Ateizmin Psikolojisi

5/9/2018 Ateizmin Psikolojisi

1/15

T.C.ULUDAG UNivERSiTESiiLAHiYAT FAKULTESi

SaYI: 3, Cilt: 3, YII: 3, 1991

ATEizMiN . . . .PSIKOLOJISI

Antoine VERGOTECev, Hayati HOKELEKLC*

Ateizm olayr din psikologunu, bir varolus tartrsmasi ve dini tutum karsitibir goru acisi olarak gozirkmesi olcusunde iIgilendirir. Ancak hemen belirt-meliyiz ki, bu tiir vaziyet ahslann doktrin yonii, din psikologunun cahsma alarnicinde degildir. Bazi diisuniirler akla yatkm bir Tann kavrarm olusturrnanm im-kamm reddederler. Agnostisizm ve yeni pozitivizmin tezi bu merkezdedir. Digerbazilan da, Tann kavrarmnm kendi icinde celisik olduguna hiikmederler, Sar-tre'm ontolojik sonuclamasi bunun ornegidir. Daha baskalan da, Allah'm varhgi-ru tasdik etmenin, metafizik oIarak insanm hiirriyetini kabul etmekle bag-dasamaz oldugunu diisiiniirler. Merleau-Ponty bazi yazilannda bu fikri savundu.Buttin bu teorik itirazlar felsefi dusuncenin yetkisi icinde olmaktadir ve psikologda, insanm biittin durtistluk ve acikhgi ile irdeleme hakkim , ta nn ta nima z bir dim-ya goruuntin varhgiru hie tarumamazhk edemez. 0, bu tiir diisilncelerde gizlipsikolojik motivasyonlann olabilecegini pesinen dusunmekte haksiz olacaktir.

Bununla birlikte, metafizik bir zamansiz fikirler sarayi degildir. 0 gercekhayan duunur ve suur kazanan varolusun kendisidir. Tann'mn metafizik inka-n ve O'nun varolusuyla ilgili itiraz arasmda koklu bir kopukluk olmasi nadir-

* Yazann, "Psycho log ie Re li gi euse , 3. bas. Bruxelles 1969" kitabtntn 267-285. say-[alanntn terciimesidir.DoC ;. D r.; U lu dag Univ. llahiyat F akultesi O gretim U yesi*

- 231 -


2/15

dir. Zaten ~ogu zaman felsefedeki tanntanrmaz vaziyet ahslar, klasik teodise(= ilm-i ilahijnin AlIah'a atfettigi sifatlann bir tenkidine dayanmaktadrr'. C;ag-das diiiinceninbaarmaya c,;alttIgt gibi, insan kavrarm ile Allah'm sifatlanmnceliskili olduklannm ortaya konulabildigi samhyor. Ateizm c,;oguzaman antropo-lojiden kaynaklanmaktadir. Proudhon'un su ifadesi, bu antropolojik ateizmin ba-kI acismi miikemmcl olarak dile getirmektedir: "Insan, kendisini Tann'smdandaha iyi hissetmeye basladigi zaman tanntammaz olur".

Cagdas ateizmde antropolojiye basvurulmasi, psikoIojiyi dogrudan dogru-ya ytikumluliik altma sokmaktadir; cunku , miisahhas ins an ilmidir. Bu durumagore psikoloji, aSII yapilan ve nihai hakikatleri inceIemesi gerekmeksizin, tannta-mmaz bir antropoloji icerisinde ortaya konan ruhi siirecleri incelemeyi kendisiicin gorev bilmektedir. Psikolojiye, insanm onlar vasitasiyla kendi ins ani gercek-lesmesini dinin dismda vc dine karsi ortaya koyacak noktaya vardrgi bashca egi-limlcri aciga crkarma gorevi diismektedir. Psikolojik ateizmin tanimlanmasr din-dar insana gore olmaktadir,

lste psikolog ancak boyle bir plan uzerinde cahsrr. 0 gozlemlerini vedilsuncelerini askm (muteal) bir ogreti seviyesinde diizenlemez. Psikolog sadece,insani tanntammaz bir tutum icine girdirdigini sandigi psikolojik scbeplerimusahade eder. Psikolog, aynen dini tutum icin yapmaya c,;alItlg)gibi, tanntani-maz tutumu psikolojik olarak tanrmaya cahsarak, onu insamn imkanlarmdan bi-risi olarak gozoniinde bulundurur. Bu konuda 0, diiriist ve tenkitci bir tarafsiz-hga sahiptir.

