Eğitim PsikolojisiEd�törler: Prof. Dr. Ner�man ARAL • Prof. Dr. Tay�p DUMAN
Editörler: Neriman ARAL - Tayip DUMAN
EĞİTİM PSİKOLOJİSİ
ISBN 978-605-241-024-0DOI 10.14527/9786052410240
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2017, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye ait-tir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı:Eylül 2017, Ankara
Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi
Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105
Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)
Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]
BÖLÜMLER VE YAZARLARI1. BÖLÜM: BİLİM-PSİKOLOJİ VE EĞİTİM PSİKOLOJİSİ
Yrd. Doç. Dr. Savaş KARAGÖZ
Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi
2. BÖLÜM: GELİŞİM
Prof. Dr. Ümit DENİZ
Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi
3. BÖLÜM: FİZİKSEL GELİŞİM
Doç. Dr. Remziye CEYLAN
Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi
4. BÖLÜM: MOTOR GELİŞİM
Prof. Dr. Dilara ÖZER
İstanbul Gedik Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi
5. BÖLÜM: BİLİŞSEL GELİŞİM
Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
6. BÖLÜM: DİL GELİŞİMİ
Doç. Dr. Müdriye YILDIZ BIÇAKÇI
Prof. Dr. Neriman ARAL
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
7. BÖLÜM: SOSYAL GELİŞİM
Prof. Dr. Yeşim FAZLIOĞLU
Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi
8. BÖLÜM: DUYGUSAL GELİŞİM
Prof. Dr. Ayşe Belgin AKSOY
Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi
Doç. Dr. Hale DERE ÇİFTÇİ
İstinye Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
9. BÖLÜM: AHLAK GELİŞİMİ
Doç. Dr. Emine AHMETOĞLU
Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi
10. BÖLÜM: CİNSEL GELİŞİM
Prof. Dr. Yasemin AYDOĞAN
Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi
11. BÖLÜM: ÖĞRENME
Doç. Dr. Ercan KOCAYÖRÜK
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dr. Bekir ÇELİK
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi
12. BÖLÜM: DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI
Prof. Dr. Galip YÜKSEL
Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi
13. BÖLÜM: SOSYAL ÖĞRENME KURAMI
Doç. Dr. Durmuş ASLAN
Doç. Dr. Özkan ÖZGÜN
Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi
14. BÖLÜM: GESTALT KURAMI
Doç. Dr. Münevver CAN YAŞAR
Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
15. BÖLÜM: BİLGİ İŞLEM KURAMI
Prof. Dr. Semra ERKAN
Dr. Mine Canan DURMUŞOĞLU
Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi
16. BÖLÜM: YAPILANDIRMACI ÖĞRENME YAKLAŞIMI
Prof. Dr. Adalet KANDIR
Arş. Gör. Didem TÜRKOĞLU
Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi
iv Eğitim Psikolojisi
17. BÖLÜM: BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME
Prof. Dr. Rengin ZEMBAT
Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi
Doç. Dr. Sinan KOÇYİĞİT
Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi
18. BÖLÜM: MASLOW’UN İHTİYAÇLAR HİYERARŞİSİ KURAMI
Doç. Dr. Özcan SEZER
İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi
19. BÖLÜM: ÇOKLU ZEKA KURAMI
Prof. Dr. Neriman ARAL
Doç. Dr. Müdriye YILDIZ BIÇAKÇI
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
20. BÖLÜM: ETKİLİ ÖĞRENME VE ÖĞRETİM
Prof. Dr. Tayip DUMAN
Yrd. Doç. Dr. Dilşat PEKER ÜNAL
Bozok Üniversitesi Eğitim Fakültesi
vBölümler ve Yazarları
ÖNSÖZ
Her ülke, geleceğinin yegâne teminatı olan çocuk ve gençlerini yetiştirmek için, ulusal bir eğitim sistemine sahiptir. Eğitim sisteminin en önemli unsuru ise öğretmendir. Öğretmenin görevi, öğrencilerin gelişimine ve öğrenmelerine yar-dım ederek onları, eğitimin genel amaçları doğrultusunda kendisine, ailesine, ulu-suna ve insanlığa yararlı bireyler olarak yetişmelerini sağlamaktır.
Öğretmenin bu kutsal görevi yerine getirebilmesi, alan bilgisi yanında öğretmenlik meslek bilgisine de sahip olması ile mümkün olacaktır. İyi öğretmen yalnızca alanını bilen değil, öğrencilerin öğrenmelerine yardım ederek, öğrenme-yi kolaylaştıran kişidir. Nitekim 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu öğretmen yetiştirmede alan bilgisi yanında, genel kültür ve öğretmenlik meslek bilgisinin de dikkate alınmasını ister.
Bir davranış mimarı sayabileceğimiz öğretmene görevini yaparken ona yar-dımcı olan öğretmenlik meslek bilgisi derslerinin başında Eğitim Psikolojisi gelir.
