichunmi shina kanka;

c) Paklla shulkapi kawsak runakunamanta wiñachina yuyay shamushka kakpika, patsakmanta chunka patsakri runakuna paypakunapak shutita aspishpa mañashkami kana, paykunaka chunkapusak watata charikmi kana;

d) Kitipak, hatun kitipak pushak kamachikkuna sumak ruray willay;

e) Shuktak Mamallaktawan saywata charik shulkakunaka, chayta rikuk Kamaywasi sumakruray willayta kachashkami mutsurinka.

Antisuyu markakunapi, shuktak Mamallaktakunawan saywarishka markakunapipash, Mamallaktapak munay kashkamanta, mushuk saywa wiñarikushkamanta, llaktakuna wiñarina kashkamantaka, mashna runakuna kawsakushkamantapash saywakunaka tukunkami; mushuk shulkakunata wiñachinkapaka, chay allpakunapi ishkay waranka kawsakuk runakunami mutsurin. Achka runakuna, yanakuna, yunkarunakuna kawsakukta charik kitikunapak ukupi, mushuk shulkata wiñachinkapaka, chaypi kawsak runakunamanta pichka warankallami mutsurin.

III KAPAKNIKI

KIKINLLATAK KARUPI PUSHAK KAMACHIKKUNA

28 niki.- Kikinllatak Karupi Pushak Kamachikkuna.- Sapan saywashka llaktakunapi kikinllatak karupi pushak kamachikkunatami charinka, paykunaka llaktakuna wiñariynata, sumak kawsaytami kamanka, kaykunataka paykunapak apuywanmi paktachinka.

Tukuylla llakta ushaywan akllashka llaktayukkuna yaykurishkami kanka, paykunaka llaktakunapak shutipi rikurishami llankanka.

Kikinllatak Karupi Pushak Kamachikkunaka shinami tiyarishka kan:

a) Suyukunamanta;

b) Markakunamanta;

c) Kitikumanta, hatun kitikunamanta;

d) Paklla sulkakunamantapash.

Paklla sulkakunapi, kitikunapi, markakunapipash runakunapak, yana runakunapak, yunka runakunapak saywashka allpakuna tiyarinata ushankami, kayka Mamakamachiy, kamachiy imashina nishkawanmi rurarinka.

Mamakamachiy nishkawanmi Yawati markaka, shuk akllashka chay llaktapaklla pushak kunakta charinka.

I Wankuriy

Suyukunapi Kikinllatak Pushak Kamachikkuna

Shukniki Pakma

Kamachiy kay, Yata, Awllikunapash

32 niki.- Suyukunapi kikinllatak pushak kamachikkunapaklla apuykuna.- Suyukunapak kikinllatak pushak kamachikkunapak, katipi rikurik chaypaklla apuykunata charinka, shinapash shuktak apuykunatapash charinka.

a) Shuktak tukuyllapak kamaywasikunawan, runakunamanta llankakwan, suyu wiñariyna llankayñankunata rurana; shinallatak saywashka allpapak kamachiykunata wallpana, kaytaka: Mamallaktapak, markapak, kitipak, shulkapak llankayñanwan kimirishka kachunmi rurana. Kawsaypura ukupi, tawka kawsay ukupi, tawsami kawsaytapash sumakchanka;

b) Yaku pampakunata kamachiywan nikina, kamachiywan yaku pampakunapi kunakkuna wiñarichun yanapana, kaytaka kamachiywan yuyarishkami kanka;

c) Kitikuna mana allita pushakukpika: antawakuna, shuktak aparikkuna suyukunapi, kitikunapi alli purichun, llankayñanta rurana, patachina, rikurayanapashmi kan;

d) Suyukunapi ñan llikakunata alli kachun: llankayñanta rurana, wallpana, charirayana;

e) Kamachishka runakunata kuna, kipuchina, suyupi tiyak runakunapak tantanakuyta rikuna, yanapana;

f) Taripay llaktayta, yachaykuna mushukyachina llaktayta, wiñariyna llaktayta churana; suyukuna wiñarinkanpak mutsurik sumakruraykunata churana, kaykunataka Mamallakta llankayñan ukupimi churana kan;

g) Suyukunapi kapukyachik llankaykunata mirachina;

h) Suyukunapi mikuna ama illachun kamayta mirachina;

i) Paypak llankaykunata paktachichun istallaktakumanta yanapayta mañaymashkana.

II Wankuriy

Markapi Kikinllatak Pushak Kamachikkuna

Shukniki Pakma

Kamachiy kay, Yata, Awllikunapash

42 niki.- Markapi kikinllatak karupi pushak kamachikkunapaklla apuy.- Markapi kikinllatak pushak kamachikkuna paykunapaklla ushaykunatami charin, shinapash shuktak churashka kamachiykunawanpash llankanata charinkami:

a) Shuktak tukuylla kamaywasikunawan, runakunawan, markapi wiñariyna llankayñanta rurana, saywashka allpapak nikikkamachiy tiyachun paypak ushana karmapi charina, kaytaka Mamallaktapak, suyupak, kitipak, shulkapak llankayñanwan kimichinami kan. Shinami kawsaypura ukupi, tawkasami kawsay ukupi rurana; chikan chikan kawsaykunata sumakchana;

b) Markapak karmapi ñan llikapak llankayñanta rurana, wallpana, charirayanapash; kaypika kitillaktata mana yaykuchinachu;

c) Suyu kamachikkunawan, shuktak kikinllatak pushakpak kamachikkunawan kimirishpa, hatun yaku pampakunapi, uchilla yaku pampakunapi llankaykunata rurana;

d) Markapi pachamama mañaymashkay;

e) Mamakamachiywan, kamachiywan parkuna yakullikapak llankayñanta wallpana, rurana, charirayanapash;

f) Ashtawankarin tarpuymanta, wiwamanta shamuk kapukyachun llankayta markapi mirachina;

g) Paykunapak ushaykunata paktachinkapa istallaktamanta yanapaykunata mashkana.

Ishkayniki pakma

Marka kunakmanta

43 niki.- Marka kunak.- Markakunakka, kamachiy tantanakuymi kan, markapi kikinllatak karupi

pushak kamachikkunata rikurayakpashmi kan. Chaymanka kariwarmi markakamak, mayhan ishkaykutin apuchiwanmi yaykurinka; shinallatak kariwarmi kipa markakamak, kariwarmi kitipushak, kariwarmi kitikunakpash kitipak shutipi llankankapami yaykurinka. Chaypakka mayhankunami shulkata pushachun akllashkami yaykurinkakuna, paykunataka imashinami kay kamachiy rikuchishka tupukunata katishpami churanka.

Kariwarmi kiti pushakkuna, kariwarmi kitikunakkuna, kariwarmi shulka pushakkuna, paykuna kitikunapak shutipi, paklla sulkakunapak shutipi marka kunakman yaykurikkunaka, shinami "markakunak" shutirinkakuna.

44 niki.- Kitipak shutipi rikurikkuna.- Sapan kitimi markakunakpi shuk minkashkata charinka, payka kariwarmi kitipushakmi kanka, mana kashpaka kiti ukupak saywashka llaktamanta shuk minkashkami kanka. Pushak mana ushakpika kariwarmi minkashkakunami markakunakpika llankanka, paykunaka tantaripi arinina ushaytami charinka; kariwarmi kitipushak churashka runaka, hatun ushayta charik kitikunakmi chaypika tukunka. Payka kawsarayana ñawita charinka, kariwarmintin pushanata sumakchanka, ushashpaka tawkasami llaktayayta, ushashpaka kawsaypura ñawitami charinka.

45 niki.- Paklla shulkakunapak kikinllatak karupi pushak kamachikpak shutipi rikurikkuna.- Paklla shulka tantanakuypak kariwarmi pushakkunapak shutipi, markakunakpika kay tupukunata katishpami yaykurinka: kariwarmi yanantinmi yaykurinka, Mamakamachiypi nishkashina kawsaypurapash yaykurinkami, shina:

a) Pakllakunapi patsak warankakama runakunata charik markakunaka, paklla shulka tantanakuymanta kimsa kariwarmi pushakkunatami marka kunakpika charinka;

b) Pakllakunapi patsak waranka shukmanta, ishkaypatsak warankakama rurakunata charik markakunaka, paklla shulka tantanakuymantaka pichka karikwarmi pushakkunatami marka kunakpika charinka;

c) Ishkaypatsak shuk waranka yalli runakunata charik markakunaka, paklla shulkapak tantanakuymanta kanchis karikwarmi pushakkunatami marka kunakpika charinka;

Paklla shulkakunamanta kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak rikurikkuna ama paykunalla kachunka, shuktak mushuk mashikunami markakunakman yaykurinka, paykunaka markakamakman churashka chawpi mitakamami llankanka.

Mamallakta Akllakkamayukmi sapan markamanta mashna runakunata akllana kashkata churanka, kaytaka Mamallaktapi lanu tiyashkata rikushpami churanka, kay lanuka kunanlla pachakunapi runakunata yupashkata rikushpami churanka.

Akllashka saywashka llakta ukumanta shulkapak patapi utkachik hatun kamachikmi, paypak sapan markapi, chaymanta marka akllak tantanakuy ukuman sikashpa yaykurichun riksishka kana hayñita charin.

46 niki.- Paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikpuramanta akllay.- Paklla shulkakunapi, shulka tantaripak kamachikkuna tiyarishka punchamanta chunka punchata yupashpa Mamallakta Akllakkamayukka shuk akllariman kayanka, chaymanka shulka tantarita kariwarmi pushakkunami kayashka kanka. Shinallatak paykunaka runakuna, yanakuna, yunka runakuna kawsana saywashka allpakunata sapan markapi pushakkunami kanka. Paypuramantami kariwarmita marka kunak tukuchun akllanka, chayka ñawpak pushak, katik pushaktami churanka. Shinallatak akllaytaka kariwarmi marka pushakpak llankay chawpi mitapimi shinallatak akllay tiyanka. Yawati markallami shina akllanamanta chikan sakirin.

Paklla shulkamanta tantarik kariwarmi pushakkuna, sapan marka kunakman yaykurikkunaka may akllarishka llaktamantami kanka, chikan chikan kitikunamantami kanka, achka runakuna riksishkami kanka, mayhan kariwarmi pushak kashpapash nimamanta mana ishkay kutin marka kunakman yaykurinkachu. Maypi mana achka shulkakunata charik markakuna kashpallami mana shuktak yaykunata ushanka. Paykuna akllarinkapaka kawsaypurata, tawka kawsayta, tawsami kawsayta, paktapakta, mashna kari, mashna warmi yanantin kallarik yuyaykunatami sumakchanka.

III Wankuriy

Kitipi Kikinllatak Pushak Kamachikkuna

Ishkayniki Pakma

Kiti Tantanakuy

58 niki.- Kariwarmi kunakkunapak apuykuna.- Kariwarmi kunakkunaka, paykunapak ruray hawa, kunkarishka hawa llaktayukkunapak ñawpakpi, yachak kamachikkunapak ñawpakpi arinishka apuykunata paktachinata charinkuna. Paykunata akllakkunaman imatalla llankashka hawa willanatapash charinmi, llakita charikpipash markapilla kishpichishkami kanka. Paykunaka kay apuykunatami charin:

a) Kiti kunak tantarikunapi rimayta, apuchita charishpa sinchita atinakuna;

b) Kitipak karupi kikinllatak pushak kamachik llankana karmapi, kitipak mushuk uchilla kamachiykunata rikuchina;

c) Kitipak llankañay kunakpak tantarikunapi yaykurishpa rimana; kiti kunak minkashkakunapi,

kachashkakunapi, rikurikunapipash rimayta charina;

d) Kay kamachiywan, shuktak kamachiywanpash yuyarisha, kitipushakpak llankaykunata rikurayana.

Kimsaniki pakma

Kariwarmi kitipushakmanta

59 niki.- Kariwarmi kitipushak.- Kariwarmi kitipushakka, kitipak karupi kikinllatak pushak kamachikpak utkachik hatun pushakmi kan; runakunapak apuchiwan akllashkami kan. Chaypakka, akllay kamachiypi rikushka: mutsuykunata, patachikunata huntachishpami akllarishka kan.

60 niki.- Kariwarmi kitipushakpak apuykuna.- Kariwarmi kitipushakkunapak llankaykuna:

a) Kitipak karupi kikinllatak pushak kamachikpak shutipi kamachiywan pushana, kamachiy mañakpi rikurina, charishkata kamachiywan kamakwan ishkantin pushana;

b) Kitipak karupi kikinllatak pushak kamachik, utkachichun kushka llankaykunatalla pushana;

c) Kiti kunak tantarikunapi rimayta charishkawan, ishkaykutin apuchita charishkawan kayana, pushana; chaypakka imatalla rimana yuyaykunatarakmi rikuchina kan;

d) Kitipak karupi kikinllatak pushak kamachikpak llankayta ushana karmapi, kiti kunakpak mushuk kamachiykuna rurarichun rikuchina;

e) Wiñachishka, allichishka mushuk uchilla kamachiyta, kikinllapak kachun rikuchina, paypak kamachikkuna llankana karma ukupi, kikinpak kamachik manukullkita mana hapina, mana anchuchinapash;

f) Kitipak wiñariyna llankayñan rurayta, llaktapak kamachiy rurayta pushana, kaytaka Mamallakta Wiñariy Paktayyuyayman kimirishkami kanka, kikinllatak karupi pushak kamachikkuna rurashka

llankayñanwan kimirishkami kanka; shinallatak tawkasami kawsaypak, kawsaypurapak ukupimi kanka, chikan chikan kawsaykunatapash sumakchankami. Llaktayukkuna chaypi kanka, shuktak tukuylla runakunapash chaypimi kanka, chaypakka kitipak llankayñanta rurak kunakmi pushanka. Shinami Mamakamachiypi, kamachiypi churashka llaktayukpak kuskakunatami ñawpachinka;

g) Watapi paktana llankayñanta rurana, imashinami kitipak wiñariyna llankayñan kan, shinami saywashka llaktapak kamachiyta rikushpa kullkimilkata rurana kan; Saywashka Llaktata Tantachik hatun

kamachiypi tiyak chaypi kana katikuykunata rikushpami rurana kan. Kamaywasipak kullkimilka arinirichunka kitikunapak makipimi churana kan;

h) Imashinatak kamay llankay kakrikta arinina, kaywanmi kiti wiñariyna llankayñanta, saywashka llaktata utkachina kan. Imashina kitillaktata rurana llankayñanta, tukuylla rurana llankayñanta utkachinami kan;

i) Paypak makipi kak llankaykunata kamaykunawan allichina, kunakkunamanrak riksichishpami kamachiytaka kachana; shinallatak kitipak kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak tantari awlli wallpatami churanka. Shinallatak awllikkunata, charishka kamakta, shuktak kuyuchinalla tukuylla mitachikunatapash churana, mitachikunata kuyuchinkapashmi; kitipak kikinllatak karupi pushak kamachikkunatapash kuyuchinata ushanmi;

j) Kitipak kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak minkashkakunaman yallina llankayta rakina, imatalla llankashka hawa willaykunata chayachina mitata rikuchina;

k) Kitipak kamachikkunata awllichinkapa ashalla pachata llankak minkashkakunata churachun yuyachina;

l) Kamaywasipak shutipi rikurikkunata tantanakuypi, llankaywasikunapi, maypimi kitipak kamachikkuna chaypikana tantarishka kuskapi churana. Shinallatak, kariwarmim kipa kitipushakman, kariwarmi kunakkunaman, awllikkunaman apuykunata, ruranakunata minkana. Kaytaka paypak llankana karma ukupimi churana;

m) Paypak llakta ukupi paktapakta tiyachun, paktapakta rakishka kachun kitikunakta kikinllatak pushana, shuk kariwarmi minkashkawanpash pushana;

n) Kamachiywan yuyarishpa kitipak kikinllatak karupi pushak kamachikta arinichik ruray yuyarikunata,

llankay yuyarikunata, hillaykunata killkana. Kullki mañay yuyarita, kamaywasi charimushkata hapinkapaka kunakkuna arinishkatami charina kan, kaytaka hatun kullki kakpimi kitipak uchilla kamachiypi rikushka kakpika kunakkuna arinishka kanka;

o) Pay hucha aparina ukupi, watana wasiman rinata rikushpa, kamayta rikushpa kullkita shuktak makiman kachanata arinina; shinallatak mashna kullkita rikushpa, yapashka kullkita, ashayachishka mañachishka kullkita, shuktak yapa kullkita churashkata, llakirishkata willashkapak kullkita tukuchinata arinina. Kaytaka hatun llankanakunata, uchilla llankanakunata rikushpa kimirina kan. Chay kullkita yallichikuna tukuyllapak llankaykunata ama llakichichun, makita mañachikushkata ama llakichichun rikuna kan. Kariwarmi kitipushka, kullki yallishkata kiti kunakkunamanmi willanata charin, imamanta yallichishkatapash willankami;

p) Ancha llaki tiyakpi, paypak washapi huchata aparishpa, shukkutinlla kakpi utkashpa tupuyta kachana, imapacha kunak tantarikpi, chaypi willana, alli rikuyta kutin charichunpash kachanami kan;

q) Mamallaktapak chapawan ayllullaktawan kimirinakuna, kawsaykayta rikuk tantanakuywanpash rimarina; ayllullaktapak llaktayta, llankayñanta, rikurishka kamaykuta wallpana, pushana; harkay, ukllay, kawsaykamay, llaktayuk kawsaypura hawa rikurishkata kamaykuta rurana;

r) Paypak saywashka llakta ukupak kitillakta shulkapi pukllachun, tushuchun, tukuylla kushiyarichun arinishpa killkata kuna; killkashka kamachiykunawan, chaymanta rikuk uchilla kamachiykunawan yuyarishpa arinina; paklla shulkakunapi pukllaykuna, kushiyarinakuna tiyachunka, paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan kimirishpa rikunami kanka;

s) Mamakamachiywan, kamachiywan paypak llankana ukupi, kitipak chapakkunata tantachina, llankachina;

t) Minkashka pataku tantariman yaykurina, pushanapash;

u) Kunakkuna tantari killkashkapi, minkashka pataku tantari killkashkapi shutita aspina;

v) Kitipi ruray hawa shuktak tukuylla kamaywasikunawan, shukpaklla kamaywasikunawan yuyarina;

w) Kitipak llankaykuna hawa yuyarinakushpa, pushana, rikurayanapash; kaytaka chikan chikan ukukunapi llankana awllitami chapana;

x) Pay kamakushkapi atirikuna tiyakpi allichina;

y) Imatalla llankashka willayta killkashpa kunakman, tukuy llaktayukman rikuchina. Kayta ñawinchi llikawan, runakunata rikurayana llikawan kamaykuta rurana; imatalla llankashkata, ima mitachikunalla tiyashkata rikuchina; yallik watapi tukuyllaman shuktak llankay hawa, imashina pushashkatapash rikuchinami; shuk mashna chani kashkata, tukuy mashna chani kashkatapash rikuchinami. Imashina llankayñan paktashkatapash, kunak arinishka ruraykuna paktashkatapash willanatami charin;

z) Paykunapak awllikunata paktachinkapa Mamallakta chapakta yanapachun mañana;

aa) Kamachiy shuktakta mañashkatapash paktachina.

