Ebookminphti:www.Sachvui.Com
Chng1:NhucuvitlilchsthiPhpthuc
TiminNamtrc1975,nngiodcphthngdatrnbVitNamSLc (1920)caTrnTrngKim.osuv thiPhp thuchn,cbVitNamPhpthucs1884-1945(1961)caPhanKhoang.Ccnhvits lp saunhPhmVnSncngchda trnhai cunsnymvitrngra,chkhngckhmphmi.
TrongbitacunHistoiremodernedupaysdAnnam(1592-1820)[Lchshin i nc Nam (1592-1820)]ca Charles B. Maybon, in nm 1920,HenriCordierchobitcunsutinmcgiPhpcbitvncNam l cunCoursdhistoire annamite [Gio trnh lch sAnNam] caTrngVnhKinnm1875.
VitNamSLccaTrnTrngKim,vitxongnm1919,inlnunm1920, di thi Php thuc, tt nhin c s kim duyt ca chnh quynthuc a.Hcgi hTrn, uyn thmchNhov chPhp, tuy c cnhngbscanhNguyn,nhngngvntnimtingnnhtrnvnvo ti liuPhp.Khinhnnhvnhng ldocacucxm lng,TrnTrngKimlylikincaccsgiathuca,chorngvtriunhHukhng chu canh tnt nc, pdng chnh schbquan to cng, cmo,dito,nnngiPhpminhVitNam,cugiodn,giosvbovtdobunbn.
PhanKhoangosuhn,ticrngngcngvnnghingtheolitrnhbyskinvcchnhgicaccsgiathuca.
NguynThAnh trongVitNamdi thiPhp h (LaThing, SiGn,1970),dngphngphpnghincukhoahchn,aranhngkhmphmi,tuynhintrongcunschny,ngvnchdavotiliuPhp. n cunMonarchie et fait colonial au Vit nam (1875-1925) Lecrpusculedunordretraditionnel[NnqunchvvnthucaVitNam (1875-1925)Ngy tn ca trt t truyn thng] (LHarmattan,Paris1992),ngcmtthiqunbnhhn.
http://sachvui.com/HcgiongVkhivitNguynTriPhng(1974,Keltoninli tiM) cng khng thamkhoiNamThcLcm li da rt nhiu vocun La conqute de LIndochine [S chinh phc ng Dng] (Payot,Paris, 1934) caA.Thomazi, c nhiu ngi tham kho v chin tranhngdng.Thomazilmtqunnhn,khngnhcnccchinbicaPhpmchcaochinthng.Vvy,tcphmcaongVdxuthin khmun (1974) vn cn nm trong khun kh cc s gia vit theoquannimthuca.
Nguyn Khc Ng trong cun Vit Nam ngy xa, qua cc k ha TyPhng,(Nhmnghincusa,Montral,Canada,1988)ccngsutmnhiuhnhnh,kha,v licc trnchin,ccvx tgios,ngichmnay,cthhnhdungckhngkhcanhnghintrngthatrc.Nhnginlinhngsnphmnymkhnggiithchrrng,lgintipgpphnvovictuyntruynchoquanimthuca.
Cunschsaucngmchngtimuncpy,lLchsnichinVitNamcaTChiTrng,cgiithngVnHcTonQuc,bmns1973SiGn(AnTiminliCali,1991).nglmtngivits thuc lp trhn,ccc ti liuPhp-Vit, schcangcgiithngvnhc,khincunLchsnichinVitNamcmtuy tinno,cnhiungitrchdn,alnWikipidatingVit.Ticrng,ngcngvnlirptheolpluncasquanthucaxcnhcnglaocaBaLcvnhngsquanPhp,trongvicgipGiaLongdnglic.
Vysquanthucilg?Tisaochngtaphinghinglivitny?
Squanthuca
HunhttcminginghincuvgiaionPhpthucuphidavothngtincaccvthasai,vhmichnhlnhngngiisu,istvidn,ctaimtkhpni,csnghcagiodn,bitnhiuthngtinngoil,khngctrongchnhs;hnnahlccnhtuhnh,ng trnmi nghi ng.V l m rt nhiu s gia chp li nhngthngtinbatcagiosLaBissachremkhngtvn.TrnghpBissachrelmtngoil,sninsau,khngphigiosnocngbtlngnhth.
Tuynhin,gioslmttponringbit,cnhngnhucuvmcchkhngiivistmhiusthtlchs:utinht,khinhnnhimv
truyngio,lhquytribgianh,mtikhngtrli,xthnvoCha.Nghivtvolnghivcaocmhnnhnnhmtvinhquang.Nghavthnhldudtconchin,khngbriconchintrongbtchoncnhno.VicnygiithchtisaoccgioskhibuikhiVitNam,tAlexandredeRhodes(bnlnbbt,bnlntrli)lunluntmcchquaytrlingay,btchplutlnhvua,btchpnthnh.Nhimvthbacahivitothnhltruyngio,mrngnhhngcaothinchatrongvnghcaiqun.Nhimvthtlphcvtnc h, l quyn li ca nc Php, tAlexandre deRhodes (1591-1660)nBaLc(1741-1799),chailinhmcnyxthnsutiphcvncPhp, dnng chongiPhpnVitNam.SbtngkingiaBaLcvNguynnh,cnglsxungtgiahainguyntc:gingovchintranh,giahaiquynli:ncPhpvncVit.
honttnhngnhimvny,ccgiosikhi,khngphibcongngibt,mhchvitmtnastht:vd,mtvicxtgiosmtcchcckdman,nhngkhngninnguynnhntisaohbxt;khngninluthnhVitNam;giuknhnghotngchnhtrcanhnggiosgipphenilon(LVnKhi,TVnPhng),chnglitriunh.
ThmchgiosLouvet,cndchmtondrttnc,bolcavuaTc,trongccu:NhngthytungiVit,dcchubcquathnhgihaykhngcngbchmlmi()nhngktngtrngiutrongnh cng b chm ngang thn vt xung sng (Louvet, La CochinchineReligieuse,II,t.185),khnghtmthyu;hoclghilinhnglivnhno,bodovuaralnhtruynming,khngchophpin,khngaicthkimchngc.Nhnggiosny,dngnhctnhabmtdmanditocavuaquannhNguyn,giohongcan thip,chnhquynPhpaqunvonh.
Nhimvcahlvinhthngsmnhtruyngio.
CunLaCochinchineReligieuse, (ogioNamK), innm1885,caLouisEugneLouvet(1838-1900),ccoinhcunlchstvo,dithiccbochaMinhMng,ThiuTr,Tc.Lngibtbinhclcchosmnhtruyngio,cclcktnccvuaNguynvcbitcm thMinhMngmcc tha sai coi lbochaNronVitNam.LouvetvitvsvncaMinhMngnhsau:
CcngVanniervChaigneau,haingiPhp li,duynhtsngsttrongmyngitntynytnm1789,khiphclingaivngchochang [GiaLong]. thng cng choh, vuaGiaLong thng lnhngithnvchothamdhing[nicc];shindincahlmMinh Mng kh chu, kim cch loi tr. (Louvet, La CochinchineReligieuse,t.32,ttcnhngchinmldochngti).
Sxcnh:NhngngiPhpnytnm1789,khiphclingaivngchoGiaLonglmthuynthoi,cccsgiathucadycngxydng.
MttrongnhngsgiathucanhhnglnnsgiaVit,lptrc,phi k n Charles Gosselin v cun LEmpire dAnnam [ Quc AnNam]intiParis,nm1904.CharlesGosselinliutrongqunivinchinh,cmttrnchintrngvnghincurtkvxhiVitNam.ngvitvxhiVit,vphongtctpquncangiVitkhsusc,cbitvnthcngttin,nhmttritlsng,mtthctmlinhitrnmitngio,moThinChathiysailmbcb.ngcngvitrtkvvicvuaHmNghibbt,quathngtincanhngngitrctip thamdchindchny, t lngkhmphcsuxahaingiconcaTnThtThuytlTnThtThipvTnThtm,phvuancht.Tuynhin,ngkhng thgtbcucchquancangi lnhvinchinh,nyvimcchchinhphcvgioho,vthngcnphibinminhchochnhnghi,quahaiimchnh:
-tichoccvuaNguyntrchnhimnhmtnc.
-BinminhchocucxmlngbngcchthiphngstnstoThincha di triuMinhMng,ThiuTr, Tc; nu cao thin chc cuocaonqunvinchinh.
Hai mc ch ny c trnh by rt r trong bi ta cun LEmpiredAnnam[QucAnNam]:
NhngvhongncNam,bisbibcivinhngngiPhplylnglmquanchoGiaLong,mnhh,miccngaivng;bistncivinhnggiosngbocachngta;biscnguindi b quan ta cng; bi s khinh b nn vnminh phngTy, v kiucngngumui,hcholmanr;biskintrtchitipxcvincngoi,trncTu;nhnghongny,tibo,phichutrchnhimssuyivspcanch,phignhvcmtmnh,snhcnhtrc
lchs.(Gosselin,LEmpiredAnnam,Paris,LibrairieAcadmiqueDidier,PerrinetCie,Libraires-Editeurs,1904,t.XVII)
Nhngliltrchthng,vcncnycaGosselinlictiptaybiccsgiaVitNam,TrnTrngKimvit:
Sckhnggincmliclmiutnc.khngchongingoiqucvobunbn, liemlmtinhngngigingo,bi thchonnncPhpvncYPhaNhominhncymnhlynctavy(TrnTrngKim,VNSL,bnBqucgiagiodc,1971,t.242).
PhanKhoang,cngkhngirangoinhnglunimy:
VuaMinhMnh cng c t cng, t ch, nhng khng hiu tnh ththinh,likhngdungnpoGiaT,nncimmxungtsinhrat.VuaThiuTrtiptcchnhschy,ngiPhpccmgyhn,vtingsngutinnNngnm1847,bohiunhngngymaiygiamhim.(PhanKhoang,Liniu,VitNamphpthucs,SngMi,1961,t.VI).
PhanKhoangvittip:Ngi[vuaTc]khnghiurthith,ctngchcncTu,ncVitNammilvnhin()chccnckhcldman()phnngccquanithnlcbyginhccngNguynngGiai,TrngngQu,VTrngBnh,NguynTriPhngulhngngiboth()nginctacnchongiuchucngnhrt-khuyting,rKimiTngmthi,nghiltuyvvbhtigii,nhngcnglgingngidman,khngngchotabtchc.Vvy,vuaTcivioThinChavvingiTydngctheochnhschcavuaMinhMng,vuaThiuTr()chonnkhivuaquansaing,lmnothcncbbivong.(PhanKhoang,VitNamPhpthucs,t.105-106).
NguynThAnh,saukhimtbincPhpnhNngngy15/4/1847theolunccasgiaPhp,nhnnh:
S th uy ca cc chin thuyn Php ti Nng cho thy r nguy cngedancVitNam.CcquantrongtriuvuaTcmikvThiuTrkhngphilkhngthccmieday;trongccbnstu ln nh vua, nhiu ngi cp n s bnh trng th lc cangiu tiVinng(J.Silvestre,Politique franaisedans lIndochine,Annales de lcole libre des SciencesPolitiques, Janvier 1896, trang 55).Nhngtriunhkhngcmtbinphpiphno,ngoiscmo
Thinchangtnghohntrc.NhnvAnPhongCngHngBomunghch, tmsnghcaccgiosuChuotngibu.VuaTc nghi ng cc nh truyn gio nhng tay vo i sng chnh tr VitNam, v cho cngb2od cmomi nm1848 v1851.Tnm1848nnm1860,tiBcVitNamcn10giosngiuvkhong100giosngiVitbx t.TiNamVitNamvokhong15giosngoiqucv20giosngiVitbgit.Haivngiodnbtnsthaybluy(NguynThAnh,VitNamdithiPhph,LaThing,SiGn,1970,trang17-18).
KhnghiuNguynThAnhcncvouxcnhhaiiu:
1-Triunh khng cmt binphpi phno, ngoi s cmoThinchangtnghohntrc.
2-Tnm1848nnm1860,tiBcVitNamcn10giosngiuvkhong100giosngiVitbxt.TiNamVitNamvokhong15giosngoiqucv20giosngiVitbgit.Haivngiodnbtnsthaybluy.
Vimthnht:VuaMinhMnglngi,khngnhngxydnglitonbnhncVitNamthnhchnh,giodc,lutphp,al,skmtcchquym;mtrckinhnghimmtnccan,MLai,NamDng,risaunchintranhnhaphinTrungHoa(1839),vvtrchinlccanctatrnThiBnhDng,vuathymiedongoixmkhng th no trnh c, nn thit lp mt lc lng qun s hngmnh.Ngaytnm1826,vuaMinhMngchoxyHiVnQuan,trno,chnngtincanhngoquntNngnhvoHu.Nm1836,choxythnhikincAnHivinHibovvnhNng.NngcBarrow,ngiAnhnynm1793,gilvnhGibraltacang.VvynhiulnqunPhpnhNnguthtbi:chnbnph ribi.Nm1847,LapierrevRigaultdeGenouillyoanh tc ln5chinthuynngcavuaThiuTrribi.Nm1848,14chinhmcalinqunPhpYPhaNhonhvoNng,chimcAnHivnhHi,nhngkhngthvtoHiVnnhHu,phib,vonhSiGn.ThiuTrvTctiptcvicphngthnhvuacha.Vvymngi Php phi ra 30 nmmi chinh phc cVitNam (1858-1888).
Viccmoivi triuNguynkhngphi lqucsch,nnchcghilividngrirctrongiNamThcLc.Dbccvthasaigil
bocha,vuaMinhMngkhngcmhnomchngnchnvicoThinChalanrng,cmgiosxmnhpvoVitNamvralnhchoccgiostrongncvKinhdchthut.
Tnm1835,saukhibtcmtsgiosnhngtayvohaivlonnitingLVnKhitrongNamvLDuyLngBc,mcchlttriuNguyn,xydngmtnhnc thinchagio [linhmcMarchand(CDu)bbtvi5phntnngctcacucnilonLVnKhi,cngbxlngtr],viccmominghimngthn:giosbbtsbnmxungsng.
Vimthnh:Consnhngngitvo,cngcnphikimchngli.BinuccciukhoncmodithiMinhMng,ThiuTr,T c, th khng thy lnh no git dn; cc vua thng khoan hng,truynchoccquanphitmcchginggiichohhiu,vgiitnkhngchotptrungmtni,thotkhinhhngccchac.Vyconshaivngiodnb tn st hayb luy kh c th tin cnukhng cbngchngniru,trongnhnghoncnhno.Bivthngtincaccv thasai thng rt tngphn,mtmth thiphngvic tnstgiodn,mtmtharanhngconsrtlnvnhngngicrati,trongthikcmo.
TiptcphbngccvuaNguyn,Gosselinvit:
NhnglinguynraddivnhngcnphnnvchcaThiuTr,nhngthanvanbtlcvnhnglttricaTcbclnhngcgngtt ca ccqun vng yuui nhnbny chng li s tincngcachngtatrnvngquccah.
(Sd,t.XVIII).
TheoGosselin,nuvuaGialongcnsngthkhngcchintranh,clnhvuadngncchoPhpviukin,nhgicmcavgimmcyunc[Php]BaLc:
Nuchngtacctrcmtmtnghongthngminh,sngsut,chngnhGiaLong,chintranhskhngxyra()nunhngkkvinyccmtvictnhcachang,th,disbotrcachngta,tncnysivoconngcanhtngingnhncNht.Sbinchuyncthchmhn,vctnhhaidntckhcnhautrnnhiuim,nhngcngchongingointrng,vthayvncNamngynay
sngnhcnhdinnhcachngta,cchebnghaichbohkhknh,cth,slngminhvbbncancPhp,thchingicmcaoqucavgimmcyuncBaLc.(Sd,t.XVIII-XIX)
VnBaLcvNguynnhsphinghinculi.ngcthctmgipNguynnhhayngchgipNguynnhdnngchoPhpvoVitNam?Ngithanhnin22tuiy,bcngcng,traoconchoBaLc trnhchonbTySn tiudit?Qucn thc,vcNguynnhxcnhn,nhngqucthchclgi.LcyNguynnhtmnhiulithot,nhnhcAnh,HoLan,YPhaNhoBnhoccu vin, k gia B a Lc v ngoi trng Php Montmorin ngy28/11/1787,ldoBaLcvitra,khngcgchothylngthamkhokinNguynnh.
BiskinnhngccvngNng,HiVnvCnochoPhp, liutik:tkhiNguynHongvotrntThunHo,QungNamNngvnlkhuchinlccckquantrng,ccchaugiaochohongttrnglmtrnth;oHiVnlythucaHu,chimcinylcngnhvoKinh.Mtngi ti trnhNguynnhchngthkhngbitiu.
Cuicng,vnhiuldo,snisau,LouisXVIkhnggip,khinNguynnh thotmi nnnviPhpm c l trongbcng cng, ngkhngchngc.Lthngvitngy31/1/1790,cmnPhphongmtcchhoanhvkhnggip,chngtskinny.
Ttcnhngimnycnckhostlitngchitit,tngngngch,ckthtcaBaLcgiHithasaivchnhphPhp,micthtmcmtphnsthtvhiutisaoccsgiathucavinhthngBaLclnhngvnhnyuncvchorngnuvuaGiaLongcn,thncNamsvo tayPhpkhngtnmtxu,nhnguynccaBaLc.
Trvldocacucxmlng,thymilldothcscucxmlcqualiGosselinthlvicgiPhp:
ngbota,khngthnghiulchs,chorngncPhpblikocanthipvoncNamchvmunhtrccgios,haymuntranhnghnhnggyhnivihvstnstoThincha.Thcra,nhnggioschlcicchngtatncngncNam.Bmtntrongthkthmitm,chthminvincatalncAnh,ngy
cngbnh trngnhanhVinng,btbuc taphi c chngbinng,nukhngsbmtht,nukhngsb ri vo tnh trngthphnngkhinhb.NcNamchotachi,stnstccgiosngiPhpchotacic,chngtavivngnmlyliudhiu,vnginyschimhutonvn.(Sd,t.XIX).