Eğitimde eğitilenin merkeze alındığı, her şeyin onun için ona göre düzenlen-diği günümüzde, çocuğu yetiştirmenin en önemli koşulunun onu ve gelişimini bütün yönleriyle tanımak olduğu herkesçe bilinen bir gerçektir. Çok yönlü, dina-mik ve karmaşık bir süreç olan eğitimin bireysel temelleriyle ilgili bir bilim dalı olan Eğitim Psikolojisi, bireyin nasıl geliştiğini, nasıl öğrendiğini araştırarak, başta öğretmen, anne-baba olmak üzere, tüm eğitimcilere karşılaşabileceği eğitimsel so-runların çözümünde yararlanabileceği değerli bilgiler sunar.
Bu düşüncelerle oluşturulan bu kitapta gelişim ve öğrenme konuları üzerin-de durulmuştur. Kitabın ilk on bölümünde bilim-eğitim-psikoloji ilişkisi yanında gelişim konusu bütün alanlarıyla ele alınırken, son on bölümde öğrenme, öğretme kuram ve yaklaşımları üzerinde durulmuştur.
Bu bilgileri içeren kitap özellikle öğrencilere gelişim ve öğrenme konusunda gerekli bilgileri kazandırarak, öğrencilerin öğrenme ve öğretme yaşantılarını zen-ginleştirmeyi ve ailelerin çocuklarının gelişim özelliklerini öğrenerek çocukları-nın öğrenme yaşantılarına destek olabilmeyi amaçlamıştır.
Bu doğrultuda oluşturulan kitaba katkısı olan yazarlara, Pegem Akademi ya-yınevi ve çalışanlarına ayrı ayrı teşekkür ederiz. Kitabın beklenen amaca ulaşması dileğiyle..
Prof. Dr. Neriman ARAL
Prof. Dr. Tayip DUMAN
ÇOCUK YAŞADIGINI ÖGRENIREğer Bir Çocuk;
Sürekli eleştirilmişse; kınama ve ayıplamayı öğrenir.
Kin ortamında büyümüşse; kavga etmeyi öğrenir.
Alay edilip aşağılanmışsa; sıkılıp utanmayı öğrenir.
Devamlı utandırılarak terbiye edilmişse; kendini suçlamayı öğrenir.
Hoş görü ile yetiştirilmişse; sabırlı olmayı öğrenir.
Desteklenip, yüreklendirilmişse; kendine güven duymayı öğrenir.
Övülmüş ve beğenilmişse; takdir etmeyi öğrenir.
Haklarına saygı duyularak büyütülmüşse; adil olmayı öğrenir.
Güven ortamı içersinde yetişmişse; inançlı olmayı öğrenir.
Kabul ve onay görmüşse; insanları sevmeyi öğrenir.
Aile içinde dostluk ve arkadaşlık görmüşse; bu dünyada mutlu olmayı öğrenir.
DOROTHY NOLTE
İÇİNDEKİLER
1. BÖLÜM: BİLİM-PSİKOLOJİ VE EĞİTİM PSİKOLOJİSİBİLİM-PSİKOLOJİ VE EĞİTİM PSİKOLOJİSİ .............................................................................2BİLİM NEDİR? ...................................................................................................................................2Bilimin İşlevi .......................................................................................................................................4Bilimin Özellikleri ..............................................................................................................................5Bilimin Sınıflandırılması ...................................................................................................................6PSİKOLOJİ .........................................................................................................................................8PSİKOLOJİNİN TARİHÇESİ ..........................................................................................................9PSİKOLOJİDE ÇAĞDAŞ YAKLAŞIMLAR ...................................................................................10PSİKOLOJİNİN ALT DALLARI ......................................................................................................12EĞİTİM PSİKOLOJİSİ ......................................................................................................................14EĞİTİM PSİKOLOJİSİNİN ÇALIŞMA ALANLARI ....................................................................16EĞİTİM PSİKOLOJİSİ VE ÖĞRETMEN .......................................................................................17EĞİTİM PSİKOLOJİSİNDE KULLANILAN ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ ...........................20Betimsel Yöntemler (Anlama İşlevi Ağırlıklı) ................................................................................20Deneysel Yöntemler (Kontrol İşlevi Ağırlıklı) ................................................................................24İlişkisel Yöntemler (Açıklama ve Yordama İşlevi Ağırlıklı) ..........................................................25Gelişimsel Yöntem ..............................................................................................................................25ÖZET ...................................................................................................................................................26DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................27KAYNAKLAR .....................................................................................................................................29
2. BÖLÜM: GELİŞİMGELİŞİM ..............................................................................................................................................32GELİŞİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ...............................................................................32GELİŞİMİN TEMEL İLKELERİ .......................................................................................................35GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER .............................................................................................39Biyolojik Etmenler .............................................................................................................................. 39Kalıtım ................................................................................................................................................ 39Hormonlar .......................................................................................................................................... 41Çevre ................................................................................................................................................... 42Zaman ................................................................................................................................................. 45GELİŞİM DÖNEMLERİ VE GELİŞİM GÖREVLERİ ..................................................................45ÖZET ...................................................................................................................................................50
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................51
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................53
3. BÖLÜM: FİZİKSEL GELİŞİM
FİZİKSEL GELİŞİM ...........................................................................................................................56
DOĞUM ÖNCESİ FİZİKSEL GELİŞİM .........................................................................................56
BEBEKLİK DÖNEMİNDE FİZİKSEL GELİŞİM (0-2 YAŞ) ........................................................58
İLK ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE FİZİKSEL GELİŞİM (2-5 YAŞ) ............................................62
SON ÇOCUKLUK DÖNEMİNDE FİZİKSEL GELİŞİM (6-11 YAŞ) .........................................64
ERGENLİK DÖNEMİNDEKİ FİZİKSEL GELİŞİM (12-18 YAŞ) ..............................................65
FİZİKSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER ..........................................................................67
ÖZET ...................................................................................................................................................70
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................71
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................73
4. BÖLÜM: MOTOR GELİŞİM
MOTOR GELİŞİM .............................................................................................................................76
BÜYÜK VE KÜÇÜK KAS HAREKETLERİ ..................................................................................76
MOTOR GELİŞİM DÖNEMLERİ ...................................................................................................79
Refleksif Hareketler Dönemi ............................................................................................................79
İlkel Hareketler Dönemi ...................................................................................................................80
Temel Hareketler Dönemi ................................................................................................................84
Sporla İlişkili Hareketler Dönemi ...................................................................................................88
MOTOR GELİŞİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ ...........................................................................89