Biz once bazi gercek verileri takdim edecegiz, sonra da tanntammaz tutu-rna sevkedebilen cesitli psikolojik siirecleri gozoniinde bulunduracagiz. Marazi(patolojik) ateizmin incelenmesini bir baska esere birakacagiz. Gercekten de,bazi dint tutumlarm kaynagmda oldugundan daha az olmayan, bir kisim ateizminkaynagmdaki rnarazi motivasyonlan ac,;lgacrkarmak miimkundiir.

I.ATEizM AC;IK DURUM MU YOKSA GiZL! DiN Mi?Ateizm, bu deyimin tartismah kullamrmrun zannctmeye yol a~tlgl kadar

genis bir olay degildir, Bununla birlikte, iiphe yok ki tanntarnmaz hareket, bli-tun Dogu iilkelerinde oldugu gibi, hiir diinya iilkeIerinde de genislemektedir. Buolaym nereye kadar gidecegini onceden kestirmek miimktin degil, fakat daha ge- .ni halk tabakalanna yayilacagmr tahmin edebiliriz.

Ateizm, belli bir anlamda tarih cizgisi icerisinde ilerlemektedir. Gercektekaynaklannda dini tabiatli olan insanhk, cok kademeli bir sekilde varolus ve to-

Bkz. A. Dondeyne, L'athcisme contemporain et le probleme des attributs de Dieu, Foi et ref-lexion philosophiqucs, Melanges Franz Gregoire iqinde, Louvain 1961, s. 462-480.

- 232-


3/15

plumun Allah'siz olmalaruun mumktm oldugunu kesfctti. Dusiiniirlerin, insambagirnstz kilmak ve gelecegin toplumunu humanist bir bakis ae;ISIicerisinde kur-mak gayesiyle teizme karsi tavir almalan icin yakm c;aglbeklemek gerekti. Encokdort ytiZYJIonce aciktan savunulan ateizm henuz diiiintilemez idi; halbuki im-diki durumda 0, basit bir hayat faraziyesinden daha fazla, bizzat inanan kimseicin bile her zaman mevcut bir atif noktasi ve kendi kendisi hakkinda daimi birsoru sebebi haline geldi. Asagidaki istatistikleri iste bu dint dtisimce tarihininllgmda yorumlamak gerekir. Asagidaki tabla 1947 de musahede edilmi2 olanverileri gosterrnektedir. Baska anketlere sahip olmadiguniz icin, tanntanimaz ha-reketin gerck yogunlugunu, gerekse anlamtrn degerlendirmek imdilik bizim icinimkansizdir. Fakat onun yukselme egrisinin devam etmesi kuvvetle muhtemeldir.

Allah'a inananlar Ruhun olilmsilzlugime(%) inananlar (%)

Brezilya 96 78Avusturalya 95 63Kanada 95 78A.B.D. 94 68Norvec 84 71Ingiltere 84 49Hollanda 80 68lsvec 8 0 49Danimarka 80 55Cekoslavakya 7 7 52Fransa 66 58Daha oncesinde, ruhun olumsuzlugu gibi Allah'a inane; yasla birlikte ar-

tiyordu.Allah'a inananlar

(%)Ruhun oliimsiizliigiine

inananlar (%)21-29 yas30-49 ya s50-64 yas

626671

545861

Ateizmle ilgili istatistiklerin yorumu her zaman zordur. Gercekte, eger AI-lah'm varhgmi kabul ve tasdik etme bir iman kesinligi ise, onu red ye inkar da ay-m ekilde iman mahiyetinde bir htikiimdtir. Miimin, teizmden yana biitiin delille-ri dtiiiniip tasindrginda, onun icin geriye, goriiniirden goriinmeze sicrarna yap-

2 Bk. Sondages, Paris, 1948, ~ubat.-233-


4/15

mak kahr ve cok karmasik psikolojik surecler iman ve akil arasmda uzanan me-safe icerisinde yer ahrlar, Zira Allah'm inkan, kacmilmaz olarak, Allah'm tasdi-kinin karmasikhgma benzer ortak bir ozellik tasir. Tanntanrmaz kendi kanaatla-rim hakh crkarm ak istedigi zaman, miiminin iizerine dayandigi i~aretlere itiraz et-mek zorundadir. 0 hal de, inkarcinm kendi anlayismm ~ogu zaman problemli 0 1 -masmda sasrlacak birsey yoktur. Nitekim, LF.O.P. tarafmdan 1958'de duzenle-nen bir anket3 de bunu gostermektedir. Deneklerin % 17'si kendilerinin tannta-mmaz olduklarnu acrklamaktadirlar; % 13'ii kanaatlanmn kesin oldugunu belir-tirken, % 2'si kesin olmadigmi, % 6'SI kanaatlanndan iipheye dustuklerini, %lO'u ise tiphe duymadiklanni belirtmektedirler. Kesin kararli inkarcilar arasm-da % 24'ii, din hakkmda sik srk tarusuklanm kabul etmektedirIer.

