LacollectionHumanits,dirigeparJean-FranoisFilion,prolongedansledomainedesscienceslattachementdeLuxlapensecritiqueetlhistoiresocialeetpolitique.Cettecollectionpoursuitunprojetquiadonnlesmeilleursfruitsdesscienceshumaines,celuidaborderlapenseloelleestvivante,danslesuvresdelalibertetdelespritquesontlescultures,lescivilisationsetlesinstitutions.
Danslammecollection:
PierreBeaucage,Corps,cosmosetenvironnementchezlesNahuasdelaSierraNortedePuebla
EllenMeiksinsWood,Lempireducapital
EllenMeiksinsWood,Lorigineducapitalisme
EllenMeiksinsWood,Descitoyensauxseigneurs
Jean-MarcPiotte,LapensepolitiquedeGramsci
RaymondWilliams,Cultureetmatrialisme
Luxditeur,2013www.luxediteur.com
Dptlgal:1trimestre2013BibliothqueetArchivesCanadaBibliothqueetArchivesnationalesduQubec
ISBN:978-2-89596-090-4
OuvragepubliavecleconcoursduConseildesartsduCanada,duProgrammedecrditdimptdugouvernementduQubecetdelaSODEC.NousreconnaissonslaidefinanciredugouvernementduCanadaparlentremiseduFondsdulivreduCanada(FLCournosactivitsddition.
VousnepouvezpasfairelhistoiresanslaparticipationdirectedupeupleetappelercelaDmocratie.
PhilipResnick,Parliamentvs.People,1984
Laissonslepeuplecroirequilgouverneetilseragouvern.Celanepeutchouersiceuxenquiilcroitsontcrus.
WilliamPenn,SomeFruitsofSolitude,1682
Est-cedonclenomquondonneaugouvernementquienconstituelanature?
CamilleDesmoulins,Levieuxcordelier,n7,1794
Quandunmotestdevenusiuniversellementsanctificommelestmaintenantdmocratie,jecommencemedemandersilsignifie
quelquechose,ensignifianttropdechoses.
T.S.Eliot,TheIdeaofaChristianSociety,1943
INTRODUCTION:JeuxdemotsetjeuxdepouvoirLeMotDmocratied'origineGrecqueaconservlammedfinitionpendantplusde
deuxmilleans,delaGrceantiquejusquaumilieuduXIXesicle,savoirunrgimepolitiqueolepeuplesegouverneseul,sansautoritsuprmequipuisseluiimposersavolontetlecontraindrelobissance.Auxyeuxdellitepolitiqueetintellectuelle,untelrgimeestuneaberrationouunecatastrophepolitique,conomiqueetmorale,puisquelepeupleseraitparnatureirrationnel.Silnestpascontrlparunepuissancesuprieure,lepeupleentraneralasocitdanslechaosetlaviolence,pourfinalementinstaurerunetyranniedespauvres.
Ceuxquisontconnuscommelespresfondateursdeladmocratiemoderneauxtats-UnisetenFrancetaienttousouvertementantidmocrates.Lespatriotes,soitlesmilitantesetmilitantsdumouvementpourlindpendanceenAmriqueduNordoupourlarvolutionenFrance{1},neprtendaientpastredmocrates,nifonderunedmocratie.Aucontraire,ilsaffirmaientqueladmocratieestungouvernementarbitraire,tyrannique,sanglant,crueletintolrable,selonlesmotsdeJohnAdams,quideviendravice-prsidentdupremierprsidentdestats-Unis,GeorgeWashington,puisprsidentlui-mme{2}.AuXVIIIesicle,plusieursautrespoliticiensdAmriqueduNordontvoqulesvicesetlesfoliesdeladmocratie{3}.DanslaFrancedelaRvolution,desacteurspolitiquesdinfluenceontgalementassociladmocratielanarchieouaudespotisme{4},dclarantlatenirenhorreurcarelleseraitleplusgranddesflaux{5}.
Sidmocratieestdaborduntermerepoussoir,llitepolitiquecommencesenrclamerverslemilieuduXIXesicle,maisenluiattribuantunsensnouveau.Ilnefaitplusrfrenceaupeupleassemblpourdlibrerlibrement,maisdsigneaucontrairelergimelibrallectoral,jusqualorsnommrpublique.Danscergimemaintenantappeldmocratie,unepoigneseulementdepoliticienslusdtiennentlepouvoir,mmesilsprtendentlexerceraunomdupeuplesouverain.Dclarsouverain,cederniernaplusdagoraosassemblerpourdlibrerdesaffairescommunes.
Orcommentexpliquerquelergimelectorallibralsoitaujourdhuiperucommelultimemodledmocratique,alorsquilatfondpardesantidmocratesdclars?EtcommentexpliquercechangementdesensverslemilieuduXIXesicle,lafoisconcernantlobjetdsignparlemotdmocratie(rgimelectoralpluttquergimedassemblesdupeuple)etlavaleurdecemot,quiestpassedengative(unrgimedtestableetdtest)positive(lemeilleurdesrgimespolitiques)?
Pourrpondrecesquestions,jemintresseraisurtoutauxindividusengagsauseindeforcespolitiquesdansdesluttespourlecontrledesinstitutionsetdesressources,carcesontleursdiscoursquiontlepluscontribudfinirlesensattribuladmocratie.Cetteapprochetientpouracquisquelesindividusetlesforcespolitiqueschoisissentdestermesetlesdfinissentenfonctiondeleurefficacitprsumedansundbatpolitique.Entantquarmespolitiques,lemotdmocratieetsesdrivs(dmocrate,dmocratique)influencentlesrseauxdalliance,lesnormesdexclusionetdinclusionpolitique,ainsiquelescapacitsdemobiliserdesressourcesmatrielles(despartisansoudelargent,parexemple)etsymboliques(sympathie,allgeance,loyautetlgitimit).Enbref,ilsagitdeffectueruntravaildinterprtationpolitique,soitderestituerlesensquonteulemotdmocratieetsesdrivsdesmomentsimportantsdelhistoire,etsurtoutdedgagerlesmotivationsdesactricesetdesacteurspolitiqueslutiliser-ounon-pourservirleursintrtsaugrdes
luttespolitiques{6}.Pouryparvenir,uneattentionparticulireseraporteauxpamphlets,manifestes,dclarationspubliques,articlesdejournaux,lettrespersonnelles,pomesetchansonspopulaires,etmmelesnomsdejournauxetdassociationspolitiques.
Certes,lesmotsnesontpastoujoursutilissdanslebutdetromperetdemanipulerlopinionpubliqueoudesadversairespolitiques,nidesduireetdemobiliserlesforcesallies.Dessituationsexceptionnelles,commeuneguerredindpendanceouunervolution,encouragentmodifierlesensdescriptifetnormatifdemotsdjexistants,ouinventerdesmotsetdesexpressionspourclarifierlaconfusionconceptuelleprovoqueparlesconflitsetlestransformationspolitiques.Pensonsainsiauxexpressionsmonarchiereprsentative,monarchiedmocratique,aristocratiereprsentative,aristocratielective,aristocratiedmocratique,monarchiearistodmocratique,ochlocratie,polycratie,kakistocratie,acphocratieetMac-O-cratie,ainsiquausensnouveauattribunation,oulapparitiondenouvellesidentitspolitiques,commeanarchiste,socialisteoucommuniste,ouencoreleslocofocos.
Celadit,tudierplusspcifiquementlamaniredontonutiliselemotdmocratielorsdeconflitspolitiquesouenrelationsavecdautresnotionspermettradeconstaterquelerenversementdesensateffectuconsciemmentparleslitesauxtats-Unisvers1830etenFranceen1848,parcequelesrfrencespositivesladmocratiepermettaientdaccrotreleurpouvoirdesductionenpriodelectorale.Plustard,llitepolitiquedunpaysquinaconnuaucunervolution,commeleCanada,commencerasidentifierladmocratielorsdelaPremireGuerremondiale,pouraccrotresacapacitmobiliserlapopulationetsesressources.
DautressesontdjpenchssurcettecurieusehistoiredumotdmocratieenFrance{7},auxtats-Unis{8}etdansuneperspectiveplusglobale{9},maislarflexionproposeiciresteoriginaledanslamesureoilsagitduneanalysecomparativeetsystmatiqueentrelestats-UnisetlaFrance,soitlesdeuxpaysgnralementreconnuscommelesberceauxdeladmocratiemoderne.Deplus,troisautrescasserontabordsenconclusion,cequipermettradecernerdeslogiquespolitiqueslafoisdistinctesmaisaussisimilairescellesobservesauxtats-UnisetenFrance.IlsagitdelAllemagne,oladmocratieatimposepardesforcestrangresaprsunedfaitemilitaire;duCanada,considrcommedmocratiquemmesilestaujourdhuiencoreunemonarchieconstitutionnellequinaconnunirvolutionvictorieusenidfaitemilitaireetduSngal,oladmocratiecommergimeprsidentielestuneimportationdelanciennemtropolecoloniale.
Cettetudecomparativeconfirmelextrmemallabilitdusenspolitiquedesmotsetdmontrequeleslitespolitiquesonttoutescherchdtournerleuravantagelesensdedmocratiepourconsoliderleurlgitimitauxyeuxdupeupleetaccrotreleurcapacitdemobilisation,etdoncleurpouvoir.Cetteconclusiondevraitnourriruneremiseenquestiondeliderassurantequenousvivonsaujourdhuiendmocratie.
PouvoirdesMots,MotsduPouvoir
Auxxesicle,detrsnombreuxessayistesetthoriciensontrflchiausenspolitiquedesmotsetontproposdesmodlesdanalysepourcomprendreleurinfluencedanslesluttes{10}.Lanalysedulangageetdesonpouvoiraprisunegrandeimportancenonseulementenphilosophie,ensociologieetensciencepolitique,maisgalementenpolitiqueactiveetdans
ledomainecommercial.Desspcialistesenmarchandisationdeproduits-politiques,culturels,etc.-ontdveloppdestechniquesdeplusenplussophistiquespourinfluencerlaconsommatriceetleconsommateur(ycomprisllectriceetllecteur)grceunvocabulairechoisiavecsoin{11}.
Danslecasdutermedmocratieetdesesdrivs,ilsagitd'tiquettes,cest--diredemotsaccolsunindividu,ungroupepolitique,unmouvementsocial,uneinstitutionouunrgimepourenprciserpubliquementlanature.tiqueterpermetaussidexprimerunevaluationnormative,soitdistinguerentrelebonetlemauvais,lejusteetlinjuste,lelgitimeetlillgitime.Enprincipe,chaquetiquettevoqueunensembledevaleurs,dattitudesetdventuellesdcisionsetactionspolitiques,voiredinstitutions.Consquemment,chaquetiquetteaunpouvoirdedistinction,cest--direquellepermetdemarquerdesdiffrencesentrelesforcesquivoluentetquisontencomptitiondanslechamppolitique,mmesilpeutvidemmentyavoirunegrandediffrenceentreltiquetteaffichepubliquementetlidentitpolitique.Ltiquettepeuttreunlmentdterminantdescritresdepuretpolitiqueeninfluenantdesjeuxdinclusionetdexclusion,dallianceetderivalit.Unacteurpolitiquepeutaussisefaireimposerparsesadversairesunetiquettequivoquedesvaleursngatives,cequilimiterasespossibilitsdaction,demobilisationetdalliance.Plusquunsimpledtailouquunecoquetterie,ltiquettepolitiqueinfluencedonclesrapportsdeforce.
LInstituteforPropagandaAnalysis(IPA)rappelaitdanslesannes1930,auxtats-Unis,quedesmotsvaguesmaissduisantssontutilissparlepropagandistepournommersonprojet:Cesmots[libert,dmocratie,etc.]voquentdesidauxlumineux[...]etenassociantcesmotssaproprepersonne,songroupe,sanation,sespolitiques,sespratiques,sescroyances,ilcherchenousgagnersacause{12}.Aucontraire,unetiquettengativeaurauneinfluenceconsidrablesurlecomportementetlapensedequiconqueinteragitaveclapersonnetiquetecommedviante,voiresurlaperceptionquelapersonnedvianteauradelle-mme.Ici,ltiquetagengatifenpolitiquefonctionneunpeucommeltiquetagelgaloumdicaldeladviance,analysparlessocio-psychologues{13}.Nulbesoinquuneautoritofficielle(jugeoupsychiatre)imposeunetiquettepourquelleaitunimpact.Ilsuffitquungroupequalifieunepersonnedhomosexuelle,dejuiveoudedrogue,etvoilletissuderelationssocialesquisemodifie.Enpolitique,lapratiquedeltiquetagengatifaaussitsouligneparlIPA,quiconstataitquelepropagandisteattribueainsidesmauvaisnomscesindividus,groupes,nations,races,politiques,pratiques,croyancesetidauxquilveutquenouscondamnionsetrejetions.Ltiquetagengatifestunprocdquinousfaitformerunjugementsansexaminerlapreuvesurlaquelleildevraittrefond{14}.Enpolitique,lesenspositifoungatifdestiquettesdpendaussidesrelationsquellesentretiennentavecdautrestiquettes.Lesensassocidmocrate,parexemple,estinfluencparceluidautrestermes,commemonarchiste,aristocrate,rpublicain,etc.
Lecodedeltiquetageabiensruneefficacitrelative,danslamesureodiffrentespersonnesattribuerontdesvaleursdistinctesunetiquetteenfonctiondeleurschmemoraletcultureletdeleurexpriencepersonnelle.Pourplusieurs,lestiquettesfministeouanarchistesontpjorativesetdoiventtrerejetes.Pourdautres,ellessontpositivesetdoiventtrerevendiquesavecfiert.Cestcequisappellelantiparastase,uneformerhtoriquequiconsisteassumerunepositioncritique,etmmepousserplusloinencoresalogique.LorsdelaRvolutionfranaise,Mirabeau{15}suggraitdjceuxquionavait
accolunetiquettengativedese[parer]desinjuresdeleursennemis.Ainsi,ilsleurterontlepouvoirdeleshumilier,avecdesexpressionsdontilsaurontsushonorer{16}.Ilestdonccourantenpolitiquequedesgroupesreprennentleurcompteunetiquetteinfamante,commeGouinesrouges,ungroupedefministesradicalesetlesbiennesaudbutdesannes1970enFrance.Unetellerappropriationdetermesinfamantpermetdesinscriredanslhistoiredunmouvementenlutteetdaffirmerpubliquementunecontestationdelordresocial,etunedissidencefaceauxdominants.Unetiquettepjorativeencourageradoncsetenirdistancedelindividustigmatis,ouaucontrairesemontrersolidaireensyassociant.