Motor Gelişim Testleri .......................................................................................................................90
MOTOR GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ .....................................................................................94
Okul Öncesi Dönemde Beden Eğitimi ...........................................................................................95
Sporla İlişkili Hareketler Döneminde Beden Eğitimi ...................................................................97
ÖZET ...................................................................................................................................................99
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................100
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................102
5. BÖLÜM: BİLİŞSEL GELİŞİM
BİLİŞSEL GELİŞİM ............................................................................................................................104
BİLİŞSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KAVRAMLAR ............................................................................104
BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMLARI .................................................................................................108
Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ...................................................................................................108
Duyu Motor Dönemi (0-2 Yaş)........................................................................................................112
İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) .........................................................................................................114
xii Eğitim Psikolojisi
Somut İşlemler Dönemi (7-11 Yaş) .................................................................................................117
Soyut İşlemler Dönemi (11-18 Yaş) ...............................................................................................119
Vygotsky’in Sosyo-Kültürel Kuramı.................................................................................................121
Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı ...................................................................................................122
ÖZET ...................................................................................................................................................124
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................126
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................128
6. BÖLÜM: DİL GELİŞİMİ
DİL GELİŞİMİ ....................................................................................................................................132
DİLİN BİLEŞENLERİ ........................................................................................................................134
Biçim Bileşeni .....................................................................................................................................134
İçerik Bileşeni (Anlam bilgisi/Semantik) ........................................................................................135
Kullanım Bileşeni (Edim bilgisi/ Kullanım bilgisi) ........................................................................135
DİL GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN ETMENLER ................................................................................136
Kalıtım (Genetik) ...............................................................................................................................136
Çevre ....................................................................................................................................................137
Cinsiyet ................................................................................................................................................138
DİL GELİŞİM KURAMLARI ...........................................................................................................138
Psikolinguistik Kuram ......................................................................................................................139
Bilişsel Gelişimsel Kuramı .................................................................................................................139
Davranışçı Kuram ..............................................................................................................................140
Sosyal Etkileşim Kuramı ....................................................................................................................140
DİL GELİŞİM AŞAMALARI ............................................................................................................140
Konuşma Öncesi Dönem .................................................................................................................141
Konuşma Dönemi ..............................................................................................................................143
ÖZET ...................................................................................................................................................147
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................148
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................150
7. BÖLÜM: SOSYAL GELİŞİM
SOSYAL GELİŞİM ..............................................................................................................................154
SOSYAL GELİŞİMLE İLGİLİ KAVRAMLAR ................................................................................154
SOSYAL DAVRANIŞLAR .................................................................................................................157
SOSYAL GELİŞİM DÖNEMLERİ ...................................................................................................160
Bebeklik Dönemi (0-2 Yaş) ..............................................................................................................160
İçindekiler xiii
İlk Çocukluk Dönemi (3-5 Yaş) .......................................................................................................161
Son Çocukluk Dönemi (6-12 Yaş) ..................................................................................................162
Ergenlik Dönemi (13-22 Yaş) ...........................................................................................................163
ERİKSON’UN PSİKOSOSYAL GELİŞİM KURAMI ....................................................................164
Güvene Karşı Güvensizlik (0-1 Yaş) .................................................................................................164
Bağımsızlığa Karşı Utanma ve Şüphecilik (2-3 Yaş) ......................................................................165
Girişkenliğe Karşı Suçluluk Duyma (3-6 Yaş) ...............................................................................165
Başarıya Karşı Aşağılık Duygusu (6-12 Yaş) ...................................................................................166
Kimlik Kazanmaya Karşı Rol Karmaşası (12-20 Yaş) ....................................................................167
Dostluk Kazanmaya Karşı Yalnız Kalma (20-40 Yaş) ...................................................................167
Üretkenliğe Karşı Duraklama (40-65 Yaş) ......................................................................................167
Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk (65 Yaş ve Sonrası) ........................................................168
SOSYAL GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER .............................................................................168
Genetik Etmenler ...............................................................................................................................168
Çevresel Etmenler ..............................................................................................................................169
SOSYAL GELİŞİMİ DEĞERLENDİRME VE DESTEKLEME ....................................................171
ÖZET ...................................................................................................................................................172
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................174
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................176