Gosselincnninldosmnh,toratvthalchnhtrcaVitNam.
ngtbtvitnhnghngtcaotisauy:
BilicanhnghongncNamsauGiaLong,mchngtistrnhby nhng kha cnh khc nhau,t nc h nm trn ng dn nncTu,nhmnhbtbucphirivovotaymtcngqucuchu.Khngkiungo,chngtamnphpchorngrivotaytalmtcncasmnh.ThhinurivotayncAnhthsrasao?Khngai lgchnhschcaAnhivi thdnc, s trnpnhngnccnghoNamPhibngnhnghnhvibi,sxcxchnhohnhhnhngdntcmhchinhphcbngvlc(Sd,t.XIX-XX).
NhnglitrnycaGosselintiubiuchoquannimshcthcdn:binminhchothinchcgiohocangiuvoThinCha,klicngn ca ngiPhp i viVitNam.NhPhpmNguynnhmixydnglicc.Lnngi,ngbitnBaLc,trngdng cc s quan Php gip ng ly li ngai vng nh Chaigneau,Vannierphong lmquan ln trong triu.Nhng sau khiGiaLongmt,MinhMngvnbcnghi,uihv,bquantocng, tnstoThinCha.ThiuTr,Tcrptheonglidmanhutinny.VvymPhpphicanthipcugios,giodn,khaihochodnVit.
Nhngnhngldovngnhbnthchnylihontonbtrittiu,khichnhGosselinaraldotihu:Gioschlcic.
PhpnhchimVitNam,vthcng:
-Bmtn trong thk thmi tm,i thminvin ca ta lncAnh,ngycngbnhtrngnhanhVinng,btbuctaphicchngbinng,nukhngsbmtht,nukhngsbrivotnhtrngthphnngkhinh.S thcPhpmtcCanadavMna.
V,vvthalchnhtrthunlicaVitNam:
-NcVitnmtrnngdnnncTu,nhmnhbtbucphirivovotaymtcngqucuchu.
Nhn di nhng gc ny, th chng ta khng cn c l do g mtng rng cmca choPhpvo tdogingo lmi chuynxongxui,mp,skhngcsxmlng!
Vncnctli:NuccvuaMinhMng,ThiuTr,Tc,khngphngngiuvhnchsphttrincaoThincha,thnctabbxmchimtbaogi?
Silvestre, cuGim c chnh tr v dn sBcK, gio s trngCaongChnhTr,khngngnnginilnsmnnguyncangvncPhp,saukhikxonghipc5/6/1862,lycbatnhminngNamK:BinHo,Gianh(SiGn),nhTng(MTho)vCno,ngvit:
Ngymng5 thng6nm1862nynhdu s thnhcng, chng tikhngdmnilcanglichnhtrPhpmlcamttngPhp.Saxungt180nmtrctrongahthotngcaPhp()tngPhpcthchin,dnchngtansshutrnvnvtonthmttncrnglnvphnhiuvnmtrongtaymttrongnhngquchngmnhnhtvngng.(Silvestre,PolitiqueFranaisedansLIndochine,AnnalesdelEcoledesSciencesPolitiques1896,t.195).
PaulDoumer,tonquynPhp,nhnnhvngiVitNam:
iukhngthchiciclnhngnginy[ngiVit]hnhnttcccdn tcxungquanh.NgiMn,Lo,Ximkhngchngch.Khngmtdntcnoqucncnhngctnhcah,phitiNhtmithycmtgingngitngng.NgiVitvngiNhtchcchnthaxacbconvinhau.Chaiuthngminh,cnmnvcanm.(PaulDoumer,LIndo-Chinefranaise,2edition,Paris,VuibertetNony,diteurs,1905,t.40-43).
Nhngnhnxt ckhenngi caPaulDoumer, cng l thmkhmphcchnhncPhpthngmtdntcnhth,vngcnixahnna:
qucAnNamttimchngmnhnht,cchymtthk[tc
l1803],khicngiPhp c vn v lnho. (PaulDoumer, sd,trang43).
Vnmtgingbtrn,knhngcnglao(chabaogicthc)cancPhpivivuaGiaLong,vincVit.
NhnglitrnycaSilvestrevDoumer,ivingiVitngynaycnghig?
Chngtakhngthdavokiucng,cngkhngphihphnhphvbngc.MnhnglichngtrngkhiPhpnhchimncta,hngtrcmttnchngmnhvobcnhtvngng,mtdntccctnhgingnhdnNht,khinngynay,btbucchngtaphinhnlichnhmnh,sosnhvitinnhnvccdntcbncnh,nhtlNhtBn.VnhtlphinhnlicnglaocaGiaLong,MinhMnhvccqunthntrongvicthngnhtlnhthvdngnnmtncclp,hngcng.
GiinghincuPhp
HainhnghincunitingcaPhp,tinphongtrongvictmhiulchsVitNam,lMaybonvCadire.
LinhmcCadire,chbttpsanThnhHiuCBulletindesAmisduVieuxHu(BAVH),cnhiucngtrnhnghincuvthikny,tridi trn ton b tp san BAVH v Bulletin de lcole dExtrme Orient(BEFEO), c bit hai lot bi Les documents relatifs lpoque de GiaLong,(TiliulinquannthiGiaLong)intrntpsanVinngBcC(BEFEO),s12,1912v lotbiLes franaisauservicedeGiaLong(NhngngiPhpgipGiaLong),intrnBAVHtrong9nm,t1917n1926.
S giaMaybon, vi hai cunHistoire moderne du pays dAnnam (1592-1820)[LchshinincNam(1592-1820)],(Plon-Nuorrit,Paris,1920)vLarelationBissachre (KsBissachre,dongsutm,vit ligiithiuvchthch(nxbChampion,Paris,1920).Haitcphmchyucangvgiaionlchsny.Chngtistrnhbytrongnhngphnsau.Histoiremoderne du pays dAnnam (1592-1820), c li trn trang uTngAlbertSarraut,dnbiuvngLAude,cuTonquynngDng,Btrngbthuca,phnnhtnhiulptrngcatcgi.
TrhncGeorgesTabouletvibLagestefranaiseenIndochine[Hun
trngcangiPhpngDng]2tp(Andrien-Maisonneuve,Paris,1955)clitrnhbymi,tuytnschvnmangdngvthcdn,quachlagesteng:huntrng,thinanhhngcacangiPhpting Dng. Ba tp I, in chn dung Chaigneau, ngi c cc s giathucicoilmttronganhhngccngugipvuaGiaLongchinthngvlisPhputinVitNam.
CunschcaTabouletcrtnhiungitrchdn.
Trnylbatcgichnh,cngitatintngvsdngvnnbmtlchsVitNamthiGiaLongdngnghip.Chngtascnnhiudpcpnnhngtcginy.
Thhsgiami
Haiminmsau,mtthhsgiamixuthin:
Daniel Hmery cho in cun Rvolutionnaires vietnamiens et pouvoircolonial en indochine (communistes, trotskystes, nationalistes Saigon de19321937)[NhngnhcchmngVitNam(cngsn,trt-kt,qucgiatiSiGnt1932n1937)](FranoisMaspro,Paris,1975).Clyllnutinchcolonial(thcdn)xuthintrnbamtcunschlchsdongiPhpvit,theongnghithcdncan.TcphmisuvonitnhcanhmLaLutte(Tranhu),tunbovittingPhp,xuthinSiGnthpnin1930,dohainhmcngsnvtrtktchtrng.TcgimrngabnvocuccchmngchngPhpcathnhphntrthcvlaongminNam,phibybmtthtcachnhquynthcdn.
PhilippeDevillers c cunParis-Saigon-Hanoi. Les archives de la guerre1944-1947 [Paris-Si Gn-H Ni. Nhng vn kin v cuc chin 1944-1947] (Gallimard/Juilliard, Paris, 1988). Devillers theo cch lm vic caTabouletdng libi cnh lch s1944-1947quaccvnbn.y lmt trong nhng tc phmu tin vch ra trchnhimcaPhp trongcucchinngDng,nhkhotiliumicabqucphng.
Charles Fourniau vi cun Vietnam domination coloniale et rsistancenationale(1858-1914)[VitNam,hthcdnvkhngchinqucgia],LesIndesSavantes,Paris,2002.Dy845trang.Lnnycbnch:h,thc dn, khng chin, quc gia, u cmt trn ba sch, chng tmttngquanngng.Tcphmbaogmhnnathklchstrongcinhnmi,xngnglmtcunshini,trungthc.Tcphmosuvomtsaucanhiuskinmccsgialptrcchnhnthybmt,
hockhngmunisu.ChnhFourniautnhiuvlikhunmtchthcca ccvuaMinhMng,ThiuTr,Tc,dng li s tht v ccchnhschcatriuHubotnnntchcadntctrongthkXIX.Dng li cc trn chinmt cch trung thnh, khng t hng phi Php,khngbinhphaVit.
Gn y hn, Franois Guillemot, vi cun ai Vit indpendance etrvolution au Vit Nam [i Vit, c lp v cch mng Vit nam], 738trang,LesIndesSavantes,Paris,2012.NghincuvngiVit,ngthitmhiuvtrnhbynhngphongtrocchmngqucgiabcngsnchnvi,bdntcbqunhockhnghbitn.
ClineMarangvicunCommunismevietnamien (1919-1991) [Cng snVitNam(1919-1991)]SciencesPo,Lespresses,2012,mramtlinghincumivHChMinhvngcngsnkhchnccsgiathintitrcnhHmery,Brocheux,Fourniau.
Nhvy,cthnilccsgiaPhp,lpsau,phnnolmxongcngviccah: tmcchvitvgiaion lchsmmugiahaidn tc,mtcchtrungthchn,gnvisthchn.LmnhvylhtnhiutrcmnnmttinthcdncahgyravlylidanhdchoncPhp.
VphiVitNam
Ngi cVitNamvn ch i nhng tc phm lch s ng n, vitbng tingVit, theo tinh thnmi,binhnggTrnTrngKimvitdngn,cngcgn100nmri.
Vgiaionnocngcnc.Vgiaionhini,khnglchngtaliphidchschcaFourniaucmtcunsngn,mcdvicdchl cn thit, nhngnkhngminchochng tavicvit li lch sncmnh.
SnhnnhNguyntheoquannimcaccgiosvqunivinchinhca cc s gia lp trc, t TrngVnhK nTrnTrngKim, PhanKhoangtrongmtthknay,nhhngsuxanucmingi:chngtaxuhvsyuuivthincncatriuicuicng.
SctnhbinhnhNguyntheonhucuchnhtrcangcngsnt1945,anhuqu:giitrkhngthathitvilchs,cmccmvdntc,khngthmhcnhngbilchsgitotrongchngtrnhgio
khoa.
TrongkhngkhchnvinhNguynBc,cbitquanhnglilthbocaTrnHuyLiu,vintrngVinSHcthpnin60;thtphindchcaVinSHc,vicchcgi,sgia,dchginhoDuyAnh,HoaBng,PhmTrngim,TrnVnGip,NguynNgcTnh,vvvnmthmlmvic,dchnhngbchnhscanhNguynnhKhmnhVitSThngGimCngMc,iNamLitTruyn,iNamThcLc,KhmnhiNamHiinSLlnggplnlaocabandchthutvinshc,mngynayphnlnquai.
Nhcng laocahmnhngnginghincukhngbitchHn,cnhngtliungnvphaVitichiuviphiPhp.Vcngvlmchngtakhngthlibingmi,cchongiPhpvith,nghincuh,phitcmbtvitsncmnh.
iNamThcLcdovuaMinhMngchoson,nhngvuakhngduyt,schbtuinkhivuaquai,ditriuTc,vyditriuMinhMngcthnilccsthncstdovits.Svittheolibinnin,ghicctruynxyrahngngy,ghicnhnglivuaniviccquantrongtriu.Tngti(tcchbin)lccquanutriucuytn,limkhit,nhTrngngQu,PhanThanhGinsngcbatriuMinhMng,ThiuTr,Tc,chonnmiviccngkhcthchpsai.Nhthmtabitcnhnggxyratrongnibtriuchnh,nhngbnlungiavuavcci thnvchnh schiphvingoixm.Nhnhngghichpny,mtabitvuaMinhMngnigvviccmo,vuaThiuTrcphnngthnoivivichaichinthuynPhpgyhncaNngngy15/4/1847;bitcnhngbnbccavuaTcviTrngngQu,NguynTriPhng,NguynVnTng,v chin lciuviPhptrongsutthiiTctrv.
iNamThcLcphnnhchnhschcaitr,cchiuhnhnhnc,sthtbivthnhcngmichngng,tcchcaccvua,ccquan.
Cng nh vo m ta c th gt ra nhn hiu bo cha, NronAnnam,mccthasaignchovuaMinhMngthn100nmnay.
CngnhvonhngbsnymtabitvuaGiaLonglmnhngvicg,lnh Php gip g choNguynnh?Ai xy thnh?Ai p lu? Ai ngthuyn?Aicsng?Chngtacchngcbcbhontonluniucaccsgiathcdn,khngnhnghcpnc,mcncpcqu
kh,clchscatana.
Cngvicmnhmng,mngibit tingPhp trongncngycnggim,nukhngbtulcny,thailmh,maisau?
Sxuyntclchslntitmmctoncu,nhInternet.KhibmvonhngmctPuymanel,BaLc,ChaigneautrnWikipdia, ta thyhtrthnhccngtcangnhbinhbvcaitrVitNam,hngitrnuvuaGiaLong.
NhvosdchthutcanhngbssnycanhNguynmtacnhng chng t xc ng i chiu vi ti liuPhp, nhndin linhng trnnh,nhngchin thng,chinbi,nhnghoc,nhng thonrtranhngggnvisthc,titolibmtlchs,tthiimGiaLongkhinghip.
BitrhnvcucchinchngPhptrongthkXIX,mngiPhpphibra30nmmihonttcucchinhphc.
Vitlilchstheotinhthnmilmtnhucu,mtkinhnghim,mtcnthitchodntc,nhtlchogiitr,trccucutranhviTrungquc,dnhlichquynHongSavTrngSa.
Trongbicnh,bschNguynVnTng(1824-1886)vcucchinchnghPhpcanhNguyncaNguynQucTrxuthinnglc,gpphnvonhngbcuxydnglimtnnshcngnghi.
Chng2:GiithiubsNguynVnTngcaNguynQucTr
BschlchsNguynVnTng(1824-1886)vcucchinchnghPhpcanhNguynxingittlNguynVnTngcaNguynQucTr,dotcgixutbnnm2013tiMaryland,HoaK,pngngnhucunhnlivvitlilchs.
Cm tngu tin ca ngi c l s ngc nhin trcmt cng trnhnghincumimtlunhngngiquantmnlchsvnhngchi,khngchivigiaionhini,mcvcucchinchngPhpcanhNguyn,bihuhtchngta,vthiuschs,vkhngccchHn,vkmPhpvn,trngthnhtrongtnhtrngthiuhiubitlchsncmnh.
NguynQucTr,sinhnm1929,xutthnihcQucgiaHnhchnhvihcLutkhoaSiGn.LvintrngcuicngcaHcvinQucgiaHnhchnh.L chui thba caquanphchnhi thnNguynVnTng.Vimcchtmhiunhnggngclmgytingxutronglchs,NguynQucTrkhngnhngtruytmhnhtrnhchthccaNguynVnTngmcniutralinhngskinlchsxyra di triu Nguyn, nh nhng thnh kin sai lm v cc vua GiaLong,MinhMnh,Tc.ng tconhnggi tr trongcchhnhxcaccnhchnhtr,quns,giosPhp;sbpmolchscanhngngibtthucavgiohithasai;sctnhbinhtriuNguynnichung,NguynVnTngvTnThtThuytniring;cttrnhbymtbmtlchsclichochthcdn.
NhnhngbntucaNguynVnTng,dobangichunicaquanphchnhsaochplitccb,vinvcphbintrongcuchihithochNhmchchintrongtriunhHucuithkXIX,tchctiihc sphm,SiGn,ngy12/11/1991,mngi tabit rngchnhNguynVnTngltcgischlchath,thmuchin,mcctriuTc,KinPhcvHmNghingdngiphvicucxmlngcaPhp.
Tnm2002,NguynQucTrchuyntmnghincu,saolctiliucctngthPhp,M,ichiuvikhotliuVit.Bschcangs,aranhiuvn,ivonhiuchititnhngcchsptchathts
chthng.Nutcgichiaschlmnhiuquyn(hocnhiuchngmc),spxptheoch,hoctheotngnhnvt,hoctheothtngythng,clcgidtipnhnhn.
Ngoira,schvitvichbchhonhngvnara,chonnphndinlilchschthcikhibchmi.Clsaukhiyluinhngthngtinsailm,thittngtcginntmttlimivn,miskin,lmnitribmtlchssaukhictmti,phntch,minhchngmtcchkhoahc.trongnc,TrnXunAn,huduithnmcaNguynVnTngcvitbtruynktaPhchnhithnNguynVnTng (nxbVnNghtpHCM,2004) theoli lchstiu thuyt,datrnnhngskincthtghi trongiNamThcLc, ticrngbschnykhngmygitr.
*
BschNguynVnTngdy1138 trangkh ln(2127)chia lmhaitp,vitvsnghipNguynVnTng,vphchnhithnbnbalovicncnhngbccsgiaPhpVitchnvinhmtngitham,hlmthmchbnncvkhacGipThn1884,nhnsboh ca Php. Tc gi trnh by sch lc chng Php ca Nguyn VnTng:hath,thmuchin,mtheong,cvuaTcchpnhn;ng thimrng thmnhiuvnkhc,giimnhngsailmvccvuaGiaLong,MinhMng,ThiuTr,Tc;tmhiunhngkhc mc trong mi quan h chnh tr, ngoi giao v qun s ca triuNguynviPhp.
TpI,gmnhngchng:
1-Chngmt,taNguynVnTngvschlcchnghPhp:
Tcgidn lihnh trnhNguynVnTng t1862n1886,khingmt.