Zaten teizm ve ateizm arasindaki smir oynaktir. Biz daha once antik do-nernin deist medeniyetlerinden soz ettik. Bunlar, belli bir tarzda sahsi fakat ha-reketsiz duran yiice bir varhgin mevcudiyetini kabul ediyorlardi. Bu medeniyet-lerde hicbir tiir ibadetin yokluguna dayanarak etnologlar, bunlann kesinlikle tan-n tan im az old ug un u zannettiler. ~tiphesiz bu eski medeniyetler uygulama baki-mmdan dinsiz idiler; fakat b iiyi ik f elake t anlannda, insan icin hayatin yaraticismab asv urrn aktan b aska bir kurtulus yolu gozukmedigi zamanlarda, onlann teistin an cla n c an lamyo rdu.

18. yuzyildan itibaren, muminlerin imarnm cokerten bu tiir bir pratikateizm geni bir sekilde yayrldi, C ag das d im yarn n kutsalhginm giderilmesi yuzun-den Tann kendisini politika, ekonomi, tip, sanatlar, tarih ve hatta buyuk olctidefelsefe ve ahlak gibi en dolaysiz ekilde insan icin on em tasiyan alanlarm dismdabirakilrms olarak buldu. 0 zamandan beri, Allah'm varhgimn tasdiki, gercekhayatta etkisi olmayan teorik tartismalar seviyesine siirtilmU oldu. Boyle bir du-rum icerisinde hakiki bir din! tutumdan bahsedilebilir mi? Bize oyle geliyor ki,yalmz dinamik bir b akis acisr boyle bir deist tutumu y erle stirrn ey e imka n verir.Her tiir dini endisenin ortadan kalktigr ve kisinin artik Allah'da, gercek varo-lusla alakasr olmayan, sadece basit bir metafizik sifreden baska birsey gormedigibir z arna nd a, b oy le si bir tutum pekala, icinde insanm henuz tanntammaz bir fel-sefeden yard im istemedigi, pratik olarak tanntammaz kabul edilebilir. Boylesi birdurum bize, bazi i~i cevrelerinde oldukca yayginlasrms gibi gozukrnektedir. Bu-na karsihk, bize oyle geliyor ki, aydm cevrelerde ~ogu zaman kisiler kendilerinisorguya cekiyorlar; felsefi imanlanna istikrar kazandirmaya cahsryorlar. Aydin-lar, dini kendi insdni baglanmalannm olculerine indirgeyecek noktaya gclselcrbile, boylelikle Allah'm eserini mukemmellestirme suurunu korumayi dadusiiniiyorlar. Veyahutta, en azmdan Allah karsismda bir insan eseri gercek-lestirrnenin suuruna sahip bulunuyorlar. Bu bakis acisi icerisinde Allah artik ha-

3 Sondages, 1959(no: 3), s. 19.- 234-


5/15

rcketsiz bir Tann ya da sirf bir Bakis'a indirgenmis uzakta bir Yaratici degildir.Bu kisiler bazen kendi kendilerine, hala miimin olup olmadiklanru sorup du-ruyorlar. Bu arada, imdilik kendilerini tanntarnmazlardan ayirdeden cyi pckkavramadiklanru da acikca soyliiyorlar. Fakat onlann dusuncesi hie; de tek an-larnh degildir. Mesela, onlar tutumlanm hangi Tann kavramma dayandrrrnakta-dirlar? Bclki de bunlar gcre;ek imanin kendi hayatlannda antik kutsal tarzmdayer alabilecegini sanrnaktadrrlar,

