Jan Gerhard

Łuny w Bieszczadach

Losy ludzkie są kręte jak drogi i ścieżki w Bieszczadach, zawsze jednak los człowieka zależy od drugiego człowieka.ZAMIAST WSTĘPUNocą krótkofalowe radiostacje działają w górach gorzej niż w dzień. Łączność daje się należycie utrzymać tylko między szczytami. W dolinach jest kiepska. Przeszkodę stanowi jonizacyjne działanie atmosfery i stała ekranizacja fałd terenowych. Wiedzą o tym wszyscy radiotelegrafiści i od zmroku do świtu rezygnują z posługiwania się mikrofonem. Przechodzą na klucz, jakkolwiek i to nie jest łatwe.Pewnej zimowej nocy 1945 roku obaj dyżurni radiotelegrafiści dowództwa odcinka Wojsk Ochrony Pogranicza drzemali jak zwykle. Nie spodziewali się żadnych komunikatów od placówek rozmieszczonych wzdłuż niedawno przywróconej granicy RP. W nocy nigdy nie było komunikatów. Co najwyżej, od czasu do czasu jakiś znudzony kolega pytał kluczem o godzinę, czyniąc to po prostu dla wprawy. Z góry, od wyższego dowództwa, nocą rozkazy też nie nadchodziły. W Krakowie i jeszcze wyżej - w Warszawie - spano o tej porze i nie dręczono podwładnych. Tak przynajmniej uważali wszyscy w niedawno utworzonym dowództwie odcinka WOP.Ta noc była w miasteczku jasna i cicha. Mróz srebrzył chodniki i dachy domów. Księżyc otoczony mglistą aureolą zapowiadał rychły śnieg. Ulice były puste. Wartownik przed budynkiem dowództwa przytupywał dla rozgrzewki. Był to jedyny odgłos życia w tej ciszy.Około pierwszej oficer dyżurny - porucznik Siemiatycki - obchodził posterunki. Rzucił kilka cierpkich uwag pod adresem wartownika, który tkwiąc na posterunku przy składzie materiałów pędnych nie dość szybko schował w rękaw tlącego się papierosa. Porucznik obiecał mu solennie, iż oberwie za to wykroczenie, ale wiedział, że i tak nic z tego nie będzie. Żołnierze przyjechali tu wprost z frontu, kpili z przepisów służby garnizonowej i nie potrafili się im podporządkować. Karanie nic nie pomagało. Klnąc pod nosem, wszedł do

budynku dowództwa.- Taśma leci. Dlaczego nie odbieracie? - szarpnął za ramię radiotelegrafistę kaprala Hermana.Stary aparat Morse’a istotnie stukał na stole. Pasek papieru spływał powoli na podłogę. Skręcał się w nieforemny splot pod stołem. Herman przetarł oczy. Stłumił ziewnięcie, przepędzając niechętnie sen. Ze złości dał sójkę w bok swemu pomocnikowi, starszemu strzelcowi Kwapińskiemu.- Już odbieramy...Przygładził włosy i zaczął odczytywać wybite na papierze kreski i kropki.- To Krosno - mruknął. - Co? - zdziwił się nagle. - Każą natychmiast przejść na odbiór radiowy. Są niepokojące wiadomości z granicy. Zniekształcone. Pytają, co my stamtąd mamy, obywatelu poruczniku...Herman otrząsnął się całkowicie ze snu. Patrzył uważnie w twarz przełożonego. Kwapiński, nie czekając rozkazu, założył słuchawki radiostacji. Kluczem wywoływał placówki graniczne.- Bandy... - powiedział w zamyśleniu porucznik Siemiatycki. - Pewnie bandy... - Zapalił papierosa i wpił się wzrokiem w obu radiotelegrafistów. W pokoju zapanowała kompletna cisza, wypunktowana tylko miarowym stukaniem klucza radiostacji i niecierpliwego aparatu Morse’a.Placówka w Smolniku odezwała się dopiero około drugiej w nocy. Treść depeszy, odczytanej przez radiotelegrafistę dowództwa odcinka Wojsk Ochrony Pogranicza kaprala Jana Hermana porucznikowi tegoż dowództwa, brzmiała mniej więcej tak:Od dwóch godzin jesteśmy pod ostrzałem. Bandyci... stop. Moździerze, rusznice ppanc... stop. Dziury w budynku... stop. Zapaliło... spodziewamy... jeżeli zaatakują... stop. Poleciłem... zabici... stop. Prosimy...W tym miejscu i tak kiepska łączność z placówką w Smolniku została przerwana. Radiostacja dowództwa wywoływała ją tej nocy już bezskutecznie.Placówki w Mokrem, Kulasznem, Szczawnem i Rzepedzi milczały. Dopiero po jakimś czasie udało się nawiązać łączność z Komańczą.Atak bandytów - donosił tamtejszy radiotelegrafista - znaczna przewaga nieprzyjaciela... stop. Proszę o pomoc... stop.