KhiNguynVnTngbtuctrchnhimchnhtrvngoigiao,thvuaTcphikhipcNhmTut(5/6/1862),nhngchoPhp3tnhminngNamK,ctynmtNam,NguynTriPhngraBcdplon.
Saukhibnhnhbatnhchimc,btchphipcNhmTut,nm1867,PhpchimntbatnhminTyNamK.
Nm sau, 1868, Nguyn Vn Tng dng kin ngh u tin ln vua Tc,ng: thngthphinhrimi th, thrimiha;nhngtnhthnguyngp,taphihatrcth,thrimimuchin(Bntungy8/3/1868,NguynVnTngI,t.25).
ConngmmdotrongchnhtrvngoigiaonyscNguynVnTngpdnggn20nm,ditriuTc,khinhkhiha,michnglmtngu,mtkhkhn,chotikhingbPhpbt,yiTahitinm1885vmtnm1886.
2-Chnghai:S thucabi l vuaquannhNguynvNguynVnTng:Tcgiphnbcnhng lunimcasgia thucavmtsiucsgiaVitchpli.VcngncaBaLcivivuaGiaLong:ncumng,ngipNguynnhdnglic,vnhngsvukhng:vuaGiaLongtnbo,nhnhen,ixtntvinhL;vuaMinhMng bi bc qun nPhp, git o, git hi cng thn, ditdng trnghong tCnh;NguynVnTng t thngviHc phi,gitKinPhc,vv
3-Chngba:NguynVnTngvvuaquannhNguynthamlam:Tiptc gii m nhng vu co ca s gia v chnh quyn thuc a i viNguynVnTngquavicsdngthngtinsailmvvnkingimo.ngthiaranhngchngtxcnhtcchvhnhngcaccvuaThiuTr,Tc,bbinhlbocha.
TpII,tiptcchngminhnhnglunimxuyntcNguynVnTngvccvuatriuNguynquaccchngbnvnm.
4-Chngbn:VuaquannhNguynvNguynVnTngtnnhn?TcgiphnbcsquyktNguynVnTngnhngti:dito,ivicnggiogitVnThn, git cng thnTrnTinThnh, git bavua:Dcc,HipHa,KinPhc.
Nhngvnnurauctcgigiiquytbngsichiuvnbn:TrnTinThnhbKngoihuHngChuyngitcht.DccbtrutphvtheoPhp.HipHabgitvmtthngviKhmsdeChampeauxditphechngPhp.VuaKinPhcchtvbnh.
5-Chngnm:Aigiantr:NgiPhphayvuaquantriuNguyn?Nuranhng thphpbi nh trong schv, ca dao, v, vit lchxuyn tc,khngkimchng.cbit trongchngny, tcgicnhngkhm
phquantrng:
a/ V nh Bc K ln th nht: Khi Francis Garnier tn cng H Ni,khnghctihuth,NguynTriPhngkhngngGarnierdmngth, v vuaTcang thng lng, khngmundngbo lc.GimmcPuginierhuynggiodntiptayviFrancisGarniertrongvicnhchimBcK.
b/VnhBcKlnthhai:HenriRivirebtchphipc1874,dngthonvsnicngcagiithasai.
RingchngnmnylmtcunschnghincuvhaiskinlchschnhtrongcucchinBcH,gyracichtcahaivithnNguynTriPhngvHongDiu,mchotinay,vthiusgiithchminhbch,chngtavnkhnghiutisaoNguynTriPhngvHongDiulicththuatrnmtcchddngnhth, trchaikgianghnhFrancisGarniervHenriRivire.
cbitvvici tngNguynTriPhngmt thnhHNi,nhtrnni,NguynQucTrchngminhrngvFrancisGarniertncngbtng,khnghctihuthnhlini,NguynTriPhngclnhvuakhngngth,iunh.
ykhngphillnutinqunPhpdngnhngthonlagttncng.
KhinhNnglnunm1847,dithivuaThiuTr,LapierrevRigaultdeGenouillycngnhln:btngbnphtan5thuynngcanctavnhNng,trongkhiangithvuatrli.LapierrenhlnvnhgimmcForcadebinminhchohnhngnhnhucnynhthno?
ChngtistrlivnnytrongbiTmhiucuctncngNngngy15/4/1847,cucchinutincaPhpVitNammtngiti.ChnhvtrnymvuaThiuTrphnut,mythngsaumtvvicgiaothipviPhpvngiubnhchtronggn10nm.
*
Th php bi nh cc vua triuNguyn trc ch vuaMinhMng, l binphpchungcaccv thasaivccsgia thuci.Ti saovuaMinhMnglibgiithasaivsgiathucacaycktn?Binglv
vuatibatrongvicnitr,cngrntrongvicngoigiao,chtrngngnngangoixmbngmtnglichnhtrvqunsvngchc,chtchv ton din. bi nh Minh Mng, sau khi m t vic x linh mcGagelin(bthtc),vinhngchititcckdman(theolikcaccgios),Gosselincnthmtht:
Tuy nhinMinhMng dn thn vo loi ti c. Ngi ta xc nh,nhngtichathkimchngsxcthccavicny,rngngtalonlunvichdu,vhongtCnh;khibnycmangtrngthy,ngtaktnthnhnginbbthnhcngvihaiconcab,lchurutngta,chohchngtambantriuinlcntrongcicht:bathclahngthtchaytreoc,mtlthuccvmtthanhgmctc(Gosselin,LEmpiredAnnam,trang116)
Litrnhbyskinnhtrn,thngthytrongththocbococaccvthasaigihitruyngio,vcngivitchiangttrongthiukin(conditionnel),tclchachchocghithmngheni,nhngkhic cc s gia chp li, n tr thnh s thc!Vic vuaMinhMng tthngvichduutinldoTrngVnhK(gngigiithasai)ara,riGosselinchpli.
NguynQucTrminhgii bngnhngiughi r trongiNamThcLcvLitTruyn:vhongtCnhlTngThQuynlonlunvicontraiMng(hongtnn).LVnDuytbitchuyntuln.ylmt trong nhng ti nng nht v hnh s. VuaMinhMnh sai L VnDuytdmchtTngThQuynvcmMngkhngcvochu.NgiemlMThy(hongtnKnh)chtvbnhdcht.Saukhiphmthmmttina,Mngbbimlmthngdn;mtnm1849,dithi T c. Con traiMng l L Chung trng nom vic th cnghongtCnh.(NguynQucTr,tpI,t.432).
Ngoivicphnbcnhngsbinhcnhn,NguynQucTrcnkhaiqutnhngnghivntmvcqucgia,nh:
1-BaLccthcscuNguynnhkhichtkhng?
2- S gip ca Ba Lc c quyt nh s nghip caNguynnhkhng?
2-VaitrcaccgiosMarchand(MSonghayCDu)vTaberttrongcuckhilonLVnKhi.
3-SthtvsphlpHu.
5-HngBo(anhvuaTc)mmuochnh,nhsgipcagiithasaivqunivinchinh.
6-VaitrcaccgiostrongcccucnilonBc,Trung,Nam.
7-Nhnghipcquantrng:NhmTut5/6/1862;GipTut15/3/1874;vGipThn6/6/1884,ckkttrongnhngiukinnhthno?
Nhngcuhimchotinay,chamyaitra,hocchvitlinhnggngitrca,ikhilviliphnxtcaTrnTrngKimcgitrnhmtsthtlchsmchnhvhcgicnglidavonhngnguntinchaphilngtincy.
Vdvicphvua,gitvua,ttrcnnay,sgiaulnuhaingTngvThuyt,mkhngngnvicccvuaDcc,HipHothngngviPhp.
HocGipThn6/6/1884,cngilhocBoh,cthitlptrong iu kin no? C ai bit bn ting Php khc vi bn ch Hn?NguynVn Tng c chu nhn hai chboh hay khng? Th tngPhpJulesFerrydngthongkhacy?TisaoNguynTriPhngmt thnhHNi?Mti tngxngphaci trongchintrnkhinqunPhpntrng,saochanhmthuamtkvdanhtiuttnhFrancisGarnier?NhngmnhlignmsauvHenriRivirechimHNi ln thnh,ningcagii thasai rasao?Ti saoHongDiutuntit?
Tt c nhng cu hi trn y, u cNguynQuc Tr gii p thong.Nhngsthcbcheynhth,ctrngravngphanhphuirtnhiuimticalchs.
*
Phnph lc cui tp II, trang (925-1138) cmt svnbngc chptrongcckhotliu,gmnhiuthttraoigiaccvinchc,giosvinhcmquynPhp.cbitchaitiliuquantrng:HocGipThnvlthSilvestregiLemaire.
1/HacGipThn6/6/1884,cngi lhacPatentrehayhacBoh
Tronglcmisanghtscriren,thvuaTcmtngy19/7/1883.
Mt nm sau, ngy 6/6/1884, trong th cng, triu nh Hu phi k viPhphocGipthnhayhocPatentrecngilhocBoH.
ylhocnhcnhnhtcancta,vvin,nctachnhthcmtchquyn.
TrongchProtectorat(Boh)ngcngoigiaolnnitr.CnghilVitNamhontonchusbohhayhcangiPhp.NguynVnTng,lclphchnhithn,mtrchvickhacny,dlunchorngngtheoPhpmkmthipcbnnc.
NguynQucTra rahnhchpnguynbnhacchPhpvchHn,chngminhskhcbitgiabnPhpvnvHnvn,vthoncathtngPhpJulesFerry.
Xinnhclimtsskin:
-ChaymtthngsaukhivuaTcmt,vuaHipHo,diplccaTonquynHarmandvKhmsDeChampeaux,saiTrnnhTcvNguynTrngHipkhocQuMingy25/8/1883,Phpgi lhocHarmand.
-HocHarmandchacchnhphPhpphchunvbphechngPhpdoNguynVnTngvTnThtThuytcmuquyt litphni.
-VuaHipHa-iviPhp,nhdithaingTngvThuyt-bbucphiungthuccchtngy29/11/1883.
-VuaKinPhclnngi.
- Php iu nh vi Tu, k ha cThinTn 11/5/1884, Tu cngnhnquynbohcaPhpVitNam.
-PatentretrnngiBcKinhnhnchcis,ghHu,kmthipcmi,thaythhipcHarmandbcoilqukhtkhe.
-KhngnghacPatentrecnthnhacHarmand.
VvymNguynVnTng,lngichchtkhocny,bcoi
lphnbi.
NguynQucTrtrnhbysgianlncachnhquynPhpbngcchichiuvnbn.
Chprotectorat(boh)xuthinlnutronghacHarmand,nguynvntingPhp:
ArticlePremier:LAnnam reconnait et accepte leprotectorat de laFranceavec les consquences de ce mode de rapports au point de vue du droitdiplomatiqueeuropen,cest--direquelaFranceprsideraauxrelationsdetoutes lespuissancestrangres,ycompris laChine,avec legouvernementannamite, qui ne pourra communiquer diplomatiquement avec lesditespuissances que par lintermdiaire de la France seulement. (Gosselin, Phlcs9,trang528).
iuMt:NcNamnhnnhnvchpnhnsbohcancPhp,vinhnghuqucaththcnytheolutngoigiaouchu,nghilncPhpsiukhinccmigiaothipcancNamvi ttccccngqucbnngoi,kcncTu,chnhphAnNamchcquanhngoigiaovinhngcngqucyquatrunggiancancPhpmthi.
Nhnxt:Chprotectorat(boh)tronghacHarmandchbaohmnghingoigiao.
Ha c Gip Thn, k ngy 6/6/1884, gia Patentre v Nguyn VnTng, Phm Thn Dut, Tn Tht Phan, m Nguyn Quc Tr chp licbnchnhvittay,nhsau:
ArticleI
LAnnamreconnaitetaccepteleprotectoratdelaFrance.
LaFrancereprsenteralAnnamdanstoutessesrelationsextrieures.
LesAnnamitesltrangerserontplacssouslaprotectiondelaFrance.
(NguynVnTng,TpII,Phlc4a,trang936)
iuI
NcNamnhnnhnvchpnhnsbohcancPhp.
NcPhp sidinchoncNam trong tt c ccmibanggiaobnngoi.
NgiAnNamncngoisctdisbohcancPhp.
Nhnxt:iuIcahacHarmandvhocPatentrehontonkhcbit:
HacHarmandvitiuIthnhmtcuhonchnhvinghi:VitNamcngnhnsbohcaPhpvmtngoigiao.
iuIcahacPatentre,cvbaodunghn,chiucncngiVitncngoi;cchialm3cuclp,micumtnghi:
1-NcNamchpnhnsbohcaPhp (ngcni trvngoigiao)
2-NcPhpsidinchoncNambnngoi(ngvmtngoigiaokhngcnncNamnamncPhpthayth)
3-NgiVitncngoisctdiquynbohcaPhp(ngngiVitncngoicngtrthnhcngdnboh).
Vimc ch thnh lpmt ha cmi, bt kht khe hn, bnVitchp thun, thqu lhacPatentreingc li:Tsbohvngoi giao, tin sang, boh cni tr lnngoi giaovngiVit ncngoistrthnhthucdncaPhp.
TisaoNguynVnTnglichukmthacnhvy?NunhnbnHnvnmNguynQucTrchpkmtheo(NQT,II,PhLuc4b,t.944-966),cdchtrongiNamThcLc,thiuInycvitnhsau:
Khon th 1: nciNam t nhn nci Php gip , nghi lnciNamcgiaothngvincno,thnciPhpgipcngvicvnhndnnciNamcncngoi thiPhpcnggip.(NQT,I,t.165).
Nhnxt:Khonth1nyhontonkhngcnghinhiuItrongbntingPhp.
Ngoira,bntingPhp,trongius19,cnghithm:
Encasdeconstestations,letextefranaisferaseulfoi(Trongtrnghptranhchp,chbntingPhplcgitr).
VylsgiithchcaNguynQucTr(TpI,t.166-167):
1-NguynVnTngvccquannhtquytithaychbohbngchbotrhaybangtr,tclgipchkhngnhnsthngtrcaPhptrnncNam.iunycxcnhtrongmtvnkincatriunhHu,dchratingPhpmangtnProjetdelaCourdeHu,(DncatriunhHu)lutrvnkhBngoigiaoPhp,cVcHnhphthin v ng li trong cun La place du Catholicisme dans les relationsentrelaFranceetleVietnamde18701886,3tomes.Berne,NewYork:PLang,1992.
2-Cuctranhlunvtnganbtc,khngbnnochunhngb.PatentrenhinxinchthcaParis,JulesFerrytrlitrongmtinvnmt(cod)gingy3/8/1884:Letextefranaisfaisantfoi,vouspouvezaccepterlemotbaluttro[botr]sivousjugezncessaire,Ferry(ChbntingPhplcgitr,ngcthchpnhnchbotrnucn,Ferry).NguynQucTrtmthyinvnnytrongvnkhBngoigiaoPhp.
Nhvy,hacnychaibn,chbntingPhplcgitrmthi.BnchHnvitsaocngc,minlmvalngphiVit.
JulesFerrydngthonny,vngdtrrngkhithihnhhocthNguynVnTngvTnThtThuytskhngcnghphchnhna.VimtngvuathnPhp,thskhnggptrngig.Qungnhvy,unm1886,khiNguynVnTngbyiTahiti,PhpmiabnhacchovuangKhnhchuny.SaukhngainulivnkhcbitgiahaibnPhp-Vitna.
3-NguynVnTngcthbitrmmuvskhcbitgiahaivnbn,nhngnhphik,vcngnhvihacHarmand,lnnyPhpcngemchinthuynvouyhipHu.Phpatihuthbtbucphiktrongvng24tingngh,nukhnghsdngbinphpqunlc.Ti trung tm vn kh hi ngoi Aix-en-Provence, Nguyn Quc Tr tmct trnhvbHiQuncavini t,diquyncCourbet,chobit:HacPatentrechcNguynVnTngkmtcchmincngsaukhinhnctihuth24gicaphiPhp.
Ti hu thny cha tng thyghi li u.ckThcLc,NguynQucTrthycchnithongquavvicngiPhphmdoscho
quanvgiiquytvn,vngyhmsauththtckkthacbtu,khngthngthuytgna.
Tmli,hucacnghmJulesFerrygichoPatentre:
-CchovitbnchNho,theongcatriunhHu.TclVitNamchnhnsbangtrngoigiaocaPhp.
-CnbntingPhpghiiugiantr:VitNamchpnhnnnbohcaPhp. V chua thm trong iu 19 cu: khi c tranh chp,ch bn tingPhplcgitrmthi.
-Dng tihu theda,pbuc triunhphikngay,nukhngqunPhpstncngkinhthnh:Ngoi2iithptngPatentre,cncqunPhpngThunAnvhmicatngtlnhCourbetngngoikhicaThun.
ChvithngsaukhihipcPatentre6/6/1884ckkt,TngtrsRheinatdavoquynbohi trutphvuaHmNghi,v lnngikhngcPhpchophp,ringiknhimLemaireithmrngsbnhimPhchnhvThngthcngphicschpthuncaTngtrs.Ttcnhngutcny,dnNguynVnTngvTnThtThuytnquytnhchngPhp:TnThtThuytikhngchin,NguynVnTnglinghho.
SaubincMangC,4-5/7/1885,kinhthnhthtth,vuaHmNghixutbnkhngchintrongbanm,nkhivuabbtnm1888,thVitNammihontonmtquyntch,nhnsbohcaPhp,theobnPhpvncahocPatentre.
2-BnchpbcthSilvestregiLemaire
TiliuqugithnhmNguynQucTrtmclbcthvit taycaSilvestregiLemaire:
Silveste,Gimcchnh trvdns,vit thchoLamaire,Tng trs,ngy19/11/1884,nghkhochtrutphvuaHmNghi.
ThnyvitsaukhivuaHmNghilnngi(ngy2/8/1884)c3thngri.Tiliuquantrng,chanhiuthngtinvtnhhnhchnhtrvqunssaukhivuaTcmt.
SilvestrecoihaiphchnhNguynVnTngvTnThtThuytlchdanhthphmchnhschchngPhp.