BaZI mtiminlerde dini iman daha acik bir sekilde kendisini gostermekte-dir, fakat bunlar henuz kendi beseri hayatlannda onunla butlinlesmesini bilme-mektedir. Bu miiminler varolusun yatay ve dikey ikili boyutunu pekala tamrnak-tadrrlar, Bu fark onlarm iki kutup arasmda paylasilrms olan hayat ritimlerini yo-nctir. Bu iki kutup Allah ve beseriliktir. Cogu miirnin icin aile, bu iki boyutun ay-m anda mevcut oldugu tek alandir. Tanntammaz bir dunyayi iman icerisinde bu-tunlestirrnenin ne kadar cetin oldugunu idrak etmeksizin, arasira cok kolay birtarzda pazar hiristiyanlanndan sozedilmektcdir. Bu biitunlesmeyi basaran kim-seler cok nadirdir. Halbuki iman, bir defada elde edilip bitrnis birsey dcgil, birgaycdir. kendisini kesfettirici ve dinamik bir sonuc (vecteur) olarak ortayakoydukca canh olarak kalir. Fakat dinden uzaklasma sistcm halinde yerlestigi za-man, pratik ateizmden bahsedilebilir.

Bu mulahazalar bizi, imdiye kadar cok defa tarusilmrs olan u sorunukesin bir cozume baglamaya imkan verecektir: Tanntammaz, dinin yerine gec;e-cek ikarne bir din mi aramaktadir?

Bircok yazar, fenomenolog, sosyolog ve tarihci insanhga hizmet amacimguden cok sayrda hareketin, dint olarak vasiflandinlabilen ozellikler gosterdikle-rini musahede ettiler. Bazilarinm bunlan mistik (hareket)ler ya da Tann'srz din-ler olarak kabul etmelerinin sebebi iste budur.

Bu bakis acismdan marksizm ornek bir olay olabilir. Gercekten de mark-sizm, tarihimizin sonunda kurulabilecek olan mukernmel bir toplum ideali teklifetmektedir. 0, kendisinden once gel en butun medeniyetleri, nihai prensiplersandigi seye gore yorumlamaktadir. Marksizmin nazannda bu nihai prensipler,insan onuruna yakisrr miikernmel bir toplum ve insanm yiikselisini hazirlayan ta-rih oncesine aittirler. Insan ve toplumun bu eksiksiz gerceklesmesi icin baglila-rmdan kayitsiz sartsrz itaat ve fedakarlrk istemektedir. Yine aym sekilde bazikimseler psikanalizde, dinin yerini alabilecek miikemmel bir hiimanizmi karsila-ma imkarn buldular. Zaten Freud'un kendisi de psikanalizden, insam suclulukduygusundan kesin oIarak kurtaracak ve onu kendi giicii dahilindeki hayati veahlaki iizerine kuracak olan bilimsel, aydinhk yeni din olarak soz etti. NitekimFreud'un ilk ogrencilerine, kendilerine bir tutkunluk ve bir tur havarice ruh sag-layarak, insanlrga hizmet amacmi guden nasil bir dervislik iiflendigi bilin-mektedir.

- 235-


6/15

Sosyolog Yinger, bu tiir hareketler icerisinde "kurtulusa dogru c;agda yol-lar'r ayirdedebildigini sanmaktadlr4 Ona gore, dint kurumlann sagladig. ilhamabenzer bunlardaki din! ilham, sosyal sekillerinin paralelligi icerisinde kendisinigosterebilm ektedir: Amentii, kurtulus fikri, otorite, ibadet ve toren, yenik ard eslik ... A yru se kild e Spengler de ateizmde eski dint ruhun yeni mistik teza-hiirtmil goruyordu. Sartre alayh bir sekilde ona cevap verdi: "Bir tanntanimaz,kendi doktrininin dogrulugunu, hal ve tavirlanmn durustliigt; vasitasiyla ispat et-rneyi ilke edinen, kendi kendisine ve teseUi bulmus olmek caresinden uzak dur-rnak noktasma kadar kendi mutluluguna karst saldiran, kafasi tabularla dolu birfanatik, acaip bir seydi. 0, her tarafta Tann'mn yoklugunu goren, O'nun isminianmaksizm agzrm acabilen bir Tann manyagi, kisacasi, din! kanaatlara sahip alanbir Beyefendi idi. Miimin asla bu kanaatlara sahip degildi: lkibin yildanberi, hi-ristiyan inanclannm kendilerinin ispatini yapacak zamani vardr .. bu ortak miras-dl."5 .