Chuskuniki pakma

Kariwarmi Kipa Kitipushakmanta

61 niki.- Kariwarmi Kipa Kitipushak.- Kariwarmi Kipa Kitipushakka, kitipak kikinllatak karupi pushak kamachikpak, kipa kamachikmi tukun, kitikunakpuramanta akllashkami kan. Payta shutichishkamanta kariwarmi kunak kashkata mana chinkanchu. Kariwarmi kitipushakpak llankana ukupi illakpika, paypak ranti llankanka; shinallatak kamachiy shina nikpipash chayta katishpami llankanka.

62 niki.- Apuykuna.- Kariwarmi Kipa Kitipushakpak apuykunaka kaykunami:

a) Kariwarmi Kitipushak kimsa punlla yallita llankayman mana chayakpika, shuktakmi paypak ranti tiyarinka, mashna pachata shutichishka mana tikramukpipash minkarishkami katinka. Ña mana tikramukpika, mayhan kariwarmi kipa kitipushak kashpapash paymi llankana mitataka tukuchinka. Mayhan minkarishka llankakpash hatun kamachik hapikushka shinallatakmi kullkitaka hapinka;

b) Kariwarmi kitipushakkuna minkashka awllikunata, arinishkakunata paktachina;

c) Kariwarmi kunakpak tukuy llankana kashkamantapash paktachina;

d) Kariwarmi Kipa Kitipushakkuna, paykuna utkachik kamachikkuna kashpaka: kamachiywan rimanakuykunata, llankay yuyarikunata kariwarmi kunakshina rimanataka mana ushankachu. Paykuna mana uyaktukushpa, kunakkuna, chay churashkakunata pantachishpa arinishkakunata mananishkami kanka;

e) Kamachiy shuktakta rikushkata, kiti churashka uchilla kamachiyta paktachina.

IV Wankuriy

Paklla Shulkakuna Kikinllatak Karupi Pushak kamachikkuna

Shukniki Pakma

Kamachiy kay, Yata, Awllikunapash

63 niki.- Kamachishka kay.- Paklla shulkakuna kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka tukuylla hayñipak kamachishka runatami charinkuna; kikin llaktayta, kikin kamayta, kikin kullkitapash charinkunami. Paykuna kikin llankayta apunkapaka kay kamachiypi nishkata katishpami tantarishka kanka.

Paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikkuna llankana kuskaka, kitipak uchilla kamachiypi, shulka wiñarinapi rikushkashinami shulkapak uma kanka.

64 niki.- Awllikuna.- Paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikpak awllikunaka kaykunami kan:

a) Paypak shulka ukupi kak saywashka allpapi llankaykuna sinchiyashpa wiñarichun purichina, shina shulkapak tukuylla llaktay mirarishpa sumak kawsayta kamankapa kachun, Mamakamachiy, kamachiykuna paktanakuy ukupi purichinami kanka;

b) Willana llaktayta shuyuna, tankana; shinallatak llakta ukupi paktapakta yaykuri tiyachun wallpana. Kaytaka: Mamakamachiy, kamachiykuna paktanakuy ukupi purichina kanka;

c) Hayñikuna paktayta apunkapa, shulkakunapi llakta ushay mashkayta ushankapa, llaktayukkuna chaypi kana llikata mirachina;

d) Paklla shulka wiñarina llankayñanta rurana; shinallatak saywashka llaktapak uchilla kamachiyta, tukuylla llaktaytapash rurana; shulkapak karma ukupi paykunapak llankaymanta mirarishkata paktachina; kitipak llankayñanwan, markapak llankayñanwan kimirishpa pushana; imalla paktanakunatapash rikunkapak, punchanta llankashpa katina, ñawinchikunatapash rurana;

e) Mamakamachiypi, kamachiypipash riksishka chaypak kak llankaykunata, kutinkutin nishkakunata utkachina;

f) Llankaykuna rurarishkata, tukuylla mitachikuna alli kachun rikurayana, shulkapi llaktayukkuna tantarichun yanapanapash;

g) Kullki yaykuchun mirachina, ashtawankarin tukuy runakuna kullkita charina wiñarichun, yanapak kullki wiñarichun mirachina; kay kullkikunaka tarpuypi, wiwa wiñachinapi, makiruraykunapi, riksinapi, shuktakpipash mirarinka; kikinllatak karupi kamachikkunawan kimirishpa mirachina;

h) Mutsurishkakunata, tukuylla mitachikunata charinkapa tukuylla kullkita pushakwan, yanapak kullkita pushakwan tinkirina;

i) Kawsaytarpuykunata, kapchikunata, pukllay llankaykunata, samaykunata tukuykunapak kachun ñawpachina, yanapana;

i) May sumak, may alli tukuylla mitachikuna kachun, kaykuna karuman allita chayachun, llankayta mañachina. Imashinami kallarimanta karka, kay mitachikuna tukuykunaman chayachun, tukuykuna hapichun, nikishka kachun, imashinami Mamakamachiypi nishkata mañachina;

k) Mamakamachiypi ushnushka tiyak hayñikunata paktachinkapa, kallaripi chaskina runakunata tukuypi ukllana llikata ñawpachina, kaytaka paykuna llankana ukupillami rurana kan;

l) Paykunapak saywashka llakta ukupi runakuna minkakunawan yanapakpi ñawpachina, kimirinakunachina. Shuktaklaya yanapaykunapipash shinallatak rurana; kay minkakunaka tukuy runakunapak alli kachunmi kanka;

m) Mamallaktapak awka runakunawan, runakunawan, shuktak runakunata kamakkunawanpash kimirinakuna; kaytaka paykuna llankana ukupimi rurana kanka;

n) Kamachiy shuktakta mañashkatapash paktachina.

65 niki.- Paklla shulkapi kikinllatak pushak kamachikkunapaklla llankay.- Paklla shulkakunapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunalla llankay katipi rikurikkunatami paktachinka, shinapash shuktakkunatapash rurankami:

a) Shuktak tukuylla kamaywasikunawan, shulka wiñarichun minkashkakunawanpash tanta llankayñankunata rurana, paykunapak saywashka allpapi: kiti kamachikkunawan, marka kamachikkunawan tanta llankana. Shinami kawsaypura ukupi, tawka kawsay ukupi, tawsami kawsayta sumakchanka.

b) Shulkapak llankayñanta, wasikunata rurana, uchilla wallpakunata charirayana, kipikunata, shulkapak kuskakunata, wiñariyna yuyaykunata, sapan watapi runakuna chaypikana kullkikunatapash rimana;

c) Markapak kamachikkunawan tukushpa, shulkapak ñankunata rurankapa llankayñanta rurana, ñankunata allichishpa charinapash;

d) Sapsi kapukkuna wiñarichun, tawkasami kawsaykunata wakaychichun, pachamamata ukllachun yuyachina;

e) Mañachishka tukuylla mitachikunata mañaymashkana, kimirinakuna, kamana, shuktak kamachikkuna kachashkatapash kamana;

f) Sapsikunapi, ayllullaktakunapi, shuktak paklla kuskakunapi kawsak runakunata tantachishpa ñawpachina, saywashka allpakunapi tiksi tantanakuy kachun yanapana;

g) Paykuna apuykunata paktachichun ista tantanakuykunamanta yanapaykunata mashkana;

h) Llankaykuna utka paktachun rikuna, tukuylla mitachikunapash sumak kachun rikuna.

Ishkayniki pakma

Paklla Shulka Tantari

66 niki.- Paklla Shulka Tantarimanta.- Paklla shulka tantarika, paklla shulkapak tantarishka kamachikmi kan. Tukuykuna akllashka shimita charikkuna tantarishkami kanka, paykunamanta yalli apuchikunata charikmi hatun pushak tukun, hatun pushak paktapakta apuchikuna tiyakpi, mishachinkapa ishkaykutinmi shitanka. Kaytaka akllana kamachiypi rikuchishkawan paktami kanka. Katipi yallita shitashkami kipa pushak tukunka.

67 niki.- Paklla shulka tantaripak apuykuna.- Paklla shulka tantaripak llankaykunaka kaykunami kan:

a) Paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka, imashinami kay kamachiypi nishkata katishpa: yuyarikunata, arinishkakunata, uchilla kamachiykunata llukshichinatami charin;

b) Shulkapak wiñariyna llankayñanta arininata, shulka kunak tantarishpa rurashka llankayñan kamachiyta arininata charin, ima llankaykunapi kanatapash ushanmi, shinallatak llankaykuna imashina katishkata rikunatapash charinmi;

c) Paklla shulkakuna kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak kullkita arinina, rikunatapash ushanmi. Kayka shulkapak wiñariyna llankayñanwan kimirishkami kanka, saywashka allpapak kamachiywanpash rikunatami charin. Llaktayukkuna chaypikanapipash paklla shulkapi kawsakkunapak munay kachun kamanami kan, kayka Mamakamachiypak, kamachiypak ukupimi kana kan. Shinallatak kunan yallik watapak tukurikuk kullkita, allichishkawan tanta arininka, rikunkapash;

d) Mutsurikpi, paklla shulka tantarita pushak mañakpi, tiyachiska kullkipak yupayta shukman rantinchichun, kullki mañayta ashayachichun arininata charin;

e) Hatun llankaykuna rurarichun achka kullkita charinkapa rurayyuyarikuna tukuchun arinishpa kachana, shulkapi rikushka wiñarik llankayñankunata, saywashka allpapak mushuk kamachiykunatapash arinina. Mamakamachiypi rikushkawan, kamachiypi rikushkawanmi kachanata ushan;

f) Mushuk kamachiykuna llaktakunapak alli kachun kiti kunakman rikuchina;

g) Paklla shulkapak kamachikpak kakta ruray arininakuyta, nipakunatapash arinishpa kachana;

h) Mamakamachiy, kamachiy tiyachishka yuyaykunawan llankaywasikunapak uma kullkita, shuktak pata kamachikkuna wiñachishka llankaywasikunapak uma kullki tiyachun, kullkita churankapa allichina;

i) Hatun kitipak, kitipak, markakunapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunata, paklla shulkakunapi tukuylla llankaywasikunata wiñachichun mañana, chay llankaywasikunaka hatun ayllullaktapakpash kachun, kayka kamachiywan rikushkami kanka;

j) Tukuykunapak kachashka kullkiman, yanapak kullkimanpash, Mamakamachiypi, kamachiypi, Mamallakta Ushakpak Kunak churashka mañaymashkayta kachayta usharinmi;

k) Kay kamachiywan paklla shulkata kariwarmi pushakpak imashina mañaymashkashpa llankakta kamachiywan rikuna;

l) Paklla shulkapak kikinllatak pushak kamachikpak kariwarmi pushakkunata, shimita charikkunata llukshichinatami ushan, chaytaka kamachiypi rikuchishkata pakishkamantami llukshina kan. Kaytaka pichkamanta chusku apuchiwan, kamachiywan allita katishpami llakichina. Shina llaki tiyakpika paklla shulkapak pushakmi shulkatantarita pushanka;

m) Hatun ayllu tantaripi, hatun tantanakuypi kankapa arinina;

n) Punchanta minkashkata, chuk ruraypaklla minkashkakunata wallpana, paykunataka paklla shulkapi kawsak llaktayukkunami mutsurikpika akllanka; paklla shulkata kariwarmi pushakkuna tiyachun ashalla pachapak minkashkakunapak mañashkata arinina;

o) Paklla shulkapak pushak kamachik tukukkuna samarichun pachata kuna, samarina punchakuna suktachunka puncha ama yallichun rikuna. Ancha unkuyta charikpi, ayllupi ancha llakita charikpi, hapishka pachata yallichinata ushankami;

p) Paklla shulka tantaripak kariwarmi pushak, riksichun churashka paypak yuyayta riksina, allichinapash;

q) Kamachiyta katishpa llakikunata chawpik, kasikyachik, allichik ukukuna mirarichun purichina;

r) Shulkapi kawsak runakunata tantachina, kay tantanakuywan tarpuykunata, pallaykunata llaktayuk kamayta charichun tankana, kawsaykamay allita mirarichun ñawpachina; shinallatak kawsaytarpuy, pukllaypash mirarichun tankana;

s) Shulkapi kawsak runakunapak minkawan, shuktak llankaykunawanpash chaypi kashpa yanapachun ñawpachina, kimirinakunapash; shina tukuykuna munashka kachunmi mirachina;

t) Imapacha paypak urmakpi, kamaywasikunapi paypak minkashkata, llankaywasikunapi, paypura tantarishkapi llankachun churana;

u) Saywashka allpakunapi kawsay tarpuykuna wiñarichun llaktaykunata rurashpa yanapachun kachana, kayta yanapak kamachikunawan rurana;

v) Kamachiy shuktak rikushkakunatapash paktachinami.

68 niki.- Paklla shulka tantaripi rimayta charikkunapak apuykuna.- Paklla shulka tantaripi rimayta charikkunaka kay apuykunatami charin, shina:

a) Paklla shulka tantarikunapi, shuktak tantarikunapipash rimaywan, apuchiwan arininata charina;

b) Yuyarikunata, arinishkakunata rikuchina, kaytaka paklla shulkapak kikinllatak pushak kamachikkuna llankana karmapimi rurana kan;

c) Shulkapak hatun tantaripi, minkashkakunapi, kachashkakunapi, shulka tantanakuy kachashkakunapipash rimayta charina, tukuy shuktak tantarikunapipash rimayta charina;

d) Kay kamachiywan, shuktak kamachiywanpash shulka tantari pushakpak llankayta rikurayana;

e) Paklla shulka tantari minkashkata rurachun willasha minkashka awllikunata paktachina.

Kimsaniki Pakma

Paklla Shulka Tantanakuypak Kariwarmi Pushakkuna

69 niki.- Paklla shulka tantaripak kariwarmi pushakkuna.- Kariwarmi pushakkunaka hatun pushakmi, paklla shulkapak kikinllatak pushak kamachikkunapak shukniki kamachikkunami kan, paykunami akllay kamachiypi rikuchishka uchilla kamachiywan akllashka kan.

70 niki.- Paklla shulka tantaripak kariwarmi pushakpak apuykuna.- Paklla shulka tantaripak kariwarmi pushakpak apuykunaka kaykunami kan:

a) Kamachiywan pushana, paklla shulka tantaripak karupi kikinllatak pushak kamachikkuna kamachiywan shayarina;

b) Paklla shulkapak karupi kikinllatak pushak kamachikka llankayta utkachinata pushana;

c) Paklla shulka tantarita kayana, rimayta charishpa apuchiwan pushana kan, chaypakka tantaripi imatalla rimanata shuk puncha sirikpi willana. Utkachikka mana nishka apuchi, arinishka apuchi pakta kakpika ishkaykutinmi apuchinata charinka;

d) Shulka tantariman yuyarishkakunata, arinishkakunata, uchilla kamachiwan nikishkakunata rikuchina; kaytaka paklla shulka tantaripak karupi kikinllatak pushak kamachikpak llankay ukupimi kanka;

e) Shulka wiñariyna llankayñan rurarichun, saywashka llaktapak kamachiy rurarichunpash pushana, kay llankayka: kitipak, markapak llankayñanwan kimirishkami kanka; kay llankaykunaka tawka llaktayayta charik llakta, kawsaypuray yuyay ukupi, chikan chikan kawsayta sumakchashka kanka; llaktayukkuna, tukuyllapi llankakkuna, shuktak runakunapak ayniwanpash kanka. Chaypakka shulka kunakpak llankayñanta rurak tantaritami pushanka, chaypika Mamakamachiypi, kamachiypi nishka: llaktayukkuna chaypikana kuskakuna tiyachunmi ñawpachinka;

f) Tukuykuna chaypi kashkawan watapi imatalla rurana ñanta killkana, paklla shulka wiñariyna llankayñanpi tiksirishpa kullki milkata rurana; saywashka llaktapak kamachiytapash killkana, kay kamachiypi rikuchishkata rikushpa chayta katishpa llankana. Shinallatak shulka tantanakuy arinichunmi kay kamaywasipak kullki milkataka rikuchina mutsurin; chaytaka paykuna yuyayta kuchunmi churana kan;

g) Paklla shulka wiñariyna llankayñanta arinina, kaywan imashina mañaymashkay kanata arinina, shinallatak saywashka llaktapak kamachiytapash arinina;

h) Paklla shulkapak karupi kikinllatak pushak kamachikkunapak tantarishka awlli wallpata churana;

i) Kikinllatak pushak kamachikkuna minkarishkaman llankaykunata rakishpa yallichina, paykuna llankashkamanta willaykuna yallichina kakta punchata rikuna;

j) Paklla shulka karupi kikinllatak pushak kamachikkuna allita awllirichun, ashalla pachapak minkashkakuna tiyarichun shuk alli yuyayta kuna;