CoiNguynVnTngkthlihihngu,Silvestrekmitithamtin,thamnhngbuxuNguynVnTng:Tuykhngramtnhngcmcngngsau,trchnhimttcnhngmu,linktviqunTu lmmt trn thngnhtchngPhp. [LcnyFournierkviLHngChnghipcThinTn(11/5/1884):TucngnhnVNlthucacaPhpvsrtqunv].
SivestrekhmphchinlcchngPhpcatriunhHuquahainguntin ng quy: tin tc tnh bo v th gimmcPuginier gi tng t lnhqunivinchinhngy6/11/1884, theo, th cucnidydoNguynVnTngbmtcho:TnThtThuytsavuaHmNghiraCamL.HongKVim,cNg,LuVnhPhccgiaotrngtrchnhchimccvngHngHo,ThanhHo,NinhBnh,SnTy,TuynQuang.
Silvestre ngh viLemaire gii php:Nuhai ph chnhavuaHmNghiriHuthPhplptcaChnhMng(saulvuangKhnh)lnngay,tuynbtrutphHmNghi,lpchnhphmivi6tntui:onVnBnh,NguynThut,CaoHuSung,LTnThng,ngcch,NguynHu,lnhngngitnggichctunphhocthngthnhngbtriunhgingchchoccchchcvcti.
Nanmsau,xyrabincMangCngy4-5/7/1885,kinhthnhthtth,vuaHmNghiraCamLcmulclngkhngchintrongbanmmibbt,ttcxyragnngnhdbocaSilvestre.
NguynVnTng,PhmThnDut,thucCMtVinvTnThtnh(chaTnThtThuyt)bbt,iyTahiti.
PhmThnDutchttrntu.NguynVnTngvTnThtnh,mtTahitinmsau(1886).
Phong troCnvng tip tcchngPhpnkhiPhannhPhngmt(1895)mitanr.
BsNguynVnTngcaNguynQucTr lmtcng trnhnghincuthntrngvchitit,muchomtkhuynhhngtmli,vitlivclilchsVitNam.Tcgikhngchquantmnvickliskinlchs,mcnlttriltphi,xemnhnggcvitvskinny,t
trcngi,nhthno,nunsai,thsaichno,tisaosai,ngitacncvouaranhnglunchngnhth.Tuyvitvnhnvtchnh lNguynVnTng, nhng thc sNguynQucTr tri dilchsngnnhcbatriuGiaLong,MinhMng,ThiuTr,Tc.
NguynVnTngvcucchinchnghPhpcanhNguynsltcphmshcutinvittheolinhnmithothncckhunmuc.Tcgiiu tran tnngunnhiu svic,nhiubinc lch s;dnhinngchalmcttc,nhngnhnggngemranhsngcngkhimochomtkhuynhhngnghincu li lch s, trung thcvosuhn,trligitrchoithnNguynVnTngvtriuinhNguyn,nhtlvuaTc,trongsutthiktrv,tmmicchchnglisxmlngcaPhp.
Chng3:Tmttgiaionlchs1777-1802(I)
(Phn1)
Trckhi tmhiucng trngcanhngngiPhpgipvuaGiaLongdng nghip, chng ta cn nhn li bi cnh chung ca cuc chin giaNguynnhvTySn, trong25nm, t1777n1802, khiGiaLongthngnhttnc.
ChngnytmlcbicnhchintranhqualngknhcaiNamThcLcviNamLitTruyn.TuygiTySnlngy, lgic,nhngsgiatriuNguynghichprtkvgiaionny.
Nhngchngktip,chngtisgiithiutiliucanhngngiTyPhng sngcng thi, xemhvit nh thno;i chiuvinhngiudoccnhnghincu,ccsgia thucavit,xemskhcbitrasao.
Tnghpcbaloitiliutrn,chngtascthtmrasthclchs.
ChaNguynchyvoGianh
Cha Nguyn, trong Nam, k t Nguyn Hong (1600-1613) n VVngNguynPhcKhot(1738-1765)lithtm.VVngmt,dichclpconthhailNguynPhcLun,chacaNguynPhcnhlnngi.[HongtclNguynPhcChngmtsm,hongtthchnlNguyn Phc Hiu c chn lm th t, cng mt; con l hong tnNguynPhcDngcnnh].
TrngPhcLoanchuynquyn,btNguynPhcLungiamvongc,thavthcht.PhcLuncgilHngt.
Nguyn nh mi 3 tui (tn hy l Chng, Non v nh, sinh ngy8/2/1762).Chngltnlcnh,lndngtnnh.
TrngPhcLoanlpconth16caVVnglNguynPhcThun,sinhnmGipTut(1754), lnngi lc11tui, tcDuTngHiunhHongcngilnhVng.
Thng3/1773 (thng2QuT),TySnkhi nghip.ChimQuiNhn,QungNam,QungNgivBnhThun.
Thng4-5/1774(thng4GipNg),TngPhcHip,tngnhNguyn,chimlicBnhThun,DinKhnh,BnhKhang.
Bc,chaTrnhSm(1767-1782)thytrongNamcbin,bnquytnhnh.
Thng6-7/1774 (thng5L.)qunTrnhdoHongNgPhc lm thngtng cng Bi Th t, Hong Phng C v Hong nh Th tin voNam.
Thng11/1774(thng10L.)qunTrnhvtsngGianh.
Thng 12/1774 (thng 11 L.) Trnh Sm em thy qun vo Ngh An,ngHTrung[TheoiNamNhtthngch,phHTrungthuctnhThanhHo,tp2,t.226]
Cuithng1/1775(thng12GipNg)HongNgPhcchimcPhXun[Hu].
Thng2/1775(thng1/tMi)nhVngchyvoQungNam,lpchulNguynPhcDnglmTht(ngcung)sai li trn thQungNam,ricngchulNguynPhcnh(13tui)conthbacaHngtvcungquynchyvoGianh.
ChGianh,thiy,vachSiGn,vachcminNam.
nh,dnhtui,cdbnvicqun,vichcChngs,coiqunTdc.(ThcLc,I,t.204).TngPhcHiplmTitch.
McThinTemccconnytkin,cthnglmc,ccconlmChngC,CaiC,nggioTrnGiang[AnGiang-HTin].
NguynNhctinnhQungNam.
ngCungngqunCu[cabinCucchhuynHaVang27dmvphiBc].
Thng 3/1775 (thng 2 L.) Hong Ng Phc vt Hi Vn vo nhQungNam.
NguynNhccngcctngTpnhvLTi,ngiTu,giaotranhviqunTrnhcaHongnhThvHongPhngCCmSa.Thuatrn,Tpnh trnvQungng.LTichyvBnTn[bingiiQungNam].
NguynNhcemngcungvQuyNhn.
Thng6/1775(thng5L.),TngPhcHipchimliPhYn.
Thng8/1775(thng7L.),NguynHutncngPhYn.Hipthua,luigiHnKhi.
Thng11/1775)(thng10L.),HongNgPhc,ngChu[agiiQungNgi],qunbbnhdch,chtmtna,xinTrnhSmrtvThunHo,rimtdcng.
ChuVnTip,ngiPhYn,em1000qunvtheoTngPhcHip.LTibTySntheochaNguyn.
ThanhNhnchimliGianh
Thng 3-4/1776 (thng 2/ Bnh Thn), Nguyn Nhc sai Nguyn L vochimGianh.
TngPhcHuanhVngchyvTrnBin[BinHo],mquncnvng.
Thng 4-5/1776, (thng 3 L.) Nguyn Nhc p thnh Tr Bn [QuyNhn],lnngivualTySnVng.ChoLlmthiuph,Hulmphchnh(ThcLcghithng3,Littruynghithng2L.).
Thng 6-7/1776 (thng 5 L.), Thnh Nhn, th lnh ho hn BaGing tp hp Nguyn Hunh c (Nguyn Hong c), Trn Ba, Vng,Tai,VNhan,Bngv3000qunngSncnvng,txnglngSnthngtngqun,chimliGianh.
BaGingtcTamPh,nithpbasngYn,KLnvQuaQua,cgngchpchng,cyciumtm,vtrhimtr,phatrclsngci,phisau,rngchm,lchtnghicangngSn,ThanhNhnlchsoi(iNamnhtthngch,Tp5,t.95).
Thanh Nhn v Nguyn Hunh c tr thnh nhng i tng ca
Nguynnh.
QunngSntinnhGianh,NguynLthuachy,kpchkhothc200thuyn,vQuyNhn.
Thng7-8/1776(thng6L.),TngPhcHipcht.LTilmphn,giniChuThi.ThanhNhnnhkhngc.nhVngphichytrn.
Thng 11-12/1776 (thng 10 L.), ng cung trn Nguyn Nhc v Gianh,emqundpLTi.Nhnthychiu,LTiquyhng.
Thng12/1776-1/1777(thng11L.)LTinngCungvSiGn.nhVngnhngngichongCunglmTnChnhVng,cnmnhlnlmThiThngVng.
i trngVDiNguyvTVnoiem200qun, tQuyNhn,vgipchaNguyn.
NguynHunhGianhlnthnht,ditchaNguyn
Thng2/1777(thng1/inhDu)NguynNhcxinTrnhSmlmtrnthQungNamynmtBc.SaukhiHongNgPhccht,TrnhSmcngkhngmuntiptcchintranh,thuncho.
Thng 4-5/1777 (thng 3 inh Du), Nguyn Nhc sai Nguyn Hu vonhGianh.
LTigiSiGn.TnChnhVnggiTrnBin[BinHo].
LTithuachynTamPh[BaGing,thucnhTng]bqunngSngitcht.TnChnhVngluivTranhGiang[Gianh].
nhVngchynngGiang[nhTng].
Nguynnhem4000qunngSnnn,nhVngemqunvTiPh[GingTi,Gianh].
Thng5/1777(thng4L.),NguynHunhTiPh.nhVngchysangLongHng,bui,chynCnThhpviquncaMcThinT,saukhithuaHTinchyv.
nhVngsaiThanhNhniBnhThungiChuVnTip,TrnVnThcvcu.
TySnnhTranhGiang.TnChnhVngluivTrTn[nhTng],ChngcThimLcnVngnBaVit[VnhLong].
TnChnhVngsaiTngPhcHugiMLung[VnhLong],ThimLcgiHngi[VnhLong].TngPhcHothnglnhquni.
Thng 8/1777 (thng 7L.), TrnVnThc ko qun PhYn v gip,thuatrn,chtBnhThun.
TySnnhBaVit,cctngTnThtCh,NguynMn,TngPhcHuubbnhcht,chcnmtmnhChngcTngPhcHochngtr,thngnhiutrn.
Thng9/1777(thng8L.),NguynHuchthnnhHngi.ThimLcchyiBaVit.TnChnhVngthyquntthc,munchylnBnhThun,hpviqunChuVnTip,nhngkhngthnh.TngPhcHothykhngthcuccha,tt.
Ngy 19/9/1777 (ngy Tn Hi 18/8/inh Du) Tn Chnh Vng v 18quantheohubgit.SauctruytnglMcVng.
CnnhVngNguynPhcThunchyiLongXuyn.
Thng10/1777(thng9L.),NguynHusaiChngcThnhnhLongXuyn.
Ngy 18/10/1777 (ngy Canh Thn 18/9/inh Du), nh Vng b gitcngviTnThtng(conthhaiHngt,anhrutNguynnh)vcctng: Trng Phc Thn, Lu th Lng (khng r h), Nguyn DanhKhong.
MtmnhNguynnh,15tui,chythot.
NguynHu em qun vQuyNhn, cc tngChu,Hn,Oai,Ho,Chn(khngrh)chiagiccdinhGianh.
NguynnhlyliGianh,xngvng
Mtthngsau,NguynnhxuthinliLongXuyn.
Thng 11/1777 (thng 10 L.), Nguyn nh tin n Sa c cng Thanh Nhn, L Vn Qun, hp vi cc tng c: Nguyn Vn Hong,TngPhcKhung,TngPhcLng,DngCngTrng,HVnLn.
Thng 12/1777 (thng 11 L.), qun Nguyn nh p Long H [VnhLong].
Thng1/1778(thng12inhDu)ThanhNhnchimSiGn.
Thng2/1778(thng1MuTut)Nguynnh,16tui,ccctngtnlminguynsoi.
Thng3/1778(thng2L.),TngcChu(TySn)nhTrnBin[BinHo]vPhinTrn[Gianh].
Thng4/1778 (thng3L.),Nguynnhsainghn50chinhmgitnlthuynhiu[tcltuchin]LongLnvmuanhiubhocng.
Thng 6/1778 (thng 5L.), LVnQun vThanhNhn dp xongqunTySnGianh,LVnQuntinnhBnhThun.
Thng 6/1778, tiQuyNhn,NguynNhc ln ngi hong , hiuThic,phongNguynLlmTitch,NguynHulmLongNhngtngqun.
Tronghainm(1778-1779), tui16v17,Nguynnh tchc liGianh.
Thng4-5/1779(thng3KHi),nhrcTcungtQungTrvGianh(khiHongNgPhcchimPhXunnm1774,mNguynnhvcccngchachyraQungTr).
Thng 7-8/1779 (thng 6 L.), nh sai Thanh Nhn, H Vn Ln,DngCngTrngnhChnLp,gitNcVinh(kthonot),lpNcnlnngi,HVnLnlibohChnLp.
Thng12/1779-1/1780(thng11L.)nhchialitGianh.Lphnhchnhvquanthu.
Ngy28/2/1780(ngyQuMo24/1/CanhT)Nguynnhxngvng.
Thng chc cho cc tng: ThanhNhn, Tng PhcKhung, Tng
PhcLng,NguynnhThuyn,TrniTh.
Lpccb:Li, doHngph trch.H,TrnPhcGiai.L,NguynNghi.Binh,Minh(Khngrh).Hnh,TrnMinhTrit.
Ngy 6/4/1780 (ngy Tn T 2/3/Canh T) sinh hong t Cnh, con canguynphiTngth,congiTngPhcKhung,nhcinmMuTut(1778),lc16tui.
Thng 5/1780 (thng 4L.)ThanhNhn vDngCngTrng, tmcchmcccthuynchinlivinhau,nhchimcTrVinh.
Thng 7/1780 (thng 6L.)NguynVng sai 2 cai c Sm, Tnh sangXimthnghiu.Cnglcy,mtthuynbunXimiquaHTinbluthThngcpvgit;rimtngiChnLptubavivuaXimlGianh gi mt th sai Tn Tht Xun,Mc Thin T lm ni ng chimVngCc.VuaXimnigin,giamSm,TnhvbtgianhMcThinT hi ti.McTDuyn (conMcThinT) b nh cht.McThinT t t.TnThtXun,SmvTnh cngquyn thuc caMcThinT,53ngiubhi.
Thng8/1780(thng7L.)NguynVnglisaingthmthuynchin.ThanhNhnsngtothuyntrng(bnhlidi),rtlihi.
Thng 4/1781 (thng 3/Tn Su) Thanh Nhn chuyn quyn b git.QunngSnnidy.
Thng 5-6/1781 (thng 5L.)Vng duyt binh: khong 3 vn qun, 80thuynibin,3thuynchinln,2tuTy,nhnhTySn,nhngxyracucbinngSn,phirtqunv.
Thng6-7/1781 (thng5nhun), thuchcaThanhNhn lmphn.Phidpmi.
NguynHunhGianhlnthnh
Thng 4-5/1782 (thng 3/NhmDn) Nguyn Nhc v Nguyn Hu em100chinthuynnhvocaCnGi.
NguynVngsaiTngPhcThim thng lnhquni,by thy trnchngcNgBy[cngilThtkgiang,nibydnghplichngchtnhau,BinHo,cchhuynPhcAn37dmvphitybc].Qun
Nguynthuato.
MtmnhcaicngiPhptnlMnHo(ManuelhayEmmanuel)ituTy,cscnhrtlu.MnHodoBaLcgiithiu,cgichccaic,coiiTrungKhung.TySnttu,MnHochtchy.ctruytnglHiunghicngthnphqucthngtngqun.cthnHinTrungGianh(ThcLc, I, t.211-212,Lit truyn, tp2, t.506).ivitriuNguyn,MnHolngiPhpccnglnnhttrongthiklchsny.
NguynnhcbinhgiaotranhNgBa[NgbaNhB,BinHo,cchhuynLongThnh32dmvphatyNam],nhthua,chyiBaGing[nhTng].TngPhcThim,vlctrcxuivuagitThanhNhnbqunngSnth,gitcht.
NguynnhchyraPhQuc.
Thng 6-7/1782 (thng 5 L.) Nguyn Nhc v Nguyn Hu tr v QuiNhn,hngtngngSnlNhnTrpligiGianh.
ChuVnTipchimliGianh
Thng 9-10/1782 (thng 8L.), ChuVn Tip chim liGianh, nNguynnhv.
Nguynnhsasangqunng:
Chu Vn Tip lm ngoi t Chng dinh, Tn Tht D lm ngoi huChngdinh,vv
SaicaicTrungthyVDiNguy,caicTinthuTrngPhcDnhtphpnhngthybinhngchc,sangchinthuyn.
TySnquytnhnhGianh.
NguynnhctinTySnspvo,saipnThoCu[VmC]vnDcNg[CDc]phiNamvphaBcsnglnGianh,giaochoDngCngTrngvTnThtMngi.Trnsngdn100chinthuyndoChuVnTip,TnThtCc,VDiNguyqunth.GimqunTcoibhocng.
NguynHunhGianhlnthba
Thng2/1783(thng1QuMo),ibinhNguynLvNguynHutcaCnGinh ln, tkhuNguynVnKimnhbBc,cLVnKnhbNam.
BhocngcaqunNguynbngcgi,quaytrlitthuynmnh.TnThtMnttrn,DngCngTrngbbt.ChuVnTipchysangXimcucu.
NguynnhchyiBaGing,bytichcnnhmNguynKimPhm5,6ngi.Squnkhngy100.
Thng5/1783(thng4L.),Nguynnhlitphpccoqun,NguynKimPhmtinphong,ngngTuyn[Gianh].
NguynHutinnhngTuyn.QunNguynthuato.Cctng:ngbbt;Minh,Qu,Thuyn,Hu,uttrn.