ConscienceHistorique
Pareffetdamnsie,ilestaisdecroirequelesactricesetacteurspolitiquesdessiclesprcdentsnavaientpasconsciencedupouvoirdesmotsutiliss.Orlarhtoriqueestenseignedepuisdesmillnaires.Ilsagitdunartquipermetdevaincreparlediscours.Encela,larhtoriqueestunetechniquequecultiventlesplaideurs,quilssoientdputs(auparlement),avocats(lacour)oupamphltaires(danslapresseetlesdbatspublics).
LalecturededocumentsduXVIIIeetduXIXesiclervlequelesacteurspolitiquesdAmriqueduNordetdEuropetaienttoutfaitconscientsquilsmanipulaientlevocabulairedesfinspolitiques.Ilstaienttelpointconscientsdelimportancepolitiquedestiquettesquilsdiscutaientdecetenjeudelutte.SiMaximilienRobespierre{17}dclaraitque[leslgislateurssagesnesattachentpasauxmots,maisauxchoses{18},ilaccuseraitnanmoinsJacquesPierreBrissot{19}etlemarquisdeCondorcet{20}desidentifierlarpubliquedansluniqueintentiondedonnerlapparencedtreductdupeuple.DansLedfenseurdelaconstitution(avril-mai1792),RobespierredclaraitquelejournaldeBrissot,intitulLeRpublicain,navaitdepopulairequeletitre{21}.Quelquesmoisplustt,BrissotavaitprsentunbiencurieuxconcourslancparLePatriotefranais,dontleprixde300livresseraitremisquiconquepourraitprouverquelemotrpublicainsignifiecitoyenlibre.Brissotprcisait:Pourvitertoutechicane,onavertitquonentendparrpublicain,unhommeattachauxdroitsdelhomme,basedelaConstitutionfranaise,ettoutgouvernementquiparsanature,netendpaslesanantir{22}.Onpeutdifficilementimaginersituationounetiquette-icirpublicain-seraitplustroitementassocieunprocessusdelgitimationdunpouvoirpolitique,puisqueBrissotaffirmaitquelerpublicainestlabasedelaconstitutionfranaise.Auxtats-Unisaussi,ondiscutaitouvertementdelimportancepolitiquedestiquettes.FisherAmes{23}expliquaitquedanslaguerreentrelespartis,lesnomsetlesapparencessontdesmunitionsetdesarmes{24}.Ilajoutaitquilestimportantdecontesterlesnomslogieuxdontsaffublentlesadversairespournepasleurenlaisserlemonopole.AlexanderGraydon{25}prcisaitpoursapartque[riennecontribueplusausuccsdunecajolerieenverslepeuplequuneappellationbienchoisie{26}.
Silesacteurspolitiquestaientconscientsdelimportancedesechoisirunebonnetiquette,ilsreconnaissaientaussiledangerdesevoirattribuerunetiquettepjorativeparleursennemis.ToujourslpoquedelaRvolutionfranaise,GrarddeLally-Tollendal{27}etJean-JosephMounier{28}expliquaientqueletermearistocratetaitaccoldesindividusqueloncherchaitdiscrditer{29}.lpoquedelaRvolution,lesprocureursetavocatsfranaistroquerontrapidementcestitrespourhommesdelois{30},untermequivoquemoinslAncienRgime.Demme,chacunrevendiqueralappellationdecitoyenpoursedonner
uneallurerpublicaine.Onsebattraviolemmentpourtreconsidrcommeunrpublicainet,surtout,pourviterdesefaireaccolerlestiquettesdecontre-rvolutionnaireetdaristocrate{31},etmmededmocrate,commeonverraplusloin.
Cequisepratiquaitdanslecampdesrvolutionnairessobservaitaussidanslecampadverse,maislasymboliquesytrouvaitinverse.MaximilienRobespierrereconnaissaitdevantleclubdesJacobins,le29octobre1792,quonpouvaitdiscrditerdespatrioteslaidedemotsodieuxcaronconnatlemprisedesmotssurleshommes{32}.CettepratiqueserautilisecontreRobespierreparRonsin,unmembreduclubdesCordeliers,quiaccuseraRobespierredavoirrecourslexpressionultra-rvolutionnairecommeprtexte[...]pouropprimerlespatrioteslesplusardents{33}.PourlenobleJacquesAntoineMariedeCazals{34},lasolutionpassaitencoreparlalgislationdulangage.IldclaraitlAssemblenationale,le21mai1790,quilnestpasunvillageolescitoyensnesoientdivissendeuxpartis.[...]Bannissez,proscrivezcesmotsaffreuxdaristocratieetdedmocratie;ilsserventderalliementdesfactieux.PrchezluniontouslesFranais[...]quetouslesintrtsparticuliersseconfondentdanslintrtpublic{35}.LecodedeltiquettetaitparfoisunequestiondevieoudemortdanslaFrancervolutionnaire,lemauvaisnompouvantjustifierdeconduireunindividulaguillotine.Unjournalrappelaitdailleursquelesqualificationsodieuses,plusparticulirementcelledanarchiste,taientutilisesdesfinspolitiquespourdiffamerlespatriotesetpourlesassassiner{36}.
AuxXVIIIeetXIXesicles,soitlpoqueolemotdmocratieestlobjetduntravailderedfinition,lesacteurspolitiquesconsidraientquelesmotspouvaienttreutilissdesfinspolitiquesselonaumoinstroismodalits.
1)Lepouvoirofficielutilisedesmotspourrenforcersalgitimitetsonautoritetpourdonnerunetyrannielapparencedunrgimelgitime.DanssonlivreLeschanesdelesclavage(parudabordenanglaisen1774sousletitreTheChainsofSlavery),Jean-PaulMarat{37}expliquaitquecestentravestissantlesensdesmotsquelesprincesparviennentdtruirelhorreurquinspirelimagenuedesforfaits&delatyrannie.Abussparlesmots,notaitencoreMarat,leshommesnontpashorreurdeschoseslesplusinfmes,dcoresdebeauxnoms;&ilsonthorreurdeschoseslespluslouables,dcriespardesnomsodieux.Cestainsiquonnommeprrogativesdelacouronne,lesdroitsusurpssurlasouverainetdespeuples;[...]loyaut,laprostitutionauxordresarbitraires;[...]rvolte,larsistanceloppression;discourssditieux,larclamationdesdroitsdelhomme;[...]punitiondessditieux,lemassacredesennemisdelalibert{38}.Ennovembre1789,uncollaborateurdujournalLesRvolutionsdeParissinquitaitlidequelautoritpolitiqueimposesespropresdfinitionspourassurerlalgitimitdesonpouvoir:Labusdesmotsatoujourstundesprincipauxmoyensquonaemployspourasservirlespeuples[...]quandlepouvoirexcutifestvenuboutdenousenimposersurlesensdecertainesexpressions,ilparatfaireunechoseetilenfaituneautre;etpeupeuilnouschargeraitdechanes,ennousparlantdelibert{39}.Bref,lepouvoirjouesibiensurlesmotsquilsepermetmmededsignerunphnomneparletermecontraire.CestcequerappelaitplusprsdenouslesocialisteanglaisGeorgeOrwell,quiprsentaitdanssonroman1984,publien1948pourdnoncerlestalinisme,desslogansenapparenceimprobablesdunedictaturequiaffirmequeLaguerre,cestlapaix.
videmment,cellesetceuxquisecampentdansunepositionlitisteetquisemfientdupeuplecroientquilestncessairedeluimentir,pourmaintenirlordresocialoummepoursonproprebien.Est-ilutiledetromperlepeuple?demandaitcandidementen1780lAcadmieroyaledessciencesetdesbelles-lettresdeBerlin,danslecadredunconcourslittraire.Treizedestrente-troisparticipantsrpondrontparlaffirmative,plusieursdentreeuxmentionnantquelesmotssontdesoutilspouvantservirtromperlepeuple.Abuserdulangage,jugeaittoutefoislundesparticipants,cestfaireunmalreletuntortconsidrableauxhommes.Ilreprenaitlidequilfaudraitquelesloisdaignentveillersurletropfrquentabusdulangage{40}.
2)Cemmepouvoirofficielpeutaussipolicerlusagedesmotspourviterquilsnesoientutilisspardesfactionspourtromperlepeuple.EnFrance,Michel-EdmePetit{41}asoumislaConvention,en1794,undcret(quiserarejet)selonlequelleComitdinstructionpubliqueestchargderdigerunouvragepriodiquedestindonnerauxmotsquicomposentlalanguefranaiseleurvritablesens,etrendrelamoralerpublicainesavritablenergie{42}.JedemandequonmedfinisseenfinlemotRvolution.Jedemandeodoit-ellesarrter{43}?questionnaitpoursapartJeanSiffreinMaury{44}devantlAssembleconstituanteParisle2octobre1790.Selonladfinitionretenue,ilseraalorsaisdejustifiertelleactionpolitiqueetdednigrertelleautre.
3)Enfin,chaquefactionpeututiliserdesmotspourtromperlesgens,surtoutlorsqueleurdfinitionresteimprcise.Silonneparlepasencoredemarketingpolitique,LaGazettedeParisfaitrfrencelapropagandeds1792{45},alorsquondiscutaitauxtats-Unisdephrasologieausujetdecettehabitudedutiliserdesmotssurlascnepubliquenonpaspoursexprimerclairement,maispourtromperlauditoire{46}.Danssonditiondu12dcembre1792,lejournalNationalGazettedploraitunetellemanipulationlinguistique,laissantentendrequelesacteurspolitiquesmodifiaientleursdiscoursaugrdeleurschangementsdepositionnement:
Nousavonstroplongtempstamussetinduitsenerreurparlesnoms.Ilestbienvidentquelusageimpropredemotsoulatalentueusemauvaiseutilisationdenomsetdpithtesonteuunegrandeetdangereuseinfluencesurlapolitiquedecepays.Toutabusdelangageauquelonpeutpenserna-t-ilpastpratiqudepuislongtempspourdonneraupeupledefaussesidesconcernantlafoislegouvernementetsesadministrateurs?[...]Jesprequunemainingnieusefourniraaupublicunpetitdictionnairedecesmotsqui,toutcommeplusieursleaderspolitiquesdecepays,ontchangdesensdepuislanne1776.
Sitoutlemondepeutsinquiterdelamanipulationdesmots,ilsemblequelabusquenfaitllitepolitiquepourtromperlepeupleresteleplusinquitant.EnFrance,lervolutionnaireEliseLoustalot{47}avanaitainsiquelabusdesmotsatoujourstundesprincipauxmoyensquonaemployspourasservirlespeuples{48}.Certainstermessemblentplustrompeursquedautres.DansleManifestedesgaux,lervolutionnairefranaisSylvainMarchal{49}expliquaiten1796ausujetdelgalitquetoujoursetpartoutonberaleshommesdebellesparoles:jamaisetnullepartilsnontobtenulachose[lgalit]aveclemot{50}.Quelquesannesplusttdj,lorsdelaConventiondePhiladelphiede1787,olesdlgusdiscutaientdelacrationdeluniondestats-UnisdAmrique,RufusKing{51}indiquaitquecertainstermesontsouventtutilissetappliqusdansladiscussiondefaonimpropreetdefaontromper{52},uneidequilprciseraunpeuplustard,affirmantque
lesmotssanssignificationouayantlamauvaisesignificationontcausungrandtortsurtoutdurantlesderniresannes.Libert,amourdupays,fdralisme,rpublicanisme,dmocratie,jacobin,gloire,philosophieethonneursontdesmotsquelonretrouvesurleslvresdetoutlemondeetquisontutilissparquiconquesansprcision;labusdesmotsesttoutautantpernicieuxquelabusdeschoses{53}.sontour,leprtreJohnThayer{54}affirmait,dansundiscourspublicBostonen1798,quilestaisdefascinerlignorantaveclecharmedumotlibert{55}.
Nonseulementlesmotsontunimpactpolitique,maisilsfaonnentlesluttesetinfluencentlamobilisationdesdiversmouvements,carcesontpourdesmotsquesemnentlesluttes,selonleFranaisLouisdeFontanes{56},crivainethommepolitique,quirappelaitenoctobre1789quependantdessiclesentiers,leshommessesontbattuspourdesmots[...].Dailleurspuisquelesmotsfontleslois,cesontlesmotsquigouvernentleshommes{57}.
LesdocumentsdarchiveduXVIIIeetduXIXesiclesregorgentderemarquesexprimantcetteconsciencetrsnettedelimportancedestiquettespolitiques.Pendantlt1789enFrance,alorsquelaRvolutiontaitcommencedepuisquelquessemaines,lesdputsrunis
Parischerchaientunnompourdsignerlassemblervolutionnairedanslaquelleilssigeaient.Mirabeauaalorsproposunestratgierhtoriquequilconviendraitdenommeraujourdhuidumarketingpolitique:Neprenezpasuntitrequieffraye.Cherchez-enunquonnepuissevouscontester;qui,plusdoux,etnonmoinsimposantdanssaplnitude,conviennetouslestemps,soitsusceptibledetouslesdveloppementsquevouspermettrontlesvnements{58}.SelonMirabeau,ilimportaitdechoisirunnomquipermettedesedistinguer,quinapointlinconvnientdesappliquerdautresqunous,ilneconvientqunous,ilnenousseradisputparpersonne{59}.LedputEmmanuelSieys{60}aproposAssembledesreprsentantsconnusetvrifisdelanationfranaise{61}.Mirabeauajugcenomtropmtaphysique{62}.CeserafinalementundlguduBerry,uncertainLegrand,quiproposeralenomdAssemblenationale,retenuparlesdlgusle17juin1789.Enseproclamantnationale,cetteassembleexprimaitpubliquementsaprtentiondereprsenterlesintrtsdelanation,laissantentendrepareffetdedistinctionquecentaitpaslecasdautresacteurspolitiquesavecquielletaitenconflit,soitlemonarque,lesaristocratesetleclerg.