Zaalarmowany i wyrwany ze snu dowódca odcinka kazał się połączyć z Krakowem. Telefon jednak nie działał. Linia była uszkodzona. Umilkł także telegraf z Krosna.- Bandyci musieli przeciąć druty - skonstatował szef sztabu dowództwa i polecił dwóm radiostacjom nawiązanie łączności z Krakowem i Warszawą.Udało się to z dużym trudem. W każdym razie około trzeciej nad ranem wyższe dowództwa Wojsk Ochrony Pogranicza wiedziały już, że na odcinku bieszczadzkim wydarzyły się niedobre rzeczy. Nikt nie znał jednak szczegółów. Niewiele wniosły w tę sprawę niemal całkiem zniekształcone meldunki placówek granicznych w Wetlinie i Woli Michowej. Te również były zaatakowane. Dowódca z Woli Michowej podawał, że widzi dużą łunę na niebie. Był to ostatni meldunek uzyskany od placówek granicznych tego odcinka WOP.O czwartej nad ranem wystartowały z Krakowa dwa samoloty rozpoznawcze. Nic więcej nie można było zrobić poza wysłaniem w kierunku zaatakowanych placówek alarmowej kompanii WOP i plutonu z Krosna. Oddziały te załadowały się na stare ZIS-y, mające cały wojenny szlak bojowy za sobą. Wysłużone ciężarówki ruszyły drogami na Lesko - Baligród.Samoloty wykonały swoją misję sprawnie. Przeleciały wzdłuż linii kolejowej Mokre - Nowy Łuków i nad Sanem. Nic więcej nie musiały badać. Wylądowały na lotnisku pod Krosnem, które tymczasem po naprawieniu linii przewodowych przywróciło łączność z dowództwem odcinka. Lotnicy widzieli pożary. Na całej trasie przelotu - pożary. Płonęły placówki w Mokrem, Kulasznim, Szczawnem, Rzepedzi, Komańczy, Osławicy, Nowym Łupkowio, Woli Michowej, Maniowie, Kalnicy, Wetlinie i Smolniku. W kilku miejscach lotnikom wydawało się, że widzą ślady walki. Na sygnały rozpoznawcze dawane umownymi rakietami zielonymi żadna z placówek nie odpowiadała. Bandyci ostrzelali ich w dwóch miejscach. Jeden z samolotów miał nawet w skrzydłach kilka otworów po pociskach.Dowódca odcinka WOP - podpułkownik Karol Kowalewski - człowiek nerwowego usposobienia, grzmocił w całkowitej bezsilności pięścią w stół. Gniew wyładował na

poruczniku Siemiatyckim za to, że go zbyt późno zaalarmował. Uwagi porucznika, że, „i tak nie byłoby sił, aby placówkom pomóc”, nie przyjął do wiadomości. Szef sztabu wpatrywał się milcząco w mapę. Radiotelegrafiści wciąż bezskutecznie wywoływali kryptonimy placówek. Dzień wstawał pochmurny i brzuchate chmury sunęły nisko nad ziemią. W dzień łączność krótkofalowych radiostacji nawet w terenie górskim się poprawia. Tym razem jednak nie było żadnej łączności. I wszyscy zdawali sobie sprawę, że tej nocy dwanaście placówek WOP w trójkącie granicznym o wierzchołkach Komańcza - Ustianowa - Sianki przestało istnieć. O tym, co się stało z obsadą tych placówek, nikt nie miał na razie najmniejszego pojęcia. W każdej znajdowało się ośmiu - dwunastu żołnierzy z oficerem lub podoficerem na czele; razem stu dwudziestu kilku ludzi. Wysłane ze spóźnioną odsieczą samochody brnęły gdzieś w tak zwanym terenie, często naprawiając defekty w silnikach i nawalające dętki.Było rzeczą oczywistą, że ich pomoc jest więcej niż iluzoryczna.- Trzeba by podjąć jakąś decyzję - poradził około południa szef sztabu.Dowódca ofuknął go gniewnie. Sam już o tym myślał od kilku godzin. Nie zdążył teraz odpowiedzieć podwładnemu, bo właśnie wezwała go Warszawa. Zbladł i podszedł do telefonu, poprawiając pas po drodze.Mówił Generał. Swoim z lekka nosowym głosem zapytał najpierw dowódcę, czy ma jakieś nowe wiadomości o tym, co się zdarzyło tej nocy. Negatywną odpowiedź pozostawił bez uwag i kazał podpułkownikowi zameldować się w Warszawie w ciągu najbliższej doby. Na tym rozmowa się skończyła. Pełen najgorszych przeczuć zasiadł dowódca odcinka WOP przy stole obok radiostacji i wpatrzył się w skalę fal. W myślach zaczął układać swój raport.Pierwsza wiadomość od kompanii alarmowej nadeszła przed zmrokiem. Dowódca kompanii kapitan Wieczorek dotarł do Komańczy. Z pięciu placówek, jakie minął po drodze, zostały tylko dopalające się zgliszcza. Wszędzie widział na wpół zwęglone trupy ludzi z obsady. Zabrał trzech żołnierzy z placówki w Mokrem. Ocaleli, bo w chwili natarcia bandytów znajdowali się na patrolu. Znalazł też ciężko rannego strzelca Karasińskiego