NguynnhchyiLtGiang[Gianh]ncsngchymnh.nhbigii,thotcht,binhschtuinhiu.nhiMTho,lythuynchcungquynraPhQuc,saiTnThtCcvTrnnhraCnGithmthtnhhnh.nhkhngtheolnh,bCcgit.ngcanhlTrnHngvLmHc (ngiTu)chimgiHTin.NguynKimPhmvHTinthuqun.
ThitrngcngchaNgco(conthbyVVng,cNguynnh)cngncoivicqunnhu,ubbnHnggit.Nguynnhhaytin,embinh thuynnnh,Hng,Hcbchy.TngXimVinhLiMaem200qunvchcchinthuynntheo.
Thng 7/1783 (thng 6 L.) Nguyn nh ng hn ip Thch (chng)PhQuc,PhanTinThun(TySn)nnh,LPhcinmcong,liumnhcuvua.
Thng7/1783,TnThtin(conthsuHngt,emNguynnh),TnThtCc, chngcHongvVinhLiMaubTySnbt, git.VHongtt.
NguynnhchythotraCnLn.
Thng8/1783 (thng7L.)NguynHusaiphmTrngVnavyCnLn.Nhbo, thuynTySnb m,Nguynnhvt vngvy,noCCt,riquayvPhQuc.
Qun lnhphinc,n rcy.NguyncXuyn liuchtkimnchoNguynnh.
Nghe tin Ba Lc ChnBn (Chantabun,Xim),nh sai ngi nmi.TraohongtCnh,3tui,cngviqucnchoBaLcsangPhpcuvin,muhuvhonghuliPhQuc.(ThcLcI,t.218).TuynhintrongthvittPondichryngy20/3/1785choHitruyngio,Ba Lc khng ni n vic ny (Launay, Histoire de la Mission deCochinchine,III,t.84-92).
Thuyn Nguyn nh ti ca bin Ma Li [huyn Yn Phc, tnh BnhThun] b vy rt ngt, chy quanh by ngy m,mi tr li c PhQuc. Qun thn cn li: Tn Tht Huy, Tn Tht Hi, Vn Hu,NguynVn Thnh, LVnDuyt, NguynVnKhim vNguyncXuyn.
NguynHuvNguynLvliQuyNhn,TrngVnaligiGianh.
NguynnhcuvinqunXim
Thng2/1784(thng1GipThn)NguynnhtroThChu.
Thng2-3/1784(thng1nhun)HVnLn,TnThtHi,LVnQun,thuatrn,chysangXim.
Thng3-4/1784(thng2L.)NguynnhchysangXim,chn30quanitheovvichclnh.
Thng4-5/1784(thng3L.)NguynnhnVngCc,ctipntt.
ChuVnTip sau khi thua trn sangXim cu vin trc, c vuaXimchpthun.nhngycbinh.
Thng 7-8/1784 (thng 6 L.) Nguynnh em qun v Gia nh. VuaXimsaihaingichulChiuTngvChiuSngemhaivnthubinhv300chinthuynvgip.
NguynnhphongChuVnTiplmBnhTyic,iubtccqun.
Thng8-9/1784(thng7L.)qunNguynvXimtinnhKinGiang,chimcBaXc,Trn,MnTht,Sac.
LyMcTSinh(conMcThinT)lmthamtngHTin.
Thng11-12/1784(thng10L.)ChuVnTipnhtrntrnsngMnTht [VnhLong],chngviChngtinBocaTySn,bgmmtrng,ttrn.
Thng12/1784-1/1785 (thng11L.)Nguynnh saiLVnQun lmTngnhung,chimlic2nBaLaivTrTnnhTng.
ThigimLVnDuytvitrngLVnKhim,trcbTySnbt,naytrnv.
NguynnhsaicaiiNguynVnThnhithuphcqunngSn.
QunXimtnboinulcpbc.
NguynHuvoGianhlntht,iphqunXim
Thng 1-2 /1785 (thng 12 Gip Thn) Nguyn Hu vo Gia nh, phcqunRchGm(nhTng)vsngXoiMt(nhTng),dqunXimn,phtan2vnXim.LVnQunthuachy.
NguynnhchyiTrnGiang(AnGiang),byticnlihn10ngi.
Trongkhiy,BaLc,vncnquanhqunlitrongvng,chai.SaukhiNguynHuphtanqunXim,NguynnhkhncpgicPhmVnNhn,NguynVnLimvBaLcemhong tCnh (4 tui) sangTy.BaLcnPondichry(n)cuithng2/1785(thBaLcvitngy20/3/1785choHitruyngio,LaunayIII,t.84-92).
Thng2-3/1785(thng1tT)NguynnhoThChu.
Thng4-5/1785(thng3L.),qunTySnuinThChu,NguynnhchyquaoCCt,risangXim.
NguynHurtqunvQuyNhnngVnTrn(Chn)giGianh.
NguynnhtmtrXimLa
TheoNguynnhsangXimc30qunthn,200qunv5chinthuyn:Phng Phi, Bng Phi, Hng Tr, ChnhNghi, Thuyn (Thc Lc I, t.223). iu ny chng tNguynnh ng c thuyn i hiu bcng,[tuchinbcngtheokiuTyPhngnhPhngPhivBngPhi]tnm1785.TuPhngPhinm1790sgiaochoTrnVnHcvNguynVnChn(Vannier)caiqun(LittruynII,t.282).
Trongsqunthnitheo:TnThtHi,TrngPhcDnh,NguynVnnh,TrngPhcLut,TngPhcNgn,NguynVnThnh,VnHu,TVnoi,NguynVnMn,LVnDuyt,NguyncXuyn,NguynVnKhimnhiungislpcnglnsauny.
Nguyn nh xin tr Long K (Xim gi l ng Khoai), ngoi thnhVngCc,saingiinqucmuvcungquynsang.
Thng6-7/1785(thng5L.),LVnQunem600qunnVngCc,nhiuqun thnc tip tc sang theo.Nguynnhsai lmninnuiqun,sairahiongthuynchin,saingingmvGianhmlnh.
Thng1/1786(thng12tT)DngCngTrngsaukhi thua trnDcNgbbt,trnthot,hpcngLThngvNguynTndoNguynnhsaivdothm,cngchimliLongXuyn.ThiboTySnlPhmVnThamemquntSiGnranh.
LThngvNguynTn t trn.DngCngTrngbbt ln thhai,khngchuhng,bPhmVnThamgit.
Thng3/1786(thng2BnhNg)DininnhXim.VuaXimhikhoch.Nguynnh thn chinh tr chin, sai LVnQun,NguynVnThnhitrc,dngngphunlanh.chqunthuato,rtv.VuaXimnghgipnhthuphcGianh.NguynVnThnhgti.nhkhenphi.
Thng4/1786(thng3L.)nhsaiHongTinCnh,NguynVnNhn,VDiNguy,NguynVnnh,TrngPhcLut,emqunraniGiangKhmngmtchcchinthuyn.
QunChV(MLai)nhXim.NguynnhsaiLVnQunemthubinhdptan.
NguynHudithTrnhBc
Bc,ngy19/10/1782(13/9/NhmDn)TrnhSmmt(HongLNhtThngCh,NgThCh,bndchNgTtT,nxbPhongtrovnhoSiGn,1969,t.27).LpconthlTrnhCn,5tui,conngThHulnngi,cHongTL(tcHuyquncngHongnhBo)lmphchnh.
Ngy28/11/1782(24/10NhmDn)(HongL,t.37),qunTamph(lnhThanh-Ngh tc kiu binh) o chnh, theo mmu ca TrnhKhi (tcTrnhTng),contrngTrnhSm.TamphgitTL,bTrnhCn,lpTrnhKhi.
Thng 12/1782 (thng 11 L.) Nguyn Hu Chnh Ngh An, l thuctngcaTL,vtbinvoQungNamtheoNguynNhc,cNhctindng,phongchcc.
QunTamphcycnglmlontBc.
NguynHuChnhxuiNguynNhcnnnhnchichimPhXun.
Ngy 25/5/1786 (28/4 Bnh Ng) (Hong L, t. 77), Nguyn Nhc saiNguynHuthnglnhthubtinnhPhXun:NguynHuChnh,tqun c; V Vn Nhm (con r Nguyn Nhc), hu qun c;NguynL,thuqun.QunTrnhthuato.
Ngy31/5/1786(4/5/BnhNg)chimcPhXun,Hucn lng l,ChnhxuitinqunraBc(HongL,t.81).
NguynHuNguynLgiPhXun, emqun raBc.Vit th vbmNguynNhc.Nhc khng bng lng, gi ngi chn li, nhng tini,Huvtbiniri.
Thng7/1786(thng6L.),NguynHutinnhThngLong.
inhTchNhngibiLGiang(SnNam)
HongPhngCibisngThyi.Sungiconuttrn
NguynHutinthngnbnTyLong,TrnhKhiratrnchhuy.TySntngphunlaxngvo,qunTrnhtanv.
Ngy 21/7/1786 (26/6 Bnh Ng) Nguyn Hu vo Thng Long. (Littruyn,II,t.538).
TrnhKhib chy lnSnTy th b bt, ct c tvn, ngy22/7/1786(27/6/BnhNg)(HongL,t.82).
NguynHuvoThngLong,cvuaLHinTnggNgcHncngcha.
Ngy3/8/1786(10/7/BnhNg)NguynHuasnhl:Haitrmlngvng,hainghnlngbc,haichctmon.
Ngy4/8/1786(11/7/BnhNg)lmlrcdu(HongL,t.103)
Ngy10/8/1786(17/7/BnhNg)vuaLHinTngmt(HongL,t.105).LDuyKlnngi,hiulChiuThng.
NguynNhchaytinHuditxongTrnh,semcycngkiungo,khngkimsotc;tctcngymraThngLong.li10ngy.
HaianhemcngrtqunvNam.BNguynHuChnhli.
Chnh s, chy theo nNghAn.Hu cho li giNghAn cng viNguynVnDu.
Tr v Quy Nhn, Nguyn Nhc xng l Trung ng hong , phongNguynLlmngnhVngtrntGianh,NguynHulmBcBnhVng,trntThnHo.
AnhemTySnbtho
NguynnhtrvGianh
Ma ng, 1786, anh emTy Sn bt ho.NguynHu em qun nh,NguynNhcgicngVnTrnGianhvcu.
ngVnTrnTrnTgiGianh,emqunvnTinChu(PhYn) th b qun Nguyn Hu bt c. Nguyn Hu vy Quy Nhn,NguynNhcphilnthnhkukhc,NguynHuthngtnhrtqunv.
Thng2-3/1787(thng1inhMi),BoNhasnsnggipnhquni v 56 thuyn chin u thnhGoa (n ).VuaXim khng bnglng,nhphitchi.
Thng3-4(thng2L.),TngPhcm,Nguyn,TngPhcNgc,
NguynVnThimnytkin.TngPhcmbotinanhemTySnbtho,Gianhnyu,nhcvtrnhbyschlctncng.
NguynNhc sai Nguyn L giGia nh cng vi thi bo PhmVnTham.
Ngy13/8/1787(1/7inhMi)NguynnhvitthttvuaXim,angmxungthuynemcungquynvnc,trHnTre.SaiVDiNguyvPhmVnNhntrngnomcungquynPhQuc.
ThuynNguynnhnLongXuyn.
NguynVnTrng,ChngcTySn,em300qun tinhnhuv15chinthuynvtheo,nhtraochcKhmSaiChngC,qunoTinphongThudinhTrungqun.
NguynVnTrngchimnTrn[VnhLong].
NguynVnNghiemqunsbngip,ctraochcChngc.
Thng10-11/1787(thng9L.)NguynnhncaCnGi.Nhiuoquntheogip.
NguynL,haytin,luivLngPh[BinHo],plutgi.
PhmVnThamgivngSiGn,qunNguynkhngthhc.
TngPhcmbngi thNguynNhcgiNguynLsaigitPhmVnThamvtilmphn,ribthvonhTham.Thamsqu,koctrng, em qun n Lng Ph. L nhn thy c trng tngTham rahng,vichyvQuyNhnricht.PhmVnThamlichng.
Tng Ty Sn Nguyn K Nhun em 10 chin thuyn n hng, nhphongcholmHuqunkhmsaibnhTyc.
NguynVnQunthngTySnBaLai[nhTng]tinngMTho.
PhmVnTham tin nhMTho,NguynngVn (hng tngTySn)bbt,bgit.
QunNguynthngnhiutrn,nhngPhmVnThamvnkintrchnggi.
NguynHuraBclnthnh
Bc,TrnhL[conchaTrnhDoanh(1740-1767)],emrutTrnhSm,trcmucpngianh;nay thyNguynHuvPhXun,bnnilntranhquynviTrnhBng[conchaTrnhGiang(1730-1740),BnglchcaL].VuaLChiuThngbtcdphiphongchoTrnhBnglmnVng,dngliphchanhc.
HTrnh tr lichuynquyn,LChiuThnggiNguynHuChnhNghAnragip.TrnhBngthuachy.Bitu.NguynHuChnhcphongchciT.
DpxonghTrnh,ChnhmuvicgitsngGianhtrra,nhthichaTrnhthatrc.NguynHugiv,khngv,HusaiVVnNhmradit Nguyn Hu Chnh. L Chiu Thng b kinh , theo Nguyn HuChnhlnngMcSn(YnTh).NguynHuChnhthuatrn,bbtvThngLonghnhti.
GitChnh ri,Nhm tmvuaChiuThngkhngc, bn tnLDuyCnlmGimquc.
Thng 4-5/1788 (thng 3 Mu Thn) li nghe tin V Vn Nhm chuynquynBc,NguynHutctcraThngLong,btgiti.ChiuThngchysangTu.
NguynHuNgVnSligiThngLong,rivPhXun.
TiPhp,ngy28/11/1787,BaLckvideMontmorinhipccuvinVersailles.
NguynnhchimliGianh
Thng5/1788(thng4L.)VTnhemqunvgip.TnhngiBnhDng.Anh lVNhn, thuc tng caVThanhNhn.KhiNhn bgit,NhnhpqunngSnchngli,bbtvbgit.VTnhtngGCnghnvnngi,phckchnhTySn.
VTnh,ChuVnTipvThanhNhncTySncoi lbaanhhng.
NguynnhphongVTnh lmKhmSaiTngnhungChngcdinhTinphong,emcngchathhaicaHngtlNgcDu(ch/emNguyn
nh)gcho.
CcdinqunscaNguynnh,tkhicNguynVnTrng(TySn)vVTnhvgip,thayihonton.
Thng6/1788(thng5L.)Nguynnhsapnlu,cnglmvicctngs.(ThcLcI,t.233).
Thng7/1788(thng6L.)nhchoMcTSinh(conMcThinT)lmluthHTin.LyNguynVnNhnlmkhmsaicaicvThnSch(CngbinhvPhobinh),dinhTrungqun.
Thng8/1788(thng7L.)NguynnhcibinhtinnhGianh.
Ngy 7/9/1788 (8/8Mu Thn), qun Nguyn chim li thnh Gia nh.PhmVnThamdnhngrochngctchiuKhinnchKhungDung.VTnhemqunivngphinamngTpTrn[ngoithnhSiGn]nh thngvoBnNgh,chnnosau.QunPhmVnThamtanv.PhmVnTham luigiHmLung [VnhLong] riBaXc [BaThc,AnGiang?].
Nguynnhsaingindhng.Thamkhngchuhng,pthnhthaibnbsngBaXc,bychinthuynchnggi.
NguynnhvothnhSiGn,TnThtHichhuytrni.
Thng10/1788(thng9L.)ncungquyntPhQucv.
Chmdtgiaionluvong.BnhnhminNam.
NguynVnThnhcblmTngnhungdinhTrungqun.
SaiTrnhTnTivChuVnQuaniHChu(Singapor)muasngn,lu hongv dim tiu. SaiNguynThiNguynph trch bLi; PhanThinTrcNguynBoTr,bH;TngPhcm,bBinh;NgHuHu,bHnh.
TuychacbLvbCng,nhngnhlpvThnSch,tclCngbinhvphobinh,doNguynVnNhniukhin.
PhanNhng,TrniLut,LQuangnh,TrnhHoic,NgTngChu,vHongMinhKhnh, lmHnLmVinchco(bo trnh, lut,
tc).LXunMinh,LPhcMo,HPhcUn,VCngChn,HVnnhvHongVnlpHnLmVin.
Khai khn t hoang. Sa sang lut php. Thnh lpmt triu nh vngchc.Thng11/1788(thng10L.)ralnhcmnhbc.Tchcliquni. Bt u t ph binh. Lp s inh. Lymt na trng inh lm phbinh,ktthnhi,thp(10),ng(5).
Theochnhschkhngvicthicyrung,cvicthlmbinhcanhng(chkhngphidoBaLcnghra,nhFaurevitsauny).
Thng 11/1788 V Di Nguy c thng chc qun Ni thu thu Trungthuyn.
VuaQuangTrungiphqunThanh
Bc,LChiuThngchysangTucucu.VuaCnLongsailTnSNgh,tngcLngQungchiaqunlmbnotinnhThngLong,NgVnSluivTamip,cpboNguynHu.
Ngy22/12/1788(25/11/MuThn)NguynHulnngihongPhXun,ninhiuQuangTrung.
Thng 2/1789 (thng 1KDu),QuangTrung i ph qunThanh: SmNghingcht.TnSNghchyvTu.LChiuThngchytheo.
QuangTrungsaiconlQuangThyvVVnDnggiBcThnh.
QuangBngiThanhHo.
NguynVnDugiNghAn,ritrvThunHo.
QuangTrungxydngkinhNghAn,ttnlPhngHongTrung,pthnhlu,tkhotng,dngtrngbinhcoigi.
TmttvicBaLccuvinPhp
Nhtrnni,theoThcLc,thng8/1783(thng7QuMo),nghetinBaLcChnBn(Chantabun,Xim),Nguynnhsainginmi,traohongtCnh,3tui,cngviqucnchoBaLcsangPhpcuvin.NhngBaLccn li trongvngnysutnm1774.nkhiNguynHuiphqunXimthng1-2/1785,Nguynnhthuato,by
tichcnli10ngi,lcmikhncpgicPhmVnNhn,NguynVnLimvBaLcemhongtCnh(5tui)sangTy.