Daha once acikladigirmz gibi, bu insanhkci (humanitaire) hareketleri dintolarak vasiflandrrrnak bize, prensipler bakrs acismdan hatah ve miiminler kadartan ntarnmaz lara karsi da haksizhk gibi geliyor. Bu terim diizeni (terminologie)icerisinde, olaylann psikolojik yorumuyla ilgili, bizzat kendisi cok daha ciddi birbaska kansrkhktan kaynaklanan bir kansiklik vardir, Laik coskunluk icerisindeveya marksizmde dint bir ruhun bulundugunu iddia etmek, din ve c;eitli huma-nizmleri aym egilim le rin intisan yapmaktir. Sanki insanm acrk niyetlerinin artikonemi yoktur ve biirim degerler birbirinin yerine gecebilir. Boylesi bir yamlgiyayer verrnek icin, ozellikle belli belirsiz bir ihtiyaclar ve egilimler psikolojisi gere-kir.

Bu durumda biz Van der Leeuw'un su dusuncelerinden tamamen ayn-liyoruz: "Ateizrn kacis dinidir, Tanntarumazlar Allah'tan seytana geC;i yapabi-liyorlar, halbuki - fenomenoloji dilinde - eytan da bir tarzda tanridir." OnlarTann'dan insana veya insanliga da donebilirler, fakat bu kaC;lonlan sadece ken-di asil gizligiiclerine yeniden kavusturur.f Insanhkci mistiklerde basnnlrms birdinin izlerini ortaya cikarmayr basardigim zanneden Jung'un teorisini de, aymsekilde kabul etrniyoruz. Zaten Jung dini, insanm basitce kendi kendisini elcge-cirmesine indirgemernis olsaydi, bu tezi cok onceden ileri siiremezdi. Gercekteonun nazannda din, kollektifsuurdismda mevcut olan arketipleri yakmdan tarn-rna tarzmdan baska birsey degildir. Netice itibariyle din, insam meydana getirenseyi, her nasilsa oylece ustiine alma tarzidir. Bu sartlarda dindisr her mistik,suurdisi guclerle karsilasm anm kihk degistirrnis birseklinden daha fazla birsey

4 Religion, Society and the Individual, New York, 1957, s. 95.5 Les Mots, Paris 1964, s. 79.6 La religion .., s. ?82.

- 236-


7/15

dcgild ir, Insamn derin din! tabiatm i ispat ctm ek icin Jung 'a basvuran din savu-nuculan ve hiristiyan psikologlar, ne yazik ki boylesi kansikhklann d inierin i ken-d i oz tm den uzaklastiracagim diistmmuyorlar.

Butim tartism a temelde su esas soruya indirgenmekted ir: M utlak ihtiyacitabiati itib ariyle din! m idir? Kitabinuzm ii< ;iin cii b olum iin de gos te rd ig im iz g ih i,m utlak ihtiyacmm asil


8/15

dir? Bunu, herseyin bir anlami olacak sekilde yaplYoruz; diinyanm kansik ko-nusmalarmi tek bir anlasihr soz halinde tamamhyoruz. Hiristiyanhgm azizleri,gecmis devrimlerin kahramanlan asla baska sey yapmadilar. Samimi olarakinanmaya cahstilar ki, miicadeleleri daha once gokyiiziinde ya da tarihte kazarul-mistr. Bugimim insanlan bu tutunacak dala sahip degiller.


9/15

ayinm yapmaksizm, kcndi gayesinin pesinden kosmaktadir. Kendisini eger 0biisbiitiin idealine hasretmekte, gclecekte gerceklestirilecek degerlerin icerisindekendisini yansitrnakta ise, elbctte onun ateizmi tannsiz bir mistik olacakur. Bunakarsihk 0, sekil bakimmdan kendi projesini insan icin ve insan vasnasiyla gercek-lestirrnek istemektcdir ve onun ateizmi, teizm karsiti militan bir tutum ve davra-m halini alacaktir. Bundan boyle dini iman bu kimsenin nazannda, insarn kcndiinsani degerlerinden uzaklasnran, alcalnci bir sapikhkttr,

Supheslz ateizm her zaman teizm karsiti belli bir iiirct tasir. Acikcasr,hiimanist bir tanntarumaz, dinin beseri degerleri, kendisinin kolayca miisarnahagosteremiyecegi sirurlara indirgedigini belli-belirsiz hissetmektedir.

Ateizmi, cogu zaman bulundugu kesin kararh ve militan hali icerisinde an-lamak icin, itici giiciinu aldigi psikolojik dinamizmleri aC;lga crkarmarmz gerck-mektedir.