CesrflexionsausujetdelutilisationpolitiquedulangagenesontpaspropreslapriodedelafinduXVIIIesicle.ToutaulongduXIXesicle,desrflexionssimilairesavaientcoursenAmriqueduNordetenFrance.Voicideuxexemples,parmitantdautres.En1838,JamesFenimoreCooper,auteurduromanLedernierdesMohicans,affirmaitqueleshommessontconstammentdupesdesnoms{63}.Cetabusdulangageneseraitpaslepropredesrgimesmonarchiquesouaristocratiques,commelindiquaitlanarchistePierre-JosephProudhon{64}en1840,danssonfameuxQu'est-cequelaproprit?:legouvernementreprsentatifestunetyranniedesparleurs[...].Lesparleursgouvernentlemonde;ilsnoustourdissent,ilsnousassomment,ilsnouspillent,ilsnoussucentlesangetilssemoquentdenous{65}.
Cescommentairespourraientlaisserentendrequelesprincipesetlesvaleursnontpasderledterminantenpolitique.Sont-ilsuniquementinstrumentalisspardesforcespolitiquesquisenserventdanslediscourspubliccommearmespourdfendreoupromouvoirleurs
intrts?Enfait,lideetlidalderpubliqueadterminengrandepartielaformationdurgimelectorallibralquenousconnaissonsaujourdhuisouslenomdedmocratie.Donc,lidededmocratienapasjouderledterminantdanslinstaurationdesdmocratiesmoderneslibralespourlasimpleetbonneraisonquelespatrioteslesplusinfluentsetleurspartisanstaientanimsparunidalrpublicain.Larpubliquereprsentaitlergimemodledepatriotesnotoiresainsiquedelargesfactionsissuesdupeuple,quivoyaientlunidallevpourlequelilconvenaitdetueretdemourir,parfoisavecpanache,souventmisrablement.Etaunombredesvictimesassassinesaunomdurpublicanismeseretrouvaientplusieursdmocrates.
Jeneprtendsdoncpasquelesidesetlesprincipesnontpasdimportanceenpolitique.Jerappellesimplementquilnefautpastoujourssefierauxmotspourdterminerlesprincipesmoteursdunepoque,etsurtoutquilnefautpascroirequunmmemotvoquetoujourslesmmesidesetprincipesaufildutemps.Ainsi,lesarchivesdelpoquedelaguerredelindpendanceenAmriqueduNordbritanniqueetdelaRvolutionenFrancenousrvlentquilyavaitdetrsnombreusesidesenjeudanslesconflitsphilosophiquesetpolitiquesdalors;simplement,ladmocratientaitpaslunedelles...
AgoraphobieetAgoraphiliePolitiques
Ilnestpassimpledutiliserlemotdmocratielorsqueloncritsonhistoire,puisquesonsensdescriptifetnormatifchangetraversletemps,voirevoquedesralitscontraires.Faut-ilnommerdmocrateslesfondateursdeladmocratiemoderne,reprsentativeetlibrale,mmesilssedisaientouvertementantidmocrates?Ainsi,JamesMadison{66}enAmriqueduNordetEmmanuelSieysenFranceontpubliquementcondamnladmocratie.Ilstaientouvertementantidmocrates,cest--direcontrecequelonnommeaujourdhuidmocratiedirecte.Ilssidentifiaientlarpublique,soitunrgimelectoral.Ilsavaientlemmerespectpourlergimelectoralqu'AndrewJackson{67},prsidentdestats-Unis(1829-1837),etLonGambetta{68},hommepolitiquefranaisinfluentdeladeuximemoitiduXIXesicle.MaisJacksonetGambettasedisaientdmocrates,etilsappelaientdmocratielergimelectoralqueMadisonetSieysnommaientrpublique.Doit-onalorstiqueterMadisonetSieyscommeantidmocratesetJacksonetGambettacommedmocrates,mmesitouslesquatresontoppossladmocratie(directe)etsontpartisansdurgimelectoral?Lestermesdmocratesetantidmocratesrisquenticidobscurcirpluttquedclairerlarflexion.
Jutiliseraisdoncagoraphobiepolitiquepluttqueantidmocratismepourfairerfrencelapeurdeladmocratiedirecte{69}.Enpsychologie,lagoraphobiedsigneunepeurdesfoulesetdesvastesespacespublics.Lagoraphobiepolitique,poursapart,dsignelapeurdelagora,lenomdelaplacepubliquedanslescitsgrecquesolescitoyenssassemblaientpourdlibrer{70}.Biensr,letitredecitoyentaitrservunepetiteminoritdansunecitcommeAthnes,olesfemmes,lesesclavesetlestrangersnavaientpasaccslagora.Maisladmocratiedirectesedistinguaittoutdemmedeladmocratiemoderne,encelaquetousceuxquipouvaientshonorerdeltiquettedecitoyenavaientledroitdentrerlagorapourparticiperauxdlibrations,proposerdesloisetvoter.Aujourdhui,aucontraire,uncitoyenquinestpaslunepourraparticiperdirectementauxdlibrations.Si,endmocratiedirecte,lesportesdelagorasouvrentdevantchaquecitoyen,lesportesduparlementne
souvrentquepourlaisserentrerlescitoyenslus.Quiconquenestpasluetnetravaillepascommegreffierouneparticipepasunevisiteguidedelachambredesdbatscommetuneinfractionsilypntre.
Leconceptdagoraphobiepolitiqueestdoncplusprcisquantidmocratismeouantidmocrate,deuxtermesquipeuventfairerfrenceindistinctementladmocratiedirecteoumoderne,reprsentativeetlibrale.Lagoraphobiepolitiquefaitexclusivementrfrencelapeurdeladmocratiedirecte.Cettepeuraquatrefondements:
1)lepeuple,poussparsespassions,seraitdraisonnableenmatirepolitiqueetnesauraitgouvernerpourlebiencommun;
2)consquemment,desdmagoguesprendraientinvitablementlecontrledelassembleparlamanipulation;
3)lagoradeviendraitinvitablementunlieuolesfactionssaffrontentetlamajoritimposesatyrannielaminorit,cequisignifiegnralementquendmocratiedirecte,lespauvres,presquetoujoursmajoritaires,opprimeraientlesriches,presquetoujoursminoritaires;
4)enfin,ladmocratiedirectepeuttrebienadapteaumondeantiqueetunecit,maisellenestpasadapteaumondemoderne,olunitdebaseestlanation,tropnombreuseetdispersepourpermettreuneassembledlibrante.
Lagoraphobiepolitiqueindiqueuneattitudecritiquelgarddupeuplesegouvernantseul,souventassociaupeuplemeutier.Ledemos-lepeupleassembllagorapourdlibrer-nestquelembryondelaplbe-lepeuplemassenfoulequiprendlarue.PourreprendrelexpressiondupolitologueMartinBreaugh,lassemblepopulairenestsouventqueleprludeunmomentplbien,soitdesturbulences,unemeute,uneinsurrection.Cetamalgamedudemosetdelaplbe,oudelassemblepopulaireetdelinsurrection,estclairementexprimlaChambredesbourgeoisdeVirginie,lorsquundlguyexpliquait,vers1700,quelesmembresdupetitpeupleappartiennent,pourlaplupart,lapireengeancequelonpuissetrouverenEurope.[...],ilnousestpeinepossibledelesgouverner.Silfallaitleurconfierdesarmesetquilsaientlapossibilitdetenirdesassembles,nousaurionsdebonnesraisonsdecraindrequilsnesesoulventcontrenous{71}.Sousformedassemblespopulairesoudemouvementsderueetdmeutes,ladmocratieestassocieparllitelanarchie,lamultitude,unehydreauxmillettesquelautoritsefforcedecoupermaisqui,toujours,repoussentdanslesmilieuxsordides,commelesportsosectoientunefoulebigarredemarins,dedserteurs,desclavesaffranchisouenfuiteetdeprostitues{72}.
Lagoraphiliepolitique,poursapart,dsigneunefortesympathie(voiredelamour)pourlepeupleassembl.Renversantlalogiquedelagoraphobiepolitique,lagoraphilieaffirmequetoutelitegouvernanteest:
1)Irrationnelle,caranimeparsapassionpourlepouvoiretlagloire;2)Dmagogique;3)Constitueunefactionqui,parsaseuleexistence,diviselacommunautentre
gouvernantsetgouverns.Lagoraphiliepolitiqueaimeaussirappelerquelepeupleatrssouventtrouvloccasion
desassemblerdansdesagorasformellesounon,etcelammependantlamodernit.
Aujourdhui,lagoraphobieoriginelleetfondatricedesdmocratiesmodernesestcamoufleparlemotdmocratie,quienestvenudsignerlergimelectorallibraletdonnerlapparencequelepeupleydtientlepouvoirsouverain.
CHAPITRE1:LemotDmocratiejusquaudbutdelaModernitOccidentale
Pourbiencomprendrelvolutiondumotdmocratie,ilimportederappelersonorigineetdesaisirlesensquiluiestattribuaumomentoclatentlestroublespolitiquesquimnerontlanaissancedeladmocratiemoderneauxtats-UnisetenFrance.Ilseraensuitepossibledecomprendrecommentetpourquoiletermedmocratieatutiliset(re)dfinipourservirdesintrts,savoirfairetriompherdesidauxpolitiquesetrenforcerlepouvoirdecertainesforcespolitiques,ouaffaiblirceluideleursadversaires.
Dmocratie:unMotGrec
Enanglaisetenfranais,touslesnomsdergimespolitiquessontdoriginegrecque,lexceptionderpublique,quivientdulatinetsignifiechosepublique(respublica).LatypologieclassiquedesrgimespolitiquesproposeparleshistoriensetphilosophesgrecsdelAntiquitcomprendgnralementlanarchie,lamonarchie,laristocratieetladmocratie.Engrecancien,archosetkratossignifientrespectivementchef,dirigeantetpouvoir,autorit.Danslecasdanarchie,ansignifiesansouabsence,anarchievoquantlabsencedechefoudegouvernement.Monasignifieun,domonarchie,dsignantlegouvernementdunseul;aristosignifiantlesmeilleurs,aristocratiedsignelegouvernementdunelite,etdemossignifiantpeuple,dmocratiedsignelegouvernementdupeuple.Ladfinitiondedmocratieatparticulirementstablependantenvirondeuxmilleans,lemotdsignantunrgimepolitiqueoledemos,soitlensembledescitoyens,segouvernedirectementendlibrantlagoraosedroulelassemble.
Enfranais,ilsemblequeletermedmocratieapparaissepourlapremirefoisauMoyenge,en1370,dansunetraductiondestravauxdAristote{73}.Ilsagitdoncdunempruntdirectaugrecancien.Leverbedmocratiseretladjectifdmocratiqueapparaissentgalementverslemilieuduxivcsicle,aumomentolvqueNicoleOresmepubliesonlivreMotzestranges,danslequelildfinitladmocratiecommeunrgimeolamultitudedtientlepouvoir{74}.IlfaudraattendreleXVIcsiclepourquapparaissentlenomdmocrateetladverbedmocratiquement,alorsutilissenrfrencelAntiquit{75}.
Enanglais,cesten1531quedemocracyseraitutilispourlapremirefois,quandThomasElyot,auteuretdiplomate,notequilsagitldunomdonnaurgimeAthnes,olescitoyenstaientgauxetolacittaitgouverneparconsensus.Maisilexprimedummesoufflesonagoraphobiepolitique,prsentantcepeuplecommeirrationnel,etindiquantquecergimepourraittoutaussibientreappelunmonstreplusieursttes[...]:ilntaitcertainementpasstable,etsouventils[lescitoyens]bannissaientoutuaientlesmeilleurscitoyens{76}.En1669,lephilosophepolitiqueJohnLocke,quirdigealorsunepropositiondeconstitutionpourltatdeCaroline,prcisevouloirviterdefonderunedmocratiedugrandnombre{77}.Enanglais,ladjectifdmocratieapparaten1602etlenomdemocraten1740{78}.
Celadit,dmocratieetsesdrivssontrarementutilissavantleXIXesicle.Jusqualors,ilsagitpluttdetermessavantsquifontrfrencelAntiquitgrco-romaine.
Pourtant,auMoyengeetpendantlaRenaissanceeuropenne,desmilliersdevillagesdisposaientduneassembledhabitantsoseprenaientencommunlesdcisionsausujetdelacollectivit.Lescommunautsdhabitants,quidisposaientmmedunstatutjuridique,ontfonctionnsurlemodedelautogestionpendantdessicles.Lesroisetlesnoblessecontentaientdegrerlesaffaireslieslaguerreouleursdomainesprivs,dadministrerlajusticeetdemobiliserleurssujetspardescorves.Lesautoritsmonarchiquesouaristocratiquesnesingraientpasdanslesaffairesdelacommunaut,quiserunissaitenassemblepourdlibrerausujetdenjeuxpolitiques,communaux,financiers,judiciairesetparoissiaux{79}.Ondiscutaitainsidesmoissons,dupartagedelarcoltecommuneoudesamiseenvente,delacoupedeboisenterrecommunale,delarfectiondesponts,puitsetmoulins,delembauchedelinstituteur,desbergers,delhorloger,desgardesforestiers,parfoismmeducur,desgardienslorsquesvissaientlesbrigands,lesloupsoulespidmies.Onydsignaitceuxquiserviraientdanslamilice,ondbattaitdelobligationdhbergerlatrouperoyaleoudelutilitdedpcherunnotablepourallersoumettrelacourdesdolancesaunomdelacommunaut{80}.