Cuithng2/1785,BaLcvhongtCnhtiPondichry(n).
Thng 7/1786, B a Lc t Pondichry em hong t Cnh, 6 tui, iPhp.PhmVnNhn,NguynVnLim,HVnNghtrvVngCc.
TiPhp,ngy28/11/1787,BaLckvideMontmorinhipccuvinVersailles.
Ngy18/5/1788,BaLcvhong tCnh tPhpv tiPondichry.VicthihnhhipccuvingpkhkhnvConway,tonquynPhpPondichry, chng. Sau cng chnh vua Louis XVI, theo bo co caConway,i,lnhchoConwaykhnggipNguynnh.
Thng7/1789,BaLctrvtaykhngvihongtCnh,9tui.VuasaiTnThtHiembinhthuynracaCnGin.
Trong sut thi gian ny,NguynVng vit nhiu th giHi tha saiMacaohitincon,nhnghunhngkhngnhnctintcgc.
Php,ngy14/7/1798,quncchmngphngcBastille.PhebohongtrongcHithasaiphichysangAnh.
Chng3:Tmttgiaionlchs1777-1802(II)
Phn2(tiptheo)
NguynVngthuphcGianh
Cuinm1788,NguynVngchimcSiGnvphnlntGianhnhngPhmVnThamvncncmcVnhLongvAnGiang.
VngsaiLVnQun,TnThtHi,VTnh,NguynVnTrnghpnhaunhPhmVnThamHChu[AnGiang].PhmVnThamrtvBaXc[BaThc,AnGiang?].Thcng,phirahng.
TonbGianhvtayNguynnh.
Thng4/1789(thng3L.)xyhai thnhCDc[DcNg]vVmC[Tho Cu] l hai ni xung yu, c hng ca Si Gn, sai Nguyn VnThnhtrngi.
VngrtchtrngnVThnSch(CngbinhvPhobinh):saiTnThtHuyncaiquncciban trc tinvThnschdinhTrungqun;TnThtChngbantrchu,PhmVnNhnbantrct,TVnoibantrchu.
Thng7/1789(thng5nhun)VngbnnhnhTySn.NhngnghetinNguynHuThunHongnhiuchinhm,angnhnhvoNam,lithi.
Bt u t chc quanin tun (trng coi nng nghip), dng 12 ngitrongHnLmVinchco(TrnhHoic,LQuangnh,vv)trngcoivicmmangcanhnng,khaiphthoangchobndinh:PhinTrn(Gianh),TrnBin(BinHo),VnhTrn(VnhLong),Trnnh(nhTng),khuynkhchdntrngtrt,nginokhngthchnghnngthvophbinh.Lp trngvb,chnnhngngickhnngchinutrongqunng,choluyntptrthnhquntinhnhu.
Thng8-9/1789(thng7L.)hngtngPhmVnThambkttilinlcviNguynHukhiphcliminNam,bgit.
Thng9-10/1789(thng8L.)sainghn40chinthuynln,hn100
thuynibin.
Citnicc:LpthmbL,NguynThiNguyncoi,NguynBoTr,bLi,Nguyn,bH.
Thng11-12/1789(thng10L.)iduytbinhtngsccdinhngTpTrn(ngoiSiGn).
Chnhcctnglnhchhuycco,ccdinh,ccchitrongtonbquni.
SaidinhTrnBinmuangct,minm10vncn,csn,ichongiTyDnglybinhkh.
Citbinhthuyn.
Ngy22/4/1790(ngyKsu,9/3CanhTut),pthnhtGianh,TnThtHitrchnhimcngviTrnVnHc(LittruynII,t.77-282).
NguynVngmuasngn,ngtu,xydngthnhquch
Thng 5-6/1790 (thng 4 L.) L Vn Qun ch tr bn vic xut qun,NguynVnThnhcankhngc.NguynVngsaiLVnQunlmtlnh,VTnhvNguynVnThnh,tinphong,tinnhBnhThun.Chimc.
LVnQun tinnhDinKhnh, thua to, luivgi thnhHngPhc.VuavGianh.
Thng6/1790,mtslnhPhptheogipNguynVng,cnhnchccaii.Hainmsaunhiungibi.ChChaigneauvVannierlinuiMinhMng.
Thng11/1790(thng10L.)btulpnin,cptrub,inkhvhtging,khaiphthoang.tthiyvin.Dngkhohodc.Thng12/1790(thng11L.)saiCaicVDiNguycoingmtchinthuynlnv15thuynibin.
Thng1/1791(thng12/CanhTut)sapthnhtGianh.SaiTrnVKhchiGiangLuBa(Jakarta,thIndonesia)tmmuabinhkh.
Lpxngthus,tbsngTnBnhnbsngBnhTr,trnbadm,
thuyn i bin, thuyn chin (hnh thc nh thuyn bun, khngmuimnh)thuyn(snennngilthuyn),thuynson(sngilchuthuyn),thuynl(uuithuynuchmvgil
lthuyn),uu.
Thng2/1791(thng1TnHi)nhlhngnmduytbinh.
LVnQuntkhithuatrn,cobnh,vuavikhngn,bnhthnktn.Tvn.
Thng3/1791(thng2L.)nhndpngiBoNhatnlChuDiNNhinbunbn,NguynnhgithchoqucvngBmuabinhkh(1vncy sngchim,2.000c snggang,mi cnng100cn,2.000vinn).
Ginipqualilun,tintcTySn,khngvicglkhngbit.
Ngy25/5/1791(23/4TnHi)MinhMngrai,conphithhaiTrnTh,congi tham tri bLTrnHngt.Sauny,ngcSiu,NguynVnTrngslthydy.
nghn100chicchinthuyn.
Thng11/1791(thng10L.)lpnHinTrung,thcccngthn,theovuatVngCc.
NmTnHi1791(khngrthng)NguynnhbmtsaingicungcSiu,cuthnchaNguyn,khngragipTySn.SiulnvoGianh, hin k nh Ty Sn, tr thnh qun s, lun lun bn mnhNguynnh.Ttcnhngchindchsauny,phnlndongcSiulmcvn.
Thng2/1792(thng1NhmT)ngnmhiuthuynHongLong,XchNhn,ThanhTc,BchYnvHuynHc.
Nguynnhsdngchinthutgima:Hngnm,khiginmthi,thuqunthunchiugiranh,htgiquayv.
SaipthnhMTho,gcthnhpnhdnghoamai,chuvi499trng.
Haibnsasonchintranh
Thng4-5/1792(thng3L.)vuaXimvit thmunlinktnhQuang Trung. Bi v Quang Trung em qun nh Vn Tng, qunXimthuato.
NguynnhhaytinNguynHusasonhai,bamivnbinhthybnhGianh.QunbquaLonhNamVang,tinvosaulngSiGn.ThuqunvoCnLn,chimHTin,ritheongLongXuyn,KinGiangnhmttrcSiGn.
Thng5-6/1792(thng4L.),Nguynnhtchcphngv.
Thng 6/1792, Quang Trung em 30.000 nh Lo ri xung Cao Mn,nhnglirtv(thcaLMLeLabousse,16/6/1792,Launay,HistoiredelaMissiondeCochinchineIII,t.223).
Trong lc tnh hnh si bng, nhng ngi lnh Php theo gip t 1790chunbrtlui.
Thng6/1792,phnlnnhngngiPhpubihocbuivklut.BaLccngmunxinv. [ThcaLavougiLtondal,vit tiLiThiu ngy 16/6/1792. Th Le Labousse gi Ltondal, vit t bin giiCambodge ngy 17/6/1792. Th B a Lc gi Boiret ngy 20/6/1792(Launay,HistoiredelaMissiondeCochinchineIII,t.295-297)].
Thng6-7/1792(thng5L.),NguynHulinktvi40thuynTNgi(gicbin,ngiTu)tncngminBnhKhang,BnhThun.
Thng 7-8/1792 (thng 6 L.) cai i livi (Olivier de Puymanel) cthngchcVUbantrctuynphonghuvThnsch.
TrnThNi1792
ctinginipcpboNguynNhcngnhiuthuynchinucaThNi,sasonchinhphtGianh,Nguynnhquytnhnhtrc.
LnhchotngsccdinhTinPhongvChnVchunblngthckhgiihnhqun.nhngythchinhmbin(thuynihiuvthuynsai,128chic).
TnThtHuy,VTnhvTngPhcmgiSiGn.
BitThNikhngphngb,Nguynnh,xutquntcaCnGi,gp
ginamthimnh.
Cc tng thng lnh:QunTinphongdinhNguynVnThnh,Trc tPhmVnNhn;gimqunTrungqunNguynVnTrnghgi, tinthngtiThNi.
Saiquntinhnhuphnghotthutri.
NguynVnTrngvNguynVnThnhi thuynLong[LongPhi]vthuynPhng[PhngPhi],nhthngvo.cThnhbchy.QunNguynchimc5thuynln,30thuynibin,40thuynsai,bachicthuyncaTNgi.
Trnnychc10ngy,chinthnglnutincaNguynnh,tkhivGianh,khinQuangTrungnigin.HchQuangTrung (sng trongchngsau)chtrchsthuatrnny.
Ngy 27/8/1792, Quang Trung truyn hch cho quan, qun, dn hai vngQungNgivQuyNhn:ssanbngGianh.
Chakptinqun,QuangTrungbnghngy16/9/1792.
QuangTon,10tui,lnngi,hiuCnhThnh.CurutlthisBicTuynlmphchnh.
Php, vuaLouisXVI v hong huMarie-Antoinette ln on u i.NcPhprivothiiKinhHong(LaTerreur).Sngibgitclng100.000,trongckhong17.000blnmychm.
NguynnhnhQuyNhnlnthnht,1793
SaukhiNguynHumt,NguynnhlictintriunhQuangTonvNguynNhcnghiknhau,bnquytnhnhQuyNhn.
ThubinhlimctyucaqunNguyn.
Thng2-3/1793(thng1QuSu)Nguynnhsaingthmccthuynihiu (tuchin):Longng,Long thng,Longhng,LongPhi,Bngphi, Phng phi, Hng phi, Loan phi, ng phi. (Chc l sa li cc tuPhngPhivBngPhi,vctnm1785).
Thng3-4/1793(thng2L.)saiPhmVnNhnlmphtngTqun
kimTriTuv.
Thng4-5/1793(thng3L.)lphongtCnh(13tui)lmngCung.
Dng nhThi hc.tmt ng cung ph o [BaLc] v 2 ngcungthging[TrnhHoicvLQuangnh].
Thng5-6/1793(thng4L.)emibinhnhQuyNhn,ngcungligiGianhcngphtngTqunPhmVnNhnvGimqunTrungdinhTngPhcm.
BbinhdoTnThtHi thnglnh,NguynHunhcvNguynVnThnhtrcthuc,
tinnhPhanR.
Cai c trnThunThnh lNguynVnChn (Vannier) vNguynVnHo;Chng c oBaPh lC v iu khinCng, emqunMan(ngiThng)theongbtinnhPhanRang.
NguynnhxutqunracaCnGi.NguynVnTrngvVDiNguytinphong,VTnhhgi.PhanThinPhc,bHv tham triNguyncChtrngthuynlng.
Thng6-7(thng5L.)NguynnhnPhanRang,saiNguynKNhunnhbo[bolthnht,rtvng]MaiNng,qunTySnbchy.
NguynnhnNhaTrang,saiVVncvNguynVnLngnhboHoaBng,TySnbchy,chimcphDinKhnh.NguynnhngvngHnKhi.VTnhchimphBnhKhang.
BbinhcaTnThtHinhboPhanR,chimcBnhThun.
ThuynNguynnhncaXuni.SaiVTnhnhboLaThai[LaHai],PhmVnimthuachy.VTnhchimcPhYn.
NguynnhtinnThNi,VTnhchimccbochThNi.
Thng7-8 (thng6L.)VTnh thng trncuTnHi, tinnhcnhngBnhThnh.
NguynNhcsaiconlNguynBoemquntinhnhuvvoicratip
chin.
BbinhTnThtHicngvati.
NguynBotlinntritThSnncSnchngc.
NguynnhdnTnThtHigivtncngtgPhQu,rinmcngNguynVnThnh lng lvtKSn,hpviVTnhnhsaulng.
NguynBokhngng,qunvvoitonlon.
Nguynnh saiVVnLngnhbocSn, phng la t tri.LVnDuytemquntrnninhxung,qunTySnthuato.
NguynBovoVnHphiluiqunvthnhQuyNhn.
NguynNhcsaicuem4000quntinhnhugiboKhSn,niCnDng,phmicaNguynNhc.
Nguynnhthnccmbinhinh,nhngkhngthtinc.
BnsaiNguyncXuyntitrcthnhkhuynd,qunlnhnghetheokhngbnna,nhTrnCngHinlmning,gylontrongthnh,mihc.
Nguynnh tp hp cc o qun ca Tn Tht Hi, V Tnh, NguynHunhc,NguynVnThnhvyQuyNhn,hlnhdnghoxaibc (i bc ca ngi Ty c bnh xe di ng), qun trong thnh cn10.000,NguynNhccgi,khngthhni.
Thng 9/1793 (thng 8L.),NguynNhc cu cuPhXun, triu nhCnhThnh(quynhnhtrongtayBicTuynvQuangToncnb)ci binh do Thi u Nguyn Vn Hng (hay Phm Cng Hng), h giNguynVnHun,itlLTrung,itmNgVnS,em17.000bbinh,80thtvoi,cngcHvchngcThimemhn30chinthuyn,ncuvin.
Nguynnhliunhkhngli,phirtqunvDinKhnh.
NguynnhpthnhDinKhnh,vtrau
Thng10/1793(thng9L.),ThcLcghi:NggivDinKhnh.ThythnhtHoaBngathtt,nhhaygiutin,bnsaiccqunvpht3000dnBnhThun,1000dnThunThnhkhiptrnmtthngththnhxong,gilDinKhnh(tctnhlKhnhHongynay.Thnhcao1trng,chuvihn510trng,msuca,ngvnamumtca,tyvbcuhaica,trncaclu,bngcccnt).(ThcLcI,t.299).
HaingitrctipxythnhcghitrongLitTruyn:
[TnTht]Hicngobinhhplibaovy[QuyNhn],giccquncuvinngoin,bngiivyvpDinKhnh.(LitTruynII, t.78).
MahnmQuSu[1793,VVitBo]theoinhQuyNhn,nkhiv,pthnhDinKhnh()Nm[GiaLong]tht[Bo]emquncngviccqunsapkinhthnh[Hu](LittruynII,t.321).
DinKhnhslnixyranhngtxungphongkhclitkhiTrnQuangDiu vy nh thnh. V tr quan trng v s vng bn ca thnh DinKhnh,scphaPhpnhncnglthnhnydoOlivierdePuymanelxy(sninsau).
TrongthnhQuyNhn,cctngNguynVnHng,NguynVnHun,saukhiNguynnhrt,bcbchNguynNhc.VuaThicutcmcht.
Triu nh Cnh Thnh phong Nguyn Bo, con Nguyn Nhc, lmHiucng, n lcmt huyn, Nguyn Bo ut hn. L Trung vNguynVnHunligithnhQuyNhn.
Thng 11/1793 (thng 10L.)Nguynnh tr vGia nh.NguynVnThnhgiDinKhnh.iVThnSchthnhQunThnSch,tclmlnhn.
Thng12/1793,saicaiiQungNiV,itrngPaCh(ungiTy)sangthnhC[Goa,n]vxMLaKha[Malacca]tmmuabinhkh.
Lngithchxydng,Nguynnhthc,bncnhlicnhngchuynvin kin trc nh Tn Tht Hi, Trn Vn Hc, V Vit Bo nhngngi ng tu gii nhThanhNhn,VDiNguynht l t nm
1793 (khng r thng),Nguynnh c thmmt chuyn giami, s trthnh b trng b Cng chnh sau ny: TrnVn Thi, cai b kim bCngcaTySnvquythun,nglngigiivicngthuyn.MathuBnhThn(1796),ngcngVDiNguy,kimquncdoanhngthuphmchbocchthcngccthuynudotayThic.TrnVnThigibCng,nnmGiaLongth8,ithnhCngbThngth,thngqunthuqunnkhimt.(LittruynII,t.474).
Thng12/1793,NguynnhtriuNguynVnThnhvGianh.TheolccchaNguyn,Vngbtconphitpviccaitrvgithnh,nnsaingCungCnh (13 tui) trnDinKhnh,v tr auchngviTySn.VngsaiccthydyBaLc,TrnhHoic,NgTngChuv cc tng: PhmVnNhn, Tng Phcm,McVn T,NguyncThnhhtngngcung.nthng2/1794,ChngdinhhuqunNguynHunhccngxinliDinKhnhgipngcung.Nguynnh sai qun ng thm thuyn chin v c thm binh kh, ly cai iNguynVnKhimlmphVuvtctrcqunThnSch,sainDinKhnhphngCung.Nhvy,hongtCnhDinKhnhvitrnbtngtlnhqunivccquanithnlthydyhc.Nhngluniusau ny cho rngBa Lc ch huy v gi thnhDinKhnh ch l otng.
TrnQuangDiuvythnhDinKhnh
ThnhDinKhnhslnixyrachintrnkhclitgiahaibn.
Thng 4/1794 (thng 3 L.) triu nh Cnh Thnh (tc thi s Bi cTuynvCnhThnhcnnh)saithiuNguynVnHngvtngqunTrnQuangDiuemqunthybvoQuyNhn.
c gin ip bo tin, Nguyn nh truyn cho ng Cung phng b.Hong t Cnh tu lng Din Khnh ch n mt thng. Vua saiNguynVnThnhchlngracung,ngthubngcgi,phisaiNguynVnTnh,luthBnhThun,ch3000phnggoingbsutngymracu.
Thi yTySnNguynVnHng em40.000 qun b nhPhYn,qunNguynphirtlui.