k) Shuktak tantarikunapi, llankaywasikunapi, shinalayalla tantarikunapi, paklla shulka pushak kamachikkunapak shutipi, tantarikunapi kachun minkashkata shutichina. Shinallatak kariwarmi kipa pushakkuna, shulka tantaripak rimayta charikkuna, awllikkunapash paykunapak llankana ukupi apunata, imatalla ruranata churanka;

l) Kamachiywan yuyarishpa ruray yuyarikunata, llankay yuyarikunata, hillay pankakunata paklla shulka tantaripak karupi kikinllatak pushak kamachikkunapak shutita aspina. Paklla sulkapak charishkakunata ranti churashpa, wawakullkita kushpa kullkita mañankapa paklla shulka tantarita mutsunka;

m) Hatun llakikuna tiyakpika Mamallakta Chapakta, Ayñi Ushayta, yanapay mitachita, utka rikukta yanapachun mañana, kaytaka kamachiy rikuchishka larkakunata katishpami churana kan;

n) Paklla shulkapak kawsayta rikushpa, llaktayukta kamakwan kimirinakuna. Kitipak llankayñanwan, Mamallaktapi llaktayukta kamakwan aylluyarishpa kimirinakuna; kaykunata paktachinkapaka paklla shulkapak kamachikkunawan, Mamallaktapak kayta rikuk kamachikwanpash yanapanakuna, llaktayukwan, Mamallakta Chapawanpash yuyarinakuna;

o) Paklla shulkapak karupi kikinllatak pushak kamachikpak awllikkunata shutichina. Shinallatak akllashpa, arinishpa, mananishpapash shutichina. Kawsaypura yuyaywan, kariwarmi yanantin yuyaywan kachun churana; imashina llukshichina ñanta katishpa kuyuchina. Killkakamayukta, kullkikamayukta churankapaka mana tukuykunawan akllana mutsurinchu;

p) Hatun llaki tiyakpika, ashalla pachakunapak tupuykunata kachana, paktachina; kayta paktachinkapaka shulka tantaripak kamachishkatami mutsurin; kayka utkachik yuyaytami charinka, Mamallakta Tantanakuyman, shulka tantarimanpash willanami kan;

q) Paklla shulka tantaripak rimayta charikkunaman awllikunata, rikurinakunata churana;

r) Imata rurakpipash runapak llaki, wanay, kamay paypak hawapi kachun arinina; kullki yupayta

shuktakman kachasha, yapashkata, kullki mañayta ashayachinata arinina kan; shuktakmanta kullki yaykushkata, ima llakikuna tiyakpi tukuyman kamachiywan kullkita arinina; kaytaka hatun llankanakuna, uchilla llankaykuna kimirinakuchun charirayana, kay rantinchikuna tukuyllapak ruraykuna, mitachita mañachikuna ama wakllirichunmi rurana. Kariwarmi pushakkunaka imamanta kullki yupayta rantinchikushkata shulka tantariman willanatami charin.

s) Ashalla pachakuna tukuylla kuskakunapi kachun ñanta kuna, kamachik arinishkawan mañachina. Hatunkitikunapak, kitikunapak uchilla kamachiyta rikushpa chayachina, chaypakllatak shulka tantari churashkata kuna;

t)Paklla shulka tantaripak rimanakushka killkakunapi shutita aspina;

u) Paklla shulka pushak kamachikpak llankaykunata pushana, rikurayana; awllikkunapak llankayta kimirinakuchishpa, rikushpa pushanapash;

v) Paklla shulka tantariman, tukuy llaktayukkunaman watapi llankashkamanta killkashpa willana, ñawinchi llikata katishpa alli mana allita rikuna, runakunatapash rikurayana; mañaymashkayta kamayta rurashkata kawana, paykunapak llankana ukupi rurashkakunata sumakta paktachishkata rikuna, kutinkutin llankarishkatapash rikunami. Shulka tantari rurashka llankayñankunata, ruraykunata, sapan nipakuna mashna chani kashkata, tukuyta rikuchishkata willana;

w) Kamachiy shuktak rikushkatapash paktachina.

71 niki.- Rantinchiy.- Paklla shulka tantaripak kariwarmi pushakkuna ashalla pachata anchurikpi, kimsapuncha yallipi mana tikramukpi, ña anchurikpika kariwarmi kipa pushaktami tiyachinka; payka katikpi, kari kashpa, warmi kashpapash rimayta charik ishkayniki yalli apuchita charikmi kanka.

Shimita charikkuna mana hatun pushak tukukpika, kipa katik yalli apuchita charikmi tukunka.

Shuk kariwarmi shimita charik, paklla shulka tantaripak hatun pushak tukukpika, payta katik apuchita chariktami kayana urmanka.

IV KAPAKNIKI

KAMACHISHKA LLIKATA PUSHAY

72 niki.- Imashina Kamachishkata Pushaypak Kashkakay.- kamachishka llikata pushayka, saywashka llakta ukupi imalaya kamachikkuna, saywashka llaktata imashina kamanatami rikuchin, llaktarunakuna kikin kawsaytarpuyta charishkamantami shinalaya kan, pachamamata wakaychishkamantapashmi kan. Paypak wallparika Mamallaktapak kamay llaktay tantanakuy ukupimi

kanka.

Chayka: uchillasuyupi kikinllatak hatunkitimi kan, shina llakta runapak, yanarunapak, yunkarunapak saywashka allpapash kanmi; Yawati marka kamachishka llikata pushaymi kankuna.

I Wankuriy

Kikinyay Hatunkitikuna

79 niki.- Runakunata tapuy.- Mamakamachiy Wasi mushuk kamachiyta arinisha churashkawan, Mamallakta Tantanakuy kamachiyta arinishkawan, Mamallakta Akllakkamayukta tukuykunata tapunkapa mañanka. Shinallatak akllana punchakuna yallishka kakpi, kikin hatunkitita wiñachina munakkuna, kariwarmi kitipushakkuna Akllakkamayukta chunkapichka punchapi, nishka kitikunapi akllay tiyachun mañanka, kaytaka chay llaktapi kawsak runakuna kikinpak kamachiyta arinichunmi akllaypi rimachun kayanka.

Mamallakta Akllakkamayuk Kunakka, akllay tiyachun mañashkakamanta, katik chuskuchunka pichka puncha ukupimi tapunkapa tapunkapa runakunata kayanka.

Tawka kitikunata hatunkiti tukuchun wallparinata munakpika, tukuypak shuk akllana punchatallami rikunka, shinami Mamakamachiypi imashina nishkawan paktachinka; kaypakka shuk kitipak, tawka kitipak kamachikkunami kullkita kunka.

81 niki.- Mushuk tapuy.- Kitipi tapukpi, tukuykuna kushka apuchi mana alli kakpika, ima llaki tiyashkamanta kakpi, sapan kitipi akllaymanta llakikuna tiyakpi sakirikpika, akllay yallishka punchamanta yupashpa shuk wata kipami kutintak akllayta ruranka, mayhan kitipi mana akllay arinirishka punchamantallami shitayta paktachina kanka, kayta paktachinkapaka mana kutintak kallarina kanchu.

II Wankuriy

Sapsi llaktapak, Ayllullaktakunapak, Llaktakunapak,

Runa llaktayaykunapak, Yanaruna llaktapak, Yunkallaktakunapak Saywashka llaktakuna

93.- Ayllullaktapak, Llaktakunapak, Runallaktayaypak, Yanaruna llaktapak, Yunkallaktapak Saywashka llakta Kashkakay.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak kamachishka llikata pushayka, llaktakuna kishpirisha churashkami kan. Llaktakuna, runa ayllullaktakuna, Yanallaktakuna,

Yunkallaktakuna kishpirishka yuyaywan arinishkami kan, paykunapak ñawpa llakta ukupimi kan. Mamallaktapak kamay llaktay tantarishkata sumakchashpami kanka, kikinllatak pushak kamachikkunapak llankaytami pushanka. Mamakamachiywan, istallakta hillaykunawan, paykunapak kamachiywanpash pushanka, shinami sapsi hayñita paktachinka. Kay llankaykunapakka Mamallaktapak hatun kullkimanta payman kak kullkitami mutsunka.

Kay kamachishka llikata imashina pushayka, sapsi hayñita, shukpaklla hayñita sumakchay ukupimi kanka, kawsaypura kimirina, tawkasami kawsay apanakushpa kawsana kallari yuyaykunawanmi paktachinka; shinallatak ruraykuna, yachaykunatami paktachinka. Llaktakunapak, llaktayaykunapak, runa ayllullaktakunapak, yanarunapak, yunkallaktakunapak sapsi hayñikunatami paktachinka. Shinami Mamakamachiypak, istallaktapak hillaykunapak, kay Kamachiypak yuyayta paktachinka.

Shukniki Pakma

Wallpari

94 niki.- Wallpayay.- Shulkakuna, kitikuna, markakunapash, achka sapsita, ayllullaktata, llaktakunata, llaktayaykunata, runa ayllullaktakunata, yanallaktata, yunkallaktakunata charishpa wallparishpaka, kayshina kikinllatak kamachiktami hapinata ushan. Chaypakka ishkay, kimsapi rakishka apuchikunata chanishkawanmi kanka, kay apuchikunaka saywashka llakta ukupi tiyak Akllaykamayukpi kipurishkami kanka; chaymanmi shulka tiyarishka uchilla kamachiy, chay kamachiy awllipash yaykurishka kanka.

Chay saywashka allpakunata tawsami chikan, chikan kawsaykunata sumakchashpa, tawkasami kawsaypak, kawsaypurapak runa llaktakunata wallpanata usharinmi.

95 niki.- Kallarik yuyay.- Sapsita, ayllullaktata, llaktakunata, llaktayaykunata, runa ayllullaktakunata, yanarunallakta, yunkallaktakunata saywashka allpakunata rurankapaka kallaripika paykunallatakmi yuyarina kan, karupi kikinllatak pushak kamachikpak makipimi kan.

Chayta rurankapaka sapsikuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, llaktayaykunami, chay saywashka llaktapi kawsak runakunamanta,10% patsakri runakuna yanapashka kanka; shinallatak sapsi kamachikkunaka tukuykunami arinishka kanka. Tapunkapaka Mamallakta Akllaykamayukta tapunkapa kayanata mañana kan.

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunamanta, kamachiyta rikuchun minkashkamanta kallarik yuyay shamushka kakpika: kimsa chuskupi rakishka, arinishkapi apuchi yaykurishkawan yanapashka kanka.

Mamallakta Akllaykamayukta mañashka punchamanta yupashka, chuskuchunka pichka punchapimi, tapunkapa kayanka.

Tapuymanta rikurishka apuchikuna arinishka mishakpika, Mamallakta Akllaykamayuk arinishpa

tukuyman willashka pachamantami llankankapa yaykurinka, Kamachiy Kipukpi killkachinapash mana harkarinkachu.

Imashina munashka tapuymanta rikurishka apuchikuna mananishka mishakpika, kallarik yuyaytaka, ishkaywata kipami kallarimanta kutintak tapuna usharin.

96 niki.- Ayllullaktakunapak, llaktakunapak, llaktayaykunapak, runa llaktakunapak, yanaruna llaktakunapak, yunkallaktakunapak saywashka llaktakunata tantachina.- Ishkay, yallipash saywashka llaktakunata pushak kamachikkuna, kallarimanta chay yuyayta charik ayllullaktata, llaktakunata, llaktayaykunata, runa ayllullaktakunata, yanarunallaktata, yunkallaktakunata shukllapi tantachinata ushanmi. Shina mushuk saywashka llaktata wallpanata ushankami, shinapash kamay llaktay tantanakuypak ukupimi kana, shina ñawpa pachapi tiyashka llaktakunami kutintak wallparinka.

Saywashka llaktakunapak yaykurishka tantarishka kamachikkunaka, tukuy mashna runakuna tantarishpa arinishka apuchikunata hapishpa, paykunapash arinishpa churanka.

Llaktayukkuna arinishkawan kak kitikuna, markakuna kashpaka Mamallakta Tantanakuy riksichun rikuchinka. Kipaka mushuk kamachiyta arinichun Mamallakta Pushakman rikuchinkakuna, shina kamachiywan arinishka llukshichun. Kaytaka mana allichishpalla, kimsachunka puncha hunta mana yallipi arininka. Kay mañay patsak, pusakchunka punchapi kamachiy killkakkuna mana arinishka kakpika, kamaywasi arinishka kamachiymi tukunka.

Ishkay, yallipash sulkakuna kakpika, kamachikkunaka kariwarmi kiti pushakman tantarina mushuk kamachiyta rikuchinka, mana mushukyachishpalla kimsachunka punchapimi rikuchinka, kaytaka chayta rikuk kunakmanmi rikuchinka; paykunaka patsak, pusakchunka punchatami rimanakunkapa charin, mana shina kakpika, kamaywasi ariniska kamachiymi tukunka.

Kamachiy, saywashka llaktapak tantachik kamachiypash, kullkita charik wiñariyna llankayñantami charinka. Kayka sumak kawsaywan kimirishkami kanka; paypak shutita, yatata, paypak saywatapash charinkami.

Mamallaktami, paypak hatun kullki ukupi, saywashka llaktapi kawsak llaktakunaman, runa llaktakunaman, yana runallaktakunaman, yunkallaktakunaman kachun, sapan watapak, kamaywasi kullki tukuchun, watanta kullki tiyachun churanka.

97 niki.-Llaktakuna, runallaktakuna, ayllullaktakuna, sapsikunapak saywashka llakta ukupi mana kanata ushankunachu.- Llaktakuna, runallaktakuna, ayllullaktakuna, sapsikunapak saywashka llakta ukupi, Mamakamachiy nishkashina saywashka allpa wallparinata mana ushakkunakachu. Mamakamachiypi churashka shinallatakmi sapsi hayñiwan pushanata ushanka. Ashtawankarin paykunapak: kawsaypurata, tantanakuyta, paypak kamachiktapash pushayta ushankami; kaytaka paykunapak kamachiywan riksishka llakta ukupi, ñawpapachamanta charimushka sapsi allpapi pushanka. Chaypakka kikinllatak karupi kamachikkunami, runa llaktakunawan tantarishpa shuk llankayñanta churanka, chayllaktamanta kamachikkuna imatalla llankanata, ruranata churanka; chay kamachikkunaka llaktakuna, runallaktakuna, ayllullaktakuna, runa sapsikuna kamachiywan tiyachishkami kanka.

Chay runallaktakuna, runapak saywashka llaktakunamanta chikanyarishka taririshpaka, paypak runallakta kamachikkunapak llika ukumanmi tantarinata charin, shina tukuy mashna ayllullaktakuna kawsashpapash kikin llaktamanmi yaykurinka, shina sapsi kamachiy hayñita paktachinkapa tantarinatami charin.

98 niki.- Hatun kamachikkuna.- Llaktakunapak, runallaktakunapak, ayllullaktakunapak, yanaruna llaktakunapak, yunkaruna llaktakunapak saywashka llaktakunapash, imashina Mamakamachiypi, kay Kamachiypi nishka shina: marka ukupi, kiti ukupi, shulka ukupipash kikinllatak karupi pushak kamachikkunami tiyanka; imashina saywashka llakta wallparishka kashpapash shinami kanka. Chay kamachikkunaka, paykunapak munaykunata, llankaykunata pushankapa, Mamakamachiypi tiyak tupuykunata, istallaktapak mushuk hillaykunata, kay kamachiytapash paktachinka. Ashtawankarin, karupi kikinllaktak pushak kamachikpak kamachiy killkakkunawan uchilla kamachiykunata killkanka. Kay kamachiykunaka imashinami kikin kawsay ukupi tiyak ruraykuna, punchanta yachaykuna, ñawpa yachaykunawan astawanka ruranka.

99 niki.- Apuykuna.- Llaktayaykunapak, runallaktakunapak, yanaruna llaktakunapak, yunka llaktakunapak saywashka llaktakunapash, saywashka llaktapi kikinllatak karupi kamachikkuna apuykunata pushanka. Shinami Mamakamachiypi rikuchishka sapsi hayñikunata paktachichun kamanka, sumak kawsayta kallarichik yuyaypak ñanta katinka.

Shulkakunapak, kitikunapak, marka kunakkunapak llankayta shuktak hapikpika, saywashka llakta ukupi llankaykunataka, kay patapi llankak kamachikkunaka pay llankana kashkata sakinkami.

100 niki.- Ñawpamanta llaktakuna.- Ayllullaktakunapak, llaktakunapak, runallaktakunapak, yanaruna llaktakunapak, yunkallaktakunapak ñawpa saywashka llaktakunapash, wakaychishka allpa pambakunapi kawsakkunaka, paykunallatakmi charisha, kamasha katinka. Chay pampakunaka tukuylla charina llaktaypi, imakunalla rurana, wakaychishpa charina llankayñanwanmi katinka. Paykunapak ñawpa yachaykunawan, ruraykunawanmi pachamamata ukllashpa; kay llankaykunataka Mamallakta paypak wakaychishka pampakunata charina, ukllana llaktaywan kimirishkami kanka.

Mamallaktaka kay allpakunata ukta riksina ñankunatami churanka, ñawpa pachamanta charimushka alltapa utkashpa kamachinkapa ñanta mashkanka.

101.- Kunanlla chayarishka llaktakuna.- Kunanlla chayarishka runa llaktakuna, shuktak laya kullkita charikkuna, paykunapak kunan llaktapi tiyak pachamama llikamanta kullkita charikkunaka, ashtawan allita tantarina, chay saywashka pampakunata kamana hayñitami charin. Chayka paykunapak kawsaytarpuyta charirayachunmi kanka. Mamakamachiywan, kamachiywan mashkashpa paypak imashina alli kawsanata charinka.

Paykunapak munaywan karuyashpa kawsak llaktakunapak saywashka allpakunaka ñawpa pachamanta charimushka allpami kan, chay allpakunataka mana kichuna, mana chayaripak allpami kan; allpa ukumanta tukuysami llukshichinata shinalla mana ushanchu. Chay runakuna kawsachun Mamallaktami tupukunata churanka, paykunapak munashka kawsayta, anchurishka kawsayta sumakchachinka, paykunapak hayñita rikuchun kamana.