Ilyavaitenvirondixassemblesparan,parfoisunequinzaine{81}.Ellessedroulaientsousdesarbres(lechne),aucimetire,devantoudanslglise,ouencoredansunchamp{82}.Bref,dansunlieupublic,cariltaitinterditdetenirlassembledansunlieupriv,pourviterlesmagouilles{83}.Unetudestatistiquede1500procs-verbauxindiquequecesassemblescomptaientenmoyenne27participants,soitunereprsentationdenviron60%desfoyersdescommunauts{84},etpouvaientmmeaccueillirjusququelquescentainesdindividus,dont1020%defemmes{85}.Maislpoque,dixpersonnessuffisaientpourformerunpeupleetteniruneassemble{86}.Laparticipationlassembletaitobligatoireetuneamendetaitimposeauxabsents{87}quandlenjeutaitimportant.Unquorumdedeuxtiersdevaitalorstrerespectpourqueladcisioncollectivesoitvalide{88},parexemplecelledalinerunepartiedesbienscommunsdelacommunaut(boisoupturage).IltaitsiimportantquelacommunautsexprimequemmelorsquelapesteafrappdanslargiondeNmes,en1649,lassembleatconvoquedanslacampagnesurlesdeuxrivesdunerivire,pourpermettrederunirlafoislespersonnesayantfuilavilleetcellesquiytaientrestes{89}.Engnral,levotetaitrapide,mainleve,paracclamationouselonlesystmedeballotedistinguantlespourdescontrepardesboulesnoiresetblanches{90}.Lorsqueladcisiontaitimportante,lesnomsdespersonnesprsentesetayantvottaientportsauprocs-verbal{91}.
Lescommunautstenaientaussiquelquesassemblesparoissialesparanne,quinommaientlesmarguilliers,parfoisdesfemmes.Lesdlibrationsyportaientsurletarifdesbancsdglise,parfoislheuredelamesse,ainsiquelessoinspourlespauvresetlesinhumations.Lasage-femmetaitparfoisnommeparlassembledhabitants,parfoisparlassembleparoissiale,ouencoreparuneassemblecomposeuniquementdefemmes.
Enplusdesassemblesdelacommunaut,desassemblesfdralesrunissaientplusieurscommunautsdunemmevalle,parexemple,pourtraiterdesaffairescommunes.
Lesvillesdequelquesmilliersdhabitantstenaientaussidesassemblesquipouvaientrunir800personnes,parfoisplusencore{92}.Certainestenaientaussidesassemblesdequartiers.Enplusdecesassemblesmunicipales,desassemblesauseindesguildesde
marchandsetdartisansavaientrgulirementlieupourdterminerlesstatutsdelaguilde,lesnormesdetravailetdeproduction,lesdroitsetdevoirsdesmembres,lesmodalitsdelaidemutuelleetplanifierlescrmoniesreligieuses{93}.Parfois,lesmatresetlesapprentisserunissaientensemble,parfoissparment.Lamajoritdesguildescomptaientdesfemmesdansleursrangs,certainesassociationsprofessionnellesprvoyantmmedansleursstatutsquelesfemmesdevaientreprsenter50%desjursducorpsdemtier{94}.Certainesguildesntaientcomposesquedefemmes{95}.Ilyavaitaussidesguildesdejeunesgarons{96},demendiantsetdeprostitues{97},alorsquelaguildedeslingresParisaassursarespectabiliteninterdisantlaparticipationauxassemblesdeslingresquisegouvernentmal,cest--direquisontsouponnesdepratiquerlaprostitution{98}.Enfin,desmilliersdemonastresdhommesoudefemmesonttfondsauMoyenge,olacommunautserunissaitquotidiennementpourprieretpourparticiperdesassemblesdlibrativesquipouvaientcompterjusqu200personnes.
Ladmocratiemdivale,bienvivantealors,maisaujourdhuisimconnue,permettaitaupeupledetraverserdelongsmoissanscontactdirectavecdesreprsentantsdelamonarchie,uneinstitutionquioffraitfinalementtrspeudeservicessapopulationcomposedesujets,etnondecitoyens.Endautrestermes:unterritoireetunepopulationpouvaienttresoumisplusieurstypesdergimespolitiquessimultanment,soitunrgimeautoritaire(monarchiepourleroyaume,aristocratiepourlargion)etunrgimegalitaire(dmocratielocaleouprofessionnelle).Celadit,lalogiquedchellepouvaittreinverse,avecdesrgimestyranniquessurleslieuxdetravail(esclavage),alorsquelergimepolitiqueofficieltaitlibraletdirigpardespoliticienslus,commeauxtats-UnisauXIXesicle,avantlafindelesclavagisme.
Lescommunautsdhabitantsetlesguildesdemtiersperdentpeupeudeleurautonomiepolitiquenonpasenraisondundysfonctionnementdeleurspratiquesdmocratiques,quisepoursuiventdailleursdanscertainscasjusquauXVIIIesicle,maispluttenraisondelamonteenpuissancedeltat,deplusenplusautoritaireetcentralisateur.VerslesXVIeetXVIIesicles,lesroyaumesmonarchiquessetransformentpeupeuentats,soitunnouveausystmepolitiquequidveloppeplusieursstratgiespouraccrotresonpouvoirdimposition,detaxationetdeconscription,alorsquelaguerrecotedeplusenpluscher,enraisondesdveloppementstechnologiquesdelamarineetdelarmement(arquebuses,canons).Eneffet,cestatsmodifientpetitpetitlesloisetrglementsquiencadrentlesvillesetvillages,pourmaximiserleurcapacitdappropriationdesrevenusetdeshommes{99}.
Or,siladmocratielocalepeutbiensaccommoderdunroietmmelhonorer,cestdanslamesureoilsecontentederendrejusticeetdevivresurtoutdesrevenusdesesdomaines.Denouveauxprlvementsfiscauxetllargissementdelaconscriptionmilitairesontperusdanslescommunautscommelersultatdemauvaisesdcisionsduroioudesesconseillers,etcommeunetransgressioninacceptableetrvoltantedescoutumesetdesdroitsacquis.
Lassembledhabitantsestalorsunespaceosorganiselarsistancefacecettemonteenpuissancedeltat{100}.Parexemple,enprotestationcontreuneconscriptionjugeillgitime,lesassembleschoisissentunhandicappourservirdanslamilice{101}.Lorsquonannoncedenouvellestaxes,lesclochesconvoquentlassembleetledemossetransformeparfoisenfoulemeutire,enplbe:elleattaquelesprisonspourlibrerlesprisonniers
endetts,incendielamaisondugabeleur,voirelassassine.Enguisedereprsailles,lestroupesroyalesconfisquentlesclochesetlesfondent.Finalement,lesassemblesdhabitantssonttoutsimplementinterditesetleroinommedesprfetslattedescommunauts.
Linterdictiondesassemblerestjustifieparundiscoursrelevantdelagoraphobiepolitique,savoirquelesassemblessontprsentescommetumultueusesetcontrlesparlespauvres{102}.En1784,lintendantdeBourgogne,enFrance,expliqueainsiquecesassemblesotoutlemondeestadmis,olesgenslesmoinsdocilesfonttairelescitoyenssagesetinstruits,nepeuventtrequunesourcededsordres{103}.OrlhistorienAntoineFollianexpliquequilnyaprobablementpasplusdetumultesauXVIIIesiclequauXVIesicle.Soitlesautoritssoffusquentdechosesquinenvalentpaslapeine,soitcenestquunprtextepourservirunepolitiquederesserrementdesassemblessurlesnotables{104}.
Malgrcetterichehistoiredeladmocratiemdivale,lemotdmocratiefaisaitrfrencedesrgimesdelAntiquit,principalementAthnes,etilntaitsemble-t-iljamaisutilispourparlerdecesassemblesdhabitants{105}.LetermentaitpasnonplusutilispendantlaRenaissancepourdsignerlescitsindpendantesdelapninsuleitalienne,commeVeniseetFlorence.Dmocratieestdoncenquelquesorteunmotempoussir,aupointoceuxquiyontrecourssententlebesoindenexpliquerclairementlesens.Ainsi,en1764,lAmricainJamesOtis{106}crirasuruntondidactique:Pourlebiendunlecteurillettr[sic],notonsquelamonarchiesignifielepouvoirdungrandhomme,laristocratieetloligarchielepouvoirdequelques-uns,etladmocratielepouvoirdetousleshommes{107}.
En1999,RaymondeMonnierpublielesconclusionsdesesrecherchessurlesoccurrencesdumotdmocratieenFrance.UtilisantlabanquededonnesinformatiqueFrantext,delInstitutNationaldelaLangueFranaise,ellenatrouvque258occurrencesdumotdmocratieduXVIesiclelarvolutionde1789,dontseulement2occurrencesavant1740.Elleentrouve91pourlapriodervolutionnaire,621pendantleXIXesicleetledoubleauXXesicle{108}.Letermenestdoncpeuprsjamaisutilisavantlarvolutionde1789.Lorsquillest,cestsurtoutenoppositionaristocratie{109}.LarecherchedeMonnierpermetdeconfirmerquemmelpoquervolutionnaire,dmocratieresteuntermepluttmarginaldanslesdiscours.
Lesdictionnaireseux-mmesassocientladmocratielafoislAntiquitetaudsordre,participantdoncladiffusionduneimagengative.DanssonDictionnaireuniversel(1690),AntoineFuretiredfinitlergimepopulairecommeunesortedegouvernementolepeupleatoutelautorit.LaDmocratienatflorissantequedanslesRpubliquesdeRomeetdAthnes.LessditionsetlestroublesarriventsouventdanslesDmocraties{110}.Quantladjectifdmocratique,ilrenvoiecequiappartientaugouvernementpopulaire.Lepiredetouslestatsestledmocratique{111}.Danslditionde1694duDictionnairedelAcadmiefranaise,leplusintressantnestpastantladfinitiondedmocratie(Gouvernementpopulairedansuntat),nicelledeladjectifquifaitrfrenceAthnes,queladfinitiondumotanarchie,auquelladmocratieestassocie:tatdrgl,sanschefetsansaucunesortedegouvernement.Ladmocratiepuredgnrefacilementenanarchie{112}.
Dailleurs,unetudesurlhistoiredumotanarchieenfranaissigneparlhistorienMarcDeleplacervlequanarchieetdmocratiesontalorssouventutilisscommedessynonymes.Deleplaceexpliquequedanslespritdelpoque,touteslesformesdegouvernementspeuventdgnrerenanarchie;maisladmocratienestsouventelle-mme
quuneanarchiemodifieoupallie,quifinitttoutardparunevritableanarchie.IlcitepourpreuvelabbMably,quicriten1740queladmocratieestdanssontatnaturellimagedelanarchie{113}.
Ilnestpassisurprenantquedmocratievoquealorsledsordre,puisquelamonarchieesttoute-puissanteautantenpolitiquequenphilosophie,etlesplusfinsespritsrivalisentdeffortpourjustifierlepouvoirabsoludumonarque.LeclbrefabulisteJeandeLaFontainepeutsepermettre,poursapart,delancerquelquespointeslamonarchie,danssafableLesgrenouillesquidemandentunroi,maisillaisseentendrequedescitoyensselasseraientvitedevivreendmocratie:
Lesgrenouilles,selassantDeltatdmocratique,ParleursclameursfirenttantQueJupinlessoumitaupouvoirmonarchique.EnAmriqueduNord,lescolonisateursdorigineeuropenneonttencontactavecdes
socitsamrindiennesfonctionnantselondesprincipesdmocratiques.PourlecasdelaNouvelle-France,notonslexempledesWendats(connusaussisouslenomdeHurons),quicomptaientquatreniveauxdegouvernement,soitleclan,levillage,lanationetlaconfdration.Leclanregroupaitenviron250personnes,soitunedizainedefamilles.Chaqueclanavaitunchefciviletunouplusieurschefsdeguerre,nommssouventparunconseildefemmes.Ceschefsnavaientpasdepouvoircoercitifleurpermettantdimposerleurvolont.Lechefcivilressemblaitunanimateurcommunautairequiprsidaitauxfestins,danses,jeux,funrailles,etagissaitcommemdiateurlorsdeconflitsinternesetdediplomatefaceauxtrangers.LeconqurantJacquesCartierrapportaiten1535,ausujetduchefDonnacona,deStadacon,quilntaitpointmieuxaccoutrquelesautres.Poursapart,lemissionnairejsuiteJeandeBrbeuftmoignaiten1638,danssesRelationsdesJsuites,qutrechef,spcialementchefcivil,entranaitlinvestissementdebeaucoupdetempsetdefortune.Leschefstaientcensssoccuperdeleursgens,ainsiquedefournirlaccueilauxvisiteurs.[...]Lecheflamaisonduquelonserunissaittaitobligdefournirnourritureetdivertissementseshtes[...]afindemaintenirlarputationdegnrositsanslaquelleunchefnavaitpasdappui.
Demme,lemissionnairefranciscainChrestienLeClerqconstataiten1680,ausujetdunchefmicmac,quecelui-cisefaisaitunpointdhonneurdtretoujoursleplusmalhabilletdavoirsoinquetoussesgensfussentmieuxcouvertsquelui{114}.Enfin,selonunFranaistmoindessocitsamrindiennesautoutdbutduXVIIIesicle,letitredechefneleurdonneaucunpouvoirsurlesguerriers;cessortesdegensneconnaissentpointlasubordinationmilitairenonplusquecivile.Celaesttellementvraiquesicegrandchefsavisaitdecommanderquelquechoseaumoindrehommedesonparti,[cedernier]estendroitderpondrenettementcettefiguredecapitainequilaitfairelui-mmecequilordonneauxautres{115}.
Lepouvoirpolitiquetaitenfaitdtenuparlassemble,pratiquedmocratiquequapuobserverlepreBrbeuf:
Ilnyenaquasipointquinesoitcapabledentretien,etneraisonnefortbienetenbonstermes,surleschosesdontilaconnaissance;cequilesformeencoredanslediscourssont
lesconseilsquilstiennentquasitouslesjoursdanslesVillagesentoutesoccurrences.QuoiquelesAnciensytiennentlehautbout,etquoiquecesoitdeleurjugementquedpendeladcisiondesaffaires;nanmoins,sytrouvequiveutetchacunadroitdydiresonavis{116}.
DetellescommunautsgalitairesetdmocratiquesattiraientinvitablementlesEuropensdserteursdelamarineoudelarme,lesesclavesenfuiteetdesfemmesfuyantunmariviolent.Sibienquelesautoritscolonialesinterdisaientlescontactsentrelesesclaves,parexemple,etlescommunautsamrindiennes{117}.