8. BÖLÜM: DUYGUSAL GELİŞİMDUYGUSAL GELİŞİM ......................................................................................................................178DUYGUSAL GELİŞİM KURAMLARI ...........................................................................................178Davranışçı Kuram .............................................................................................................................178Bilişsel Uyuşmazlık Kuramı .............................................................................................................179Yeni Örgütsel Kuramlar ....................................................................................................................179DUYGULARI DÜZENLEME ..........................................................................................................180DUYGUSAL YETERLİLİK ...............................................................................................................182EŞ ZAMANLI DUYGULAR .............................................................................................................183KARIŞIK DUYGULAR .....................................................................................................................184Utanç ve Suçluluk ..............................................................................................................................184Gurur....................................................................................................................................................185Kıskançlık ............................................................................................................................................186TEMEL DUYGULARIN GELİŞİMİ ................................................................................................187Mutluluk ve Espri ...............................................................................................................................187Öfke, Saldırganlık ve Üzüntü ............................................................................................................189
xiv Eğitim Psikolojisi
Korku ...................................................................................................................................................190Empati ..................................................................................................................................................191Bağlanma .............................................................................................................................................193Mizaç ....................................................................................................................................................195DUYGUSAL GELİŞİM DÖNEMLERİ............................................................................................197Bebeklik Döneminde Duygusal Gelişim .........................................................................................197İlk Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim .................................................................................199Son Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim ...............................................................................199Ergenlik Döneminde Duygusal Gelişim .........................................................................................201DUYGULARIN ÖLÇÜLMESİ .........................................................................................................202ÖZET ...................................................................................................................................................203DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................205KAYNAKLAR .....................................................................................................................................208
9. BÖLÜM: AHLAK GELİŞİMİ
AHLAK GELİŞİMİ ............................................................................................................................216
AHLAK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ KAVRAMLAR ...........................................................................217
AHLAKİ GELİŞİM KURAMLARI ..................................................................................................221
Psikanalitik Kurama Göre Ahlak Gelişimi .....................................................................................222
Davranışçı Kurama Göre Ahlak Gelişimi .......................................................................................224
Toplumsal Öğrenme Kuramına Göre Ahlak Gelişimi ...................................................................224
Bilişsel Gelişim Kuramına Göre Ahlak Gelişimi ............................................................................226
Dewey’in Ahlak Gelişimi Kuramı ....................................................................................................226
Piaget’nin Ahlak Gelişimi Kuramı ..................................................................................................227
Kohlberg’in Ahlak Gelişimi Kuramı ................................................................................................229
Gilligan’ın Ahlak Gelişimine İlişkin Görüşleri ...............................................................................234
ÖZET ...................................................................................................................................................235
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................236
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................239
10. BÖLÜM: CİNSEL GELİŞİM
CİNSEL GELİŞİM ..............................................................................................................................244
CİNSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KAVRAMLAR ..............................................................................244
CİNSEL KİMLİK GELİŞİMİ ...........................................................................................................245
Cinsel Kimlik Kazanımını Etkileyen Etmenler ..............................................................................246
FREUD’UN PSİKOANALİTİK (PSİKOSEKSÜEL) GELİŞİM KURAMI ..................................247
Oral Dönem (0-1 Yaş) ........................................................................................................................248Anal Dönem (2-3 Yaş) .......................................................................................................................249
İçindekiler xv
Fallik Dönem (4-6 Yaş) ......................................................................................................................250Gizil (Latent) Dönem (7-11 Yaş) ......................................................................................................251Genital Dönem (12-18 Yaş)...............................................................................................................252CİNSEL EĞİTİM ...............................................................................................................................253Cinsel Sorular .....................................................................................................................................254Çocuklarda Mastürbasyon ...............................................................................................................256Tuvalet Eğitimi ...................................................................................................................................258Cinsel Eğitimde Dikkat Edilecek Noktalar ....................................................................................260ÖZET ...................................................................................................................................................263DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................264KAYNAKLAR .....................................................................................................................................267