Thng5/1794(thng4L.)TrnQuangDiuemthybinhvocabinNhaTrang,bbinhcaNguynVnHngcngtinnBnhKhang,hp
qunbamtvy thnhDinKhnh.Vymyngy lin, sng trong thnhbn ra nhma, qun Ty Sn b thng rt nhiu nhng thnh kin ckhngthtinvoc.
Nguynnhthnchinhcthubinhgiivy:TnThtHitinphong,VTnh tphu,VDiNguy,hgi.TrncKhoan,NguynVnMvNguynKKcoilng.
Nghe tin i binhNguynnh n, TrnQuangDiu rt vQuyNhn,NguynVnHngluivPhYn.
Thng6/1794(thng5L.),qunNguynchimlicmtsthnhvtmt:TiuC,MaiNng(PhanRang),PhYn.
Thng 7/1794 (thng 6L.)Vng li saiVU PhanVn Triu,livi(OlivierdePuymanel),TrnVnTn,LVnDuyt,CaoVnLcngbthuc,ngipngCung.
NguynnhthychathnhcthybinhcaTySn,bnsaiTnThtHivVTnhemttcthuynvucaXuni.
Thng7-8/1794(thng7L.)NguynnhrtqunvDinKhnh.
SaisasangplithnhDinKhnh.
Thng8-9/1794(thng8L.),chongCungtrvGianh.
Thng9-10/1794(thng9L.)VngcngemqunvGianh.
VTnhligiDinKhnh.
TrnQuangDiuvyDinKhnhlnthnh
Thng 10-11/1794 (thng 10L.)TrnQuangDiu vLTrung li emqunthybnhPhYn.NguynLongvVVnLngluivgiBnhKhang.VTnhnhntrngichaimt.Thng11-12/1794(thng11L.)VngbanthngchoVTnhvquns.
VngsapquchngoibnmtthnhGianh.
GimqunTrungdinhTngPhcmmt,ngccnglngipngCunggithnhDinKhnhnm1793.
Vng bt u t chc Gim thnh s (cai qun vic phng gi kinhthnh).
TySnnhBnhKhang.NguynnhbitchTySnlnhDinKhnh,dnVTnhphngth,saiNguynVnTnhtBnhThunemqun tipvinDinKhnh, ri saiNguynHunhciubbinhcngNguynVnThnhlmph,tinraPhanRang.
TrnQuangDiu trc ch nhDinKhnh.LTrungnhDuLai chnngtipvincaqunNguyntBnhThun.
Thng1-2/1795(thng12GipDn),TrnQuangDiucttng lyncvothnhDinKhnh.VTnhnhc.TrnQuangDiusaiqunlnsttrolnthnh,bsngbnchtrtnhiu,saiplucaovybnmtthnh.VTnhcgi.Diunhrtgp.
Trongthnhthiumui,tngsnungrtkh.NguynnhgithdnTnhkinquytgi,imnhchunbxongghe thuyns tinqun tipvin.
SaiTnThtHingqunBRaiukhinccoqunchnggi.
LTrungnhPhanR.NguynHunhcluivPhHi(huynTuyL,BnhThun)
Nguyn nh ra lnh cho Nguyn Hunh c v giMa Li (huyn YnPhc,BnhThun),CnNguynVnThnhvthucbphiliPhHichngch.
Thng2-3/1795(thng1tMo)NguynnhsaingTrnThng,tnl binh v n B Ra hp cng Chng tin qun Tn Tht Hi trhochchinlc.
VngsaiTnThtHiemnghnqunchsngnnPhHivPhanThit,hpcngccotinphong,ngnqunch.
LTrungnhPhHi.NguynVnThnhchyvBRa.
Nguynnh hay tin, lp tc sai gim thnh sTVnoi btNguynHunhcvNguynVnThnhvGianh,lthtquni,giaochoTnThtHithnglnhgiMaLi.RigimtdchoVTnh:ithustinnCHun(gnhuynVnhXng,KhnhHo)thsnhp,
mttrncththnhcng.
Thng 3-4/1795 (thng 2 L.) sai V u ban trc tuyn phong hu qunThnschllivi(OlivierdePuymanel)sangHngMao(n)muabinhkh.
ngcungtrngiGianh,cTqunPhmVnNhn,GimthnhsTVnoi,LbNguyn,ThammuNguynThiNguyn,HbPhanThinPhc,HnhbNguynVnNgh,trgip.
NguynnhthnchinhemthubinhcuDinKhnh.
NguynVnTrngthnglnhthubinhTin,Hu,Trungqun.TnThtHithnglnhbbinhtinnhPhanThit.TrngPhcLutiukhinthybinhccvtinnhkhoPhanRang,cpgo.
ThubinhTySntVngDinn,TngVitPhcphc,chmucNguynVnS,cthngchcChngC.
Thng 4-5/1795 (thng 3 L.) Vng tha ti v phc chc cho NguynHunhcvNguynVnThnh: saici theoTnThtHi,Thnhnggi.
NguynVngracabinCnGi,TnThtChng,TrngPhcLutitinphong,tiCamRanh,qunTySnbchy.
VngncaCHun.TrnQuangDiu,LVnLi,NguynVnGip,NguynVnThn,TrnVitKtvnvythnhDinKhnh.
SaiNguynVnThnhvLVnDuytlnb,ngn,bnibctrongthnhbit.
CniqunthngtinnChChu(PhYn),xemxt tnhhnh,chiaqunchnngvcaTySn,riVngkovquavngHnKhi.
SaiNguynVncnhboLpTrng,chmccGiavbinhb Tin, chim c Bnh Khang. c c phong Chng C. NguynnhvngCHun.
TrnQuangDiutnhiuntriKhSnchngli.
LTrung bt u thiu lng thc,mun lui gi PhanRang, bo tin cho
Trn Quang Diu, Nguyn nh bt c, lin sai Nguyn Vn c vNguynCngThingmquasngPhanRangtnngnchn,NguynVnc tinnhkho lngMaiNng,Ty snemqunvvoin,qunNguynphiluivBaNgi.
TnThtHingqunsngLu(BnhThun)nhnhauviLTrung,thngth.LTrungluiqunvsngCn(BnhThun).
NguynnhtptrungqunigiivyDinKhnh.
Thng6-7/1795 (thng5L.),VTnhangmmca thnhnh ra,ttricaLVnLitbogitniSLmncuHoaBng.
PhXunclon,TrnQuangDiurtqunv
Nguyn do: Quang Ton cn nh, quyn hnh trong tay thi s Bi cTuyn,TuynsaiNgVnS ra trnBcThnh, thayVVnDng.VVnDng tBcThnhv,gpTrnVnK(qunscaQuangTrungngytrc,bTuynyra trmMXuyn),ktiTuynchuynquyn.DngvPhXun,mucngNguynVnHngvNguynVnHun,gitBicTuyn,triuconlcThunQuyNhnvNgVnSBcv,gitc.TrnVnKtrlilmphchnh.
Thng8-9/1795(thng7L.)TrnQuangDiuvngiKhSn,nluvngkhngthphc.NhlnhtunTySnlNguynDanhNhouhng,dnngttchoqunNguyn,angmblnnhp,phnglatvo,phlin12ntcaTySn.
NguynnhtinnhChChu(PhYn).TrnQuangDiurtvQuyNhn.
NguynnhvothnhDinKhnh.
TrnQuangDiu (vng lBiThXun,chuhBicTuyn)emqunvPhXun,hitivuatisaogithinhthn.QuangTonphidn xp, phongTrnQuangDiu lmThiuPh,NguynVnHun lmThiuBo,VVnDnglmT,NguynVnDanhlmTM:lttrtriunh.
Thng9-10/1795(thng8L.)NguynnhsalithnhDinKhnh,lmthmkhotng.TnThtHilitrngi.
Thng10-11/1795(thng9L.)NguynnhvGianh.
Thng11-12/1795 (thng 10L.) sai ph tng t qunPhmVnNhnlmphongCung.Vicnycthlhqucavic:TrniLutdngsxinchmuBaLcvcycngbohngcung,ckiungo.
Phong cho V Tnh lm Khm sai chng hu qun dinh Bnh Ty iTngqun.
Php, thnh lp Chp ChnhHi Ngh (Directoire) do 5 hi vin cmquyn(26/10/1795-9/11/1799).
Chng3:Tmttgiaionlchs1777-1802(III)
Phn2(tiptheo)
TrnThNi,1801,VDiNguyttrn
Thng1-2/1801(thng12/CanhThn)NguynnhvnchagiivycBnhnhmcabinThNithuqunVVnDngvnnggicht.
Thng2-3/1801(thng1/TnDu),VngsaiNguynVnThnhtitchccobbinh.
TrnQuangDiuvnvychtthnhBnhnhmyvng.
Ban mVTnhm ca thnh ra nh t tri ch, qunTy Sn bchy,nhngsngsmlitrlivynghn.
ngcSiudngchinthutnhhocng,naydngcchochinthutlmxong.
Vngmtnhhm28/2/1801(16/1/TnDu),ctqunnhp.PhmVnNhngiCMng.Vngthnchinhemthuquntinpht.
Namhmy,quaTiuC,NguynVnTrngtinphong,btclnhtuncaTySn,bitkhuhiu,TrngchothuynnhlnvoTiuKi, choqua thuyn ln cach, nmiuTamTo, chmccTr,trtnhiuthuynch.(Littruyn,II,t.147)
VDiNguy,LVnDuytemibinhvan,nhnhaukchlitviqunVVnDngtgiDn(6gisng)ngiNg(12gitra).
VDiNguybbncht.
LVnDuytmck,cxngln,cuicng,ngiThn(4gichiu)ltvocvocabin,dnguchochin,hpchiugi,phnghotthuynihiu.VVnDngthuachy, thuynTySnbtchygnht.
TrnThNi1801lvcnglnnhtcaNguynnh.
Lmxoayihnccdinchintranh.
Trong trn ny c ba ngi Php tham d l cai i Nguyn Vn Chn(Vannier) qun tu thuyn hiu Phng Phi; Nguyn Vn Thng(Chaigneau)qunthuynLongPhi,vLVnng(deForcanz),quntuBngPhi,itheoTrungqundoTngPhcLngiukhin.(ThcLc,t.407).Hscntip tcccchindchQungNamvPhXun.Cngtrnghnhthno?Chngtastmhiusau.
SaukhithuatrnThNi,VVnDngthuthptnqunhpliviTrnQuangDiu,saiTkhunhgiThchTn[bingiiBnhnh-QungNgi],cNguynVnNggimThu[NcNgt,Bnhnh],cVVnSgiTnQuan[QungNgi].
Thng trnThNi, nhngNguynVng vn khng gii vy cQuyNhn.
Ngy20/3/1801 (ngyQuSu6/2/TnDu)hong tCnhmtvbnhumatiGianh,tui22.VngsaiNguynVnNhnvNguynTChugiGianh.
mt trn Ph Yn, Phm Vn im chim bo Hi An. Nguyn cThin,TrnVnTrc,PhmTinTunluigiXuni.VngsaiNguyncXuynvTngVitPhcranh,TySnrtqunv.
NguynVnTrngchimQungNgi,QungNam,1801
Thng 3-4/1801 (thng 2L.) Vng sai NguynVn Trng em thubinhranhQungNgi,QungNamcngviccvqunThnSchcaPhanVnc,vPhnDcTrungqunTngPhcLng,vThunVVngVnHcvcccha tuhiuPhngPhi,LongPhi,BngPhi lbnNguynVnChn (Vannier), NguynVn Thng (Chaigneau) v LVnLng(DeForcanz)uthucquyn(ThcLc,t.432).
Thng4-5/1801 (thng3L.),NguynVnTrng tinncabinCLy[QungNgi]nhphkhoTrKhc,cTunbchy.
Ph c Tr Khc, Nguyn Vn Trng tin vo ca bin i Chim,chimHiAnvPhTrim.HongVnTembinhbnbtipng,btc24thtvoiTySn.icTySnNguynVnXunvtrn
thVnTinThgiiLaQua,bNguynVnTrngnhp,thuachy,thuc80khuibc.
NguynVnTrngchimlidinhQungNam.
NguynVngsaiPhmVnNhnqunbachicthuynihiutinvoNng, kim qun c tng s cc thuyn hiu Long Phi, Phng Phi,BngPhicngschng.
ChothamquntngdinhLNguyn,quQungNamtheoNguynVnTrngiukhin,dnTrngchnnihimyutbabotheohnhtamgic,saubocTrngGiang(snglnnicaiChimviTamK)thubtipngcnhau(ThcLc,t.434).
TrnQuangDiuvVVnDngsaitnbolintipPhHo,cungGiang,cuTnHi,chngli.
NguynVngsaiLVnDuytvNguynVnKhimtinnh,thng,btccNguynBPhong,nhngVuvbantrctlVVnTitrngncht.
NguynVngvoncuTnHi[QungNgi].
TySnnhiulnnhboVnSn,NguynVnThnhsaiLChtchng.
PhmVnim tn cng PhYn:Nguyn Long gi n La Thai, LuTinHagiboHiAn,chaithuatrn,Habgit.Longchngkhngnimtqunlng,bti.
HongtthhailHymt,nguyngichccaii,itheoqun,tui20.SaiavGianhchnct.
Tronghaithngmttrn,NguynVngchthaicontrai.
QuytnhbQuyNhnnhPhXun
NguynVngxutqun t thng5-6/1800 (thng4L.), tronggnmtnm,vnchagiivycBnhnh.
VTnhvNgTngChubvytthng1/1800,trongmtnmri.
ThnhBnhnhgnhtlng,TrnQuangDiuvVVnDngbaovycngcht.
VngsaingimtbochoVTnhnnphvngvyrahiviibinh.Tnhtrli:Liuchtgiticng.TtcqunchlccaTySnhiny,hongthngnnlidngnhPhXun(LittruynII,t.108).ngcSiuvTrnVnTrc[thamthibHnh,LittruynchpChc]cngkhuynvuannnhPhXunhinangbtrng.ngcSiubitrahnhPhXun,dngchin thut:Chiaqun thuyn lmhaio:mtonhcaTHin,mtonhcaNonHi(caThunAn)(LittruynII,t.188).Vngmiquyt.
TrnPhXun,1801
Ngy5/6/1801(ngyCanhNg24/4TnDu),VngthnchinhcthuqunracaThNi.
Ngy 7/6/1801 (ngy Nhm Thn 26/4 Tn Du) thuyn vua ti C LaoChm.GiNguynVnTrngtiNngchlnh.
TngVitPhc,TrnVnTrcgiQungNam.
Ngy8/6/1801(ngyQuDu27/4/TnDu)VngtiNnghpvicctng.
VngquytnhnhPhXuntheochinlccangcSiu:Thuquntinlmhaio;mtvocaEo(caThnAn);mtvocaTDung(tcTHin).
Ngy9/6/1801(ngyGipTut28/4/TnDu)chiactnhimv:NguynVnTrngvPhmVnNhntinracaEo.HongVnTvBchVnoiembinhvoitheongbCu.ThuynvuatinngvngChuMi.
Ngy11/6/1801(ngyBnhT1/5/TnDu),ibinhtinvocaTHin.
VuaCnhThnhsaiphmNguynVnTrvicTrnVnTginiQuySn(LinhThi),chongccgdilchsngngnqunNguyn.
LVnDuytvLChtitinphong.QunTySntrncaobnibcxung,qunNguynnhsutngykhngtinc.nm,misai
qunngmimychcthuynchin,vtbictvophHTrung,phasaulngch,chiaquntheonglch,nhccmtin.
Ngy 12/6/1801 (ngyinh Su 2/5/TnDu)Vng thn c qun nbnTrngH,LVnDuytbtcphmNguynVnTrvcPhanVnSch.QunNguyntinncaThunAn.
VuaCnhThnh emi qun ra caThunAn chng vi qunNguynVnTrngvPhmVnNhn,nhngchagiaochin,bchy.
Ngy 13/6/1801 (ngy Mu Dn, 3/5/Tn Du) Nguyn Vng vo PhXun.
CnhThnhchyraBc.VngsaiLChtembbinhuitheo,LCht(nguynhngtngTySn)khuatrngithongth,QuangTonthot,bgiv.NhngNguynnhli,khngbtti.
c tin PhXun b tn cng,TrnQuangDiu sai i cTrngPhcPhng v cc tng emi binh i ng ni v cuPhXun;nhngbngiMan[ngiThng]nhla,dniquanhco,htlngthc, Trng Phc Phng u hng T Trch nguyn. Qun T khunhnCaoigpquncaLVnDuytvLCht,giaochin,thuatrn,nhchttMan.Ccoqunkhcbbtc.
Nguyn Vng sai Nguyn Vn Trng em thu binh tin nh LinhGiang(sngGianh),chnngluicaTySn.PhmVnNhngicaThunAn,PhanVnTriuvTngPhcChugiTTrchnguynvTami.
RalnhaibtcTySnthtrngthng,chegiuthxt.
LVnDuyt,LChtchimliQungNgi
TngVitPhcttrn
Thng6/1801,mcdTySnmtcQungNamlnPhXun,TrnQuangDiuvVVnDngvnvysitBnhnh.
Khngnhng th,TrnQuangDiucnmunchimliQungNam,bnsainguNguynVnGip,icLDanhPhong,cNguynVnKhn,thamcHVnT,emhn7000qunv40thtvoi,rangLngChuvPhHoa,tinninBn,chimliQungNam.
Tng Vit Phc xin cu vin. Nguyn Vng h lnh phi gi thnh,khngranhivinbinh.RisaiLVnDuytthnglnhbbinhcngLChtquayvQungNamvsaiTngVitPhcemthubinhvcuBnhnh.LChtvLVnDuyttiQungNam,NguynVnGipbchy.
SaukhichimlicQungNam,NguynnhsaiLVnDuyt,LChtvTngVitPhc,emqunnhxungQungNgi.
ibinhcaTngVitPhc,LVnDuyt,LChtnQungNgi,btcNguynVnKhn,HVnT,boTrKhc,giivKinh.