II. ATEizMDE i


10/15

inkar nadiren yeterince suurludur. Bu, duygusal (affectit) derinlikten dogan birdirenctir, Bu imana direncin son derece duygusal tabiatmm, c;ogu zaman bizihayrete dil~ilren bir yam vardir. Boyle bir tutumakarsi korii korime kesin karar-II suclamada bulunma, bazen sadece sikinti ve direnci koyulastirabilrnektedir. Buiddiarmza istatistik verilerden destek getirme imkamnuz olmamakla birlikte, bukendiliginden direncin pratik hatta teorik ateizm olaylarmm cogunlugunda mev-cut oldugu kanaatindeyiz.

Milminlerin buyuk bir cogunlugunda karsilasilan kilise karsiti ince alay,siiphesiz az ya da cok suurlu bu ayni savunma siireciyle aciklamr. Din adamm-dan ne nisbette isteniyorsa, 0 nisbette de onun yetersizliklerine insanlar dikkatkesilmektedir. Boylece, imana karst kaygi verici bir savunma hareketi din adami-na karst cevrilmektedir.

B. Kendi Kendisinin Efendisi AluIDimya ve insan konusundaik ilk nazariyelerinden itibaren felsefi akil, pra-

tik bir ateizm egilimi ihtiva ediyordu. Oneil dusunurlerin kafasmda uliihiyet, so-nucta Tann'yi insanlann dimyasmdan ayiracak ve boylece geride zekanm teseb-buslerine serbest alan birakacak noktaya kadar, sonsuz bir askmhga dogru uzak-lastmhyordu. 18 ve 19. yiizyillarda akilcihk, kanunlan bizzat kendisi tarafmdanaC;lga crkanlan ve acrklanabilen, sadece akla boyun egrne iradesini gururlu birsekilde ileri silrdii. Akilciliga "donil yapma'si boyunca Taine, tam baglmslzhgmltasdik etmek icin insanm imandan uzaklasarak tecrube edebildigi bu ozgilrliigekavusma duygusunu cok acik bir ekilde dile getiriyordu: "Akil bende bir llkolarak gozuktii .. 0 once bu arastirma ruhu onune diltil, benim din! imanrm 0 1 -du .. onunkinden baska bir otoriteye inanmayacak kadar akhma cok fazla degerverdim; yasama biciminin kuralim, dusuncemin tarzim sadece kendimden edin-meyi istedim. Hurriyetimin ask ve gururu goziimu ac;mltl"Y

Din, aklm kendi yaratici gticiinu icinden cekip cikardig; bu baglmslzhk ar-zusuna cepheden saldirabilen tiC;ozellik ihtiva etmektedir. Herseyden once, ku-ral olarak ve pesinen esyanm temelinin sir oldugu ve bu durumda bu sirrm, in-san zekasimn ozlernini duydugu bu eksiksiz kavrayisin ebediyen elinden kacipkurtulacagim kabul etmeksizin, hicbir seye benzemez Tann'mn varligi kabul edi-Jemez. Goziikmeye basladigindan itibaren akil, her sirri bir yandan obur yana ay -dmlatmayi, onu c;aztim gerektiren sorun yahutta birgiin aydmlatilabilecek birseydurumuna indirgemeyi siddetle istemektedir. Fakat tabii ki, boyle bir aydmlatrnaam , dimyamn sonuna kadar geri cekilmek zorundadir.

Ikinci husus; gelenek tarafindan sunulmus olan din! hakikatlerin kabulude akli yaralarnaktadir. Ciinkii bunlar ebedi hakikatler samlmaktadir ve bilirnsel13 De la Dcstinee Humaine (oto-biyografik yazi) iqinde,-240 -


11/15

kafamn da benzeri hakikatlere hilt ihtiyaci yoktur. Gercekte akil ancak yavas ya-vas arttirmayi ve biituniinii diizenlemeyi bildigi nisbi hakikatler iizerinde kendihakirniyetini yiiriitebilir.

Son olarak; hiristiyan vahyi, kural olarak akhn kavrayismdan kacan deriinihakikatlerin otoritesini zorIa kabul ettirmektedir. Onun bu kendi tabiatmdan do-layi, bu dogmatik hakikatler zahirciligi, aklm her zaman dinin karsisma


12/15

kendilerine has karakterlerini aydmlatma gucunii ortaya koydu: Tarihi hakikatlerbir baska gerc;egin mahiyetine sahiptirler, bunlar ebedi soyutlamalarla aynilasti-nlamazlar. Allah'm varhgim ortaya koyan ayetler sonsuz olsalar bile, bundan so-rumlu olan fikirler elbette dusunce ve medeniyet tarihi icerlsinde kayulrdirlar.Hicbir diger biIgi alanmda degil, fakat bu "dini hakikatler" konusunda insan, da-ha onceden olusturulmus olan teorileri tamamen kaydetmekle yetinmek zorundadegildir.