Conscientquelespratiquesdmocratiquesdassemblesdlibrativesontttrsrpanduesdanslemonde,lanthropologueMarcelDetienneinsistesurlimportancedecontesteruneopinionfortrpandue,danslestats-UnisdEuropeetdAmrique,queladmocratieesttombeduciel,unefoispourtoutes,enGrce,etmmesuruneseulecit,[...]Athnes{118}.CommelerappellentaussilanthropologueDavidGraeber{119}etlconomisteAmartyaSen{120},lapratiquedesassemblerpourdlibrerausujetdesaffairescommunesaexistunpeupartout,ycomprisenEuropeauMoyengeetdanslessiclessuivants,etdanslesterritoiresquelEuropeaconquisetcoloniss.
Celadit,leslitescolonialesneconsidraientpascommeappropridimiterlergimepolitiquedescommunautsautochtones.LanthropologuePierreClastrenotequelesautoritseuropennestaientloindtresduitesparcettedmocratie,etontpluttdduitquecesgensntaientpointpolics,quecentaientpointdevritablessocits:desSauvagessansfoi,sansloi,sansroi{121}.
DansPoliticalDisquisitions,publienGrande-Bretagnepuisreprisen1775Philadelphie,JamesBurgh{122},quitaitpluttprogressiste,affirmaitquunedmocratiepuretaitleplandugouvernementauseindesIndiensdAmrique,etdautrespeuplessimplesetsansculture.Selonlui,cergimenestpossiblequesilnyaquuntrsfaibledegrdedomination.Celadit,lutilisationparBurghdutermedmocratiepourparlerdespeuplesamrindiensestalorsuneexception.LesEuropensdsignaientleplussouventlesrgimesamrindienscommedesmonarchiesoudesrpubliques{123},malgrleurspratiquesdmocratiques.
Enfait,lespremierscolonsquiontrussistabliretsemaintenirenAmriqueduNordsanstredcimsparlamaladieoumassacrsparlesAutochtonestaientconnussouslenomdepuritains.IlsfuyaientlarpressionreligieuseenEuropelarecherchedelibert,maisnesedisaientpasdmocratespourautant.Pourlamajoritdentreeux,ladmocratieavaitundfautimportant:centaitpasuntypedergimementionndanslaBible.JohnCotton{124},unrvrendpuritaininfluent,dclaraitainsien1636:]enepensepasqueDieuaitjamaisordonnladmocratieentantquegouvernementsouhaitablepourlgliseoulasocit{125}.Demme,JohnWinthrop{126},unautrepuritain,expliquaiten1643quesilfautadopterunedmocratiepure,nousnauronspaspourceladejustificationdanslescritures:ilnyapasdetelgouvernementenIsral.Winthropajoutait,faisantallusionlamauvaiserputationdeladmocratieauprsdesauteursdesonpoque:Auseindelaplupartdesnationscivilises,unedmocratieestconsidrecommelaplusdtestableetlapiredetouteslesformesdegouvernement;etdoncchezlescrivainselleestmarquedequalificatifsquiexprimentlereprochecomme[...]unmonstre{127}.
Malgrcespropostrscritiques,cettepoqueoffreaussicequisembletrelespremiresrfrencesofficiellespositivesladmocratie.En1636,RogerWilliams{128}est
banniduMassachusettsetpartfonderleRhodeIsland,dontlaConstitutionde1641sembletrelepremierdocumentdmocratiqueeuropenenAmriqueduNord.LtatyestdfinicommeuneDMOCRATIE,ougouvernementpopulaire;[...]ilestdanslepouvoirducorpsdeshommes-francs,enbonordreassemblsoupourlamajoritdentreeux,defaireetdeconstituerlesloisjustes,parlesquellesilsserontrgis{129}.
JohnWise{130},unpasteurdelavilledIpswich,auMassachusetts,apublien1717lepamphletAVindicationoftheGovernementofNewEnglandChurches,danslequelilutilisedmocratiedansunsenspositif.Wisevoqueunedmocratiedirectedanslaquellelepouvoirsouverainestlogdansunconseilcomprenanttouslesmembresetochacunaleprivilgedevoter.Dansunedmocratie,explique-t-il,ledroitdedterminertouteschosesayanttraitlascuritpubliquersidedefaitdansuneassemblegnraledetoutlepeuple.Ildiragalementquloriginedelasocitcivile,ilyavaitsansdoutedesgroupesdindividusayantformdepetitesdmocraties,quildsignaitcommelergimeleplusjustequisoit.Wiseirammeplusloin,affirmantquesiJsus-Christavaitproposuntypedorganisationpoursonglise,ilauraitprivilgilemodledmocratique{131}.
DmocratiedanslHistoire
Malgrcesquelquesrfrencespositivesaumotdmocratie,ilestleplussouventutilisdefaonpjorative.Laplupartdesmembresdellitepatrioteconnaissaientbienlasignificationtymologiquededmocratieetdesautresnomsdergimes,puisquilsavaienttudilelatinetlegrecaucollge{132}.Ilnestdoncpastonnantqueceshommesluiattribuentsonsensoriginel,cest--direlepeupleaupouvoir.Lhistoireetlaphilosophieantiques,quilstudiaientgalement,confirmaientdansleurespritcettedfinitiondeladmocratie,ajoutantuneconnotationpjorativeausensdescriptif.
LadmocratieestgnralementassocieAthnes,unecitquiavcusouscergimependantenvirondeuxcentsans,soitduvieauivesicleavantJsus-Christ,mmesidautrescitstaientdotesdunrgimedmocratique,commeMgare,MiletetSamos{133}.LadmocratieestinstitueAthnesdansuncontextedelutteconomiqueetdervoltecontrelamiseenesclavagepourincapacitrembourserunedette.Aveclinstaurationdeladmocratie,lepouvoirpolitiquepasseentrelesmainsdesclassesmoyennesetpopulaires.Lacitsimposealorsdanslargioncommeunimportantplemilitaire,conomique,culturel,philosophiqueetmmesportif.Seulsceuxquipeuventseprvaloirdutitredecitoyenontdroitdeparticiperlassemble,soitdeshommesadultesnsdeparentsgrecs,ouquionttformellementadoptsparlacit.Lecorpspolitique,oudemos,compteenviron30000citoyens,quisontaussidessoldats,quigouvernentlacitetimposentleurvolontauxenfants,auxfemmes,auxhabitantsquinontpaslacitoyennet(lestrangers)etauxesclaves.
Lelieudelassemblepeutaccueillirjusqu6000citoyens,soit20%dudemos.Ilyade3040assemblesparanneetellesdurentgnralementunejourne,oudeuxlorsdesituationsexceptionnelles.Certainesdcisionsimportantes,dontunedclarationdeguerre,nepeuventtreprisesqueparuneassemblenombreuse.Lapremirejourneestalorsconsacreladiscussion,etlasecondejournelaprisededcision.Lesassemblesdbutentlematinetseterminentaveclecoucherdusoleil,puisquilfautunelumiresuffisantepourvoiretcompterlesmainsleveslorsdesvotes(lesvotestaientparfoiseffectuslaidedejetons).Lescitoyensypartagentlepainetlevin.certainespoques,laparticipation
lassembleestrcompensefinancirement.LordredujourestprparparleConseildesCinq-Cents,dontlesmembresonttchoisispartirageausort,etilestaffichquatrejoursavantlassemble.
Lassemblesouvraitparlesacrificeduncochon,paruneprireetparunemaldictionnoncetitreprventifcontrelesorateursquitenteraientdetromperlepeuple.Puisunhraultdemandait:Quiveutprendrelaparole?Danslesfaits,seuleuneminoritprenaitlaparole,cequincessitaitdemonterlatribunedevantlassemble.Lesorateurssedivisaientendeuxcatgories:unevingtainedeprofessionnelsquioffraientleursservicesunindividu,unefamilleouunefactionpourprsenterunepropositionouintervenirsonsujet;etlespersonnesprives,cest--direnimportequelcitoyenquivoulaitprendrelaparole.Engnral,uneinterventionsouvraitparunprambule,suividuneproposition,etseterminaitparuneargumentation.Laprisedeparoletaitsensunique,soitdelorateurverslassemble.Lafoulepouvaitcrierdesquestionsetragirpardesapplaudissements,desriresoudesprotestationspourinfluencerouinterrompreundiscours.
LassembletaitlelieuprincipaldupouvoirAthnes.Onydlibraitausujetdesaffairescommunes,soitlconomie(approvisionnementengrain,productiondesmines,douanes,plaintescontreceuxquiconstruisaientenempitantsurlespacepublic),lagestionpubliquedesftes,lapaixetlaguerre(dclarationdeguerre,questionsstratgiques,alliances,quipementdes'galres),laconfirmationdesmagistratsetdesambassadeurs,lesdcretshonorifiques(rcompenses),loctroidelacitoyennet,lesdptsdaccusationetdecertainesaffairesprives.
Cetteassembletaitanimededbatsettraversederapportsdeforce,ycomprisentrelaclassemoyenne,quiformaitlinfanterie(leshoplites),etlaclassepopulaire,quiformaitlesrameurs.Latensiontaitparfoissivivequedescatgoriessocialestaientexcluesdesassemblesouquedescoupsdtatsuspendaientladmocratiependantuncertaintemps.Quelquesprocduresexistaientpourprotgerlassembleetforcerlesparticipantsintervenirdemanirerflchie.Uncitoyenquiavaitproposlassembleunedcisionquistaitrvlenfastepouvaittrefrappdostracisme,cest--direprivdesesdroitspolitiquesetforclexilpendantquelquesannes.Laprocdureditegraphparanomonpermettaitlassembledaccuseretdecondamnerunmagistrat,unstratge(gnral)ouunorateurpouravoiravancunepropositionillgaleounfastepourlacit,mmesielleavaittadopteparlassemble.Lapunitionpouvaitprendrelaformeduneamendeoudelapertedesdroitspolitiques.
Lesobservateursdelpoquenesentendentpasquantlefficacitdecettedmocratie.Pourlesdtracteursdeladmocratie,lassembletaitlenteetchaotique,ettrsfacilementmanipulablepardhabilesdmagogues.Enconsquence,lesdcisionstaientsouventirrationnelles.SelonlhistorienneFranoiseRuz,ilsemblepourtantquelassembletaitcapabledeprendredesdcisionspluttrapidementdansdessituationsdurgence,ycomprisfaceunemenacemilitaire;etdeprendredesdcisionsraisonnables,cest--direenaccordaveclebiencommun,icidfinienfonctiondesintrtsdesclassesmoyennesetpopulaires,quidominaientlassemble{134}.
Untextedelpoque,LarpubliquedesAthniens,signparUnVieuxOligarqueetparfoisattribuXnophon,constateeneffetquecergimefavorisaitlesclassesmoyennesetpopulairesaudtrimentdesclassessuprieures,soitlesrichesetlesnobles.Orcesdernierstaientsouventperuscommeayantunmeilleurentendementdesquestions
politiques,alorsquelespluspauvresseraientirrationnelsetneraisonneraientqupartirdeleursmotionsetdeleursdsirs.Est-cequelepeupleassemblpourdlibrerprenaitalorsdemauvaisesdcisions?SelonleVieuxOligarque,cequelepeupleveut,cenestpasuntatbiengouvernoilsoitesclave,maisuntatoilsoitlibreetcommande.Quelesloissoientmauvaises,cestlemoindredesessoucis;carcequevousregardezcommeunmauvaisgouvernement,cestcequiluiprocureluilaforceetlalibert{135}.
Celadit,lespatriotesenAmriqueetenFrancelisaientetdiscutaientdeshistorienscommeThucydideetPlutarque,etdesphilosophescommePlaton,AristoteetCicron.CesauteursdelAntiquitdcrivaientladmocratiecommeunrgimefaible,parcequelepeupleytaitirrationneletfacilementmanipulparlesdmagogues{136}.CommelementionnaitJohnAdams{137}en1787,partirdesimageseffrayantesdelacitdmocratiqueproposeparlesplumesdematredesphilosophesethistoriensdelAntiquit,ilestpossibledendduirequedetelsgouvernementsontexistenGrceetenItalie,toutlemoinspendantdecourtespriodesdetemps.Adamsprciseaussiqueladmocratie,lasimpledmocratie,najamaiseudedfenseurparmileshommesdelettres{138}.Detrsnombreuxthoricienspolitiquesdaujourdhuireconnaissentcetteagoraphobieoriginelledelaphilosophiepolitiqueoccidentale,quiprendracinedanslemondegrco-romaindelAntiquit.Ainsi,lhistoriendesidespolitiquesJ.S.McClellandaffirmequelatraditionoccidentaledepensepolitique[...]commenceavecunbiaisprofondmentantidmocratique{139}.
Platondpeignaiteneffetladmocratiecommeunrgimefonddanslaviolenceetlemeurtre,prcisantqu'elleapparatlorsquelespauvres,ayantremportlavictoiresurlesriches,massacrentlesuns,bannissentlesautres,etpartagentgalementavecceuxquirestentlegouvernementetleschargespubliques..UntelportraitnarienpoursduirelesdirigeantsdumouvementindpendantisteenAmriqueetdumouvementrvolutionnaireenFrance,quiappartenaientpourlaplupartlaclasseaisedeleursocitrespective.Aristotedistinguaitquantluilesrgimespolitiquessains,olesdirigeantsgouvernentpourdfendreetpromouvoirlebiencommun,desrgimesdgnrs,olesdirigeantsnexercentleurautoritquepourassouvirleurspropresintrts.Unrgimeseraconsidrcommeinjuste,illgitimeetmmepathologiquelorsquelebiencommunnestquunvainmot.Ladmocratieestselonluiunrgimedgnr,carlesgensmodestesetlespauvresysontmajoritairesetgouvernentenfonctiondeleursintrtsgostesaudtrimentdesclassesaises.Cergimeestdoncunetyranniequelespauvresimposentauxriches.LesmembresdellitedesmouvementspatriotesenAmriqueduNordetenFrancelisaientdesouvragescritspardeshistoriensduXVIIIesiclequitraitaientdelAntiquitgrecque.Orceshistoriensadoptaientgnralementunepositiontrscritiquelgarddeladmocratieathnienne.Ainsi,lemotdmocratieafaitrfrencependantplusdedeuxmilleansenOccidentlafoislaclassedespauvrespolitiquementmobilisecontrelesrichesetunrgimeolespauvresopprimentoumassacrentlesriches{140}.