102.- Kullkimanta.- Hatun kamachikkunami Mamallaktapak hatun kullkimanta, kullki mashkana ñankunata rurachun, wallparichun, paypak kamaywasi sinchiyachun, mirarichun, tapuypak kullkita churanka. Shinallatak runallaktakuna, yanallaktakuna, yunkallaktakuna saywashka allpakuna shuklla tukuchunpash kullkita churanka. Chay kullki ukupillatakmi kawsayta riksinkapa, lanunkapa, shuktakunaman riksichinkapa, llankachun ruray yuyaripak kullkita churanka, kaykunataka Mamakamachiypi, kay kamachiypi willakta rikushpami ruranka.

Wiñariyna llankayñankuna chay llaktapak kamachikkuna patapakmi kanka, chaykunata llankankapa kullkitami charinka.

103 niki.- Sapsi allpakuna, saywashka llaktakunapash.- Mamakamachiypi nishkashina sapsikunata, ayllullaktata, llaktata, runallaktatapash riksinmi, shinallatak sapsi allpakunata wakaychina, pipash mana yaykuna, mana kullki manuymanta kuna, mana yanka rakina, mana killkachinapash kanchu. Kay allpakunamantaka mana manukullkita chanina, churashka kullkita mana kunachu kan. Ñawpamanta saywashka llaktata, kawsamushka allpata charirayanami kan; kay allpakunamanta mana kullkita kushpalla kikinman tukuchunmi killkachina kan.

III Wankuriy

Yawati marka

104 niki.- Yawati marka.- Yawati markaka akllashka pushaymi tiyarin, chay markaka chikan pachamamata charishkamantami shina tiyarin: runakunapak charinalla, mana wakllichina llakta kakpimi shina rurashka sakirin. Paypak allpataka kunak kamachikkunami kamanka: Mamakamachiy, kay kamachiypi, yawati markapak kamachiy llikakawanmi shina kamashka kanka.

Achikllayta, ñawinchiyta, kunak kamachik pushakkuna imashina pushakta kamana raykumi shina rikuna kan. Llaktayukkuna chaypi kachun, rikurayanapash kachunmi kamana kan; Mamakamachiypi, kamachiypi rikuchishkata paktachishpami kamana.

V KAPAKNIKI

KARUYARIY, APUYPAK MAMALLAKTA LLIKAPASH

I Wankuriy

Karuyariy

105 niki.- Karuyariy.- Mamallaktapak mañaymashkayta karuyachinaka, apuykunata asha asha, chaypi kachun kachana mañashka kanka. Shinallatak hatun kamachikmanta, karuyashka kikinllatak pushak kamachikkunaman alli runakunata, kullkiyaykunata, nipakunata, sumakruraykunata kachanami kan.

106 niki.- Yuyaykuna.- Tukuy Mamallaktapi paktapakta, yanapak, paktachishka kachun wiñarikunata karuyarishpa tankana, shinami sumak kawsayta, saywashka llaktapura paktapakta kawsanata kamanka. Llaktakunapak hatun kuskakunapi chayshinallatak kawsay patakunata charichun. Chaytaka karupi kikinllatak pushak kamachikkunata sinchiyachishpami paktarinka, chaypikana hayñikunatapash paktachina, llaktayukkunaman kuchuyashpa kamana.

107 niki.- Tiyashkakuna.- Paykunapak llankayka, akllashka alli runakunawan, kullkiwan, nipakunawan, chaypak sumakruraykunawan tantachishkami rinkakuna. Chaykunaka imamantapash, hatun kamachikkuna chay llankaykunata rurachun kushkapak, mana ashalla kankachu.

Kamachiy imashina nikta katishpami alli llankak runakunataka kuyuchina kanka, chay llankaypak churashka kullkitapash tantachishpami kachanka, shinami Mamallakta hapishka mañashka llankaykunata paktachinka.

IV Wankuriy

Mamakamachiy apuyta pushaymanta

131 kipu.- Kanchamanta yanapayta mañaymashkay.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka, istallaktamanta kullki yanapay mashkayta ushankami, Mamallaktapak kikin paktay yuyta ñawpakpi paktachina yuyay ukupi ushanka. Shinallatak wiñariyna llankayñan ukupi, sumakrurayta istallaktamanta mashkanata ushanmi. Chayka: wiñariyna llankayñan, paktapakta, yanapay, kawsaypurayay, kullkiyanapayay, hikuy, kikinpak kay kallari ukupipash kanka. Istallakta yanapay llika ukupi kipushpami charirayana kanka.

133 niki.- Parkuy apuyta ruray.- Mamakamachiypak apuymi llankayñanta rurana, wallpana, parkuy llikatapash charirayana kan. Shinami markapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunaman Mamakamachiywan tiyachishka kan. Chaypakka, saywashka pakllapi wiñariyna llaktaywan, saywashka ukupi, chaykunaka parkuna llankayñanta rurana, paktachinapash kan. Shinallatak kapukkunata, wiwayta, tarpuyta, chalwayta mirachina. Shina nipa pushay rikunata tiyachina. Mamallaktapi yaku parkuy llankayñan wachuta mirachina; kaytaka yakupak shuklla kamachikwan, chay llankayman yaykurishka sapsi tantanakuykunawan yuyarishpami rurana kan; shinallatak yakuta hapikkunawan, paklla shulkapak kamachikwanpash rikunami kan.

Parkuy llankayñanka, shuklla yaku kamachik churashka: llaktaywan, yaku tiyashkawan, sumakruray patachikunawan paktana kan. Mamakamachiypi churashkawan, yakuta hapina kallari ukupi irparishka kachun, saywashka llakta ukupak hatun kuskawan yuyarishka kanka, Mamallaktapak shuktak ñan wiwaytarpuy, chalwapash llankaywan kanka.

Parkuy mitachitaka Mamallaktapak kamachishka runakuna, sapsi tantanakuypashmi kushka kanka, chaypakka markapak kikinllatak pushak kamachikkunami parkuy llika ruranata allichishpa, rikushpa charichun, paklla shulka kamachikman minkanka. Saywashka ukupi kak kamachishka sapsi tantanakuykunapash minkashka kankami, paykunaka parkuy ayllullakta llikawan kimirishpa llankanka. Mañaymashkata, awllita sinchiyachinkapaka tukuyllawan, sapsiwan yuyarinakushpa llanka yuyayta churanka. Sapsi tantanakuykunaka yaku hawa llankaymanta, yakuta hapikkunawan llaktayukkuna chaypikana kamachiyta katishpa ñawinchinka.

Parkuyllika, tawka markakunata yaykuchikpika, shuklla yaku kamachik, wiwaytarpuy llaktayta, chalwaytapash pushak, chaypakka tukuykunami hatunpi tantarina kan, paykunami kimirinakushpa kay ruraykunata pushanata charin. Ishkay Mamallaktapak parkuykuna kakpika hatun kamachikmi pushanata charin, shinapash markapak, saywashka llaktapi yaykurishka kikinllatak karupi pushak kamachikkuna chaypi kaywanmi llankanka, chaypak ista Mamallaktapura yuyarinakushkawanmi paktachinka.

134 niki.- Mikuna tiyarayachun mirachina apuyta pushay.- Mikuna tiyarayachun mirachina llankayta pushay, kay llankayta mirachinaka suyupi kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak makipimi kan. Yanapaykunataka Mamakamachiypi, kamachiypipash nishkakunata churashpa mashkana kan. Shinami mikuna tiyarayachun kamana kan, tukuylla llaktaypash tukuypak kallari yuyay ukupimi kanka, tukuykuna yaykuchina yuyaypak ukupimi kanka.

a) Paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan punchanta yuyarinakushpa purichina, chayka runakunapak kullki, yanapak kullki ukupimi kanka; tantarishka uchilla llankay wasikunapak, uchilla, hatun murukunata pukuchikkunapak llankay ukupimi kanka. Paykuna allita: pukuchichun, kullkachun, mikunata allichichun, wakaychichun, mikunata katuchun sumakruraywan yanapana;

b) Markapi, kitipi, paklla shulkapi kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan kimirishpa mirachina;

ashtawankarin tarpuymanta, wiwamanta, chalwamanta, sacha murukunata tantashkamanta mikunakuna unipak tiyachun mirachina. Runakuna alli kawsayta charishpa katichun, sumak mikuna kachun, achka, mutsurishka mikuna tiyachun mirachina;

c) Allikak uchilla wallpakunata wallpana, shinallatak markapi, kitipi, paklla shulkapi kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan kimirishpa llankayñanta rurana; kapukchikta, wakaychinata, rantinchinata, yaykurinata, mintalayta, rikurayayta mirachina kan. Chay mikunakunaka: uchilla, iñu, pakta pakllapi pukuchik ayllukunamantami shamunka, makiwan chalwakmantami ashtawankarin shamunka. Chay kapukkunata surkunkapaka tarpuy tawkasami kawsayta, ñawpa pachamanta pukuchina yachayta sumakchashpami rurana kan. Paktachishpa, katuna kuskakunapak llikata, kitipak shuktak kuskaman kachana wasikunata wallpana, llankayñanta ruranataka kitipi kikinllatak karupi pushak kamachikkunami pushanata charin;

d) Llaktayukkunata achka mikuna tiyan nishpa, uksi mikuna tiyan nishpa katuna wasikunaman yaykuchun mirachina, shina alli mikuykunata mikuna mushuk ñankunata tankana. Chay mikunakunaka tarpuywayllamanta, ayllullaktapi pukuymanta shamukmi kanka; shuktak kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan mintalay yanapay llikata kimirinakushpa yapa tankana;

e) Runakunapak mikuna rurarishpa alli makinchi katichun ñawpachina, kaypakka kay Mamallaktapi, istallaktakunapi sumak ruraypak kamachiykuna kaktami rikuna kan, ashtawankarin aychakuna uksi allichirikuktarakmi rikuna kan; kay ushaytaka kamachiy ukupimi pushana kan, mikuna awkikay llikapipash pushanami kan.

Suyupak kikinllatak karupi pushak kamachikkunami kay llankaytaka pushanka, shinallatak Mamallaktapak llaktayman sinchita hapirishkami kanka, kamachiywan yuyararishka kanka, paykunapak llaktayta, ruraykunata saywashka llakta ukupi kak tukuy kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan yuyarinakuna, tinkirinakunatami charin. Kaytaka, paykunapak wiwaytarpuy wiñariyna mirari, pukuy wiñariyna mirari llankaykuna pushaypimi kanka.

135 niki.- Kapuchik miray llankayta, wiwaytarpuyta miray llankayta pushay.- Kapuchik, tarpuy, wiwaytarpuyta mirachik llankaykunata pushankapa kan, shinami Mamakamachiyka suyukunapi, markakunapi, paklla shulkakunapi kikinllatak karupi pushak kamachikkunaman kun. Kay llankaykunataka kimirinakushpa, yanapashpa pushanami kan; kapuchik, tarpuywiway tantarikuna kachashka llaktay pushayta rikushpami paktachina kanka. Kaytaka imashinami llaktakuna kakta rikushpa, ima murukunata ashtawan pukuchikta rikushpami pushana kanka; hatun kamachikkuna chayraykullatak llankaytapash mana mitsashpallami mushuk yuyaykunata kuna.

Suyukunapi, markakunapi, paklla shulkakunapi kikinllatak karupi pushak kamachikkunapash, imashina ashtawan kapuchikta yanapak mushuk chaypikana llankaykunata kallpachinatami charin. Kapukyachik wachukuna paktapakta rikuyta charichun sinchiyachina, sumakta rurak mitachikuna, kapukyachik kullkikuna, sumak ruray achikllay kachun, yachaykuna wiñariychun, kapukkunata mirachik ñawpa pachamanta shamuk yachaykunata wakaychina, amawta taripaykunata, sumak ruray taripayta ñawpachinkapa chanita yapana; kapukkunata yanapachun uchilla wallpakunata rurana; kapukyachik kullki tantanakuykunata tankana, mushuk kullki llankaykunata, sapsi llankaywasitapash tankana; mintalana llikakunata mirachina, llankaykunata runakuna rikurayashpa chaypi kachunpash mirachina; shina mushuk llankaytapash rikuchun.

Paykunapak llankaykunata paktachinkapaka, kapukyachikkunata mirachichun, runakuna ñawpakman rina yuyaykunata tiyachinkakunapash; alli parkuykuna tiyachun, alli sumak ruraykuna tiyachun. Chayka tarpuypak, wiwaypak wanukuna, hampikuna tiyachun churanka. Shinallatak mushuk sumakruraykunata apamunka, kaykunataka mikuna apuyyaypimi apamunka; ashtawankarin uchilla, iñu tarpukkunamanmi kanka.

Markamanta kikinllatak pushak kamachikkunaka, saywashka llaktakunapi tarpuna alli allpakunata charikpika, kitipi kikinllatak pushak kamachikkunaman llankachun minkanata ushanami. Shina tiyakpika, kitillaktakuna tarpuyta mirachinata ushankami, paklla pampakunapipash chakrakunata mirarichinata ushanmi. Chakrakunamanta pallashka murukunawan mintalanka, kay llankaykunataka sulkapak kamachikunawan kimirinakushpami llankanata charin.

Tarpuykuna, wiwakuna mirarichun llankaykunaka, tukuypak paktapakta kachunmi kanka, chaypakka chikanchikan kamachik patakunami ama shukpaklla makipi tantarishpa wakaychirichun rikunata charin, shuklla apuchishka runa achka murukunata hapichun anchuchinami, murukunata hapinkapa chullachulla yaykunatapsh pichanami; kay llakita anchuchinkapa shuk llaktaytami wiñachina kan, kapukyachik warmikunata sarunatapash anchuchinkami.

Riksinakuna, kapukyachik shuk llankaymi kan, tukuy patapi llankak kamachikkunami kallpashpa mañaymashkanata charinkuna.

136 niki.- Pachamamapak llankayta pushay.- Mamakamachiypi yuyaykunata churashkata hapishpa, kamachiy kamayta Mamallakta pachamama hawa pushayta rikuchinka, llaktayukkunapash pachamamata wakaychinkapa paypak llankayta rikuchinatami charin, pachamamamanta llankankapa tukuy Mamallaktapimi karupi llankana llikata mukuyachina, paypak makipimi pachamamata ukllana minkashka kanka. Kaytaka utkashpa mañaymashkaywan, pachamamata charikkunaman yanapana kanka. Chaypakka, llaktay ukupi, sumakruray patachita, Mamallaktapi rikuk kamachiktapash kamachiywan rikunka.

Markamanta kikinllatak pushak kamachikkunaka pushana, ñanyachina, kachana, churana, pachamamaman llankayta tantachinata charin. Paypak llakta karmapi pachamamata ukllana, kay llankaykunataka Mamallaktapak karupi llankana llika ukupimi rurankakuna, pachamamata rikuk hatun kamachik churashka llaktaywan kimirishpami rurana kan. Pachamamapak ukupi ima llankaykunata rurachunka, pachamamata rikuk hatun kamachiktami arinichun, mananichunpash mañashka kanka, chayka paypak saywashka ukupi rikunatatak charin.

Karupi pushak kiti kamachikkuna, pachamamapi llankayta rurachun allinta rikushpa arininka, paypak kitipi pachamama hawa hatun kamachik tukunkapa chanishka kanata ushanmi. Kitipi llankankapa, karupi pushak kiti kamachikkuna mana arinishkata charikpika, marka kamachikmanmi kayta llankachun kushka kan.

Karupi pushak kiti kamachikkuna, kupakunata tantasha llankay llikata asha asha tiyachinka, shina rurakpimi mayukuna, kuchakuna, yaku waykukuna, mamakucha, mapa yakularka llikamanta shamuk yaku, chirli yakuta ama mapayachichun anchuchina kanka. Kayka shukpaklla, tukuypakllapash kanka; mapa yaku larkapi kupakuna huntakpi pichanatami charin.

Pachamamata mana wakllichishalla mushuk llankana ñan kakpika, Mamallaktaka pachamamata rikuk kamachikmi rikunata charin. Shuk kiti pachamamata kamashpa llankayta charishpaka, mana pachamama hawa chay llankayta pushanata ushanchu. Shina llankaytaka marka kamachikkmi pushanata charin, kiti kamachikman llankayta arinishka hawa, paymi imashina kullkikunata tukuchishkata rikuranata charin.

Pachamamata unkuchik llankayta rikuk kamachik, pachamama kawsayta rikuk kamachik arinishka yuyayta charina kan, pachamamapi tiyak ukuman yaykurishpami wakllichin, runakunapak allikawsayta, alli kayta llakichin. Kaytaka kamachiywanmi shina ruran.

Paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikkuna, pachamamata wakaychina, ukllana llankaykunata ruranata ushanmi, chaypakka paypak saywashka llaktapimi, pachamamata mana wakllichishpalla charirayana llankaytami ruranata ushanka, shinami pachamamapi tiyak pishi sachakuna, urku ukshakuna, kiwakuna kutintak wiñarinka. Shinallatak yaku ñawita, purik yakuta ukllana llankayta ruranka. Shinallatak mapayashka, rumilla kak pampakunata kutintak alli kachun llankaykunata churanatami charin. Chay allpakunapillatak tiyak sachakunawan, tarpukpi amañarishka sachakunawan kutintak yachachina. Runakunaman pachamama hawa yachachina, pachamamapak, kikinllatak tiyakpak hayñi paktakta rikuna. Kay llankaykunawanka tukuy patapi, pachamamata allichinkapa llankak kamachikkunawanmi kimirishpa llankana.

Suyukunapi, markakunapi kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka, hatun yakupampakunapak kunakkunawan kimirishpami, chay pampakunapi tiyak yakumanta, pachamamamanta mañay mashkankapa mashma kullkita hapinata churanka. Chay kullkikunataka shulkapi kikinllatak karupi pushak kamachikkuna, paklla ayllullaktakuna chaypi kashkawan hapinkakuna; chay kullkitaka pachamamapak llikapi tiyak, yaku wañikunata, uchilla purikyakuta wakaychinkapa, kutin wiñachinkapami tukuchinka.