11. BÖLÜM: ÖĞRENMEEĞİTİM ÖĞRENME İLİŞKİSİ .........................................................................................................270ÖĞRENME İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ..........................................................................271Performans ..........................................................................................................................................271İçgüdü ..................................................................................................................................................272Refleks ..................................................................................................................................................272Davranış ...............................................................................................................................................272Uyarıcı ..................................................................................................................................................273Tepki .....................................................................................................................................................273Güdü .....................................................................................................................................................273ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ....................................................................................274Öğrenen ile İlgili Faktörler ................................................................................................................274Öğrenme Yöntemi ile İlgili Faktörler ...............................................................................................278Öğrenme Malzemesi ile İlgili Faktörler ...........................................................................................279ÖĞRENME KURAMLARINA GENEL BAKIŞ ............................................................................279Klasik Koşullanma .............................................................................................................................279Klasik Koşullanma İlkeleri ................................................................................................................280Edimsel (Operant) Koşullanma .......................................................................................................281Pekiştirme Tarifeleri ...........................................................................................................................282Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramı ......................................................................................................283Gestalt Öğrenme Kuramı ..................................................................................................................284Bilgi İşleme Kuramı ............................................................................................................................285Beyin Temelli Öğrenme .....................................................................................................................286ÖZET ...................................................................................................................................................287DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................289KAYNAKLAR .....................................................................................................................................291
xvi Eğitim Psikolojisi
12. BÖLÜM: DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI
DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI ....................................................................................294
KLASİK ŞARTLANMA .....................................................................................................................294
Klasik Şartlı Öğrenmenin Öğeleri ...................................................................................................296
Üst Düzey Şartlanma ........................................................................................................................298
John B. Watson ...................................................................................................................................299
E. W. Guthrie ve Öğrenme İlkeleri ...................................................................................................300
E. L. Thorndike ve Öğrenme İlkeleri ...............................................................................................301
Sınıfta Klasik Şartlanma ....................................................................................................................302
Okulu Sevmeyi Öğrenme .................................................................................................................303
Öğrenilmiş Çaresizlik ........................................................................................................................304
OPERANT ŞARTLANMA ................................................................................................................304
Operant Şartlanmada Temel Karakteristikler .................................................................................306
Sınıfta Operant Şartlanma .................................................................................................................309
ÖZET ...................................................................................................................................................313
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................315
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................317
13. BÖLÜM: SOSYAL ÖĞRENME KURAMI
SOSYAL ÖĞRENME KURAMI .......................................................................................................320
GÖZLEM YOLUYLA ÖĞRENME ..................................................................................................320
Saldırganlığın Gözlem Yoluyla Öğrenilmesi: Bir Deney ...............................................................322
GÖZLEM YOLUYLA ÖĞRENME SÜREÇLERİ ..........................................................................323
Dikkat Etme Süreci ............................................................................................................................324
Akılda Tutma Süreci ..........................................................................................................................325
Davranışı Meydana Getirme Süreci .................................................................................................326
Güdülenme Süreci .............................................................................................................................326
GÖZLEM YOLUYLA ÖĞRENMEDE BİLİŞSEL SÜREÇLER ...................................................328
SOSYAL ÖĞRENMEDE KARŞILIKLI BELİRLEYİCİLİK ...........................................................329
ÖZ DÜZENLEME VE ÖZ DEĞERLENDİRME ..........................................................................330
ÖZ YETKİNLİK .................................................................................................................................332
ÖZET ...................................................................................................................................................334
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................335
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................337
İçindekiler xvii
14. BÖLÜM: GESTALT KURAMI
GESTALT KURAMI ..........................................................................................................................340
GESTALT KURAMININ TEMELLERİ ..........................................................................................340
GESTALT PSİKOLOGLARI .............................................................................................................345
GESTALT KURAMINDA ALGILAMA VE ALGISAL ÖĞRENME ..........................................348
Algısal Örgütleme İlkeleri .................................................................................................................352
Algısal Değişmezlik ............................................................................................................................357
GESTALT KURAMINDA ÖĞRENMEYE İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR ...........................359
GESTALT KURAMI VE ÖĞRENME .............................................................................................369
GESTALT KURAMININ EĞİTİME YANSIMALARI ..................................................................370
ÖZET ...................................................................................................................................................371
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................373
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................376
15. BÖLÜM: BİLGİ İŞLEM KURAMI
BİLGİ İŞLEM KURAMI ....................................................................................................................380
BİLGİ İŞLEM KURAMINA GÖRE ÖĞRENME VE BELLEK ...................................................381
BiLGİ İŞLEM KURAMININ ÖĞELERİ ........................................................................................383
BELLEK TÜRLERİ ...........................................................................................................................384