z placówki w Komańczy. Bandyci wzięli go do niewoli, potwornie okaleczyli i pozostawili na miejscu. Rannym zaopiekowała się rodzina Kuźminów z Komańczy. Kapitan mówił: „potwornie okaleczony”, ale nie wyjaśniał jak. Rannego, który jest przytomny, opatrzył lekarz kompanii. Karasiński twierdzi, że w chwili ataku na placówkę stał na posterunku przed budynkiem. Został ogłuszony jakimś „tępym narzędziem”. Kiedy odzyskał przytomność, stwierdził, że leży dokładnie skrępowany sznurami i jest pod strażą.Słyszał gęstą strzelaninę. Odróżniał ogień karabinów maszynowych i moździerzy. Trwało to kilka godzin; ile dokładnie - Karasiński nie potrafi powiedzieć. Widział pożar i zdawał sobie sprawę, że płonie budynek placówki. Utrzymuje, że bandytów było bardzo dużo - stu, może nawet więcej. Skonstatował to, gdy już ucichła strzelanina, kiedy napastnicy zbierali się na polanie. Potem oślepiono go światłem kilku latarek elektrycznych, gdzieś przeniesiono i tam okaleczono. Wtedy Karasiński znów stracił z bólu przytomność. Jak znalazł się w domu Kuźmina, oczywiście nie wie.Było to wszystko, co mógł zameldować kapitan Wieczorek, dowódca kompanii alarmowej WOP.Krosno otrzymało w tym samym mniej więcej czasie podobne wiadomości od wysłanego „w teren” plutonu. Placówki, do których pluton dojechał, położone bardziej na południowy wschód, nie istniały. Zostały ubiegłej nocy spalone. Ich obsada była wymordowana. Dowódca plutonu donosił o zwęglonych trupach, nigdzie nie znalazł żywej duszy.Teraz dowódca odcinka WOP mógł skonkretyzować swój raport. Nadał do przełożonych w Krakowie (obowiązywała droga służbowa i dowódca nie mógł się bezpośrednio łączyć z Warszawą) dość chaotyczną depeszę, będącą właściwie mieszaniną meldunku służbowego i interpretacji wydarzeń, w celu zmniejszenia własnej odpowiedzialności. Z depeszy wynikało, że grasujące w tym rejonie od zakończenia działań wojennych bandy tak zwanej Ukraińskiej Powstańczej Armii - UPA - dokonały zapewne krytycznej nocy koncentracji, po czym w dużych grupach zaatakowały przeważającymi siłami

dwanaście placówek Wojsk Ochrony Pogranicza. Placówkom z braku odpowiednich odwodów ruchomych oraz środków transportowych nie można było przyjść z należytą pomocą.Znajdujące się w tym terenie, oprócz jednostek WOP, małe garnizony wojskowe dywizji pułkownika Sierpińskiego były zdekompletowane. Z ich składu osobowego stworzono niedawno oddziały Wojsk Ochrony Pogranicza. Musiały w tym celu odkomenderować sporo żołnierzy. Żadnych uzupełnień nie otrzymały. Podobnie jak WOP miały mało środków transportowych. Zresztą pełniły ochronę szeregu ważnych punktów i linii kolejowych. Nie były zdolne do poważniejszych działań. W tej sytuacji placówki uległy przewadze nieprzyjaciela. Zostały zlikwidowane. Następowało wyliczenie przypuszczalnych strat i tłumaczenie, że w warunkach działalności band trzeba by zastosować inną metodę strzeżenia granic niż tę, która polega na rozmieszczeniu nieruchomych placówek, całkowicie izolowanych w górzystym terenie i niezdolnych do skutecznej obrony ze względu na nikłą liczebność załóg. W nieco gderliwym tonie dowódca odcinka WOP „pozwalał sobie” przypomnieć, że wysyłał na ten temat różne propozycje...Depeszę przeczytano uważnie w Krakowie i Warszawie. Generał podkreślił czerwonym ołówkiem zdanie o konieczności zastosowania nowych metod. Myślał już o tym od pewnego czasu, ale nie wszystko, o czym myślał, mógł od razu wcielać w życie.W wyższym dowództwie krakowskim i w jeszcze wyższym w Warszawie przyjęto wiadomość o tym, co się stało w Bieszczadach, o wiele spokojniej od dowódcy odcinka WOP. Podpułkownik Kowalewski - jak każdy dowódca - widział przede wszystkim swój teren działania i przejmował się głównie tym, co się na jego odcinku działo. W Krakowie widziano już sprawy szerzej, w Warszawie - jeszcze szerzej. Ludzie ginęli wtedy codziennie. Ginęli pojedynczo i grupami. Wojskowi i cywile. Strzały huczały w dzień i w nocy, w lasach, w górach, na drogach i liniach komunikacyjnych. Szczególnie trudna sytuacja była w województwach białostockim, lubelskim i rzeszowskim. Bandy NSZ, WIN, UPA i inne

działały, gdzie się tylko dało. Codziennie komunikaty donosiły o ich wyczynach mniej lub więcej alarmujących. Komunikat odcinka WOP zwrócił jednak uwagę dowództwa: Bieszczady i w ogóle Karpaty mogły dzięki sprzyjającym warunkom terenowym stać się rezerwuarem i ważną bazą wypadową bandytów. Należało się temu przeciwstawić. Tak też postanowiono.1Ciszewski szedł Marszałkowską w kierunku placu Zbawiciela. Ulica była ciemna, przy słabym świetle rzadko rozstawionych latarń groźnie majaczyły ruiny domów. Ostry wiatr zacinał deszczem i rozwiewał poły sfatygowanego płaszcza. Z okutego daszka czapki woda nieprzyjemnie spływała na skronie. Na rogu Hożej kilku mężczyzn z ożywieniem rozmawiało z prostytutkami. Stojący we wnęce bramy milicjant zasalutował Ciszewskiemu, który niechętnie odpowiedział na ukłon. Wbrew regulaminowi trzymał ręce w kieszeniach płaszcza i nie chciało mu się ich stamtąd wyciągać.Ulica, mimo panujących ciemności i deszczu, pełna była ludzi. Warszawiacy nie mieli zamiaru opuszczać ruin swego miasta. Wręcz przeciwnie - wygnani przeszło rok temu przez Niemców, teraz tłumnie wracali.Migotały ręczne latarki przechodniów. Parokrotnie Ciszewskiego oślepił snop światła. Klął wtedy pod nosem i mrużył oczy. Raz po raz wydłużał krok, omijając liczne kałuże. Potknął się o wystający krawężnik, ale nie zwrócił na to uwagi. Świat wydawał mu się dziś przeklęcie szary nie tylko z powodu pogody. „Nie ma nic pewnego; może sobie człowiek planować, co chce, a wszystko zmienia się niezależnie od niego w mgnieniu oka” - powtarzał w duchu wstęp do rozmowy z Barbarą. Układał tę rozmowę od rana, ściśle - od jedenastej, kiedy się dowiedział od komendanta Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, że na mocy wyższego rozkazu ma przerwać przygotowania do kursu i najdalej jutro wyjechać do Sanoka. „Coś się tam popsuło z bandami - powiedział komendant. - Ściągają uzupełnienia, macie też dołączyć.” „Zależało mi na kursie, poza tym chciałem się ożenić” - próbował oponować Ciszewski, ale komendant wzruszył ramionami. „To są wasze prywatne sprawy -