141 nipa.- Wallpana nipakunata llukshichina llankayta ruray.- Mamakamachiypi, kamachiypi nishkata hapishpaka, kitipi kak kikinllatak karupi pushak kamachikkunami, llulli nipakunata, rumi nipakunata llukshichina kakpika rikurayanata, arininatapash charin; chay nipakunata mayupak, kuchapak, mamakucha manyakunapi, saywashka allpapak saywapimi rikurin. Kay llankaykunata rurankapaka, kamachikkunami sayway tiyakta, kamachiykunawan katinatapash rikunatami charin.

Shinallatak, mayu ukupi kak, kucha ukupi kak, mamakucha manyapi kak nipakunata

llukshichinkapaka, chayta rikuk kamachikkunami kamachiypi imashina nishkata rikunata charin, llankaypi imashina ruranata rikuna kan. Paypak kana puchu kullkita churanka, tantankapash.

Kitimanta kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka, maypimi tukuypak llankayta rurankapa, allpa ukupi tiyak rumikunata, shuktak nipakunatapash, tukuylla kamaywasi hapichunka mana katunachu; kikinllatak karupi pushak kamachikkuna mutsukpipash mana katunachu. Shinankapaka saywashka allpapak uchilla kamachiywan llankayñanta rurashkawan, pachamamata riksishkawan, nipakunata llukshichinata kamachiywan yuyarishka kakpimi paktachina kan.

Kitimanta kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka, kikinpak kamachiyta yachaywan pushana, llaktayukkuna tapunarak kachun uchilla kamachiykunata wiñachinata usharinkami, kaytaka mañashkami kanka, llaktayukkuna rikuchunpash mañashkami kanka. Hatun ñankunata rurana rayku rumikunata, llullikunata allpa ukumanta llukshichikpi pachamamata, runakunata unkuchik llankayta allichina; kayta paktachinkapaka paklla shulkamanta kikinllatak karupi pushak kamachikkuna, sapsi ayllullaktakuna, llaktayukkunapash kamachiyta paktachichinkami.

142 niki.- Charishka kipuy llankayta pushay.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak

sapan kitipak llakta ukupi charishkakunata kipukkunata kamana.

Mamallaktapi charishkata tukuylla kipuyllikaka hatun kamachikpak makipimi kan, paypak utkashpa llankay kamaytaka, kitipak kikinllatak karupi pushak kamachiktami pushanka. Charishka kipuypak kamachiy imashina nishpa tantachishkatami katinka. Chay yuyaytupukunamanta, mitachikunamanta mashna kullkita kunataka kitipak kamachikkunami churanka.

145 niki.- Paklla shulkakunapak uchilla wallpakunata, kipikunata, tukuyllapak kuskakunata pushay.- Paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak kallpashpa llankayka shulkakunapak pakta kachun uchilla wallpakunata, kipikunata, tukuyllapak kuskakunata rurankapa llankayñanta ruranka, wallpanka, charirayankapash; kaytaka markapak, kitipak kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan kimirishpami paktachinka. Kaykunaka wiñariyna llankayñanpi, paypak watapi llankana kullkiwan pakta kanka. Chaypakka markapak, kitipak kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan yanapaywan kanka.

146 niki.- Llaktayukkuna tantarichun llankay willayta pushay, ruraykuna rikunapash, tukuylla mitachikuna alli kachunpash pushana.- Paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka ayllullaktata, kitillakta tantanakuyta, llaktayukkuna tantanakuyta, shuktak tukuy llankayta munaypak tantanakuykunatapash ñawpachinatami charin; kay tantanakuykunaka tukuypak alli kachunmi llankanka. Chirli yakuta pushak tantanakuywan, parkuna yakuta hapik tantanakuywan imashina kimirinakuna patata churanka; sapsi pushaktapash churanka.

Imashina llankana yachanawan, tapunawan tinkirishka katikuyta, pachamamata wakllichik mana wakllichik kakta rikunkapa llaktayukkuna chaypi kachun kuyuchinka; arinikunapi, pachamamapi tiyakkunata rikunkapa kakpi, chay llankay llaktakunaman unkuykunata pushamuk kakta rikuna kan, paypak saywashka allpapi pachamama llikapi llaki tiyakrikta rikunka.

Paklla shulkapak kamachikkunaka, paypak saywashka llakta ukupi llankayka ayllullaktaman tukuylla kamaywasikuna, shukpaklla kamaywasikuna llankayñanta ñawpaman llankanata, ruraykunata, mitachikunawan yanapanata paktachichun rikurayana, utkachinami kan. Sumak ruraykunawan, tawka mashnaykunawan paktachichunmi rikuna; chay llankaykunata mashna mitapi paktachinata yuyarishkata rikunatami charin. Llankaykunata rikurayanataka, mayhan mawkayachik, mitachikkuna tantarishkawanmi rikunka.

Paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikkuna chay llankaymanta mana alli willayta kachashkamantaka, mayhan kamaywasita rikushka kashpapash chay llakita utkashpami allichinata charin.

147 niki.- Wasi muyuntita, wasitapash llankaykunata pushay.- Mamallaktaka tukuy pata kamachikkunawan runakuna sumak wasimuyuntita, alli wasitapash charichun kamankami. Shuktak wakikunamanta, ayllukunapak kullkimanta, runakunamanta chikan kawsaymi kanka.

Hatun kamachiykuna, kayta rikuk kamaywasikunawan, kay hayñiman tukuykuna yaykurichun Mamallaktapak yuyayta churanka, shinallatak kitikunapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan kimirinakushpa pushanka. Sumak wasimuyuntita, sumak wasitapash maypi sakirik kuskata: allpata tupushpa tukuy Mamallaktapi wasita kipuna, charinapash. Kay willaykunawan tukuy pata kamachikkuna mushuk llankana ñankunata, ruraykunata mashkanka. Shinami wasikunawan, mitachikunawan, kipikunawan kuskakunawan, tukuylla purikkunawan, pampakunawan, tuñirinakunawan yaykuchishpa kimirinka. Chayka tukuykunaman, paktapakta, yanapay, kawsaypurawan kimirishka kanka.

Llankayñankuna, ruraykuna, runakunata ñawpakman yanapankapa, mana alli wasikuanata allichinkapa kullkita mashkaykunapash wiñarinka. Kaytaka Tukuylla kullkiyuk wasiwan kachanka, runakunata yanapak kullki wasikunawanpash chayankami, ashtawankarin ashatalla kullkita charik runakunaman, aylluta pushak warmikunaman ashtawankarin yanapanka.

148 niki.- Wawakunata, wamrakunata ukllashpa apuyta pushay.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka wawakunapak, wamrakunapak hayñikunata paktachina kak llankayta pushanka, kay Mamakamachiy, Kamachiy, Mamallaktapak Kunay Apuyta llankanka. Mamallaktapi Tukuy wawakunata, wamrakunata ukllak kamachiy llikawan kimirishpami pushanka. Chayta paktachinkapaka sapan kamachik patapak churashka kamachiywan kaktakmi rikuna. Shinami kariwarmi wawakuna, wamrakuna, yayamamakuna, paykunapak ayllupash tantanakushpa, chaypi kashpa kay hayñita charikshina kamashpa rikunka.

VI KAPAKNIKI

KIKINLLATAK KARUPI PUSHAK KAMACHIKKUNAPAK KULLKIYACHIK TIYAKKUNA

I wankuriy

Hatun kamachiykuna

163 niki.- Kikinpak kullki, Mamallaktapak mitakullki.- Imashinami Mamakamachiypi rikuchishka shina, kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka paykunallatak kikin kullkita wiñachinka; Mamallaktapak ayllushina, paypak mitakullkitapash hapinkami; kaytaka kullkiyanapak, makita kushpa, saywashka llaktapura paktapakta kana.

164 niki.- Yuyaykuna.- Kamachikkunapak tukuy patapi tukuyllapak kullki, kullki tiyarayachun, mana kunkarishpalla, achikllapash pushanka; shina runakunaman alli kawsay paktachun, kullki tiyarayman chayachun. Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka tukuyllapak tiyakkunata alli makinchichun, manuyta, yanapaytapash rikurayana uchilla kamachiykunata rikunka. Kaytaka tukuyllapak kullkita rikuna kamachiywanmi rikunka, imashina kullkikunata tukuchikushkata, makinchikushkatapash llaktayukkunapak ñawpakpi alli ñawinchi tiyachun kamanka.

165 niki.- Tiyakkunapak tukuylla ñawi.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkuna kachashka, wiñachishka, tantashka kullki tiyakkunaka tukuykunapakmi kan. Kikinllatak karupi pushak kamachikkuna, tukuyllapak charishkakunata, kullkikunata chaskik, kachakpash achiklla rurashpa paktachichunmi mañashka kanka. Shinallatak willaykunaman yaykuna tiyachun, ñawinchi tiyachun, kullkikunata tukuchikukta tukuylla rikuchun mañashka kanka.

II Wankuriy

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak kullki samikuna

175 niki.- Pachamamapi tiyak mana kutintak wiñarikta llukshichinamanta,

kapukyachikmantapash mitakullkita hapina.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkuna,

paykunapak saywashka llaktapi pachamamapi tiyak mana kutintak wiñarikta llukshichinamanta, kapukyachina llankaymanta mitakullkita Mamallakta hapikpi, chay kullkimanta hapinatami charin; chaytaka Mamakamachiypi, kay kamachiypi rikushkawan, chay llakta hatun kuskapak churashka kamachiywanmi paktachinka. Chayka, pachamamata kutintak allichinapa yuyashka yaykurik kullkimanta chikanmi kanka.

III Wankuriy

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak kikin kullki yaykuri

Ishkayniki Pakma

Markakunapak Kamachikkuna

183 niki.- Sapsi Llankaypak churay.- Markapak Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka, punchanta chaypi kashpa, tantanakushka ayllullaktakunawan llankayta churashpa, mishanakuy mitachi ñawpak yuyay wiñachiyta ushankami, shinapash paykunapak kawsay allichirishkamantaka mana kullkita kunkachu.

Chuskuniki Pakma

Paklla Shulka Kamachikkunapak Kikin Kullkikuna Yaykuy

187 niki.- KikinKullki yaykuykuna.- Paklla Shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikpak kikin kullkikuna yaykuyka tukuykunapak uchilla wallpakunamanta, tukuylla kuskakunamanta yaykurimi kan. Shinallatak, paklla shulkapak kikinllatak karupi llankakkunaka, shuktak kikinllatak karupi pushak kamachikkunamanta shamuk kullkimantapash yaykunka, istallaktakunamanta yanapashka shamuk kullkipash kankami. Shinallatak ñawpamanta charishka kullki, karashka kullki, kikinllatak mañashka kullkipash paykunapakmi yaykurinka.

Chuskuniki Pakma

Ishkayniki Tatki

Kullki yaykurinata, tukurinata chanichuray

238 niki.- Kullki alli tukurichun llaktayukkuna chaypi kay.- Kullki allita tukurichunka llaktayukkunapak chaypikay tiksi tantarimanta churanka, chaytaka llakta hatun tantarimi tantanka, mana shina kashpa sapan kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak ukupi chayta rikuchun shuk minkashkata churanka. Mashna kullkitaka ñaka nishka punchapillatakmi utkachik kamachikmanta churanka, kaya watapi mashna kullkita kallaripi tukuchinata rikushpa llaktapak hatun tantanakuypi tantarishpa churanka.

Ayllullakta hatun tantari, mana kashpaka sapan kikinllatak karupi pushak kamachikkuna, chayta chaypi kashpa rikuchun, shuk hatun minkashkata churanka; shinami mashka kullki tukuchinata saywashpa churanka. Ima llankaykunawan wata kallaripi churanata yuyarinka. Kaytaka llankayñan wachupi, saywashka allpapak kamachiywanmi yuyarinka, llaktapak utkak kamachik allichishka kanka, kamaywasi ñawpakman llankanapa arinishka kullkipi churanka, shinallatak kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak makipi sakirinka.

Chunka shukniki Pakma

Kullki Tukuri, Puchukaypash

266 niki.- Ñawinchi.- Shuk wata rikurayayta tukuchishpa, kikinllatak karupi pushak kamachik utkachik saywashka llakta tantariman kayanka, mana shina kashpaka sapan kikinllatak karupi pushak kamachik chaypi kana mayhan churashka hatun tantarita kachanka, paymi imashina kullki wata llankaypi tukurishkata willanka, imashina paktay chayashka hawa willanka, shamuk watapi ima llankaykuna kallaripi kanatapashmi willanka.

VII KAPAKNIKI

IMALAYA MAÑAYMASHKAY, LLANKAYÑAN, KIMIRINAKUY, CHAYPI KANAPASH

I Wankuriy

Imalaya Mañaymashkay

Shukniki Pakma

Chayman Mañaymashkay

277 niki.- Tukuyllapak llankaywasi wiñariy.- Suyupak, markapak, hatunkitipak, kitipak kamachikkuna tukuyllapak llankaywasikuna wiñachinata ushanmi, kay shina tantanakuykunaka paykunapak, llaktayukkunapak munaytami paktachina kan. Chayka hatun may allita kamachun, paypak llankana ukukunapi tukuylla mitachi patakuna allichirichunpash kamanka, shuktak mushuk llankaykuna wiñariypipash kamachunmi kanka.

Kay llankaywasikunata wiñachinaka, kikinllatak karupi pushak kamachikpak ukupimi uchilla kamachiwan wiñarinka. Tukuyllapak kamaywasikunata patachik kamachiypi rikushka mutsuykunata paktachisha wiñarinka.

Watana wasikunata allita, may allita kamana, kullkitapash mana achka tukuchina; shina paktakay chaniwan, paktapakta kachun, runakuna sumak mitachikunata chaskichun.

Chuskuniki pakma

Llaktapi wiñariynapak mañaymashkay

294 niki.- Tukuyllapak kuskapi runakuna chaypikay.- Tukuylla llankakkuna, runakunapash chaypikachun yanapana; Mamakamachiwan, Tukuylla llankakwasipak hatun kamachiywan rikushka kashpa, paykunaka runakunapak kullkiwan, yanapak kullkiwan kimirishka kanka. Suyupi, markapi, kitipi, paklla shulkapi wiñariyna ñawpaman llankanata pushana; kaykunaka: wiñariyna llankayñanpi, saywashka llakta ukupak kamachiypi rikushka kanka, ashtawankarin wakaychina pampakuna tiyak kuskapimi shina kanka.

II wankuriy

Wiñariyna Llankañan, Saywashka Llaktapak Kamachiypash

295 niki.- Wiñariyna Llankañan.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka, llaktayukkuna wiñaymanta chaypi kaywan, shamuk watakunapak rikushpa wiñariyna mushuk llankayñankunata ruranka. Paypak chikan chikan kawsaykunata hamutarishpami llankayñanta ruranka, imashina ashtawankarin saywashka llakta ukupi tukuylla ruraykunata rikushpa nikichun sakinka. Wiñariyna llankayñankunaka kay yuyaykunatallapash charinka, shina:

a) Wiñariynkapa yachaykunata, kushimitakunata, ushaykunata riksishpa pallanata sakichun; shinallatak runakuna, ayllullaktakuna mutsuykunamanta llukshirishpa kushiyarinkapa riksina;

b) Hatun llaktay, chikan llaktaykunata yuyarina, chaykunaka suni mitapak, paktalla mitapak achiklla paktay yuyayta yuyarina kanka;

c) Paktay yuyaykunawan chayankapa llankayñankuna ñanshina kachun mushuk ñankunata churana;

d) Ruraykunata, ñawpak yuyaykunata rurashpa paktana, kamaykuta rurankapa yanapachun, runakuna rikurayachun, ñawinchichun churana.

Kikinllatak karupi pushak kamachikkuna wiñariyna llankayñanta, kamachiyta rurankapaka Mamakamachiypi, Kamachiypi, kay Kamachiypi rikuchishka chaypi kana katikuytami paktachichun ñankuna ruranata charin.

Wiñariyna llankana ñankunaka, llaktakunata nikina kamachiyka, sapan kikinllatak karupi pushak kamachikkunamanta, akllaymanta minkashka arinishka kanka. Kay llankayñankunata allichinkapaka,

imashina arinina katikuyta rurashka shinallatakmi rurana kan.

296 niki.- Saywashka llaktapak uchilla kamachiy.- Saywashka llaktapak kamachiyka, kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak llakta ushay llaktay, ayninakuy tantarishkami nisha ninmi. Chayka saywarishka llaktata kikinyachina ninmi. Chayka saywashka llaktapak kikinllatak llankayñanta rurana yuyayta charina; mayhan ayllullaktamanta, suyumanta llankayñanpuraka Mamallaktapak ñawpakman llankanata kun, kayka kutin riksinapi, chikan chikan kawsayta chanishkapi tiksirishpa shamunka. Runakunapak llaktaypi, kullki llaktaypi, pachamama llaktaypi ñawpakman patakyarishpa kanka, runakuna alli kawsay patata ñawpakman charina yuyayta rikuchina, shina pachamamata kipaman shamuk churikunaman wakaychina kallari yuyaypi kachun.

Chay llaktapak llankayñanta wallpay, mirachinapash chaypi kawsak runakunapak kawsayta allichinkapami kanka, shina runakunapak llankaykuna kachun; allpapi tiyakkunapi tiksirishka kanka, shukllapak munayta yalli, tukuypak munayta sinchiyachishpa hatunyachik kachun, imata churana kakpi, imata chaskina kakpipash paktapakta rakishkami kanka.

Suyupak, markapak, shulkapak kamachiyta rurana llankayñanka; kitipak, hatunkitipak saywashka llaktapak kamachiyta runa llankayñanman watarishkami kanka.

Paktachik llankayñanpak hillaykunaka kamachiy rikushka, patachishkami kanka; chay uchilla kamachiyka, kikinllatak karupi pushak kamachikpak akllak tantari arinishkami kanka.