LespatriotestudiaientaussilesuvresdephilosophesdesXVIe,XVIIeetXVIIIesicles,quifontconstammentrfrenceauxcrivainsdelAntiquit,renforantdummecouplinfluencedecesderniersetleurpropreagoraphobiepolitique.LephilosopheDavidHume,mortlanneoaclatlaguerredelindpendanceenAmriqueduNord,prcisaitquelesdmocratiessontturbulentes,avantdexpliquerqueladmocratieATHNIENNEtaitungouvernementtumultueuxunpointquenouspouvonsdifficilementimagineretquilestbien
connuquelesassemblespopulairesdanscettecittaientpleinesdelicenceetdedsordres{141}.
Dictionnaires,traitsdephilosophiepolitique,livresdhistoire,tousconvergeaientpourpropagerunemmedfinitiondescriptivedumotdmocratieetdesesdrivs,soitunrgimeotousgouvernent,etunedfinitionsubjective,soitunmauvaisrgime,voirelepiredetous.Lesdirigeantspatriotesamricainsetfranaisreconnaissaientouvertementqueceslecturesinfluenaientleurpense,leurjugementetleursactionspolitiques{142}.LhistoiredelAntiquitapparaissaitpourlesdirigeantspatriotescommeunvastelaboratoiredexpriencespolitiquesdontilspensaientdevoirsinspirerpourmenerbienleurpropreprojetpolitique,quecesoitentermesinstitutionnelsetconstitutionnelsoummedestratgiemilitaire.JohnAdamscrivaiten1777NathanaelGreene,legnralluttantcontrelesforcesbritanniquesauCanada:Nousdevonsavoirunespritcombatif[...].Larmequiattaqueaunavantageinfini,etenauratoujoursun,desplainesdePharsaliejusquauxplainesdAbraham{143}.AdamsfaisaitrfrenceauxplainesPharsalie,olestroupesdeJulesCsaravaientcrascellesdePompe,etauxplainesdAbrahamstendantdevantlavilledeQubec,olarmedeJamesWolfeavaitinfligunedfaitecelledumarquisdeMontcalmen1759,marquantleffondrementdusystmemilitairefranaisenNouvelle-France.Poursapart,leFranaisHraultdeSchelles{144},enqutedinspirationalorsquilrdigeaitlaConstitutionde1793,ademandaudirecteurdelaBibliothquenationaledeluicommuniquerlesdocumentsrelatifsauxloisdeMinos,unmythiquelgislateurdeCrte{145}.CesexemplesrvlentquelesdirigeantspolitiquesdalorsconfondaientlaralitpolitiquedelAntiquitetcelledanslaquelleilsvivaient.
Lespatriotesseconsidraientmmecommeleshritiers,voirelesclones,desrpublicainsdelAntiquit.Lesmmespartispolitiquesquiagitentmaintenantlestats-Unisontexistdetouttemps{146},expliquaitThomasJefferson{147}dansunelettreJohnAdams,uneanalysequepartageaitenFranceChateaubriand{148},pourquilesfactionsquistaientaffronteslorsdelaRvolutionfranaisetaientlesmmesquecellesquisopposaientdjdanslAntiquit.Pourexprimercetteidentitpartage,lespatriotesamricainsdsignaientleurpayspardesexpressionscommelanouvelleRome,notreRomedelOuestoulaSpartechrtienne{149}.IlsontempruntlaRomeantiquelesnomsdeSnatetdeCapitolepourdsignerleursinstitutionspolitiques,demmequelaiglecommesymbolelorsdelafondationdeleurnouvellerpublique,lestats-UnisdAmrique.EnFrance,lervolutionnaireSaint-Just{150}sidentifiaitpubliquementcommeunpartisandeRome{151}etilexigeaitqueleshommesrvolutionnairessoientdesRomains{152}.Cetteinfluenceclassiquedpassaitlescerclesdesplusinstruits.EnFrancervolutionnaire,desnouveau-nsrecevaientdesnomstelsqueSolon,Lycurgus,Phocion,Aristide,SocrateetBrutus,etcertainsvillagesfurentrenommsSparte,ThermopylesetMarathon{153}.LesFranaisessesontaussidclareshritiresdelpoqueantiqueetontutilisdesrfrenceshistoriquespourjustifierleurparticipationlentrepriservolutionnaireetrpublicaine.LunedellesdclaradevantleclubdesJacobins,en1791:lexempledecesgnreusesSabines,quiabandonnrentleursmaris,leursenfants,pourseruniretsecoaliseraveclesRomains,nousformonsdsaujourdhuilevudeneplusconfraterniseraveclesaristocrates{154}.
EttaPalmdlders{155},uneHollandaiseayantrejointlaRvolutionfranaise,prsentauneAdressedelasocitpatriotiqueetdebienfaisancedesAmiesdelavritauxquarante-huit
sections,danslaquelleelledclarait:ChezlesCeltesetparmilesScythes,olesfemmesreurentlammeducationqueleshommes,ellestaientsimples,intrpidesetvaleureuses;parellesseules,MariustriomphadesCimbres{156}.Cesexemplesrvlentbienlinfluencedupasslointaincommecadrederfrencepourpenserlalgitimitpolitique,maisaussilalimitedelapuissancerhtoriquedecesvocations,puisquelesrfrencespositivesauxfemmesdelAntiquitnesuffirentpaspourconvaincrenombredepatriotesfranaisetamricainsduXVIIIesicledelacapacitpolitiquedesfemmesquitaientleurscontemporaines.Lidologiepatriarcale,elle-mmeinfluencepardescontre-exempleshistoriques,restaplusforteetplusavantageusepourceshommesdepouvoir.LapriodedelaRvolutionfranaisemarquammeunreculpourlesfemmesentermesdedroitsetdepossibilitsdeparticiperlasphrepublique{157}.
LespatrioteslesplusinfluentsconsidraientengnralquelesrpubliquesdeSparteetdeRometaientdesmodlespolitiquesimiter,alorsqueladmocratiedAthnestaituncontre-modle.SeulsquelquestrsrarespatriotessemontraientsympathiquesAthnes,etcenestpasparcequilsagissaitdunedmocratie.LAnglaisThomasPaine{158},quimigraenAmriqueetdevintunpatrioteinfluent,dclaraitquecequAthnestaitenminiature,lAmriqueleseraenmagnitude.Ilnapaspousssonraisonnementjusqudfendreladmocratiedirecte,prfrantsoulignerquelareprsentationpolitiqueauraitpermisAthnesdesurpassersapropredmocratie{159}.Dautrespatriotesinfluents,commeMaximilienRobespierre,enFrance,ontouvertementcritiquladmocratieathnienne{160}.EnAmrique,JohnAdamsconsidraitqueladmocratieAthnestaitatteinteparlinconsistance,ladbaucheetladissolutiondesmurs{161},alorsquelervolutionnairefranaisSaint-Justdplorait,dansLespritdelaRvolution,quedanslesdmocraties[...];quandlepeupletaitassembl,legouvernementnavaitplusdeformeabsolue;toutsemouvaitaugrdesharangueurs;laconfusiontaitlalibert;tanttlesplushabiles,tanttlesplusfortslemportaient.Cefutainsique[...]lestyransdpouillrentlepeupledAthnes{162}.Debeauxcasdagoraphobiepolitique.
SiSparteetRomepeuventservirdemodlescontreAthnes,cestaussiqueladmocratieneconviendraitplus,dit-on,auxtempsmodernes.DanslescoloniesbritanniquesdAmrique,lejournalNewportMercuryexpliquaitaudbutduXVIIIesiclequeladmocratietaituntypedergimeadaptauxhommesprimitifsconstitusenpetitsgroupes.Laccroissementdelapopulationarenducergimeobsolte{163}.EnFrance,danslafameuseEncyclopdieditepardAlembertetDiderotunetrentainedannesavantlaRvolution,leChevalierdeJaucourt{164}signaitladfinitiondedmocratie,prsentecommedsavantageuseauxgrandstats.Pourquecejugementsoitclair,Jaucourtprcisaitquecestlesortdecegouvernementadmirabledanssonprincipe,dedevenirpresqueinfailliblementlaproiedelambitiondequelquescitoyens,oudecelledestrangers,etdepasserainsiduneprcieuselibertdanslaplusgrandedesservitudes{165}.
DmocratieetRpublique
SilestermesrpubliqueetdmocratiedeviennentsynonymesaumilieuduXIXesicle,ilsfontencorerfrenceauXVIIIesicledeuxformesdorganisationpolitiquediffrentes.Lavaleurngativeassocieaumotdmocratieetsesdrivssexpliqueenpartieparlechoixdeslitespatriotesdembrasserlidalrpublicain,quiestperuparcertains
commepermettantdejugulerlespassionsdmocratiques.Lespatriotesonteneffetadoptplusoumoinsrapidementlidologierpublicaine,laquelletaientassocislesconceptsdquilibreetdesparationdespouvoirs,debiencommunetdevertucivique.
Letermerpubliquevoquaitdonclebien,cequiexpliquelechoixdelliteduquedeparlerdslexvesicledunerpubliquedeslettrespourdsignerlacommunautdesintellectuelsdEuropequistendaitau-deldesfrontirespolitiquesetreligieuses{166},ouencorelexpressionRespublicachristiana-rpubliquechrtienne-pournommerleprojetduneunioncosmopolitequiengloberaittousleschrtiensdEurope.Dansderaresexceptions,letermerpubliquetaitpjoratif,commechezTheophilusParsons{167}quiexpliquaitdansTheEssexResult,publien1778poursopposerauprojetdunenouvelleconstitutionauMassachusetts,quelesrpubliquesdeVeniseetdesPays-Bas[...]ontdgnrentyranniesinsupportables{168},ouencorechezlAmricainJohnJoachimZubly{169},quidclaraitquungouvernementrpublicainestpeinemieuxquungouvernementdedmons{170}.Malgrcescasexceptionnels,rpubliqueestdevenuauXVIIIesicleuneexpressiondubien,delavertu,delalgitimit.JappelledoncRpubliquetouttatrgipardeslois[...].Toutgouvernementlgitimeestrpublicain,dclaraitdailleurslephilosopheJean-JacquesRousseau.Ilprcisait,dansunenotedebasdepage,quelamonarchieelle-mmepeuttrerpublicainesileroinestpasarrogantaupointdeseplacerau-dessusdeslois{171}.Dailleurs,desmembresdelaristocratiehrditaireseprsentaientcommerpublicainspoursedonneruneimagerespectable.lammepoque,lditionde1762duDictionnairedelAcadmiedfinissaitlesrpublicainscommedesgenspassionnspourlalibertdeleurpays{172}.DemmeenAmrique,lhistoriencontemporainGordonS.Woodconstatequelerpublicanismenefutjamaisuneidologieclandestineassige,confinedesrunionsdansdescavesetdesintellectuelsmarginaux.Aucontraire,ilnyavaitpasdepromoteursplusenthousiastesdurpublicanismequedenombreuxmembresdelanoblessebritanniqueetfranaise{173}.Ilconvient,celadit,dedistinguerlaconceptionantiquedurpublicanismedesaconceptionmoderne,mmesilesdirigeantspatriotessinspirerontdesdeuxmodles.
RpublicanismeAntique
Selonlatraditiondelaphilosophieetdelhistoirepolitiquesoccidentales,ilexistetroisformespuresdergimes:lamonarchie,laristocratieetladmocratie{174}.AristoteetCicron,quisontlesdeuxphilosophespolitiquesdelAntiquitlesplusapprcisdesmembresdellitepatriote,affirmaientqueladfenseetlapromotiondubiencommunntaientpossiblesquedansdesrgimesolespouvoirssontsparsetselimitentlesunslesautres.Ilsagitalorsdorganiserlergimedetellemanirequaucunedesforcespolitiquesactivesdanslasocitnesoitenmesuredeprendrelecontrledesinstitutionsdurgimepourimposersavolontetfaireprvaloirsesintrtsaudtrimentdesautres.Lapremiresolutionestdquilibrerlespouvoirs,lasecondeestdelessparer.
Lquilibredespouvoirscorrespondunevisionorganiquedelasocitselonlaquelleunecommunautcomptencessairementuneligneroyale,desnobles,unclergetlepeuple,quiregroupeenprincipetouslesautres,maisquellecomptecommesujetspolitiquesuniquementleshommesdesclassesconomiquementaises,soitlesnotables,lespropritairesetlescommerants(lespetitssalaris,lesfemmes,lesesclavesetlesenfantssontexclusdupouvoirpolitique).quilibrercesforcesconsisteleuraccorderunepartde
lautoritpolitiquesuffisantepourquechacunepuissequilibrerlepouvoirdesautres-laligneroyaleobtenantlepouvoirexcutif,lesnoblesetleclergpouvantsigerdansunSnatetlepeupletantreprsentparuntribun.Cetteconstitutionmixtepermetdassocierenunseulrgimelamonarchie(laligneroyale),laristocratie(noblesseetclerg)etladmocratie(lepeuple,maisenfaitlespropritairesetcommerants).