mruknął. - Na kurs kiedyś wrócicie, a ożenek też nie ucieknie: zresztą rozkaz jest całkiem wyraźny.”Ciszewski spiesznie pożegnał się z kolegami, bezładnie spakował manatki i odebrał rozkaz wyjazdu. Wszystkie te czynności były mu obojętne. Jedna myśl kołatała pod czaszką: „wyjazd!” Nie chodziło wcale o ten kurs w Centrum. Gwizdał na kurs. Mógł go skończyć albo nie, podobnie jak wcale nie musiał być w wojsku. Ongiś - zdawało się, że wieki od tego czasu upłynęły - zaczął malować. Nieźle zapowiadał się jako malarz. Tak przynajmniej twierdzili ludzie, którzy się na tym znali. Wojna pomieszała wszystko. Miotała Ciszewskim jak milionami innych jemu podobnych. Zastała go w Paryżu, kiedy usiłował szkicować wąskie uliczki Montmartre’u, tyle razy i przez tak wiele pokoleń artystów uwieczniane. Na front pomaszerował niechętnie, raczej z obowiązku, który dyktowała wychowawcza tradycja jego generacji, niż z głębokiego przekonania. Na linii Maginota odłamek granatu przygwoździł go do ziemi i kosztował kilka miesięcy niewoli niemieckiej. Uciekł z tej niewoli dzięki inicjatywie jednego ze współtowarzyszy jenieckich, kiedy transportowano ich od szpitala do szpitala, i wśród dość zwyczajnych jak na owe czasy przygód przedostał się do Anglii, posiedziawszy jeszcze parę miesięcy po drodze w osławionym obozie hiszpańskim Miranda de Ebro. Wojsko znów się nim zaopiekowało. Był w Afryce, we Włoszech, lądował we Francji i skakał z rozpiętym spadochronem pod Arnhem. Zapomniał w tym czasie o malowaniu. Wojna niosła go na swoich rozhukanych falach i jeżeli nie roztrzaskała w tak zwany drobny mak - był to tylko przypadek. Taki sam przypadek, jakiemu spora część uczestników tej niezwykłej imprezy międzynarodowej zawdzięczała życie, mimo że nauka, technika oraz cała wszechludzka pomysłowość uczyniły, co tylko się dało, aby ich tego życia pozbawić.Barbarę poznał Ciszewski w Paryżu. Przyjechała tam z wycieczką w sierpniu 1939 roku. Nagroda za pomyślnie zdaną maturę. Paryż, Montmartre, gorące lato, młody, dobrze zapowiadający się plastyk i dziewczyna, patrząca na świat swoimi szeroko rozwartymi

brązowymi oczami, w których po tysiąc razy dziennie rozpalał się ogień podziwu. Nigdy tego nie potrafił zapomnieć. Pocałował ją pierwszy raz obok Ogrodu Luksemburskiego na bulwarze zalanym słońcem, w godzinie, w której żelazne sztachety okalające trawniki rzucają długi, równy cień. Jadący trotuarem w małym wózku beznogi inwalida uśmiechnął się do młodej pary. Szli mocno przytuleni do siebie i właściwie przetrwali wśród takich uścisków cały czas jej pobytu w Paryżu. Pod koniec sierpnia Barbara wyjechała do Warszawy. Ciszewski żegnał się z nią na Gare de l’Est. Pamiętał, że było to w sobotę 26 sierpnia. Barbara dostała depeszę od rodziców, że ma natychmiast wracać. W Polsce spodziewano się wybuchu wojny. Młoda para śmiała się z tego. Umówili się na Boże Narodzenie w Warszawie. Postanowili się jak najprędzej pobrać. Decyzja - jak zwykle w ich wieku - nieodwołalna. Dworzec kipiał od ruchu. Nawoływania podróżnych i obsługi kolejowej, gwizdki i syk pary lokomotyw. Oni jednak słyszeli i widzieli tylko siebie.- Przyjedź koniecznie na Boże Narodzenie - powiedziała Barbara. - Długie rozstania nie sprzyjają miłości - dodała z uśmiechem.- Przyjadę na pewno i już zostanę z tobą...W niespełna tydzień później wybuchła wojna.Przez kilka miesięcy Ciszewski wciąż myślał o jasnowłosej, brązowookiej dziewczynie. Jak wielu innych sądził, że wojna skończy się do Bożego Narodzenia, a on będzie mógł dotrzymać danej Barbarze obietnicy. Wojna jednak nie sprzyjała prywatnej punktualności. Z biegiem czasu Ciszewski-żołnierz musiał się zająć wieloma sprawami, nader odległymi od Barbary. Myślał o niej coraz rzadziej, ale że miał malarską pamięć, na zawsze pozostały mu obrazy tych letnich dni trzydziestego dziewiątego roku z tkwiącą w ich centrum dziewczęcą postacią o roześmianych ustach, które tak żarliwie potrafiły oddawać pocałunki.Na szlakach wojny nie było trwałych miłości. Wierność Ciszewskiego i stałość w stosunku do Barbary nie ucierpiały od przygodnych męskich wyczynów - jednonocnych, czy nie porównanie krótszych podbojów kobiet z kantyn wojskowych, domów publicznych, służb pomocniczych i tym podobnych instytucji, ułatwiających żołnierzom rozwiązanie