297 niki.- Saywashka llaktapak yuyaykuna.- Suyupak, markapak, hatunkitipak, kitipak, shulkapak kamachiyta rurana llankayñanka: saywashka llakta ukupak kullkimanta, runakunamanta, pachamama hawa llankayñanta paktachina yuyaymi kan; saywashka llakta ukupi satirinata allichina kachun, shinallatak paypak wiñariynata allichina, katipi rikurik yuyaykunawan, unipak tiyachun rikushpa allpapi tiyakkunata hapina, shina:

a) Saywashka allpakunapak ukupi mawkayachina, hapina, pampakunapi mushuk yachaykunawan arinina: kullkimanta, runakunamanta, pachamamamanta, kitillaktamanta yuyashkami kanka;

b) Hillaykunata, ruraykunapak shuyunaka, churachinaka hatun ruraykunata pushankapami kan, saywashka llakta ukupi kak hatun kuskakunapak wallpata llakichik ruraykuna kimirichinkapami kan.

c) Rurana wachukunata, kay yuyaykunata paktachik ñawpa yuyaykunata arinina.

Hatunkitipak, kitipak kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka, paypak llankana kuskapi mawkayachinata pushankapa, pampakunata rikunkapa, nikikunapi tiyak arinishka yuyaykunata arinina.

III Wankuriy

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapi Llaktayukkuna Chaypikana

302 niki.- Llaktayukkuna chaypikay.- Llaktayukkunaka, sapanlla, tantarishkapash, arininkapa, llankayñankunata rurankapa tiksirunakunashina chaypi kanata ushankakunami. Shinallatak tukuyllakuna mañaymashkaypi, kikinllatak karupi pushak kamachikkunata rikurayankapa, rikurik kamachikkunata rikurayankapa chaypi kanata ushankami, shinami punchanta llaktayuk ushay wallparikuypi kanata ushanka.

Chaypi kana yuyayka: paktapakta, kikinllatak, tukuyllapi rimanakuy, chikanchikan kawsayta sumakchana, runakunata rikurayana, yanapay, kawsaypurayta tiksitami charinka.

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka tukuysami shuklla, tantarishkapash chaypi kaykunatami riksinkakuna; tiksi kak llaktakunata, ayllullaktakunata, kuskakunata, sapsikunata, llaktakunapak, llaktayaykunata kikin tantanakuyta riksinkakuna; Mamakamachiy, kamachiy ukupimi riksinkakunapash.

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak utkak kamachikkuna, akllakkunapash llaktayukkunaman paykuna llankashkamanta ñawinchiy llikata churachun mañashkami kan, kaytaka kamachiy, kikinpak uchilla kamachiy mañashkawanmi kanka.

303 niki.- Chaypikankapa hayñi- Llaktayukkuna chaypikana hayñikunataka kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak tukuy patakunapimi pushanka, tukuykuna rikurina llakta ushay ñankunapak yuyaywan, kuskachishka kanka.

Runakuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, llaktayaykuna, kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka saywashka allpapi sapsikunapash, uchilla kamachiy tupukunata churana kashpaka tapushkami kana kan, paykunapak sapsi hayñikunata llakichina kakpika tapushka kanami kan.

Llaktayukkunaka suyupak, marka kamachiykunata, hatun kitikunapak, kitipak, shulkapi arinishka kamachiykunata katishpa kuskachishka llakta ushaykunata pushana hayñitami charin, kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak llankaytapash rikurayayta pushana hayñita charinmi. Shinallatak Mamakamachiywan, kamachiywan kikinllatak pushak kamachikkunapak llankayta pitichinatapash ushanmi.

Llaktayukkunaka, sapalla, tantarishkapash, tukuylla ñawipuraypi, hatun tantanakuykunapi, tapuna kunaykunapi, sapsita pushaypi, tapuk kunakkunapak tantarikunapi Mamakamachiyta, kamachiyta, shuktak uchilla kamachiykunata katishpa chaypi kanata ushanmi. Ashtawanpash saywashka llakta ukupak ima alli kachun shuk tapuyta mañanata ushanmi. Shinallatak Mamakamachiywan, kamachiywan kikinllatak pushak kamachikkunapak llankayta pitichinatapash ushanmi.

Kallaripi chaskina tantarikuna, paykunapak hayñi hawan kimirikkunata arininkapa, chaypi kankapa paykunapak kuskata charinkami.

Llaktayukkuna chaypi kashpa willashka katuchunka, kikinllatak karupi pushak kamachikkuna hatun willaykunawanmi yanapanata charin, paykunapak kamaywasikuna rurashkata willana kan; ashtawankarin hayñita charikkuna paktapakta kachun alli ruray tupukunata churashpa paktachinka, shina mana paktapakta hayñikuna kakta allichishpa ñawpachinka.

304 niki.- Llaktayukkuna chaypikana llika.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka llaktayukkuna chaypikana shuk llikami wallparinka, chaypak llankak kamachikmi uchilla kamachiywan patachinka, chayka paypak wallpata charinka, kikin shutitapash charinkami.

Llaktayukkuna chaypikana llikaka kaypakmi tiyarin, shina:

a) Paykunapak saywashka llaktapi wiñariyna kallarik yuyaykunata rimarinatami charin; imashinami: llakta wiñariyna yuyaykunata, rurana ñankunata, chayanatapash riksina, arininata charin;

b) Wiñariyna llankayñankuna wallpaypi, utkachipi, katikuypi, alli mana allita rikuypi chaypikana; uchilla kamachiy ruraypi, imapipash, tukuylla llankaykunapi kullkita tukuchinapi arininapipash kanami;

c) Kamachikkunapak chaypikana mashna kullki tukukta rurana;

d) Tukuylla llaktayta arinikuy pacha chaypi kana;

e) Saywashka llaktakuna wiñariyna paktay yuyaywan kimirik yachaykunata rimankapa kuskakunata, ñankunata wiñachina; kaytaka llankayñanta mashkanata munakkuna mashnakutinpash mutsuriktami tantarinka. Hatun kuskakuna, runakuna wiñarichun munak tantachishkakunami mutsurik pankakunata allichinka, kay tantachishka pankakunaka llankayñanta rurankapami alli kanka;

f) Punchanta achikllay, ñawinchi, runakunata rikurayay ñankunawan uchilla llaktakunapi llakta ushayta sinchiyachina;

g) Saywashka llaktakunapak patakunapi wiñarinakunawan rikunata charikkunapi, llaktayukkuna arininkapa chaypi kachun, yaykurichun ñawpachina;

h) Llaktayukkuna ashtawan sinchi kaparik runakuna kachun, alli yachaykunata tankana.

Chaypikana llika akllashka kamachikkuna, chay llaktamanta churashkakuna, chay saywashka llaktamanta churashka runakunapash yaykurishkami kanka.

Chaypikana llikapak arinina hatun kuska, ishkaykutinllapash watapi tantarik kayashka runakunami kanka, chayka kikinllatak karupi pushak kamachikkunata hatun pushakmi kayashka kanka.

Llaktayukkuna chaypikana llika, wiñariyna llankayñankunata, llaktayukkunapak shutipi rikurishpa llankachun churanka.

305 niki.- Chaypikayta, llakta ushaytapash kamay.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka runakunawan ishkaytukushpa kuskakunata, kamaywasikuna katikuyta, hillaykunata ñawpachinka, mirachinkapash. Mamakamachiypi, kamachiypi arinishka ñankunatapash ñawpachinka. Imashinami, llaktayukkunapak hayñikunata pushankapak mutsurik shuktak rimaykunata, kallarikunata kamanami kan. Shinallatak paykunapak llaktakunapi tukuylla llankaykunata tukuypak kachun ushachina.

306 niki.- Kitipi ayllullaktakuna, shulkakunapash.- Kikinllatak karupi pushak kamachikpak kiti ukupi kak, hatunkiti ukupi kakta, kiti ayllullaktata, tiki shulkata llaktayukpak shuk tiksi ayllullakta shinami riksirin. Kiti ayllullakta kunakkuna, kiti shulkakuna, tinkirishka runa tantanakuykuna, wankurishkata rikuchik tantanakuykunami kan, chaykunaka chaypikana tantanakuy llikaman tinkirinkakuna, chaypakka kitipi tiyak tantanakuykunatami riksinkakuna, chay tantanakuykuna ashtawan mirarichunmi wiñachinka, chaypi wiñarik llaktayukkuna kishpirishka rimanakuchun.

Kiti ayllullaktakunamanta, kiti shulkakunamanta kachashkakuna hatun tantanakuypi tiyarayashpami rikurisha llakta ushaytaka pushanka. Tukuy pushakpak akllaytami pakalla akllashpa llakta ushayta paktachinka. Shinallatak apuchik runakunaka kiti ayllullaktapi, kitishulkapi kipurishka runakunami pushanka.

Tukuy tantanakuykunami shuktak mushuk wallpa tupuykuna wiñachinata ushan, llakikunata allichinatapash ushankami, kamachiy shinanikpimi ushanka.

307 niki.- Awllikuna.- Kiti ayllullaktakunapak, kiti shulkakunapak awllika imashina rikurikkunami kanka, shina:

a) Kiti ayllullaktakunapak, kiti shulkakunapak shutipi rikurina, saywashka llakta ukupi tiyak tantanakuykunapak shutipipash rikurinatami charin;

b) Llaktayukkunapak hayñita, pushaytapash paktachun rikushpa kamana;

c) Tukuylla mitachikuna, ruraykuna hawa runakuna rikurayayta pushana;

d) Runakuna, kullkiyay, kitillakta wiñariyna yachaykunata, ñawpakman llankaykunata yanapana, chay llankaykunaka chaypi kawsak runakunata yanapanka;

e) Wiñariyna llankayñanta, watapi llankana rurarikuk kuskakunapi, katikuykunapi kana, shinallatak saywashka llaktakunapak mashna kullki rikuypipash chaypikana;

f) Kiti ayllullaktapi kawsak tukuy kariwarmi runakuna tantarichun, chaypikachun ñawpachina;

g) Hatun kuskapi kawsak runakunapak yachayta, mushuk yachayta ñawpachina, shina chaypi kana kuskakunapi kachun;

h) Mamakamachiypi shuktak riksishka llaktay hayñikunata, llaktayukpak hayñikunata pushana.

308 niki.- Sapsikuna, ayllullaktakuna, ayllukuskakuna.- Sapsikuna, ayllullaktakuna, ayllukuskakunapash ñawpa pachapi llaktakuna imashina tantarirka shinallatakmi tiyarinka; maypi kikin sapsi allpakuna tiyarinka. Kaykunami kikinllatak karupi pushak kamachikkunapi, llaktayukkuna chaypikana shuk tiksi tantanakuyta ayllullakta tantanakuykuna tukunka. Mamallaktapak llika ukupi, chay kamachikpak llankayñanpipash shinallatakmi kanka.

Kay kamachiy ukup, sapsi kamachiy ukupipash sapsi tantanakuykunata riksinmi, kaytaka Mamakamachiypi riksishka sapsi hayñitaka mana shitanchu. Llaktayaykuna, runa llaktakuna, yanarunakuna, yunkarunakuna hawaka ista kamachiy hillaykunapash riksinmi.

309 niki- Mushuk kallari uchilla kamachiy.- Tukuy llaktayukkunami runakuna kallariwan kushiyarin, chaywanka suyupak, mushuk kamachiyta, hatunkitipak, markakunapak, kitipak uchilla kamachiykunata wallpanka. Shinallatak Mamakamachiywan, kamachiywan shulkapak yuyarikunata, mana arininakunatapash wallpanka.

310 niki-. Kachashkata pichana.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan llankachun tukuykuna akllasha churashka kamachikkunata, paypak llankaymanta shitanata ushanmi; kaytaka Mamakamachiywan, llaktayukkuna chaypikachun hayñita patachik kamachiywan shinanka.

311 niki.- Chushaklla tiyarina.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak tantarika tukuylla rikunami kankuna, chaypimi shuk chushaklla tiyarina tiyanka, chaypika llaktayukkunapak shutipi shuk runami tiyarinka. Chayka atinakuypi rimankapami kanka, tukuykunapak alli kachunmi arininka. Chaypi apuchiwan arinik runakunaka, mana allita arinishka kakpika: kamaypi, runakamachiypi, wanachiyta llakichishkami kanka.

Kayshina chaypikana ñanta pushanaka kamachiypi tiyanka, chay llaktata rikuk kikinllatak karupi pushak kamachikkuna churashkapashmi kanka.

312 niki.- Wanachiy.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkuna, llaktayukkuna chaypikana llankaykunata mana paktachikpika: llaktaypi, kamaypi, wanachishpa llakichinka; yachashpa kunkarishpa mana rurashkamanta paypak charishka awllimanta llukshichina. Kaytaka kamachiy imashina nikta rikushpami ruranka, paypak apuyta kichushkapashmi kanka.

VIII KAPAKNIKI

KIKINLLATAK KARUPI PUSHAK KAMACHIKPAK SAPSIKUNA, AKLLASHA CHURASHKAKUNA

II Wankuriy

Rimanakuy Katikuy

325.- Manarak akllashpa tapuy.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak akllak tantarika: Mamakamachiy ukupi, Ecuador llaktapi riksishka ista yuyarishkakunapak ukupi, manarak kamachiyta rurashpa tupuy katikuyta rurankapak churankami; kay tapuytaka sapsipak, ayllullaktapak, llaktapak, llaktayaypak, runa llaktakunapak, yanaruna llaktakunapak, yunkaruna llaktakunapak saywashka llakta ukupi hayñikunata wakllichik kakpimi tapunka.

Kay katikuytaka sapsiman, ayllullaktaman, llaktaman, llaktayayman, runallaktaman, yanaruna llaktakunaman, yunkaruna llaktakunaman chayachishka kanka. Kikinllatak karupi pushak kamachikpak saywashka llaktapimi kanka. Kay tatkikunatallapash ruranka, shina:

a) Tapunkapa allichirina, tapuna yuyayta, yuyaykunatapash rikuna, pikunatalla tapuna, paykunaka: sapsikuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, llaktayaykuna, runallaktakuna, yanarunakuna, yunkarunakuna rikurishkamantami kanka. Paykunaka saywashka llakta ukumantami kanka;

b) Tapunkapa kayay, chay pachakuna tapuna kakpi, mayhan utkata chayachik willakwan willanka, mayhankunatalla chay tapuyta tapuna, tapuna pankakunata, tapuna katikuy punchakunata charina;

c) Manarak kamachiyta arinishpa tapuy: saywashka llakta ukumanta tantanakushka sapsikuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, llaktayaykuna, runallaktakuna, yanaruna llaktakuna, yunkaruna llaktakuna tapushka kanka; tapuy pacha chaypikanata munakkunaka kipukpi killkachishkami kanka. Tapuk kamachiy kipupipash killkachina, tapuk kamachiyta killkak tantanakuypipash killkashkami kanka, chayta rurashpa paypura ukupi arininakunkapa wallpa pankakunata chaskinka, chaypillatak paykunapak ranti rimachun sapan tantanakuymanta mana ishkay yallita churanka;

d) Tapushkamanta rikurishkata allinta rikuna, tapuy wichkaytaka: saywashka llakta ukumanta killkarishka sapsikuna, ayllullaktakuna, llaktakuna, llaktayaykuna, runa llaktakuna, yanaruna

llaktakuna, yunkaruna llaktakunata rikunka. Tapuna yuyaykunata killkashpa kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak akllakpak killkakamayukman chayachinka, kay tapuykunataka kamachiy killkakkunawan tantanakushpa, tantanakuykuna churashka runakunawanpash shuk rimanakuna patakupi atinakunka.

Tukuykuna yuyarishkata, mana yuyarishkata rikuchishka pankawanmi tapuy katikuyka tukurinka. Kikinllatak karupi pushak kamachikkunami yuyarikunawan, paklla shulkapak kamachikkunaman kamachiykunawan, yuyarikunawan, uchilla kamachiykunata ruranka, kay yuyarikunatapash rurankami.

V Wankuriy

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunata sumakkachina

332 niki.- Kuyuchiy.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunata kuyuchinkapaka, akllakkunamanta kimsapi paki tantarishka yaykurishka akllakkuna apuchikunawan, shuk tantarita rurashpa paykunapak llankaymanta kuyuchishpa kachankakuna; kaytaka ima llakita rurashkata allinta yachakchayashpami kuyuchina kan, kay kamachiypi churashkakunawan paktachinka.

Kikinllatak karupi pushak kamachikpak akllashka, utkachik kamachikkunami tantarishpa rimashka yuyaykunata hapinata charin. Mamakamachiypi, kamachiykunapi tiyak nikikunawan takarik yuyaykunata wanachina kakpimi paykuna rikunata charin.

333 niki.- Imarayku utkachik kamachikta kuyuchina.- Kikinllatak karupi pushak kamachikkunataka kay llakikunamantami kuyuchina kan, shina:

a) Paypak ima huchamantapash wanayta paktachichun kishpichik churashkamanta;

b) Payta katik pushakman llankana kuskata mana minkashpa, yankamanta kimsa puncha yallita ukumanta upalla chinkarishkamanta;

c) Kamachiykuna nishkata, kikinllatak karupi pushak tantarishka kamachikkuna kamachiywan churashkata mana uyashpa paypak munayta rurashkamanta;

d) Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak kullkita manapash mutsurikpi tukuchishkamanta, mana kamachiypi nishkata paktachishpa makita churashpa rantishkamanta, chay ruraykuna mana

kamachiy ukupi kakta rikushkamanta;

e) Paypak munayta paktachichun, paypak awllipak alli kachun akllayta pushakpi, payllatak kamachik kashkamanta, apuchikkunata hapishpa pay akllachishpa mana kishpiy kachun sakishkamanta, Mamakamachiy, shuktak kamaykunata nikpi mana sakishkamanta;

f) Tisiku tukushkamanta, unkushka yuyayta charikta rikushkamanta, chay unkuykuna paypak llankaypi katichun mana sakikta rikushkamanta;

g) Llaktayukkuna chaypi kachun akllaypi churashka pushanata kamana kakpi mana uyashkamanta, shina kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak llankay ukupi mana hayñita sumakchashkamanta.