Pourlespatriotes,letermedmocratiepourraalorstreassocilaChambrebasse,ditedesCommunes,alorsquelaChambrehaute,diteSnatoudeslords,estassocielaristocratie.Lergimecomprendunebranchedmocratiqueetunebranchearistocratique,lamonarchieserservantlepouvoirexcutif.Cettedsignationexprimaitlaconceptiondellitepolitiquedesconstitutionsmixtes,olesdiversintrtsdelasocitsontreprsentsdetellefaonquelespouvoirssquilibrentetsefontcontrepoidssansquaucunnepuisseimposersavolontlensemble.Ainsicomprise,ladmocratienestpastrangrelarpublique,quipeutintgrerdeslmentsdmocratiques,aristocratiques,voiremonarchiques.Maisilarrivaitquecettechambredmocratiquesoitsvrementcritiqueetquonluiattribuelesfaiblessesgnralementprtesaupeuple.Ainsi,crivantausujetdelamontedelespritdmocratiqueenAmrique,unofficierdelacouronneprcisaitquilserancessairedesurveillerlalicencedunedmocratie,enrduisantlactuelpouvoirexorbitantdesassembles{175}.Cettedclarationrvlequeladmocratieesttoujourscraindre,mmelorsquellenestquunlmentparmidautresdansungouvernementmixteetquellesincarnedansunechambredassembleoseulementquelquesdizainesdlusprtendentreprsenterlensembledupeuple.Enfait,accolerltiquettedmocratiquelaChambrebassepermettaitdelaisserentendrequelletaitunevritabledmocratie.NoahWebster{176}expliquaitpoursapart,dansExaminationintotheLeadingPrinciplesoftheFdralConstitutionProposedbytheLateConventionHeldatPhiladelphia(1787),queplusieurschosesplausiblespeuventtreditesenfaveurdeladmocratiepureetplusieursenfaveurderunirtouslesreprsentantsdupeupledansunemmeassemble-,maistoutelexprienceprouvequecesdeuxidessontincompatiblesaveclapaixensocitetlesdroitsdeshommeslibres{177}.Cetterhtoriquedetransfertdetortsdeladmocratiedirecte(assemblepopulairelagora)ladmocratiereprsentative(chambrebassecomptantquelquesdizainesdepoliticienslus)taitsouventutilisepardesgensquivoulaientlimiterlespouvoirsdeschambresbassesauprofitduSnatoudelaprsidence,maisgalementparceuxquirsistaientllargissementdudroitdevoteauxpluspauvres,auxanciensesclavesnoirsouauxfemmes.Chaquefois,lesrfractairesdirontquilyaunrisquedencouragerunexcsdedmocratie...
Lasparationdespouvoirscorrespondpoursapartunevisionmcaniquedelapolitiquequisexprimeraitentroistypesdactionsdistinctes:lactionlgislative(llaborationdeslois),lactionexcutive(lapplicationdeslois)etlactionjudiciaire(lejugementetlarpressiondesinfractionslaloi).Considrantquilyaunrisquecertaindetyranniesicestroisactionssontmenesparunseulcorpspolitique,ilconvientdeconstituertroiscorpsdistinctsetspars,ayantchacuncommefonctiondexercerlundecestroispouvoirs.
Au-deldecesconsidrationsausujetdelorganisationpolitiqueetdesdroitsdesunsetdesautres,lidologierpublicaineclassiqueaccordaitunrlecentrallavertucivique.Cettevertuestunequalitquepossdeunindividuenraisondesapersonnalit,desonducationetdesonsexe,quiluipermetdesleverau-dessusdesesbesoinsgostesetdedistinguerle
biencommun.Lelgislateurestlincarnationdelindividuvertueuxetlafigureemblmatiquedurpublicanisme,soitunesortedegniepolitiquequidonnelasocituneconstitutionetdesloisprochesdelaperfection.Ladmocratieestdautantplusdangereusequelesgensdupeuplesonttrspeuportspardehautesconsidrations:lebeau,lebien,levrai.Lelgislateurvertueuxauracommetchedduquersonpeuple,maisilnesagitpasdencouragerlaparticipationpolitiquedupeupleauxaffairespolitiques-ladmocratie.Ilsagitpluttdinsufflerlepatriotisme,cest--direunsensdudevoirenverslacommunaut.Silesgouvernantssedoiventdtrevertueux,lescitoyenssedoiventaussideltre,maisleurvertuconsisteaccepterdesesacrifiersurleschampsdebataillepourdfendrelebiencommunetprserverlindpendancedelarpublique{178}.
Cescroyancesausujetdelquilibreetdelasparationdespouvoirs,ainsiquedelavertu,taientpartagesparlesdirigeantspatriotes,cequiexpliqueunpeuplusencorepourquoiilsaccordaientunsenspjoratifaumotdmocratie.Poureux,ilsagissaitdunrgimepur,olepeuplegouverneenexerantlestroispouvoirs(lgislatif,excutifetjudiciaire)auxdpensdesautresordres(ecclsiastiquesetnobles)delasocit.Ilsagissaitncessairementdunetyrannie,etdelapiredetoutes,puisquelepeupletaitperucommeunemassebteetmchante,contrairementauxroisouauxnoblesquiauraientunecertainegrandeurdmeetdesprit.
Cicronexpliquaitclairementquilfautsemfierdeladmocratieetluiprfrerunrgimemixte:Quand[...]lepeupleausdeviolenceenversunroijusteoulaprivdesonpouvoirroyal,ouencorequand,cequiestplussouventlecas,ilagotlesangdelliteetsoumistoutltatsesapptits,gardez-vousdecroirequunemerouquunincendie,sigrandquilsoit,puissenttreplusfacilementapaissquunemultitudedontlemportementneconnatplusdefreins!Cicroncontinuait,parlantdundsordrequigagnelesrapportspres-fils,enseignants-lves,hommes-femmes,matres-esclaves;selonlui,mmelesanimauxsonttouchs!Puisdeconclure:Ilfautprfreruntatdechosesquilibretquiseformeparunmlangedestroisformesdegouvernement{179}.
JohnAdamsparlaitexplicitementdurpublicanismeantiquecommedunmodlepourlespatriotesamricains.AdamspartageaitavecCicronsaconceptiondurpublicanismeetdubiencommun,maisaussideladmocratie,commelervleunecorrespondanceavecsonpouseAbigailAdams{180}ausujetdesdroitsdesfemmesdanslventualitolesforcespatriotestriompheraientdelaGrande-Bretagne.AbigaildemandeeneffetJohn,dansunelettrepersonnelledatedu31mars1776,daccorderaussidesdroitsauxfemmesdanslafouledelindpendance,aurisquedeconfirmerlestatutdetyransdeshommesfaceauxfemmes.Sansdroits,lesfemmessontlesvassalesdeshommesetnedevraientpassesentirtenuesderespecterdeslois,puisquellesnontaucunevoixnireprsentationdansleprocessusdeleurformulation.LestermesdelargumentairedAbigailsonttoutfaitconventionnels,encelaquellereprendlalogiquequiacourschezlesrpublicainsmasculinsdesonpoque,savoirquunpeuplevitentyranniesilnapasconsentidirectementouparreprsentationauxloisquilegouvernent.Cestlafoiscequedisaientlesmilitantsrpublicainsetlesphilosophesconnusdelpoque,dontJohnLockeetJean-JacquesRousseau.Enconsquence,iltaitlgitimedendduirequelesfemmessubirontlatyranniedeshommestantquellesneparticiperontpaslaformulationdeslois.Jenepeuxquerire,rpondsansdtourlpouxdAbigail.Etilluirappellequen1776,annedetroubles
sociopolitiquesetdagitationdelaplbe,lesenfantsetlesapprentissontdsobissants-lescolesetlescollgessontplusturbulents-,lesIndienssonteffrontsfaceleursgardiens,etlesNgresdeviennentinsolentsenversleursmatres.Sileshommesdelliteacceptaientdlargirledroitdevoterdescatgoriessocialessubalternes,ilnyauraplusdefin.Denouvellesdemandesseferontentendre;lesfemmesvontdemanderledroitdevoter[...]ettousleshommes[...]vontdemanderunevoixgaletouslesautres,danstouteslesactionsdeltat.Celamneconfondreetdtruiretoutesdistinctions,etrduittouslesrangsunmmeniveaucommun.JohnAdamsnefaitpasrfrenceexplicitementladmocratie,maisilrassuresonpouseenluiaffirmantquetoutbonpoliticien[...]saurasopposeraudespotisme,lempire,lamonarchie,laristocratie,loligarchieetlochlocratie{181}.Oligarchiedsignesimplementunrgimecontrlparunpetitgroupededcideurs.Ochlosignifiefouleengrec,etochlocratiedsignedoncunrgimeodominelafoule.Bref,siladmocratieestlepouvoirdudemos,lochlocratieestceluidelaplbe.Envrit,cesdeuxrgimessontsimilairesdanslespritdAdamsetdesescamaradesdelutte,quisinquitentbeaucoupdelamenacequereprsententlespauvrespourleursintrts,maisquifontpeudecasdesintrtsdeleurspousesentantquefemmes,mmesiellessavaientargumenterselonlammelogiqueetdanslesmmestermesquelespatriotes.
RpublicanismeModerne
Lerpublicanismedesdirigeantspatriotes-etconsquemmentleuragoraphobiepolitique-estgalementinfluencpardetrsnombreuxphilosophespolitiquesduXVIIeetduXVIncsicle,quirinterprtentetremettentaugotdujourlerpublicanismeantique.Silapriodemdivaleafaitlapartbelleauxphilosophespolitiquespartisansdunrgimethocratique,laRenaissance,marqueparlmergencedelhumanisme,redcouvrelespenseursdelAntiquitetadopteetadaptelemodlerpublicain{182}.LephilosophepolitiqueJamesHarrington,parexemple,militaitparsescritspourungouvernementmixte,eninvoquantlautoritdAristoteetdeCicron:leslgislateurs[...],ayantconcluquelestroisgouvernements[monarchie,aristocratie,dmocratie]nesontbonsrien,enontinventunautrequiconsisteenunmlangedetous,leseulquisoitbon.Cestlladoctrinedesanciens{183}.Desphilosophesfranaisdimportance,telsMontesquieu,RousseauetMably,devaientgalementbeaucoupaurpublicanismeclassique.CesphilosophesmodernesadmettaientparfoisquAthnesoffraitunebonnequalitdeviesescitoyensetquelaproductionartistiqueetphilosophiqueytaitimportante,maisilscondamnaientsadmocratiedirecte.
LergimemixtetelqueceluidelarpubliqueantiquedeRomeavaitlavantagedecontrlerladmocratie,commelcrivaitlephilosophefranaisMably:Parsuitedelquilibretablientrelesdiffrentspouvoirs,dsquelapartiedmocratiquedugouvernementvoulaitabuserdesonautorit,ellesetrouvaitsansforce,etcontrainteparlapuissancedesmagistrats{184}.LidequelepouvoirseulpeutarrterlepouvoiretquelquilibreetlasparationdespouvoirssontncessairespourviterlatyrannietaitreprisepardesphilosophesinfluentscommeMontesquieu,maisaussipardesacteurspolitiquescommeJohnAdams,quirsumeraleprojetrpublicainainsi:Unquilibre,avectouteladifficultquecelaimplique,doittreprservoulalibertestperduejamais{185}.
LesmodernesquisinspiraientdesrpubliquesdeSparteetdeRomeadmiraientlergimemonarchiqueconstitutionnelanglais,lemodledelpoquedunerpubliqueoffrant
lalibertsonpeupledansuneEuropetouffantalorssousladominationdemonarchiesabsolutistes.Lacouronneanglaiseavaitelle-mmereconnulimportanceduneconstitutionmixteaussittquen1642,lorsqueCharlesIeravaitlancsontexteHisMajestiesAnswertotheNineteenPropositionsofBothHousesParliament,danslequelilrappellequelaConstitutionbritanniqueestunmlangedemonarchieabsolue,daristocratieetdedmocratieetquilyaunquilibregalentrelestroisordres{186}.
Lesrpublicainsdestempsmodernessemfiaientdeladmocratie,toutcommedesautresformesdergimespurs.Ladmocratie,danslecadredudiscoursrpublicain,nesignifiaitpasautrechosequunrgimeolepeupleassembllagoragouvernedirectement.Cetypedergimeestdangereux,cariloffretropdepouvoirauxpauvresquivontlutiliserpourmenacerlascuritdesriches,cest--direlquilibredelacommunaut.Mmesilepeuplecherchedfendreetpromouvoirlebiencommun,sonmanqueinhrentderationalitetdevertulentraneraprendredemauvaisesdcisionspolitiquesetladmocratiedeviendrainvitablementtyrannique.Harringtonrecommandaitquedanscequiestproprementappeldmocratie,ougouvernementpopulaire[...],ledbat[soit]grparunebonnearistocratie[car]ledbatauseindupeupleproduitlanarchie{187}.cettedclarationfaitchocetautrecommentairedeHarrington,pourquiilyauratoujoursunevraieetnaturellearistocratie{188},mmeendmocratie.Onretrouvechezlesphilosophesdurpublicanismemodernedesargumentsdontseservirontlesparlementairespourjustifierleurpouvoiretpourcondamnerladmocratie.
LlitedumouvementpatrioteenAmriqueduNordbritanniqueetenFranceportaitdoncuneconceptionngativedeladmocratie,carelleavaitapprisassociercergimelhistoiredAthnes,etparcequelletaitconvaincuequelerpublicanismetaitunidalsuprieuraussibienentermespolitiquesquemoraux.Celadit,cettelitepatriotebataillerasurdeuxfrontslorsdelaguerredelindpendanceenAmriqueduNordetdelaRvolutionenFrance.Ellelutteracontrelesloyalistes(AmriqueduNordbritannique)etlesmonarchistes(France)quidfendaientlestatuquoetrefusaientdoncquelesassemblesosigeaientlespatriotessarrogentplusdepouvoir,audtrimentdelacouronne.Ellelutteraaussicontredesforcespopulairesquisemobilisaientenfaveurduneplusgrandegalitpolitiqueetconomique.Cesforcespopulairesserontassociesparlespatriotesladmocratieetconsidrescommeunemenacelarpublique,mmesicelle-ciserafinalementfondepardeslitesquiprtendrontdfendrelebiencommunetreprsenterlanationsouveraine.Sillitedumouvementpatrioteneserclamaitpasdeladmocratieetmprisaitmmecergime,cestdonclafoispourdesraisonsculturellesquirelventdelhistoireintellectuelleetparcohrenceavecdesintrtspolitiquestrsconcrets:ladmocratiesignifiaitlafindeslitespolitiquesetconomiquesetdesinstitutionsquilesreprsentent,soitlafindeslitespatrioteselles-mmesetdesinstitutionsoellessigeaient,dontlesassembleslgislatives.