problemów seksualnych. Natychmiast po zakończeniu działań wojennych młody człowiek napisał do dziewczyny krótki wstępny list. Krótki, bo prawdę mówiąc nie spodziewał się wcale, że ją odnajdzie. Doznał prawdziwego wstrząsu, kiedy nadeszła odpowiedź. Barbara była w Warszawie. Wróciła do stolicy z pierwszą powrotną falą mieszkańców miasta. Nie pisała o swoich przeżyciach. Stwierdziła na zakończenie, że „skoro, Jureczku, spóźnił się na Boże Narodzenie 1939 roku, możesz jeszcze zdążyć na to samo święto w 1945”.Ciszewski znalazł się w kraju z początkiem listopada. Nie chciano go wcześniej zwolnić z jednostki, której dowódca twierdził, że porucznik (w tym stopniu Ciszewski zakończył wojnę) jest kiepskim wariatem, skoro chce jechać do komunistów i on - major - musi mu dać, choćby przymusowo, czas do namysłu przed zrobieniem tego kroku. Ciszewski jednak nie zmieniał decyzji, która okazała się zaraźliwa, bo kilku innych jeszcze oficerów i sporo szeregowych złożyło podobne raporty. Major zląkł się tego wywrotowego wpływu i odesłał Ciszewskiego, nie podając mu na znak pogardy ręki.Wbrew swoim nadziejom Jerzy nie został z wojska zwolniony. Zbyt wielu oficerów zginęło na froncie, a nowych jeszcze nie wyszkolono. Potrzebowano tych, którzy ocaleli. Ciszewski pozostał w mundurze, na którego patkach pojawiła się trzecia gwiazdka. Malowanie musiało jeszcze poczekać.Najważniejsze było odzyskanie Barbary.Od dwóch tygodni spotykali się regularnie wieczorami. Barbara kończyła studia. Mieszkała z koleżanką. Dziewczyna niewiele się zmieniła. Jej rysy stały się trochę surowsze, ale brązowe oczy śmiały się jak wtedy w Paryżu, włosy opadały tym samym ciężkim węzłem na kark, a twarz umiała przybierać ten sam, co wówczas, wyraz skupienia, kiedy Ciszewski o czymś opowiadał.Byli oboje całkiem sami. Matka Ciszewskiego umarła jeszcze, gdy był dzieckiem, ojca pochłonęło powstanie. Samotność, śmierć najbliższych i żałobny smutek pierwszej powojennej jesieni zbliżyły ich jak ongiś Paryż. Ciszewski nie pytał o przeżycia Barbary w latach ich rozłąki, sam nie opowiadał o swoich „przygodach” z kobietami, nie liczyły się nie pamiętał nawet twarzy tych kobiet.

Już na trzeci dzień po jego przyjeździe zadecydowali, że się pobiorą.Uważali ten krok za całkiem zrozumiały. Postanowienie paryskie było wiążące.Okoliczności zdawały się sprzyjać ich planom. Ciszewski miał po kursie rembertowskim zostać wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty i przekazywać swe frontowe doświadczenia młodemu narybkowi oficerskiemu. Z biegiem czasu powinni go byli z wojska zwolnić. Wtedy mógłby się wreszcie bez żadnych przeszkód zająć malowaniem. W każdym razie nie groził mu żaden wyjazd, a tym samym nowe rozstanie z Barbarą. Tak sądził do dnia dzisiejszego i utwierdzał w tym przekonaniu Barbarę, która niczego nie bała się bardziej od rozłąki.- Rozstania, szczególnie te długie, nie sprzyjają miłości - powtarzała nieodmiennie swój paryski pogląd. - Nie chciałabym ciebie stracić, Jureczku.Stwierdził u niej rzeczywisty lęk przed rozstaniem. Ten lęk odczuwało wówczas wielu ludzi, którzy przeżyli okupację i pamiętali, że każde odejście może oznaczać zniknięcie na zawsze. Barbara nie mogła się pozbyć tego wrażenia. Okupacja ugruntowała jej dawny pogląd. Do rodziców też miała przecież wrócić za godzinę, a nie zobaczyła ich nigdy więcej. W podobny sposób odeszło wielu jej przyjaciół i znajomych - tłumaczyła Ciszewskiemu. Bała się zostać sama. Jerzy był najbliższym jej człowiekiem, światem odzyskanych nadziei. Tulił ją do siebie i zapewniał, że nigdy się nie rozłączą.Dziś szedł do niej z fatalną wiadomością. „Jak jej to powiedzieć?” - myślał z rozpaczą i mimo woli czuł się tak winny, jakby dziewczynę świadomie okłamał.Obok podziurawionego pociskami mrocznego kościoła Zbawiciela przeszedł na drugą stronę Marszałkowskiej. Zwolnił kroku i zgarbił się jeszcze bardziej. Na rogu Litewskiej zderzył się w ciemności z przechodniem. Zaklął po frontowemu i nagle otrzeźwiał. Stał przed domem, w którym mieszkała Barbara.Klatka schodowa była wypalona, ale mury ocalały, podobnie jak całe skrzydło dużej, ongiś czynszowej kamienicy. Ciszewski orientował się tu po omacku i bez trudu dobrnął do drzwi Barbary.Słyszała jego kroki i otworzyła, zanim zdążył zapukać. Tak było codziennie. Zmrużył