A.lemi fetheden akilcilrgin kultiiru zenginlestirrnesine ve dini saflasnrmasi-na itiraz eden artrk kimse yoktur. Gercekte, dint dusuncenin ilk c;aglan, aynen il-mi dusimcenin ilk caglan gibi, teolojinin efsanevi bilgilerle kanstig: bir bagdastir-macihk (syncretisme) izi tasidr, Bu bakis aC;lS1,ateizmin dini bir efsane ve bir"yansitrna" olarak sucladigi zaman, ona yonelttigi kmamamn biitiin agrrhk noktasr-m teskil etmektedir. Gercekte efsane ve yansitma icerisinde akil kendi kendisi-nin dismda, kendi oz muhtevasmm dayandigi nesnelerin icerisinde yasamaktadir.Bu durumda ateizm icin, dinin sembolik di.inyaya in ti ka l e tti rd ig seyi telafi etmekonem tasrmaktadrr. Mesela, seytani bir gticiin etkisiyle biyolojik veya fizik hasta-hk acrklamasmi dusunelim: Burada, psikolojik ve dint tecriibelerin diinya yapila-n uzerine "yansitma'yi gorrnek gerekmez mi? Fizik ve insan ilimlerinin ilerlerne-si, ayni zamanda tabiat kanunlan incelemesini ilk olarak baslatmayi ve efsaneviyansitmalann tenkidini yapmayi zaruri k ild i. Tann tammaz lann, her dint dusun-cede gercekligin boylesi bir bularnklastmlmasmm siiriip gitmesinden iiphe duy-duklan anlasilmaktadir, Ayru sekilde, vahyedilmis sirlan kabul etme olayi, aklmhemen anlamaktan vazgectigi ve onun sembolik dusunce icerisinde izledigi eyindaha yuksek bir kavrama sekli oldugu izlenimini verebilmektedir. Gercekte, ilimadamlan ve mtiminlerin buyiik c;ogunlugu bugiin bilirIer ki, iman gerceklikleri il-mi konularla i


13/15

fakat onu bertaraf etrnck vc onun esiti o lmak icin , Baba'nm yerine gecmek arzu-su ta ra fm da n uyandmlmaktadir. F re ud 'iin lu ristiy an hg i, Baba'mn oldurulmesin-den soma onun yerine gecen ogul dini olarak anlayarak, bu cizgide yorurn layabil-mcsi, tuhaftrr. Freud gercckten, eski asi tanri efsanesini hiristiyanhga yansitu . Buefsanenin dcrin bir hakikat ta~ldlg l nokta surasidrr: 0 insanm en gizli arzusunu,kcnd i giicleri ve mutlulugu icerisinde, kend i oz babasi haline gelme, kendi ken-dine dayanma, sadece kendi kend isine baglanrna arzusunu d ile getirmekted ir.Odip kompleksi diye isimlendirilen bu babarnn yerine g e< ;m e a rz us u ayrn zaman-da 0 k ad ar g iic,;lii v e asli bit dinamizmdir ki , insarun gcrcekten insan olm ak icinasmak zorunda oldugu


14/15

kardeslik ideali, bu deyim in gercekci ~aglm lzda ih tiva ettig i tam boyun egme ileb ir li kte , k e sin li kle beseri bir vurgu tasrmaktadir. Ne var ki, Baba'ya karsr koyma,onun yerine gecme arzusundan etkilenme ne kadar cok oIursa, bunun insanmy iik se lisin in teme l sarti o larak h iss ed iIme si 0 kadar az olur.

D. Mesrulastmlmrs Zevkilah i otorite ve bagimsizhk isteg i arasmdaki catisma ~ogu zaman zevk ve

mutluluk sorunundan hareketle hrzlanmaktadir. Ozellikle cinseI zevk arzusununiman tutumunu parcalamasi muhtemeldir. S imon de Beauvoir, kendi otobiyogra-fisind e b un u kacam aksiz d ogrulam aktad ir'",