CHAPITRE2:LeCoupdeForcedesParlementairesLaGuerredelIndpendanceAmricainecommenceen1775etlaRvolutionfranaiseen
1789.Toutesdeuxsepoursuivrontpendantdelonguesannes.DesdeuxctsdelAtlantique,llitequidirigelemouvementestcomposeengrandepartiedavocats,dejuristesetdepropritairesterriens.Plusieurssigentdjdanslesinstitutionspolitiquesofficielles,commelesassemblescolonialesenAmriqueduNordbritanniqueoulesparlementsenFrance,quiontsurtoutunefonctionjuridique.Cettelitevasefforcerdesaperlalgitimitdupouvoirduroioudelaristocratie.Dummesouffle,elleinsisterasurlincapacitpolitiquedupeuplesegouvernerlui-mme,toutenproclamantlanationsouveraineetdclarantvouloirservirsesintrts.Cetterhtoriqueenapparencedmocratiquecachaitunprofondmprispourlesgensdupeupleetunrefusdinstaurerunedmocratie,soitunrgimeolepeuplesegouverneraitseul,sanstredominpardesdirigeants,quilssoientlusounon.Silesmembresdellitepatrioterefusaientquelesigedupouvoirsoituneagoraosetiendraientdesassemblespopulairesdlibrantes,cestaussietsurtoutquilsvoulaientquelinstitutiondontilstaientmembresmonopoliselepouvoir,auxdpensduroietdupeuple.
Certes,laguerredelindpendanceenAmriqueetlaRvolutionenFrancesontdeuxvnementshistoriquesrelativementbienconnus,puisquilsontinspirunnormetravaildemmoirelafoisdelapartdesautoritspolitiques,avecdescommmorationsofficielles,etdesspcialistesdelhistoire,delaphilosophie,delacultureetdudroit.Celadit,lhistoiredurpublicanismeetdeladmocratiestendbienau-deldecesdeuxexemples,souventprsentsparleursspcialistesrespectifscommelesseulscasayantunevaleuruniverselleetparltudedesquelsonpeutsaisirlamodernitdanssonensemble.QuisaitpourtantquelesPays-BasauXVIIesicleoffraientunmodlerpublicain-aussiconnucommeunemonarchiearisto-dmocratique-etconstituaientunepuissancemaritime,militaireetcommercialedotedunempirecolonial?CettesocittaitlunedesplusrichesdEurope,consquencedusuccsdelaCompagniedesIndesorientalesetdelatraitedesesclaves.Ilsagissaitaussidunplecultureletintellectuelimportantenraisondelatolranceintellectuellequiyrgnaitetdudynamismedesesuniversits.LesphilosophesDescartes,SpinozaetGrotiusyvivaient,cedernierjustifiantphilosophiquementetjuridiquementlimprialismecolonialetcommercialhollandais{189}.
LesAnglaisontconnudsleXVIIesicleladcapitationdunroi,CharlesIer,etlinstaurationdunerpublique,avantdassisterlarestaurationdelamonarchie.Audpart,leroiCharlesIeretlesparlementairessopposent,danslesannes1620et1630,surlesquestionsdelalevedesimpts,delaprotectiondelapropritprive,dudroittrejugparsespairsetdelobligationpourlapopulationdhbergerlatrouperoyale.LeroidissoutleParlementen1629,pourlereconvoquerseulementonzeansplustard,facelamenaceduneinvasioncossaise.En1641,leParlementprsenteunelistedegriefsauroidansLagranderemontrance,dontceluidavoirlevpendanttoutescesannesdesimptssanssonaval.LeParlementexigedecontrlerlesimpts,maisaussilarme,etdecautionnerlechoixdesministres.Offusqu,CharlesIercherchefairearrterlesdputsresponsablesdecetaffront,quiserfugientdansLondresolesmilicesetlafoulelesprotgentaucrideLibertauparlement!Laguerrecivileclate.Lorsdececonflit,lediscoursdelasouverainetdelanationdevientllmentcentraldelapropagandedesparlementaires{190}.
En1646,larmedesparlementairesdirigeparOlivierCromwell{191}dfaitlarmeroyaleetcaptureleroi.CharlesIerrefusederevenirsurletrneavecdespouvoirslimitsetparvientschapperetleverunearmecontre-rvolutionnaire.Au-deldesdclarationsdeprincipes,leParlementbritanniquequirgnealorsenlabsenceduroisemfiedupeuple,mmesilprtendlereprsenter.Ainsi,lesparlementairesdclarent:Nousnaimonspasdutouttresollicitsparlepeupleenaucuneoccasion,saufquandmanifestementnousfaillissonsnotretche.En1647,quanddesAnglaisdposentauParlementuneptitionrclamantdiversesrformes,lesparlementaireslafontbrlerparlebourreau{192}.
Lasecondeguerrecivileseterminelorsquelarmeroyaleestencoredfaite,leroifaitprisonnier,jugendixjoursetdcapitle30janvier1649.EnplusderaffirmersaconfianceenDieusurlchafaud,ildclare:Pourlepeuple,jedsirerellementsonindpendanceetsalibertautantquequiconque.Maisjedoisvousdirequecetteindpendanceetcettelibertconsistentavoirungouvernement[...].Ellesneconsistentpasavoirunepartdanslegouvernement.Celaneluiappartientenrien{193}.
Pendantcelongconflit,desquestionssontsoulevesdanslarmeduParlementenraisondelinsatisfactionlgardduversementdelasolde,dusecoursauxblesss,auxveuvesetauxorphelins,maisaussidelenrlementdeforceetdelahirarchiemilitaire.Lessoldats,quionttdesinstrumentspourreconqurirleslibertsdelanation,nauraient-ilscombattuquepourtreenesclavage{194}?demandeouvertementuneptition.Dessoldatssequalifientdeniveleursenraisondeleursrevendicationsgalitaristes(toutlemoinspourleshommes).Ilsseprsententcommedelibrescommunsunisenarmes,jugementetconsciencepourladfensedudroitetdeslibertsdupeupleetdeux-mmes{195}.Enplusdexigerleursolde,ilsnommentdesmandataireslus,voquentladfensedesterrescommunalesetlabolitiondelesclavageetdelapeinedemortpourvol(audbutdelamoderniteuropenne,desmilliersdepersonnessontpenduespourdesimplesvols{196}).Ordanslesdbatsausujetdudroitdevotedesindividussansproprit,lesrichesetleursalliscraignentquilsnimposentlgalitparlabolitiondelapropritpriveetlamiseencommundesterres.Unporte-paroledesniveleursrpliquequaucontraire,siseulslesrichespeuventvoter,lespauvresseraientalorsrduitsntrequedescoupeursdeboisetdespuiseursdeau,etlaplusgrandepartiedelanationseraitdoncesclave{197}.
Aprsavoircraslafrondedesniveleurs,excutleroietabolilamonarchie,leParlementrpublicainextorqueencoreplusdimptsetimposelaustritreligieuse:lethtreestinterdit,commelesmaisonsdejeux,lesbordels,lescombatsdecoqsetdours.Desmilicespatrouillentpourfermerlescabarets.LedimanchedoittrepassenfamillelirelaBibleetrciterdesprires.En1660,aprslamortdeCromwell,leParlementlui-mmertablitlamonarchie,etCharlesIImontesurletrne.Lhistoiredupremierrpublicanismeanglaisrvledoncqueleparlementarismenarienvoiravecladmocratieoulanationsouveraine,etquilsagitpluttdunrapportdeforceentredeslites,soitlacouronneetleParlement.
Cesdeuxforcespolitiquesprtendentservirlesintrtsdelanationoudupeuple,maischerchentsurtoutasseoirleurpouvoir,soitleurdominationetleurcapacitdexploitationparlestaxesetlesimpts.
AuXVIIIesicle,plusieurssoulvementsattirentlattentiondeslitesetsuscitentleurcrainte.CestlecasdelinsurrectiondesesclavescontrelescolonsSaint-Domingueen1758etenJamaqueen1760,avecquelquesfigureshroques,dontCubah,lareinede
Kingston.Lemouvementcourtsurunanetsesoldeparunesoixantainedecolonsassassins,environ400rebellestusetunecentainecapturs,condamns,puisexcuts.Lepouvoircoloniallimiteensuiteledroitdassemble,selonlalogiquebienconnuequeledemosdessubalternesquisassemblentpourdlibrersetransformetropsouventenplbeinsurge{198}.Enfait,lesannes1760et1770sontmarquesparunesriedecomplots,meutesourvoltesdesclaves,unpeupartoutdanslescoloniesdAmrique.DespaysansservoltentaussienRussieen1772-1774.PuisLondresestbranleparlesmeutesditesdeGordon,alorsquelesruespassentpendantquelquesjourssouslecontrledunefoulemeutiredeplusieursdizainesdemilliersdepersonnes,en1781.Lammeanne,desindignesduProucommandsparlIncaTupacAmaru{199}etlescomunerosdelaNouvelleGrenade(enColombie)servoltentcontrelesautoritsespagnoles.
Souvent,cestroublestaientloccasiondexprimerdesrevendicationspolitiquesausujetdelalibertfacelautoritroyaleoudelautonomiedanslecadrecolonial.Lesmotifspouvaientaussitrereligieux,maissurtoutconomiques,enparticuliercontrelaspculationsurlafarine.OnparlaitainsideguerredesfarinesenFrance,en1775{200}.Lesrvoltesgrondaientaussidanslesvillesportuairessousprtextederationsinsuffisantes,desoldesenretardoudunedisciplinetropcruelle,oummedersistancecontrelenrlementforcsurlesnaviresenpartancepourlesAmriques.plusieursreprises,lafouledesportsenAmriqueduNordbritanniquechahutedesenrleursetleurtroupe,etparfoisincendieleurcanotpourlibrerlesindividustransportsdeforceverslesnavires.En1768Boston,selonuntmoin,unbateauappartenantladouanefuttrantriomphalementtraverslesruesdelaville,etbrlsurleterraincommunal{201}.En1775Liverpool,unegrveestdclenchepoursopposerunebaissedessalaires.Lessoldatstirentsurlafoule,tuentplusieurscontestatairesetprovoquentunemeute.Descanonsdesnaviressonttransaucentre-villepourcanarderlaBourseducommerce,alorsquelafoulesaccagedesmaisonsdemarchandsdesclaves.Untmoinnotealors:JenepouvaismempcherdepenserquectaitcommeBoston,etjecraignisquecenefutquelecommencementdenossoucis{202}.
Desrvoltessetransformaientparfoisenrvolutions,commeGenveen1782,danslesProvinces-Uniesde17831787,enBelgiquede17861791.OncomprendalorsquelaguerredelindpendanceenAmriqueduNordbritanniqueetlaRvolutionenFrancenesontpasdesvnementsexceptionnels(mmesilssontsouventprsentsainsiaujourdhui).Cemouvementsestdepluspoursuivibienaprs,avecdesrvoltesetdesrvolutionsenPolognede17911794,enIrlandede17961798,danslestatsitaliensde17981800etsurlledeSaint-Domingue,aveclafondationdelaRpubliquedHatien1804.
Touscesvnementsontsansdouteeuunimpactsurlevocabulairepolitiquedelpoque,provoquantdesdbatsausujetdesmotssdition,insurrection,rvolteetrvolution,maisaussityrannieetesclavage:lesautoritssontsouventaccusesdexerceruntelpouvoirsurlapopulationquilsagitdunesclavagepolitique,cest--direquelepeuplenestpaslibre,dunpointdevuepolitique{203}.Lemotdmocratiealuiaussitrscertainementtlobjetdeluttessymboliquesimportantes,surtoutqueplusieursdecesvnementsrpondaientlammelogique,aveclaprsencedetroisforcesdistinctes:lautorittraditionnelle(lamonarchie),llitecontestataire(noblesseoubourgeoisiemontante,ouencoreunesclaveprenantladirectiondelarvolte)etunmouvementpopulaireplusgalitariste.LorsquesurviennentlesvnementsenAmriqueduNordetenFrance,voil
presquedeuxsiclesquchaqueoccasionolesparlementairestententuncoupdeforcecontrelacouronne,unmouvementpopulaireseformeetprofitedutumultepourrclamerdesrformesconomiquesetpolitiquesgalitaires.CestcequiseproduitdanslarpubliquedeFlorence{204},enGrande-Bretagne{205},Genve{206},danslesProvinces-Unies{207}etenBelgique{208}.Cemouvementpopulaire,quellequesoitsacomposition,esttoujoursperucommeunemenacelafoisparlautorittraditionnelleetparllitecontestataire,dosonrefusdeladmocratie.Ainsi,SimonBolivar,connucommelepredelindpendancedescoloniesdAmriquelatine,sevoulaitrpublicainalorsquildclaraitquenulleformedegouvernementnestaussidbilequeladmocratie{209}.
BrvehistoireduParlementarisme
Entreleroietlaplbe,donc,leParlementtentaitdlargirsonpouvoir.RappelonsquelesparlementsonttfondsparlesroisauMoyenge,danslespoirpremierdaiderleverlesimpts.AuMoyenge,ilnexistaitaucundesoutilsutilissaujourdhuiparuntatpourvaluersapopulationetlesressourcesimposables-enfait,ilnexistaitpasenEuropedtatcommeonlentenddepuislafinduXIXesicleetledbutduxxesicle.Lesroisnedisposaientquedequelquesfonctionnaires.Lessujetsntaientpasrpertorisparladministration,nifichs.LesestimationsdelapopulationduroyaumedeFrance,oummedelavilledeParisntaientquepurespculation.Lesmonarquesconnaissaientencoremoinslarichessedecettepopulation.Pourprleverlesimpts,ilfallaitdonclaidedautoritslocales,unpeuplusprochesdelapopulation.Voilpourquoilesroisontmobilislesnoblespourlesaiderprleverdesimpts.Desparlementssontalorsmissurpiedcettefin,dslesXIIeetXIIIesicles,danslapninsuleibrique(lesparlementssappellentlesCortes),dansleSaint-Empireromaingermanique(laDite).EnFrance,lespremierstatsgnrauxonttconvoqusen1302{210}.Rapidement,lesnoblesetlesdiversnotablessigeantdanscesassemblesontprofitdeloccasionpourprsenterdesdemandesleursouverain.Cesrencontressesontdonctransformesaufildessiclesenmomentsdengociationetdeconflitentreleroietsesvassaux.
CettehistoirepolitiquetaitbienconnuedesespritssavantsduXVIIIesicle.LephilosopheJean-JacquesRousseaudiradelidedereprsentationquellenousvientdu