BİLİŞSEL SÜREÇLER ........................................................................................................................387
YÖNETİM-KONTROL SÜRECİ .....................................................................................................389
GAGNE’NİN ÖĞRENME TÜRLERİ ..............................................................................................390
GAGNE’YE GÖRE ÖĞRENME ALANLARI ................................................................................391
BİLGİ İŞLEM KURAMI ÖĞRETİM İLKELERİ ............................................................................394
BILGI İŞLEM KURAMININ EĞİTİME YANSIMASI ..................................................................398
BILGI İŞLEM KURAMININ AVANTAJLARI VE SINIRLILIKLARI ........................................399
ÖZET ...................................................................................................................................................400
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................401
KAYNAKLAR ...................................................................................................................................403
16. BÖLÜM: YAPILANDIRMACI ÖĞRENME YAKLAŞIMI
YAPILANDIRMACI ÖĞRENME YAKLAŞIMI ............................................................................406
YAPILANDIRMACI ÖĞRENME ...................................................................................................406
YAPILANDIRMACI ÖĞRENMENİN TEMEL İLKELERİ .........................................................409
YAPILANDIRMACI ÖĞRENME YAKLAŞIMININ TÜRLERİ .................................................410
YAPILANDIRMACI YAKLAŞIMDA ÖĞRETİM TASARIMI VE ÖĞRENME YAŞANTILARI ...................................................................................................................................413
xviii Eğitim Psikolojisi
YAPILANDIRMACI YAKLAŞIMDA ÖĞRENME ORTAMI .....................................................415
YAPILANDIRMACI YAKLAŞIMDA ÖĞRETMEN ....................................................................416
YAPILANDIRMACI YAKLAŞIMDA ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................418
YAPILANDIRMACI YAKLAŞIMIN EĞİTSEL SONUÇLARI ....................................................419
ÖZET ...................................................................................................................................................420
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................422
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................424
17. BÖLÜM: BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME
BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME .........................................................................................................428
BEYNİN YAPISI .................................................................................................................................428
BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME SÜREÇLERİ .................................................................................433
Orkestralanmış Daldırma ................................................................................................................435
Rahatlatılmış Uyanıklık .....................................................................................................................436
Aktif Süreçleme...................................................................................................................................437
BEYİN TEMELLİ ÖĞRENMENİN İLKELERİ .............................................................................437
BEYİN TEMELLİ ÖĞRENMEDE EĞİTİM ORTAMLARI ........................................................441
ÖZET ...................................................................................................................................................445
DEĞERLENDİRME SORULARI ....................................................................................................446
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................448
18. BÖLÜM: MASLOW’UN İHTİYAÇLAR HİYERARŞİSİ KURAMI
MASLOW’UN İHTİYAÇLAR HİYERARŞİSİ KURAMI .............................................................452
GÜDÜLENME ...................................................................................................................................452
GÜDÜ ÇEŞİTLERİ ............................................................................................................................454
FARKLI KURAMLARA GÖRE GÜDÜLENME ...........................................................................455
MASLOW’UN İHTİYAÇLAR HİYERARŞİSİ KURAMI .............................................................460
KENDİNİ GERÇEKLEŞTİRMİŞ BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ ................................................463
ÖĞRETMENLER, ÖĞRENME ORTAMI VE GÜDÜLENME .................................................465
ÖZET ...................................................................................................................................................466
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................468
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................470
İçindekiler xix
19. BÖLÜM: ÇOKLU ZEKA KURAMI
ÇOKLU ZEKA KURAMI ..................................................................................................................472
ZEKANIN TANIMI VE ÖZELLİKLERİ .........................................................................................472
ÇOKLU ZEKA KURAMININ ORTAYA ÇIKIŞI ...........................................................................475
ÇOKLU ZEKA KURAMININ İLKELERİ ......................................................................................476
ZEKA ALANLARI .............................................................................................................................477
ZEKA ALANLARINI ETKİLEYEN ETMENLER .........................................................................485
ÇOKLU ZEKA KURAMININ EĞİTİMDE KULLANILMASI ...................................................486
ÖZET ...................................................................................................................................................487
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................489
KAYNAKLAR .....................................................................................................................................491
20. BÖLÜM: ETKİLİ ÖĞRENME VE ÖĞRETİM
ETKİLİ ÖĞRENME VE ÖĞRETİM ..............................................................................................496
ÖĞRENME-ÖĞRETME VE ÖĞRETİM SÜRECİ ........................................................................496
ÖĞRENME KURAMLARI VE ÖĞRETİM İLKELERİ ...............................................................497
ÖĞRENME-ÖĞRETME MODEL VE STRATEJİLERİ ................................................................499
Bloom’un Tam Öğrenme Modeli .....................................................................................................500
Buluş Yoluyla Öğrenme ....................................................................................................................503
Alış Yoluyla (Anlamlı) Öğrenme .....................................................................................................505
Öğretim Etkinlikleri Modeli .............................................................................................................508
İşbirliğine Dayalı Öğrenme ...............................................................................................................510
Probleme Dayalı Öğrenme ................................................................................................................512
Proje Tabanlı Öğrenme ......................................................................................................................514
Bilgisayar-Web Tabanlı Öğrenme ve Akıllı Tahta Uygulamaları .................................................517
ETKİLİ ÖĞRENME VE ÖĞRETMEN DAVRANIŞLARI ...........................................................523
ÖZET ...................................................................................................................................................527
DEĞERLENDİRME SORULARI .....................................................................................................528
KAYNAKLAR ...................................................................................................................................530
xx Eğitim Psikolojisi
1. BÖLÜM
Amaçlar
Bu bölüm tamamlandıktan sonra öğrenciler;
• Bilimi tanımlayabilecek.