oczy od światła, w którym się teraz znalazł. W tej chwili całe jego pole widzenia wypełniła twarz Barbary. Ręce dziewczyny oplotły mu kark, na ustach miał jej ciepły oddech, czuł zapach jej włosów. Tak witała go co wieczora. Starał się odwzajemniać taką samą spontanicznością, ale jakoś to nie wychodziło. Był od Barbary o wiele mniej impulsywny, wolniejszy w reakcjach i - jak sądził - bardziej zamknięty w sobie. Bolał nad tym w głębi ducha, nie mógł jednak zmienić własnej natury.Uwolniła go od uścisku. Zdjął czapkę i powoli rozpinał płaszcz. „Kiedy zobaczy moją twarz, od razu się domyśli.” Wiedział, że nastroje wypisywały się zawsze wyraźnie na jego twarzy. Nie potrafił tego nigdy przed nikim ukryć, a co dopiero przed Barbarą.Zgadł.- Co się stało? Dlaczego jesteś taki blady? - zapytała, kiedy witał się z jej koleżanką Zofią, energicznym, pulchnym dwudziestopięcioletnim stworzeniem, które potrafiło wystrzeliwać słowa z szybkością karabinu maszynowego i we wszystkich dziedzinach, poza seksualną, miało poglądy sprzed pół wieku.Właściwie był Barbarze wdzięczny za to pytanie. Ogromnie ułatwiło mu całą sprawę.Rozprostował na wieszaku nie istniejące fałdy płaszcza, starannie ulokował przemoczoną czapkę i pas z ciężką kaburą rewolweru. Ruchy jego były bardzo wolne. Celowo nie patrzył na Barbarę, ale czuł na sobie jej wzrok i wiedział, że czeka na odpowiedź.- Proszę do stołu, panie Jurku - zaświergotała Zosia. - Napije się pan herbaty. Co za pogoda! Doprawdy i ona się po tej wojnie zmieniła. Zziąbł pan pewnie strasznie!Usiadł przy Barbarze na kanapie przykrytej kilimem. Jak zwykle z przeciwległej ściany spoglądał na nich wielka portret barczystego, krótko ostrzyżonego mężczyzny w mundurze kontradmirała marynarki wojennej. Był to zmarły w 1936 roku dziadek Zofii. Nikt dobrze nie wiedział, na czym ten wilk morski pływał. W każdym razie brał udział w kilku przegranych wojnach i służąc wiernie w obcych szeregach, tęsknił za ojczyzną. Był dumą rodziny i martyrologicznym okazem patrioty cierpiącego w dostatku na wyżynach swego stanowiska. W jakimś okresie życia został przyjacielem i doradcą wąsatego Marszałka.

Zmarł na paraliż postępowy wywołany chorobą, o której tradycja rodzinna wolała nie wspominać. Portret jakimś cudem ocalał i dziwacznie kontrastował z ciasnotą tego lokum składającego się z miniaturowego pokoiku i kuchni, jedynej pozostałości dużego ongiś apartamentu, podzielonego obecnie, wobec chronicznego braku mieszkań, między trzy rodziny.- Powiesz nareszcie, co się stało? - zniecierpliwiła się Barbara.- Nie męcz pana, koteczku. Co się miało stać? Widzisz przecież, że chłopak jest zmęczony... Dlaczego dręczysz nieszczęsnego? - znów zaświergotała Zosia.Ciszewski zrozumiał, że musi jej wreszcie coś powiedzieć.- Mam nieprzyjemną nowinę, Basiu. Nic strasznego, ale nieprzyjemną...Zmarszczyła brwi.- Otrzymałem rozkaz i muszę na jakiś czas wyjechać.Poczuł nagłą ulgę.- Na długo? - zapytała spokojnie, ale ręka jej wpiła się palcami w kilim i skurcz ten nie uszedł uwagi Ciszewskiego.- Chyba na kilka tygodni...- Na kilka tygodni - powtórzyła. - Z Bożego Narodzenia znów nici - powiedziała potrząsając głową. - Nie mamy jakoś do tych świąt szczęścia, Jureczku. Na przyszłość będziemy sobie musieli ustalić inny termin rendez-vous.- A co będzie z waszym ślubem? - zaatakowała frontalnie Zosia. Była tą sprawą bezpośrednio zainteresowana. Ciszewski z Barbarą świetnie wiedzieli dlaczego. Chciała dysponować mieszkaniem. Obecność Barbary była krępująca. Utrudniała poważnie realizację sercowo-cielesnych spraw Zosi, która słusznie spodziewała się, że po ślubie Barbara opuści jej mieszkanie.- Nie widzę żadnych przeszkód. Weźmiemy ślub przed wyjazdem Jerzego - oświadczyła Barbara.Patrzyła pytająco na Ciszewskiego, który w tej chwili poczuł zimny dreszcz. Z trudem przełknął ślinę.- Muszę wyjechać najdalej jutro rano - wybąkał. - Taki jest rozkaz.Zosia desperacko klasnęła w dłonie.- A nie mówiłam!Barbara wstała. Przeszła się kilka razy po pokoju. Jej koleżanka runęła do ataku istną