Trn Quang Diu nghe tin Tr Khc mt, thn hnh cng vi L DanhPhong,TVnChiu,emqun,voiraTnQuan[QungNgi]tntridcnichnggi.
LVnDuyttinngnThanhHo[QungNgi]plydiphngb.
TngVitPhcemthubinhvocaSaHunh[QungNgi]thngcctrnMySnvCungQung,tintiBcCc[tcHangDiBnBnhnh]thbphcbinhTySngitcht.
i c L Danh Phong, thuc tng ca Trn Quang Diu, gi TnQuanuhng.QunNguynchimxongQungNgi.
Trongdp thng thng tng s thng7/1801, cbangiPhpNguynVn Thng (Chaigneau), Nguyn Vn Chn (Vannier), L Vn Lng (deForcanz)vnqunccthuynhiuLongPhi,PhngPhivBngPhi,cthngtcaiilncaic(TL,t.451).
ThngNguynVnTrnglmKhmsaiChngTrungqunBnhTyitngqunquncng.(TL,t.452).
ngthi,NguynVngbtuchunbnhraBc.SaigimthnhcaiiNguynVnYnnngHingmoluTrnNinh(tctrnglungHi),xemkhptnhthtniuMuncaNhtL,vbn(lydi5.120trng)(TL,t.453).
SaikhmsaithucnicaiiBaLaDi(Barisy)iHChu(Singapore)tmmuasngn.(TL,I,t.456)
SaipngquantPhXunnngHi(TrnNinh).
Ngy 30/8/1801 (22/7TnDu)Vng iQungBnh, xemhnh th lyTrnNinh,chiantsngchnggi.
Thng8-9/1801(thng7L.)QunNguyngitThchTn[QungNgi]nsngGianhckhong4vnngi,QuyNhnchn3vn(TL,t.453).
TrnQuangDiuchimliQuyNhn
VTnh,NgTngChuttit
TrongkhiiquncaLVnDuyt,LChtvcnbktQungNgi,chatinc,thVTnhvNgTngChu,htlngthc,khngthcmc.
Thnh Bnh nh b Trn Quang Diu, V Vn Dng bao vy t thng1/1800nthng6/1801,lmtnmri.phigitcnga,voin.Thcng,VTnhath,mttnhviNguynVnThnhliuchtnhra, nhng pht cht thy mu b l, khng lm na. Bn vi Ng TngChu,npthnhricht.
NgTngChu ung thuc c t t ngy 5/7/1801 (25/5/TnDu).VTnhchnctchoNgTngChu.Sailycikhchtdilubtgic,vitthchoTrnQuangDiu,khuyntngskhngcti,khngnngithi,riphnglatt,hmlngy7/7/1801(27/5/TnDu).
Tnhchtvnghi,Diudnqunvothnh,trngthythngchyncmtra,lylthuchn,tngstrongthnh,gickhnggithiaic.Ricctngsylnltrav.(LittruynII,t.110).
TrnQuangDiuvVVnDngngaysaukhivothnhBnhnh,saipmtlungangVnThchnngqunNguynvnlngchoThNi.LisaiPhmVnimranhPhYn.
Thng9-10/1801(thng8L.)TrnQuangDiuVVnDngnhHoaAn,HoaLc,chimngtinnhPhYn.QunNguynVnThnhbthithinng.
Thng10-11/1801(thng9L.),TrnQuangDiuvTVnChiuem18.000qun tinhnhu lnngaphnThanhHo [QungNgi] trc
dinviqunLVnDuytvLCht.
mttrnPhYn,NguynVnThnhnhnhauviVVnDng.DngsaiNguynVnTrem700quntipvin,TrbTySn,theoNguynVnThnh.
TQungNgi, TrnQuangDiu nghe tinVVnDng bi trn PhYn,bnemquntrvboLnhVn,TVnChiulichngviLVnDuytThanhHo.
VVnDngchimcboKhiDiu(LVi),pluttThpCinSnSn.NguynVnThnhnhp,thngc.
Thng12/1801(thng11L.),mttrnQungNgi,icTySnLnhChnhrahngThanhHo.LVnDuytsainggnggiivkinh,ctha.Chnhdngbn13othatuynBcH.
PhXun,NguynVngtinhnhvicchunbnhraBc.SaiTngPhcLngembinhthuynrasngGianhhpvingTrnThng.
LisaihuthamtribCngNguynKhcThiuemhaicKinChuvThinChucnghn390ngityCngbvGianhng200thuyn,thuynsai[thuyninhimv]vthuynchin.
SaiTngQuangLuiHTinnuluyndimtiusungqundng.
SaichatuPhngPhilNguynVnChn(Vannier)vchatuBngPhilLVnLng(deForcanz)ch15.000phnggotQungNamnqunthThNi(ThcLcI,t.474).
TrnTrnNinh,1802
mtBc,thng12/1801(thng11L.)NguynVnTrngngngHi[tcTrnNinh,huynPhongLc,tnhQungBnh]cthmtbotinibinhTySntThngLongspvo,bndngsxinthmqun.
VuaCnhThnhcngemlQuangThucibinhthyb30.000ngivo nh. Quang Thu v con v th, nn l em, nhng nhiu tui hnQuangTon,tnhcantrng,cQuangTrungcholmtrnthNghAnt1789.BiThXun,phunhn tngTrnQuangDiucngem5000qunbnbngip.
T l inh Cng Tuyt lm tin phong, ng vi qun ng TrnThngHonhSn.200binhNguynuhng,ngTrnThngrtvboThanhH[huynBTrch,QungBnh].
inhCngTuyttinngnBtSn,ThiutNguynngnPhpK,TngqunSiungnBan.ngTrnThngliluiqunvNgoDinh(DinhNgi)[huynBTrch,QungBnh].
Nguyn Vng quyt nh thn chinh, quc thc (ch vua) Tn ThtThnggiPhXun,cngNguynVnKhimqunqunnglmvcciThnsch.NguynCngHvNguynHuChnhgicaThnAn.
NguynVngnngngHi(TrnNinh).
Thng1/1802(thng12/TnDu),VngtriuPhmVnNhn(anggicaThnAn)nhnhti(chvuangqun).
TySnnhNgaDinh,ngTrnThng luivngHi.TnhhnhqunNguynkhkhncp.
Valc,binhthuynTngPhcLngncaNhtL.
TySntinnluTrnNinh.
LcmttrnBnhnhcngnggng,NguynVnThnhdngmtsniTrnQuangDiu liu cht gi thnh khng th nhc,m lngqun Th Ni gn ht. Vua bn sai Nguyn Hu Chnh ch 25.000phnggokinhragip.
Thng2/1802(thng1/NhmTut)NguynVngangngngHi[TrnNinh].
VuaCnhThnh saiNguynQuangThyv tngqunSiuembbinhnhTrnNinh.CnTlinhCngTuyt,cNguynVnng,cLc,kthpvihntrmthuyncaTNgi(gicbintheoTySn)bythytrncaNhtL.
Nguyn Vng sai Nguyn Vn Trng iu bt thu binh ra bin thamchin.CnPhmVnNhnvngTrnThngchnggimtb.
QunTySntncngTrnNinh.Bmstnhkinbln.QunNguynt trn ni th xung, Ty Sn cht rt nhiu. Quang Ton mun rt
qun.BiThXunnmcngngagili.Bcivoixuttrn,cmtthcqunnhtsngntra,khnglui(Littruyn,II,t.570,ThcLc,t.479).
ThyquncaNguynVnTrngnhgibcthun,cpc20chinthuynchcaNhtL.
Thy thy binh thua, b binh ri lon, Quang Ton chy v ng Cao(huynBTrch,QungBnh),NguynVnKinuhng.
Bit thuyn lng Ty Sn cn u 50 chic sngGianh, Tng PhcLngvNguynVnVn[conNguynVnTrng]nnh,btchtcthuynlngv700qun.QunTySntanv.ThngthNguynThTrc,cTrnVnM,thamcBiVnNgon,thiutNguynubbt.
ithng,NguynVngbnrtqunvPhXun.Cctngumuntha thng tin raBc,NguynVng ni: Trong bn gic ch c TrnQuangDiulghnht.Diuchatrxongkhngnnkhinhtin(ThcLc, I, t. 480). Ngy 15/2/1802 (ngy t Du 13/1/Nhm Tut) NguynVngvtiPhXun.
Mtnam,qunNguyn,vnkhnghcthnhBnhnh.
Thng4/1802(thng3L.),tnhthTySntrongthnhcngngycngkhncp.Nghe tinibinh thua trnTrnNinh,TrnQuangDiuvVVnDngcngcctngsTVnChiu,NguynVnMn,NguynVnGip,NguynVnim,LVnHnghn80ngiv3000qun thinchinem86thtvoicbanmbQuyNhn,theongLo,vNghAn(TL,t.499).
NguynVngiphGianhlmtrnGianh.
Thng5/1802(thng4L.),Vngsaphongthnh(Hu)(TL,t.487).
VuaGiaLongraBc
Theo li khuyn ca ng c Siu (tham tri b L) v Trn Vn Trc(thamtribHnh),NguynVnglnngihonglyhiulGiaLongtrckhitinnhThngLong.
Ngy31/5/1802(ngyCanhNg1/5NhmTut)lpnngAnNinht
tritcovvictninhiu.
Ngy1/6/1802(ngyTnMi2/5NhmTut)knhcolitt.thiulGiaLong.BannchoQuc thcquncngTnThtThng.Thngchcchocctngs:NguynHunhc,NguynVnNhn,PhmVnNhntcquncng.
ChothngchTdinhqunThnSchlLVnDuytlmkhmsaiChngTqunbnhTytngqun,iTnqunNgLmlmHuqun.
ChoLChtlmKhmsaiChngHuqunbnhTytngqun,vv
Truynhch6imchodnBcH.nh8iuqunchnh.
CTrnhHoicisThanh,cgiachcThngth:TrnhHoiclmthngthbH.
Ngy 20/6/1802 (ngy Canh dn 21/5/Nhm Tut, vua ri Kinh s, chohongttht(MinhMng),11tui,itheo,chinhphcBcH.
Ngy 22/6/1802 (ngy Nhm Thn 23/5/Nhm Tut, n An Lc (QungTr).
Ngy25/6/1802(ngytMi26/5/NhmTut)nngHi(TrnNinh,QungBnh).
Ngy26/6/1802(ngyBnhThn27/5/NhmTut)nThanhH.
SaingTrnThng theo ng thng o nh pHonhSn (oNgang).
Nguyn Vn Trng iu khin thy binh. L Vn Duyt iu khin bbinh, i ng trung o. Nguyn Vn Xuyn em voi qua sng Gianh.ThamtribHNguynHungchlng.
Thu binh ca Nguyn Vn Trng n ca Rn (Qung Bnh) cNguyn Vn Ng v Nguyn Vn Lc thua chy, tin ly c dinh HTrung.
LVnDuytchimniNi(slhuynThchH,HTnh)
Ngy 30/6/1802 (ngy Canh T 1/6 Nhm Tut) vua ngng H Trung[theoiNamNhtthngch,thHTrungThanhHo,mthng6/1802,vuaGiaLongchathnThanhHo,vyHTrungnyclldinhHTrung,HTnhhayNghAnchng?]
Thu binh tin vo ca binHi Thng, ng lNguynVn Thn thuatrn.
B binh tin n trnNghAn, bt cNguyn Ln conNguynNhc(TL,t.499),chimcnTinL(phDinChu,NghAn).
Ngy 3/7/1802 (ngyQuMo 4/6/NhmTut) vua n thnhNghAn.ThiuungVnng,coVnHnhng.
QuntinotinnThanhHoa(ThanhHo),btcconNguynHul c trnQuangBn, ng lNguynVnThn (TL, I, t. 499).TmNguynVnTemquntrni.
ngTrnThngnhnhti,dngtbtc:ConNguynHulTht,thamcPhmVnim,cNguynVnNg.Saigitc.(TL,I, t.499).
SaiHongVnTon,TrnhNgcTrvTnThtLimrcTcung [Gianh]vkinh(TL,t.499).
PhThngchTdinhVVnDonvChnhthngTinnLcnhbtcThiuPhTrnQuangDiutrnngthngoNghAn(TL,I,t.499).
Ngy13/7/1802(ngyQuSu14/6/NhmTut)vuanThanhHo.
Bn Phm Ngc Phc, Phm Ngc Thy v 19 ngi dn lng Ng X(huynNngCng,ThanhHo) bt cTVVnDng.Sai ngxinggiamli.
LVnDuytchimTamip, tiThanhHoaNgoi(tcNinhBnh),cTiuhng.
Ngy16/7/1802(ngyBnhThn17/6/NhmTut)vuatiNinhBnh.
ThybinhcaNguynVnTrngthuphcSnNamH,Trnglitrngi.
Ngy17/7/1802(ngyinhT18/6/NhmTut)vuanSnNamThng(HNi),cLVnHo,hiptrnTnuhng.
Ngy 20/7/1802 (ngy Canh Thn 21/6/ Nhm Tut) vua Gia Long vothnhThngLong.
VuaCnhThnhbchytrccngviccemlQuangThu,QuangDuy,QuangThiu,tmNguynVnDng,tmNguynVnT,cTqua sngNhHnXngGiang (thucBcNinh), m tr chaThXng.Dnthnmucp.Qunitheotanv.QuangThythtctt,cTvvtt.TtcbngciavThngLong(TL,I,t.504).
Ngy24/10/1802(ngyBnhThn28/9NhmTut)vuariThngLong,NguynVnThnhlmtngtrnBcThnh.
Ngy27/10/1802(ngyKHi1/10NhmTut)nThanhHoyt lngmiuniThinTn.
Ngy10/11/1802(ngyQuSu15/10NhmTut),vuaGiaLongvnPhXun.
ngcSiulmbicaHiloancukhc.
TrnQuangDiubbt
Thng7/1802,phthngchTdinhVVnDonvchnhthngTinnLcnhbtcThiuPhTrnQuangDiutrnngthngoNghAn.
ThcLcchp:DiutQuyNhnemngchytrn,chuirnglisui, gpcc schMancaingngi th ra scnhgmqua, trongkhongvithnglngthccnht,qunlnhhaotan.nschQuyHp,chtgpquanqun,tngsgicumi,khngthnhc.Diubnbbt.BtcnglbnTVnChiu,NguynVnGip,LVnHng,NguynVnMnv76thtvoic.Tinthngtrnboln.VuasaiLVnDuyt ng xinggiam li, dn khngc t tin git. SauVnChium,saigit(TL,I,t.499).
NgyQuSu [14/6/NhmTut, tc ngy 13/7/1802] xa gi n ThanhHoa[ThanhHo]BnPhmNgcPhc,PhmNgcThyv19ngidnlngNgX(thuchuynNngCng)btctgiclVVn
Dngv3nging,giinhnhti.Saingxinggiamli.(TL,I,t.500).
LitTruynchphikhc:
BquncaLVnDuyt,LChtnsngThanhLongcpkhoKLn.TrnthNghAnngylNguynVnThn,hiptrnNguynTrim,thuqunthnglnhi,thiuungbthnhchynnTinL(tcthnhphDinChu),Trim t tht c cht,Thn chynThanhHo.QuangDiutQuyHpxungHngSn(NghAn),nghethyNghAnph,bnquaThanhChngsangsngThanhLong,nhngngiitheodndntnic.DiuvvlThXunubquanqunbtsng;VnDngcngbthdnNngCng(ThanhHo)btgii.ibinhnThanhHo,ngyctrnlQuangBnvThncngnguxinhng.(LittruynII,t.570-571).
Lit truynchp:Diuvv, trongkhiThcLckhngnignBiThXun.
ThcLcthngvnttkccdkin,chpnhnggthcchnhxc.CnLitTruynkchuyn,ikhicsuyonthm.
Vvy,vicbtcBiThXuncnlmttnnghi.ChachcBiThXunbbt,bi trongThcLccngnhLitTruynkhng thyninvicTrnQuangDiugpBiThXunuvchno.
Sphnvua,quan,tnglnhTySnbbt
Sauyldanhschnhngngibbttthng6/1801nthng7/1802:
LVnDuytbtcphmNguynVnTrvcPhanVnSchmttrnPhXun(TL,I,t.441).
CcemcaQuangTonl:QuangCng,QuangT,Quanginvhn30nginbcongibemnplythng,QungBnh(TL,It.442).
Ni hu L Vn Li, Thiu y Vn Tin Th, Ph chnh Trn Vn K,ThngthbLiHCngDiurahng.VngNguynThiptrvNghAn(TL,I,t.444).
ngciNguynQuangCng,ThamlnhNgon,ThamlnhTungiivBnhnh.CnNguynQuangT,NguynQuangin,phmNguyn
VnTrbgiivGianh,risaigiti.(TL,I,t.446).
Thng 6/1801, bt cNguynVnKhn,HVnT, boTrKhc[QungNgi]emgiivKinh.(TL,I,t.449).
Thng11-12/1801(thng10L.)phchnhTrnVnKrahng, tmcchlinlcvivuaCnhThnh,bgit.(TL,I,t.470)
Thng12/1801(thng11L.)PhhumTySnNguynHu,bsng,phi thy, bu u ch. Con trai, con gi, h hng v tng hiu, 31ngi,ublngtrctntthy(TL.I.t.473)
Rabco:BtcconcitngtcaNguynVnHunhiukhngkxit()NayphhumcavchnggicHu,buuphixc.ngcachngbtccngugitht(TL.I,t.473).
Thng4/1802 (thng3L.)NguynVnVnbtcbangi concaNguynNhclThanh,HnvDng,emnp,saigitc.(ThcLc,I,t.485).
Thng6/1802,btcNguynLnconNguynNhc,NghAn.(TL,t.499)
Ngy3/7/1802, thiuungVnng,coVnHnhngNghAn.(TL,I,t.499).
BtcconNguynHulctrnQuangBnvnglNguynVnThnThanhHo(TL,I,t.499).TmNguynVnTemquntrni.
ngTrnThngdng t bt c: conNguynHu lTht, thamcPhmVnim,cNguynVnNg.Saiemgit.(TL,I,t.499)
Thng7/1802,Ph thngT dinhVVnDonvChnh thng