• Bilimin sınıflandırılmasını yapabilecek.
• Psikolojinin alt dallarını açıklayabilecek.
• Eğitim ve Psikoloji arasındaki ilişkiyi açıklayabilecek.
• Eğitim Psikolojisinin çalışma alanlarını sıralayabilecek,
• Eğitim psikolojisinde kullanılan araştırma yöntemlerini özetleyebilecektir.
Bölüm İçeriği
Bilim Psikoloji Eğitim Psikolojisi
Eğitim Psikolojisinin İlgi Alanları Eğitim Psikolojisi ve Öğretmen
Eğitim Psikolojisinde Kullanılan Araştırma Yöntemleri Betimsel Yöntemler (Anlama İşlevi Ağırlıklı) Deneysel Yöntemler (Kontrol İşlevi Ağırlıklı) İlişkisel Yöntemler (Açıklama ve Yordama İşlevi Ağırlıklı) Gelişimsel Yöntemler
Sonuç Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar
Anahtar Kavramlar: Bilim, psikoloji, eğitim psikolojisi, araştırma
BİLİM-PSİKOLOJİ VE EĞİTİM PSİKOLOJİSİ
BİLİM-PSİKOLOJİ VE EĞİTİM PSİKOLOJİSİ
Her bilim dalının kendine özgü bir amacı vardır. Genel anlamda bilim, evreni tanıyarak gerçeğe ulaşmayı amaçlarken, psikoloji ise insan davranışlarını anlama ve anlamlandırmayı amaç edinir. Bilim; evreni, toplumu ve insanı araştırma ko-nusu yapan gözleme, deneye ve akla dayanarak sistematik bir yöntemle elde edilen doğrulanabilir bilgileri tanımlar. Psikolojinin bulguları da diğer bilim alanlarına (eğitim, tıp, endüstri, ekonomi) yardımcı olur. Psikoloji insanların; büyüme, geliş-me, yetenek, ilgi, zekâ, heyecan, hafıza, düşünme ve öğrenme biçimleri hakkında ne kadar çok bilgiye sahip olunursa o kişileri anlama ve davranışlarını anlamlan-dırmanın da o kadar etkili ve kolay olacağına vurgu yapar. Psikolojinin bu özelliği alt dalı olan eğitim psikolojisini de çok yakından ilgilendirir. Birey nasıl öğrenir? bireyde istendik yönde davranış değişikliği nasıl meydana getirilir? sorularına ce-vap arayan eğitim psikolojisi özellikle öğrenen ve öğreten açısından günümüzde daha anlamlı hale gelmiştir. Etkili öğrenme ve etkili öğretmenlik açısından önemli olan bu bölümde; öncelikle bilim ve psikoloji konuları üzerinde durularak bilim ve psikoloji ilişkisi incelenmiş, daha sonra psikoloji biliminin alt dalı olan eğitim psikolojisinin ilgi alanları ve bu alanda kullanılan araştırma yöntemleri açıklan-mıştır.
BİLİM NEDİR?
İnsanoğlu var olduğu günden itibaren hem kendisinin ne oldu-ğunu hem de yaşamını sürdürdüğü dünyanın nasıl bir yer olduğunu me-rak duygusu içerisinde sorgulamış-tır. Sorgulama ve merak duygusu ile içinde yaşanılan dönemin özelliğine göre meydana çıkan kendini gerçek-leştirme ihtiyacı, bireyleri çeşitli ara-yışlar içerisine itmiştir. Bu arayışlar bazen çevrede olup biten olayları ve gizemleri açıklamada işe yararken bazen de cevapsız kalmıştır. Bireyle-rin kendilerini gerçekleştirmek için çevresini ve kendisini anlama konusunda sorgulamaya devam etmesi yeni yön-temlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Her yeni tecrübe doğru yöntem ve teknik-lerin benzer olaylarda uygulanmasını gerektirmiştir.
Resim 1.1. Bilimin Kaynağı. Bakış açısına göre değişen düşünceler.
2 Eğitim Psikolojisi
Yeni karşılaşılan problemlere güvenilir çözümler bulmak için doğru bilgilerin nasıl ve ne şekilde kullanılması düşüncesi bilimin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bilim nedir? sorusuna yıllardır cevap aramakla birlikte herkesin uzlaştığı standart bir yanıtın henüz verilmediği görülmüştür. Bu duruma neden olan sorun, sürekli değişim ve gelişim gösteren dünyada yaşıyor olmamızdır (Dilci ve Töremen, 2014).