Kimsaniki Pakma

Kikinllatak Karupi Pushak Kamachikkunapak Mitachikuna

358 niki.- Killata llankashkamanta kullki, tantarishkamantapash kullki.- Suyupak, hatun kitikunapak, kitikunapak, shulkapakpash kamachikkunaka, tukuykuna akllashka kamachikkunami kan, paykunaka kamachiywan, kikin kamachiywan pushashka kanka. Tantaripi yuyarishpa sapan killami llankashkamanta kullkita hapinka, imashina kamachikpak patata katishpami hapinka. Nimamantapash, llankaymanta kullkika chay utkachik kamachik pushakpak (50%) patsakri yalli kankachu, kullkitaka saywashka llaktapak huntallami churana kanka. Paklla shulkapak kamachikkunapi rimayta charikkunapak (35%) patsakrimanta mana yallimi kanka.

Kay kamachikkuna, rimayta charik tukushpa yaykurichun kachashka kakpi, ranti rikurik kakpi, kimirishka kakpi, chaypurallatak kamachikpi shinallatak kanchaman llankashkapash, kanchapi sapan tantanakuyta charishkamanta paypak kullkitaka shinallatakmi hapinka. Nimamantapash, llankaymanta kullkika chay utkachik kamachik pushakpak pichkachunka patsakri yalli kullkita mana hapinkachu. Kay tantarishka kamachikkunapak hatun pushakka, rantipankata rikuchikpimi kullkitaka kunka.

Kariwarmi kipa markapushakka tantari kullkita mana hapinkachu, kariwarmi markapushakpak rikushka llankay kullkimanta (80%) patsakri kullkitami hapinka. Churashka awllikkunapak, kuyuchinalla kamachikkunapak kullkimanta mana urayman kankachu, shinallatak marka tantaripi llankak kamachik hapina kullkimanta hawaman mana kankachu.

Kariwarmi kitipushakkuna, minkashkaunapash, marka kunak tantarikunapi kashkamantaka, kay

kamaywasimanta mana tantarikullkita, purina kullkita, mikuna kullkita kunkachu. Marka kunak tantarikunapi pushak, minkashkakuna kashkamantaka, sapan kiti kamachikmi mikuna kullkita kunka. Marka kunak shina chaypi kakpika purina kullkita, mikuna kullkita marka kamachikmanta hapinkami.

Paklla shulkapak kamachikkunata kariwarmi pushakkuna, marka kunakpi kimirishkakunapash sapan kayashka tantaripi kashkamantaka tantarishkamanta kullkita hapinkami, kaytaka sapan marka tantanakuymi rikunata charin. Purina kullkimanta, mikuna kullkimanta yapa tiyakpika, marka kunak shina chaypi kashpa, ima mutsurik tiyakpika chaytapash marka kamachikmanta mashna kakpipash hapinkami. Kunakshina kashkata pushakushkamantapash kullkita hapinkami. Mashnakutin tantaripi kashkamantaka sapan killami tantachishkata hapinka, kariwarmi markapushak kullkita hapinamanta, mana chunka patsakri yallita hapinkachu.

359 niki.- Tiyachishkalla mitachikuna, kuyuchinalla mitachikunapash.- Kullkikamayuk, yuyachikkuna, suyu kamachikkunata, markakamachikta, hatunkiti kamachikta, kitikamachikta pushakkunaka churashka mitachikuna, kuyuchinalla mitachikunami kankuna. Paykunaka chay kamaywasikunapak hatun kamachik shutichishkami kankuna. Kay awllikkunaka yuyayta kushpa, pushashpa llankaypi ushay yuyayta charikta rikushpa, rurachikpi ushakta rikushpami shutichishka kanka.

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak kamachiy rikurikka, kamachiy yanapak minkashkawan, kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan iskaytukushpami pushanka. Paklla sulkakunaka shuktak kamachiy yachakta hapishpa llankanka, mana kashpaka mashi kikinllatak karupi pushak kamachik patakunawan shuk yuyarita rurashpa llankanka, mana paktashpaka shuktak tantarishkakunawan llankanka.

Shuk yachak runa mitachi mutsuy tiyakpi, kuyuchinalla kuskapi minkashkalla llankanata ushanmi, chay runaka chay kuskapak churashka kullkiwanmi llankanka, mashna pachata kanchapi llankashpapash, ña minkashka llankayta tukuchishpaka maypimi, kuyuchinalla kuskapi sarun llankakurka, chaymanllatakmi tikranata ushanka.

VIII wankuriy

Charishkakunapak kamachiy llika

Shukniki pakma

Charimushka

414 niki.- Charimushka.- Kamachiypi nishkashinaka kuyurik charimushkakuna, manakuyurik charimushkakunapash, kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak charishkami tiyarin. Kipa imashinapash kanchamanta apamushka, paypak alli kachun yuyakkuna karashka, kimirishkakuna, kikinpak yaykurishka kullki, Mamallaktapak hatun kullkimanta yaykurishka kullkipash charimushkami

tiyarin.

Markakunamanta, hatun kitimanta, kitimantapash kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak charimushkami tiyarinka. Awllipak mutsurik paklla shulkapak kikinllatak karupi pushak kamachikkunawan yuyarishparak rurana kan, saywashka llakta ukupak paklla shulkapi tiyak, tukuylla mawkayachina charimushkakunata chaynikman churanka.

417 niki.- Tukuyllapak charishkakuna.- Chikankuna chayarishpa mawkayachik, tukuykuna mawkayachikpash tukuyllapak charishkakunami kan, kay kuskakunamanta kullkita mana hapinkachu. Shinapash kamachikkunalla, ashalla pachata mawkayachinapash kankami, punkarata katushka, kurita katushka kullkitapash hapinkami.

Tukuylla mawkayachina charishkakunaka katuna wasimanta kanllaman kashkamantaka, kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak kullkita yupanapi kanchamanmi kanka. Shinapash kamayta pushankapaka shuk kipuytami pushankakuna.

Kaykunami tukuylla charimushka mawkayachina tukun:

a) Kiti ñankuna, hatun kitiñan, kiti kichkiñan, willana shuktak ñankuna, purina ñanpash;

b) Katuna pampakuna, samana pampakuna, shuktak pukllana kuskakuna, tukuypak warawashka kuska, riksina kuskapash;

c) Kiti chakiñan, katuna pampakuna, shuktak nipakunapash, ñanman yaykuna pampakunapash, a), b) killkakunapi nishka tukuyllapak kuskakunapash ñukanchikpakmi tukun;

d) Waykukuna, paypak rumi murukunawan, sacha harkakunawan, mayu manyakuna, mayu uku allpakuna, uchilla wayllapampakuna, ukllashka sachakuna, kaykunaka mana shukpaklla kankachu, kamachiykunawan, uchilla kamachikunawan rikushkami kanka;

e) Harkawan waykupi hunkashka allpa pampakuna;

f) Shukllapak, tukuyllapak utkashpa hapina sisayuk yaku ñawikuna, wayku pampakuna;

g) Tukuypak wasikuna, pukllana pampakuna, katuna wasikuna, pukllana kuskakuna, arawi wasikuna, shuktak tukuykuna mitachina kuskakuna;

h) Ñaka rikushka killkakunapi nishkakunawan paktakuna, shuktak chay awllipak shinallatak charishkakuna, Mamallakta shuktak churashkakunapak ukupi, kikinllatak karupi pushak kamachikpak makipimi charinka.

Chikan kitillaktakunapi shukpaklla makipi taririkkunapash, kaykuna manarak kikinllatak karupi pushak kamachikman yallichishka rikurik panka manarak tiyakpipash, kay nikikunapi rikurik

charimushakunaka tukuypakllami riksishka kanka; f, g killkakunapi riksishka charimushkapash kay uchilla kamachiy ukupimi yaykurinka, shuk patsakrimanta hapishkami kanka, kaykunataka kitillaktata rurakkunaka ayllullaktaman alli sakichun mañashkami kanka.

Kimsaniki pakma

Charimushkakunata kamana, kipunapash

428 niki.- Tukuylla kuskakunapi mana kana.- Saywakunapi unanchashpa, saywashpa, shuk wanaychurayta shukkutin churakpi, chaypi kikinllatak karupi pushak kamachik chay llaki ukupi kashpa, paypak pushaypi mana chay ukupi kanata, wichkanata mana ushanchu, nima shutiwanpash, tukuyta, chawpillatapash kitiñan tukushkata, tukuypak katuna pampa tukushkata, tukuypak kuska tukushkata, kay kamachiypi rikushkataka mana chinkanata ushanchu. Hatun kitikuna, kitikuna, paklla shulkakunapash tantarishka pushakkuna ña sumak mintalaykunata, sumak katuna pampakunata katukkunaman churanata ushanmi.

Chuskuniki pakma

Tukuylla Charimushka Mawkayachinaman Kimirishka Uchilla Kamachiy, Tukuylla

Mitachiwan Llakirishkapash

431 niki.- Pachamamata makinchipak hatun mañaymashkay.- Kikinllatak karupi pushak

kamachikkunaka, pachamamata hatun mañaymashkayta rurankapa tawka yanapakkunaman chay llankaytallatak rurankapa uchilla kamachiykunata tiyachinkakuna, mapayachik kupakunata anchuchinkapapash rikurayankapa, harkankapa, wanachinkapa kamachiyta churanka.

Tukuyllapak llankakkuna, shukpaklla llankakkuna mapayachik ruraykunata mirachikpika, kikinllatak karupi pushak kamachikkunami, wakllichikkunaman allichichik, wanachik kamachiykunata churanka; kay wanaykunata churashka hawa runapak kamachiymanta, mutsukpika watana wasiman rinatapash mana kishpirinkachu, chay llakita apuk kamachik riksichunpash churanka, shina Mamakamachiypi killkashka hayñita paktachichun atinka.

432 niki.- Mayu manyakunapi, waykukunapi llankaykuna.- Shuk kutinlla, tukuykunapak kachunpash, pachamamapak kamachik arinishkawanmi llankana; kaytaka saywashka allpapak wiñariyna llankayñan ukupimi kanka; kutin wiñariyna, allichirina, samarina, pukllanatapashmi kunka. Rumi waykupi, sacha harkapi, mayu manyapi, mayu uku allpapi, uchilla wayllapampapi, ukllak sachakunapi, chakishka waykupi, mamakucha manyapi, kuchapi, hatun kuchapi llankana kan. Hatun, uchilla mayukunapak, ñanta mana kichkiyachishpalla, manyapi tiyak allpakunata mana wakllichishpallami llankana.

Kay nikikunapi nishkata mana uyashpa llankaykunata rurakpika, mayhan chay llankaykunata rurakmi, payllatak tuñinka.

Kanchis pakma

Kichuna

Katikuypak Shuklla Tatki Katikuy

446 niki.- Kichuy.- Tukuykunaman wiñariyna llankayñanta utkachinkapa, tukuykunapak munaywan wasikunata rurankapa, shina kitita rurankapa, pachamamata kamashpa charirayankapa rikushkalla llankankapa, kay llankay tukuykunapak alli kachun rurankapaka: suyukunapak, markakunapak, hatunkitikunapak, kitikunapak kamachikkunaka hatun willayta rurashpa, tukuykunapak kachun kichunata ushanmi. Mashna kullki kakta chanishparak, kullkitarak kushpami kichunka; allpayukmanka kullkitaka kamachiyta katishpami kunka. Llankaymanta kullkita hapinataka mana sakinchu.

Tukuykunapak wasikuna tiyachun llankaywan allpata kichushpaka, mashka chanita allpa charishkatallami kuna kanka, chay allpapi ima allikunata rurashka chanitallami tikrachinka. Kikinllatak karupi pushak kamachikmi imashina kullkita kuna, pay imashina kullkita hapinata churanka.

447 niki.- Tukuyllapak kachun hatun willay.- Tukuyllapak kachun kichunkapaka, suyukunapak, markakunapak, hatunkitikunapak, kitikunapak hatun kamachikkunami tukuyllapak kachun hatun willayta allichinkakuna. Sapan mutsuk runakunaman allpata rakinata yuyashpaka imamanta kashkata allinta willachun mañashkami kanka. Shinallatak chay kichushkakuna mayman, imapak kachashkata

allinta yuyashkami kanka. Chayta rikuk kamachikmi paypak willaywan tantachishpa, hatun willaytaka kachanka; chay willaypika, saywashka llakta ukupak churashka llankayñanwan mana takarikchun nishpami willanka. Shinallatak: charishka kipuk kushka illuta, charishka mashna chani willayta, kullki tiyashka illuta, allpata kichuyta katinkapa kullki tiyakta willashpa pankakunata tantachishpa kachanka.

Kikinllatak karupi pushak kamachikkunapak tukuylla llankay wasikuna, chakrushka llankay wasikunapash, charishkakunata kichunata munashpaka, chayta rikuk utkachik hatun kamachiktami mañanka, chaypakka tukuy mashna mutsushkakunatami rikuchinka.

Shulka kamachikkuna charishkakunata kichunata munashpaka, tukuyllapak allikachun nishpa, paypak kiti ukupi kak, kariwarmi kitipushaktami tukuy mutsurishka pankakunata tantachishpa hatun willayta rurachun mañanka. Ña kichushka kipaka, chay charishkakunaka shulka kamachikpak makimanmi yallirinka.

Charishkamanta mana tukuyta kichukpi, chay puchu chariyukpak mana llaki kakpi, mana achka kullki chanikpika, chay puchutapash apachun atishpa mañankami.

Ñapash mutsurikpika, kikinllatak karupi pushak kamachikkunaka utkashpa kichuna nishpami hatun willayta ruranka, chay charishkamantaka, chay llakita rikuk kamachikpak makipimi (10 %) patsakri kullkita churanka.

448 niki.- Kayaykuna.- Tukuyllapak kachun hatun willaywan, hatun kamachik yuyarishkataka chariyukman willanami kan, kaytaka kachashka punchamanta kimsa punchapimi charishkata kichushka runaman willana kan, chay charishkamanta kullkita churashkamanpash willanami kan, charishka kipukmanpash willanami.

Tukuyllapak kachun hatun willayta, charishka kipukpi mana killkasha nikpika llakimi tukunka; shinallatak kichuykunapash llakitami charinka, chaypimi sakirinka kikinllatak karupi pushak kamachikkuna apakushpallami hatunwillayka chay llakita mana charinka.

449 niki.- Kamayku.- Charishkawan kamaykuta rurashpami mashna kullkita kunatapash yacharinka, chay tiksi chanita yachashpami mashna kullkita kuna kakpipash, chayta mashkankapa churana. Kayta rikushpami kikinllatak karupi pushak kamachikta pushakka, kichushkamanta paktakay chanita churanka, chaypakka shinami katinka:

a) Kunan pacha allpakipuypi tiyak mintalay kamaykuta mushukyachina kanka, kay mutsushka willaywanmi kichushkamantaka mashna kullkita kunatapash yacharinka. Mashna chanita rikushpami, pichka tukuri watamanta churashka kullkitapash kuna kanka. Kikinllatak karupi pushak kamachikkunaman alli kana kakpika, kay kullkitaka sakichishpa mana hapinkachu;

b) Kay mushukyachishka mintalay kamaykumanta chani hawayashka, kay pichka watapi tukuylla kamaywasi yaykurishpa kullkita churakpi, charishkapika chanimi ashtawan mirarinka;

c) Charishkata kichukuy pachapi rikurishka chanipimi chani mirarishkata wichiyachina. Kikinllatak karupi pushak kamachikkuna kay mirarishka kullkita patsakri kullkita payllatak mana kunata ushakpika, shuktak kimsantinmanta yachak mitachiwanmi yanaparinka, chikanmantami kanka, kaypak kamachiyta rurashkawanmi llankay yuyarita ruranka.

IX KAPAKNIKI

HATUNKITIKUNAPAK, KITIKUNAPAK AKLLASHKA CHURASHKAKUNA

II wankuriy

Pampakunata raki, yatakunata kutin allichinapash

Shukniki Pakma

Kiti allpakunata rakina, tarpuna allpakunatapash rakina

470 niki.- Kiti allpakunata raki, kutin allichinapash.- Mayhan manyamanpash hatun tiyak ñanman, kipa rurarina ñan manyaman kachun, ishkaypi tantarishka, chunkapi tantarishka yatakunapi kiti allpata rakinatami, allpa rakina ninchik. Chunka yata yallipi rakirishka allpami kitillakta allpa tukun, sirik allpa kamachiywan rurashka kan, tiksimanta kamachiy ukupi kan.

Mana tupushka yatakunata, kutin tupushpa allichishkatami, kutin wallpashka mushuk yatakuna ninchik, chaykunata kay yuyaykunata churasha mañashka kanka, shina:

a) Yatakunata wallpashpa patachina;

b)Yatata charikpura alli kachun paktapakta rakina, kitillakta kamachiy aparinata pakta kachun rakina.

471 niki.- Tarpuyta rakikuy.- Pakllapi tiyak tarpuna, wiwakunata charina allpakunata wakllichishkatami tarpuy allpata raki ninchik. Sachakuna tiyakta, nuyuykuna tiyakta, shuktak pakirinalla pachamama pampakuna kaktapash mana rakinachu, kaykuna kamachiywan harkashka kakpi, tarpuypak alli allpa kakpipash mana wakllichinachu. Kay laya allpa rakikunata kay kamachiyman, tarpuy kamachiyman watana kanka. Kitipak saywashka allpapak llankayñan, kayka chaypak llankak kunakkuna arinishka kanka.

472 niki.- Yata allpakuna mashna tupu pampata charina.- Kitillaktakunapi uchilla pampakunata rakinata rikunkapaka, saywashka llakta ukupi imashina llankayñan kashkatami yachana kan. Killkakamakkuna, charishkata kipukkunapash, chay rakishka allpapak shutita killkankapa, allpapak shutita kipuchinkapa, kay patapi llankak utkachik kamachik arinishkatami mutsunka, kayka allpata

rakichun arinishka pankata kushkami kanka.