Daha onceleri, alem in canli olduguna inanan (= c osm o-v ita list) z ih niy etegore, hayat sirrma itirak din i golgede birakiyordu. Bununla birlikte, bu zih-niyette catisma suuru m evcut degild i; cimku, alem -canhclhk tanrrsal olam haya-tin ve hatta zevk ayinin in icine indiriyordu. Insan ve din arasmdaki b iitun gerg in-Iiklerde oldugu gib i burada da, yahudi-hiristiyan gelenegindeki A llah 'm mutlaksahsi askmhgmm kabul ve tasdiki, insani kesin bir secim yapmakla karsi karsiyagetirebilir: Hayat vc zcvkten mutlak el etek cekme, A llah 'a imarun sarti halinegelmektedir. Elbette, d in ve zevk arasindaki antitez asilmak zorundadir. Zatenbiz daha once Odip konusunu incelerken, baba ile ozdeslesrncnin , duzenlemekve mesriilasurm ak am aciyla zevk ve cinsellige gecerlik kazandirdrgma dikkatcektik. D int ahlak kendi payma, ins ani gelism enin bu kanununu siird iirmekte vetamamlamaktadir. Bununla birlikte, cinsi uyamstaki muhteva, yam lsamah asila-m az bir mutluluk vaadi, az ya da cok, d ini imanm dismda hissedilmektedir. Ht-ristiyan cevrclerde uzun zaman surdurulmus olan ikici (clualiste) degisik giiclereguvensizligin


15/15

lerinin ve zevklerin in efend isi o larak ortaya crkan insan arasindaki tab ii gerg inlik,insarun kend i drsmda din in ortaya koydugu yasaya bagh olrnasim vurgulayan A I-lah 'm m iiteal ve sahsi tab ian yuzimden , yogunlasmis bulunmaktadir. Tann aruktabiatm icine yerlestirilerned ig i zaman , ins ani guclerin tek basma yayilm asi, dog-rudan dogruya ilahi diinyaya katihrm gerceklestiremez. Kokten baska olan Tann ,rilhan ilesm e ve baglihk istekleri ile ri surer; oyle ki, bun lan hicb ir baska Tann as-I a d ile getirmez. Kesinlik le bu sebeptend ir ki, acik ve m ilitan ate izm hiristiyanortarnda kacnulmaz olarak dogmak zorundadtr. 0, ilah i ve dunyevi ar asmdakikoprnadan ilcri gclcn , Tanrt'run m utiak isteklerine eevap teskil elm ektedir.

Gercekte m iim inin nazarmda im an fiili insandan h icbirseyi eksiltm cz. A I-lah 'm otoritesi insanrn bag imsizhgm i ortadan kald irmaz; onun hakikatlcri akligolgclernez; O 'nun istekleri ne mutlulugu ne de zcvki ortadan kaklin rlar. M iim in,d in i tc slim iy ctin kazandirdrgi tecrube ile bunu bilir; temclde 0 sadece, insarunkend in i begenrnisligin in alf1hgmdan , kendi kend ini kurtarma ve kendini gcrcck-lestirrne idd iasindan vazgecmek zorundadir. Fakat dl~ goriinu bakirnmdan veyayasanrms cansma anmdan itibaren din ! teslim iyet, insan i b ir azalma oIarak g i)ziikm ckted ir. Cunku, insanm temel ve b irinci ham lesi onu daim a daha sag lam .Iasrm s b ir yeterlilige dogru yon lend irir ve bu durumda da tab ii olarak kcnd isin ibir inayet olarak takd im eden b ir Tann 'yla catisir. Iman fiilinde insan kendi fa -n iligin i kabul eder fakat degerini 0 kadar azaltm aksizin bunu yapar. D encb ilir k i,d in ! teslim iye t Freud 'un zevk prensib i ile catismas, durumunda hakikatin habcrvericisi o larak kabul ettigi ozellik le gerceklik prensib ini gosterrnektedir. Fakather catismada oldugu gib i, d irenme durumundaki ifadelerkend i gercek an larn la-rim ancak onun gevsernesinden soma ortaya koyarlar. Tanntanimazlan ve ina-nan lan ayiran kacm ilm az anlasrnazhk buradan ileri gclm ekted ir. Gercekte hu-m an izm in istek leri bakis acismdan, her iki grup ta aym prensip leri ileri siirm ek-ted irlcr. Fakat, agnostisizm smmnda kalmadikca tann tanrrnazlar, mum in lerinbeseriligin in zorunlu olarak eksiltilrnis b ir beserilik oldugu, c;i.inkii en m esru in-sani guclerin A lIah 'a feda cdilm ek zorunda kalmdrgi iz le nim in e s ah ip tirle r.

- 245-

Documents

Ateizmin Psikolojisi