Bilim modern hayatın her aşamasında yaygın fakat tanımlanması veya algı-lanması zor görsel bir etkiye sahiptir. Bilimin geçmişten günümüze geçirdiği tarihi süreç içerisinde ona olan bakış açısında da önemli değişiklikler olmuştur. Gele-neksel bilim anlayışının yerini günümüzde çağdaş bilim anlayışı almıştır (Bilen, 2015).
Bilim, evreni tanıyarak gerçeğe ulaşmaktır. Bilim evreni, toplumu ve insanı araştırma konusu yapan gözleme, deneye ve akla dayanarak sistematik bir yön-temle elde edilen doğrulanabilir bilgileri tanımlar. Bilim kelimesinin kökeni in-celendiğinde, Latincede “scientia” kelimesinden türemiş bilge ve bilgiyi edinme sistemi olarak açıklanır. Aynı zamanda araştırma yoluyla edinilen bilginin orga-nizasyonu anlamını da taşır. Bilginin sistematik çalışmalar sonrası elde edildiğini vurgular. Deneysel çalışma sonucu bilgi edinme yolu da “science” olarak adlandı-rılır (Şenel, 2006).
Bilimin günümüze kadar gelişmesine Aristoteles (M.Ö. 384-322), Roger Ba-con (1214-1294), Francis Bacon (1565-1626), René Descartes (1596-1650), David Hume (1711-1776), Immanuel Kant (1724 -1804) ve John Stuart Mill (1806-1873) katkı sağlamışlardır (Topdemir ve Unat, 2013).
Yaşadığı yüzyıla damgasını vuran önemli bilim insanları bilimi çeşitli şekilde tanımlamışlardır. Einstein’a göre bilim, her türlü düzenden yoksun duyu verile-riyle mantıksal olarak düzenli düşünme arasında uygunluk sağlar. Russell’a göre bilim, gözlem ve gözleme dayalı uslamlama yoluyla önce dünyaya ilişkin olgu-ları, sonra bu olguları birbirine bağlayan yasaları bulma çabasıdır. Carl Sagan’a göre ise bilim, bizlere dünyayı olmasını istediğimiz şekilde değil, olduğu şekliyle kavratmayı amaçlayan bir daldır. Yapılan tanımlara bakıldığında bilimsel bulgular her zaman anlaşılır ya da doyurucu gelmeyebilir (Bilen, 2015). Bir başka tanımda bilim, insanın doğaya ve topluma ait tüm olay, oluşum ve olguları, zihinsel ya da somut gerçekliği yöntemsel olarak araştırma, açıklama etkinliği ve önermelerden oluşan sistemli bir bilgi üretme çabası şeklinde tanımlanır (Şahin, 2006) Daha net bir ifadeyle bilim, doğada ortaya çıkan olayların nedenlerini, olayların birbiriyle
Bilim-Psikoloji ve Eğitim Psikolojisi 3
olan ilişkilerini ve bağlantılarını araştırıp bulan, ulaşılan sonuçları genelleştiren, kuramsallaştıran ve bu kuramsal bilgiler vasıtasıyla sonradan oluşabilecek olay-ların nasıl ve ne zaman meydana gelebileceğini önceden saptayan entelektüel bir uğraşıdır (Aydoğan, 2015).
Bilimin İşlevi
Bilimin tanımında olduğu gibi bilimin işlevleri de pek çok insan tarafından farklı şekillerde tanımlanmış ve değerlendirilmiştir. Tanımlardaki farklılık ve çe-şitlilik kişilerin uğraş alanlarına ve olaylara bakış açılarına göre değişmektedir (Bodamyalı, 2008).
Genel olarak bilimin işlevleri; anlama, açıklama ve kontrol etme olarak ifade edilebilir (Tablo 1.1.). Bilimin anlama işlevini “Nedir? sorusuna verilen cevaplar, açıklama işlevini “Niçin” sorusuna verilen cevaplar oluşturur, kontrol işlevi ise an-lama ve açıklama işlevleriyle üretilen bilgilerin uygulamaya aktarılması, toplum ve doğa olaylarının kontrol altına alınmasıdır (Aydoğan, 2015).
Tablo 1.1. Bilimin işlevleri
Anlama(Yordama)
Nedir?
Çeşitli olayların ne olduğunu ve nasıl olduğunu anla-maya çalışır. Öğretmenin devamsızlık nedenlerinin, başarısızlık nedenlerinin sebeplerini ortaya çıkarmak için uygulamış olduğu test ve anketler örnek olarak verilebilir.
Açıklama Niçin?
Çeşitli olayların nedenlerini açıklamaya çalışır. Öğret-menin devamsızlık ve başarısızlık nedenlerinin altın-da yatan sebepleri cevaplamaya çalışması örnek olarak verilebilir.
Kontrol (Denetim) -
Çeşitli olayları kontrol etme yollarını gösterir. Öğ-retmenlerin devamsızlık ve başarısızlık nedenlerine ilişkin yeni yöntem ve stratejiler geliştirerek olumsuz durumu kontrol altına alması örnek olarak verilebilir.
4 Eğitim Psikolojisi