473 niki.- Charishkakunata kishpichik rakikuy, kiti tantanakuy rakikuy.- Charishkakunata kamachiywan rakinkapaka, kishpichikkunaka kitimanta, hatun kitimanta shuk wanakuyta kachachun mañanka. Kunakkuna alli rikuyta kushkawanmi, kiti allpata rakinataka usharinka. Shina allpata yankalla rakishka kakpika, mana nishkami kanka. Mana kishpichikwan rakishpaka, rakichun munakkunaka kiti kamachikkunata, hatunkiti kamachikkunatami rakinkapa arinichun mañankakuna, mana chaykuna tiyakpika rakinata mana usharinkachu.

474 niki.- Imashina yatakunata rakina, wallpana ñawpakman yuyay.- Imashinami saywashka uchilla kamachiyta kakta rikushpa kitillaktapak wasi rurana llankanañanta arinikpi, chay ukupillatak taririk yatayukkuna, allpata yatakunapi rakinata ushankami, mana shinashpaka kitipushakta kutin yatata allichinkapa mañanka.

Kutintak yatata wallpana ñawpakman rurayta arinishpaka, kutsikllami paktarinka; allita rurakpika paya yatawan, kunan mushuk yatawan paktarinakunkami, chay ñawpakman yuyay saywa ukupillatakmi kan. Kay paktachikunaka mana llakita charinkachu.

Ñawpamanta charishka yata, ñaka nishka kamachiypi nishka, mana kunan yatawan pakta pampa kakpika, manyapi tiyak allpayukta kuchun nishpami mañana, allpaka mintalay chanipakmi kimirishka kanka.

478 niki.- Llakirishkakuna.- Ñaka nikipi kamachiy kichkichishka hatunhucha, mayhan llakirishka runapash huchachinata ushanmi, kitikunapak saywashka llakta ukupi llakita rurashka kakpika, paykunapash huchachinata ushanmi. Kay nikikunapak ukupi hamutarishka kitikunaka, llakirishkakunami riksirinka.

479 niki.- Tukuylla charishka pampakunata kitikunaman yallichina.- Kiti pampakunapi, kipa kitillaktata rurana pampakunapi, mushuk tikillaktakunata rurankapaka, kamachishkakunata, arinishkakunata killkakamaypi, charishka kipukpi killkachina kan. Chay pankakunaka tukuylla mawkayachishka pampata, waylla pampata, sapsi pampata kitikunaman yallichishka allpashutimi tukunka, chaypi wasikuna chay pampapi tiyakkunami tukuyllapak mitachi kashkamanta yaykurishka kanka. Chay pampakunataka mana katuna, shukkunamanpash mana kuna kanchu.

Pampakunata rakishkamanta, kitillakta tukushkamanta yanaparikkuna, ñaka nishka milka killkata, pankakunata kushka punchamanta yupashpa suktachunka punchapi, mana paktachikpika, kitimi ruranata charin. Mashna chani, (20%) patsakri yalli kullkitami, hatun kitipak kamachik, kitipak kamachikmi hapinka.

Pichkaniki pakma

Chariyukkunata mañashkakuna

487 niki.- Ñawpakman yuyaykunata utkachiy.- Chikan chikan ñawpakman yuyaykunata saywashka llaktapak kamachiy ukupi kak llankayñanta rurankapaka, kitikuna, hatun kitikunami allpayukkuna chaypi kachun yuyarinakunkakuna; chay runakunaka llakichishka shuklla kanka, kamachishka kankapashmi. Riksishka llankay ñan ukupi kakpika, nishka llankayñanta paktachinapak munashka kakpika, allpayukkunata kullkita mana hapishpalla chay kuskapi kak allpata kuchun nishpa llapishpami mañanka. Chay allpakunapika kitimi wasikunata rurashpa llankanka, shina:

a) Ñankunata hatunyachina, paskashka pampakunata hatunyachina kakpi; shinallatak tukuypak pampakunata, yurakunata charik pampakunata, larkata rurankapa, allpa ukuta llarkankapa, mapa yaku tututa churankapapash, 5% patsakritami mana kullkita hapishpalla allpayukka kuna kan. Chay allpakunapika mana wasikuna tiyanachu kan.

Ñaka nishka killkapi 5% patsakrimanta yalli kakpika, yalli kashkamanta kullkita kunami kan, wasikuna tiyakpipash kullkita kunami kan, kay kamachiypi charishkakunamanta nishka chanita rikushpami kullkitaka kuna kan;

b) Rakinakunamanta rimashpaka, ñankunata rurachun, paskashka kuskakunapak, tukuykunapak, yurakunapak, yachaykunapak allpata kushka kashpaka, chay kuskapi allpata charishkamanta 35% patsakri mana yalli kankachu.

III Wankuriy

Churashka kullki

Shukniki pakma

Hatun churashkakuna

495 niki.- Charishka allpakunamanta kamayku.- Charishkapak chanikunataka

pampakunapak chanita yapashpami churanka, chay allpa hawapi wasikuna tiyakpipash shinallatakmi chaninka. Kay chanikunaka kikinpakmi tiyarin, charishkapak kikin chanimi tukun. Kaykunaka churashka kullkita churankapa tiksimi kanka, shuktak churashka kullkipakpashmi kanka.

Kikin allpapak chanita churankapa riksishka kanka, katipi rikurik mutsuykunatami mañashka kanka, shina:

a) Pampapak chanika, kitillakta pampapak, paklla pampapak shuklla kullkichanimi kan, shuktak shinallatak charishkapak chuklla kullkichaniwan chimpapurashpa rikusha churashkami chay kuskallamantatak pampapak tuputa mirachishkami kan;

b) Pirkashkakunapak chani, kayka pampapak hawapi punchanta wallpasha wiñachishkapak chanikunami kan, kullkita tikrachina ñanwan rurashkami kanka;

c) Tikrachina chanika, rurayta wallpana shinallatak katikuyta churashkata paktachina, kayka kamaykuta rurashkami kanka, kunan wallpana chanitami churana; mashna wata kashkata rikushpami chawpi chanita churanka.

Kitikuna, hatunkitikunaka kamachiyta katishpa chaypak tupukunatami tiyachinka, kaytaka ñaka nishka killkamilkapi kak nipakunata paktachinkapami kanka, sapan ayllullaktakunapak chikan, chikan kakta riksishpami ruranka.

Allpapak kikinkay chanita chikanyaywanmi kanka; kitikuna, hatunkitikuna charishkamanta llukshimushpa tukuylla mirarikpak, manukullkita tantankapa chanita churankapami, wiñariypak ushayta llakichik chani tupuna yuyayta churanka, mashnata pirkashkata, mawkayachishkata, tukuyta rikuna, chariyukpak kak, shuktak mayhan charishkapi chani mirariktapash rikunka.

Kimsaniki pakma

Paklla allpakunaman churashka kullki

514 niki.- Churashka kullki.- Paklla allpamanta churashka kullkika, kitikuna, hatunkitikuna paypak

llakta ukupi, maypi allpa tiyakta rikushpa kullkita churaymi kan.

515 niki.- Mana churashka kullki.- Paklla allpamanta mana churashka kullkika, kitikuna saywashkamanta kanchaman allpakunami kan. Chayka: allpakuna, wasikuna, tarpuna hillaykuna, wakrakuna, shuktak wiwakuna, tarpushka yurakuna, sachakunapash shuktak tiyakkunami kan. Chaykunaka mana churashka kullkita kunachu kan. Pakllapi llankak kuyukamaykuna, kapuchik wasikunapash kay ñankunatami katinka, shina:

a) Kuyukamaykunapak, kapuchik hillaykunapak pusakwaranka chani yallita charishpaka, charishka chanimanta patsakmanta, ishkaychunka patsakrita charikpika, kaykunaka churashka kullkita mana kuhun rikushka kanka. Chay chani urayman kakpika, churashka kullkipak chanita mana charikta rikushkami kanka;

b) Kuyukamaykuna, kapuchik hillaykuna, kay allpamanta mana hapishpalla, kanchamanta apumushka murukunawan kapuchikukpika, mashna chani kakta mana rikushpalla, kaykunaka mashna chanita rikushpalla, mana churashka kullkita kuhun rikushka kankakuna.

Sachakuna, nuyuypampakuna, wiwakuna, kuyukamaykunapash paklla pampakunata mañachishkapak makipi kashpaka, kay churashka kullkita mana yalli apachishka kankachu. Shinallatak shuktak runakunapak kuyukkuna mana churashka kullkita kuna kankachu, charikkuna mana allpata charishpallami churashka kullkita kunka. Mana yalli chanita charikpika churashka kullkita kuna llakita mana charinkachun willashka kanka.

516 niki.- Paklla allpakuna chaniyay.- Pakllapi tiyak pampakunata, wasikunata, kamachiypi rikushka tiyak tikrachikunatapash chanishpami pakllapi charishkakunata chanina kanka; chaypak churashka kunakmi shuk kamachiyta churashpa arininka. Shinallatak allpapak shuyu chanikunata, imamanta allpa chani wichiyashkata rikushpa chaninka. Allpa tuputa, wayku, wichi, pampata, tuñirinalla kakta rikushpa, yaykuna alli kakta rikushapashmi chanitaka churanka. Shinallatak: ñan tiyakta, alli allpata rikushpa, yaku tiyakta rikushpa, mapa yakularka tiyakta rikushpa, shuktak alli nipakuna tiyakta rikusha, hatun wasita rurana alli kakta rikushpapash chaninka.

Churashka kullki mashna kanata rikunkapaka, pakllapi tiyakkunapak chanita rikunkapaka; tiksi mitachita rantinkapa, yaykuna ñanta rurankapaka, yanpakkuna mashna kullkita tukuchishkatarakmi rikunka. Waylla pampata, ukllashka pampata charinkapa mashna kullkita tukuchishkatapash rikunkami.

517 niki.- Kullkita mana chimpapurashpa churay.- Pakllapi charishkakunamanta chanikunata churankapaka, illak, iñumanta ishkaychunka pichka (0,25 x 1000) patsakrita, warankarimanta mana uraymanta churanka, kimsakutin waranka hawamanpash (3 x 1000), mana kankachu. Sapan kiti, span hatunkiti kamachiywan rikushkami kanka.

518 niki.- Mana churana chani.- Churay chanita tiyachinkapaka, chay kitipi allpata charikpak chanikunawan kimichishpami yapankakuna, chanimarutaka tantachishka chaniman churanka, kullkita yanapak mashna chanita chariktarak rikushpami churanka.

519 niki.- Ishkantin charishka allpakunamanta manukullki.- Chay allpallatak shukpak yalli chariyuk kakpika, kay tupukunatami katina kan: charishkamanta kullkita kukkunaka, paypura yuyarishpa, sapallapash, paypak allpamanta chanitaka, allpakipukpika chikan chikanmi killkachinata ushanka. Churashka kullkita kunkapaka, churashka kullkita churanakushpa shutikunata rakinata usharinmi, shinami tukuypura rurana kan, paypak charishkakunamantaka kamaykuwan kimiriktami rikuna kan. Sapan chariyukmi churashka kullkipak chanimaruta pay charishkaman churachun hayñita charin. Allpapak ranti kullkita hapishka kashpaka, allpapak chanita ashayachishpami rikuna kanka.

Kayta rurankapa, kullkita pushak kuskaman shuk mañayta kachana kan. Kay mañayta kachashka kipaka kaymanta shamuk watapimi arinishka kanka.

520 niki.- Allpamanta, charishkamantapash kullkita mana kuna.- Pakllapi tiyak allpakunamanta, churashka kullkitaka kaykunamantami mana kuna kan, shina:

a) Charishkakuna, shukpaklla llankakpak, killapi hapina kullkimanta chunkapichka, tantachishka tiksi kullki mana wichiman chani kakpi;

b) Mamallaktapak, shuktak tukuylla kamaywasikunapak charishkakuna;

c) Tukuy runaman llankak kamaywasikunapak charishka, chikan yachay paypak yuyayta paktachik kakpi; chay charishkakuna mana shukllata, shukpaklla llankaywasita yanapak kashpa;

d) Istallaktakunapak kamachikkunapak, tantanakuykunapak charishkakuna, chaykuna mana shukpaklla kakpi, mana shuklla hapina kakpi;

e) Sapsikunapak, ayllullaktakunapak, llaktakunapak, runallaktakunapak, yana llaktakunapak allpakuna churashka kullkita mana kunka;

f) Ñawpamanta sachata charimuk allpakunaka, chay sachakuna tarpushka allpakunapash mana churashka kullkita kunkachu;

g) Ecuador llaktapak, Antisuyu llaktapi taririk, iñikkuna tarpuna allpakuna, paykuna ayllullaktakunaman yachayta mañachina, allikawsay mitachita mañachik kashpaka churashka kullkita mana kunkachu. Katuna yuyayta mana charina kanchu, shuktak runakunaman mana mañachinachu;

h) Tukuykuna tarpushka allpakuna, chay allpa yanapay kullkiman kimirishka kanka, shina tarpuywaylla sumakruraywan llankashka kachun.

Kay charishkakunami chanimanta anchurichishka kanka, shina:

1. Tarpuy, wiway kamaywasi, alli yaya wiwa chanishka churashka kullkita mana kunkachu;

2. Chanishka sacha killpashka allpakuna, kay allpakumanta mana sachata kuchuna, kuchushpa mana katushka kakpi;

3. Chanishka wasikuna, wawakunata kamana wasi, yachana wasikuna, hampina wasikuna, llankakkunata, paykunapak ayllupak kawsayta alli kachun yanapak shuktak wasikunapash churashka kullkita mana kunkachu;

4. Chanishka kullki yaykurikuna, chay kullkikunawan llankashpa allpakunata wakaychichun, allpakunapi pukuchishpa mirachichun, shina alli allpakuna wakllirishpa ama tullu tukuchun, ama allpakuna nuyuchun, shuktak sami ama wakllirichun. Shinallatak larkakuna, parkunkapa rurashka kuchakuna, kuchayashka yakuta kacharina; chakakuna, ñankuna, hampina wasikuna, taripana wasikuna, yachana wasikuna, shuktakkunapash kamachiywan rikushka kashpaka churashka kullkita mana kunkachu.

5. Chanishka wakra wasikuna, muru takana irakuna, kullkakuna, kawsana hatun wasikuna, allpata kamankapa shuktak mutsurishka wasikunapash; uchilla, hatun allpayukpak wasikunapash churashka kullkita mana kunkachu.

Chuskuniki pakma

Paklla allpakunaman kullkita tantana

523 niki.- Imashina, ima mita churashka kullkita kuna.- Churashka kullkitaka ishkaypi rakishpami kuna tukun. Kallaripika, shuknikimi pawkar killa shuk punchakama kanka. Ishkay nikipika, kuskikilla shuk puncha kama kanka. Kullkikunata ishkay hunka sirikpi kukpika, watapi (10%) patsakritami uriyachinka.

Churashka kullkitaka wata purikukpillatakmi kuna kan. Kullkimanta pushak ukumi kariwarmi kullkita kukkunaman shuk pankapi willanka, mana kashpaka willay pankata paypak makiman chayachinka. Kullkitaka sapan wata, kullakilla, shuk punchamanta kallarishpami kuna kan, yallitaka manu kullkita manarak kushkamantami shina kuna. Shinaka yallik wata manu kullkita kushka tiksiwanmi kuna kan. Kullkita kukmanka shuk hawallakullki chaskin pankatami kuna alli. Sapan wata, kapak killa, 31 puncha tukurikamami kullkita kuna kan; kay punchamantaka urmashka wawa kullkitami yupana kanka, kaytaka kamachiywanmi rikuna.

HATUN CHURASHKAKUNA

PUSAKNIKI.- KITIPAK HAMPINA WASI.- Markapak, kitipak, hatunkitipak kamachikkunaka: kitipak hampina wasita tukuypak hayñi kashkatami wakaychinka, sapan kamachikkunapak llaktay pushashka, tantachishka kachunmi wakaychinka.

Mushuk shimikuna

allichinkakuna: resolverán

allpaharka: taludes

antawa shayana: visera

apuyachi: privilegio

apuykuna: competencias

ayllukuska: recinto

ayninakushka: conjuntamente

chani: valor

chanimaru: tarifa

charimushka: patrimonio

charishkata kamak: síndico

charishkata kipuy: inventario

chirli: cristalino

churachi: adupción

churashka kullkita apachi: gravamen

churashka kullki: sujeto activo

hatunkuska: sector

hikuy: oportunidad

ira: tendal

irpa: marca

kamachiy kichkichishka: tipificado

kamachiyna: legalizar

kamachiy yanapak: procurador

kamayku:avalúo

kamaywasi: institución, ministerio

kapchi: arte

kapuchik wasi: industria

karma: ámbito

katikuy: proceso

kawana: observar

kawsaymuyuy: hábitat

kikinyay: autonomía

kiti: cantón

kitichakiñan: aceras

kitipak hampina wasi: patronato

kitipushak: Alcalde

kullkichani: precio

kullkiyanapay: subsidiaria

kullkiyanapayay: subsidiariedad

kunak: consejero

kutinkutin: concurrente

kuyukamay: maquinaria

llaktayuk: ciudadano

makita churana, makinchina: manejo

Mamallakta Tantanakuypak Llankayñan: plan legislativo

mana churashka kullki: sujeto pasivo

makita churana, makinchina: manejo

markakamak: prefecto/a

markakunak: consejero provincial

mashnay: cálculo, cantidad

millpuy: consumo

mitakuna: plazos

mitachik: servidor

mitakullki: rentas

mitakuna: plazos

mitmak, llaktapurik: emigrante

nikitatki: parágrafo

nipakuna: elementos

paktachiyay: complementariedad

pachamama llika: ecosistema

parkuy: riego

pirkay: edificación

puchukay: liquidación

rantipanka: factura

rimak willayshuyu: videoconferencias

rumichuru: concha acústica

sapsi: comunitario

sayllu: realidad

saywashka llakta: circunscripción territorial

shulka, kitilli: parroquia

suyu: región

tantarikullki, puncha mikuna: dieta

tarpuywaylla: agro ecológico

uksi: sano

utkachik: ejecutivo

wasi ukuñan: pasajes(calle)

wiwaytarpuy: agropecuario

wallpay: conformación

yuyachik, rikuchik: asesor

yuyashka: cautela

yuyayshuyu, wallpa: diseño

yuyaytupu: parámetro