lawiną słów, ale nikt jej nie odpowiadał. Trwało to dość długo, aż wreszcie Ciszewski uznał, że powinien interweniować.- Sądzę, że naprawdę rychło wrócę - powiedział spoglądając błagalnie na Barbarę.- Jednego nie mogę zrozumieć - odezwała się dziewczyna, puszczając mimo uszu jego zapewnienie - dlaczego tak nagle i w takim alarmowym trybie musisz wyjechać. Nie ma przecież wojny.- Są bandy.Barbara spojrzała pytająco. Widać było, że zmaga się z sobą. Przestała krążyć między ustawionymi ciasno meblami i znów znalazła się przy Ciszewskim. Usiadła na kanapie.- Wobec tego znów jedziesz na wojnę, Jureczku - powiedziała miękko.- To nie jest wojna - zaprzeczył. Czuł, że go nie słucha.- Bratobójcza walka! - jęknęła Zosia.- Czy nie mogłabym pojechać z tobą? - zapytała Barbara.Rozłożył bezradnie ręce.- To są bardzo ruchome działania. Będziemy się zapewne wciąż przenosić z miejsca na miejsce. Zresztą twój uniwersytet...- Czuję, że nie zobaczymy się tak prędko, Jurek. Sam wiesz dobrze, ten wyjazd nie jest na kilka tygodni - mówiła to z wyrazem skupienia, którego u niej nie znał. Była w jej słowach bolesna obcość, cień, który zmroził Ciszewskiego.Rozległo się pukanie do drzwi. Zosia przybrała jak najbardziej czarujący wyraz twarzy. Bez wysiłku starła z niej poprzednie święte oburzenie. Z uśmiechem przekręciła klucz w zamku.Weszło dwóch mężczyzn. Jeden, nieco niższy od Ciszewskiego, brunet w szarym płaszczu o podniesionym kołnierzu, wylewnie przywitał się z Zosią i Barbarą. Skrupulatnie ucałował ich dłonie, serdecznie potrząsnął ręką Jerzego. Potem nie przestając mówić przetarł zapotniałe okulary i nie czekając na zaproszenie usiadł przy stole. Drugi zachowywał się skromnie. „Pistolet” - pomyślał o nim Ciszewski. Określenie to dobrze pasowało do przybysza. Był znacznie wyższy od Ciszewskiego, smukły i miał jakieś rzucające się w oczy gibkie ruchy sportowca. W dobrze skrojonym ubraniu wyglądał bardzo elegancko. Niedbałym ruchem ręki lekko przygładził jasną czuprynę i szurnął nogami, przedstawiając się Barbarze.

Nie pocałował jej w rękę, jak to uczynił jego starszy towarzysz. Zachował ten gest tylko dla Zosi, szanując widocznie jej poglądy.- Zębicki jestem - powiedział wyraźnie, ściskając mocno dłoń Ciszewskiego.- Pozwoliłem sobie tu przyprowadzić inżyniera Zębickiego. Przyjechał dziś z Łodzi i nie ma się absolutnie gdzie podziać. Opiekuję się nim - tłumaczył brunet, czołowy amant Zosi, o czym Ciszewski wiedział od Barbary. Nie interesował się nigdy tą postacią tytułowaną „mecenasem”. Wszystko, co działo się w tym domu, mało go obchodziło. Chciał stąd zabrać Barbarę jak najszybciej. Stałoby się tak oczywiście, gdyby nie ten wyjazd...Zosia i brunet grzechotali słowami. Dzwoniły łyżeczki od herbaty. Ciszewski i Barbara milczeli pogrążeni w niewesołych myślach. Zębicki odzywał się rzadko, zawsze z umiarem. Na wiadomość o mającym nastąpić wyjeździe Ciszewskiego brunet zarządził odkorkowanie butelki „czystej”. Kapitan pił dużo, sekundując Zosi i „mecenasowi”. Barbara nie dała się na wódkę namówić, Zębicki był jak we wszystkim powściągliwy. „Wspaniały pistolet” - myślał Ciszewski, którego coraz bardziej ogarniały opary alkoholu. W ostrym świetle lampy nieprzyjemnie się zaznaczał ciemny zarost kapitana. Z pośpiechu nie zdołał się dziś ogolić. Był rano zbyt przygnębiony, aby przywiązywać do tego wagę. Nieco wódki rozlało się na jego mundur. Siedział, swoim zwyczajem trochę zgarbiony, na kanapie i lekko załzawionymi, szarymi oczami patrzył wciąż na Barbarę.Dziewczyna unikała jego błagalnego wzroku i gdyby Ciszewski znał jej myśli, natychmiast by wytrzeźwiał. W gruncie rzeczy nie wiedział o Barbarze absolutnie nic, podobnie jak w ogóle niewiele wiedział o kobietach. Barbara pozostała dla Jerzego ową dzieweczką, naiwnie i ufnie spoglądającą na świat, poznaną przed sześciu laty w Paryżu. Zewnętrznie przecież mało się zmieniła. Kapitan nie miał pojęcia, czym było jednak tych sześć lat dla ludzi, którzy przeżyli je pod okupacją w kraju. Nie zdawał sobie sprawy, że Barbara z roku 1945 nie jest tą samą Barbarą, którą całował ongiś w słoneczny dzień przy sztachetach Ogrodu Luksemburskiego. Nigdy nie zastanawiał się nad tym.

Już na wpół drzemał, kiedy „mecenas” i Zębicki sprowadzili taksówkę i kazali odwieźć go do Rembertowa. Zbyt mocno szumiała mu w głowie wódka, aby miał odczuć chłodny, pożegnalny pocałunek Barbary. Wybełkotał, że będzie do niej pisał i szybko wróci. Jego słowa utonęły w ochrypłym klekocie silnika starego samochodu.Mocno wstawiony kapitan Jerzy Ciszewski i pełna gorzkich myśli Barbara nie przeczuwali nawet, że w ten sam wieczór, o kilka zaledwie ulic od domu, w którym znajdowało się mieszkanie Zosi, zapadały decyzje dotyczące sprawy krzyżującej tak bardzo ich plany.Działo się to w gabinecie Generała.Gabinet jak gabinet. Miał ciężkie mahoniowe biurko, które kiedyś było ozdobą jednego z pałaców junkierskich obok Olsztyna, lampę z tradycyjnym zielonym kloszem, rozlewającą łagodny, ciepły krąg światła, kilka zawieszonych tu przez usłużnego kwatermistrza - raczej drugorzędnych - obrazów Chełmońskiego, puszysty dywan na podłodze, podłużny stół do narad, otoczony ośmioma krzesłami, i drugi, duży, prostokątny, z rozpiętą na nim mapą. Generał nie lubił obrazów Chełmońskiego, ale najbardziej irytowało go biurko. „Jest zbyt pompatyczne” - zżymał się, kiedy je wstawiono. Wytłumaczono mu, że tego wymaga reprezentacja w czasach pokojowych. Musiał to wyjaśnienie przyjąć do wiadomości, zgadzając się w duchu, że nie jest w tej dziedzinie kompetentny. W życiu swoim nie zaznał zbyt wiele czasów pokoju, a od 1936 roku, kiedy wybuchła wojna w Hiszpanii, był właściwie, z dwuletnią tylko przerwą, wciąż w polu. Jak miał zakwalifikować okres obecny, jeszcze nie wiedział. Biurko, obrazy i dywan były niewątpliwie akcesoriami reprezentacji pokojowej, mapa jednak z wrysowaną na niej sytuacją aż nazbyt dobitnie mówiła o toczącej się walce. Sprzeczność, nad którą Generał zastanawiał się w rzadkich chwilach wolnych od zajęć.Mapa Generała była raczej oryginalna. Na próżno szukałoby się na niej linii frontu, zarysów koncentracji wojsk czy skupisk sprzętu technicznego. Rzucały się przede wszystkim w oczy różnokolorowe kółka. Niebieskie, czarne, żółte, fioletowe, zielone.

W niektórych miejscach łączyły je przerywane i ciągłe linie tychże kolorów, krzyżowały się jakieś strzałki z wypisanymi obok tuszem cyferkami. Liczbami pokryte też były marginesy mapy. Miedzy kółkami widniały rozmaitych kształtów chorągiewki czerwonego koloru - trójkątne, prostokątne, kwadratowe. Od nich również biegły kręte linie i strzałki, zawsze jednak wymierzone w tamte kółka, czasem je przekreślając. Ponadto całe połacie mapy zacieniowane były barwnymi ołówkami. Wszystko to wyglądało jak plan niezwykłego labiryntu, w którym orientować mógł się tylko wtajemniczony.Była to mapa walk z bandami działającymi w tym powojennym już czasie na terenie kraju i Generał orientował się w niej doskonale. Kolorowe kółka oznaczały bandy różnej maści, linie ciągłe - rozpoznane trasy najczęstszych ruchów tych band, linie przerywane - ruchy przypuszczalne. Czerwone chorągiewki były to oddziały wojska, Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojsk Ochrony Pogranicza, milicji, ochotniczych jednostek cywilnych walczących przeciw bandom. Czerwone linie i strzałki oznaczały działania owych formacji podlegających Generałowi, kółka skreślone - bandy zlikwidowane, liczby - daty walk, zamachów, straty stron, zacieniowane tereny - rejony działania. Najwięcej kółek pokrywało wschodnie i południowo-wschodnie obszary Polski, nie brakło ich jednak i na innych. „Trąd na ciele Rzeczypospolitej” - powiedział pewnego dnia patrząc na mapę stary przyjaciel Generała należący podobnie jak on do Naczelnego Dowództwa. „Trąd jest podobno nieuleczalny, a tę chorobę z pewnością przegnamy” - sprostował porównanie Generał. Przyjaciel zanotował metaforę w pamięci i postanowił wykorzystać ją w najbliższym przemówieniu do żołnierzy, bardzo bowiem lubił przemawiać. Jedyna jego przywara, gdyż poza tym był całkiem dobrym dowódcą.Generał nie lubił przemawiać. Kiedy wyjeżdżał w któryś z tych tak mocno zakreślonych na jego mapie rejonów, a czynił to wielokrotnie, spotykał się z żołnierzami w zakopconych dymem kwaterach, w lasach, gdzie organizowali zasadzki przeciw bandytom, na biwakach oddziałów wyczerpanych bezustannym marszem, przy małych stacyjkach

kolejowych, gdzie strzegli torów. Grzał wraz z nimi ręce nad ogniskami, dawał rady przy wypiekaniu ziemniaków, pokazywał, jak skręcać jedną ręką papierosa, a także, w jaki sposób można zawsze udowodnić kapralowi, że karabin jest czysty. Utarte zwyczaje inspekcji niezbyt go obchodziły. Zdarzało się, że znikał po prostu z oczu swemu otoczeniu, wprawiając je w prawdziwą panikę. Wracał potem i okazywało się, że na przykład spędził noc z kawalerzystami na sianie lub z kierowcami kolumny samochodowej mającymi wspaniałą kwaterę na jakimś strychu. Generał nie liczył się z ustalonymi formami, ale zdziwieni, często wręcz zgorszeni jego zachowaniem inni członkowie Naczelnego Dowództwa musieli przyznać, że rozporządza po takich wyjazdach większą ilością danych o życiu i potrzebach jednostek niż ktokolwiek inny. Nawet najzłośliwsi nie mogli wysunąć przeciw niemu zarzutów, że postępuje w opisany wyżej sposób dla zdobycia taniej popularności wśród żołnierzy. Generał miał ciężką rękę, potrafił każde przewinienie drobiazgowo ścigać i później dotkliwie delikwenta karać. Ośmielonych nazbyt jego zachowaniem i posuwających się do granic poufałości też umiał osadzić, najczęściej ironią. Z czasów walk frontowych pamiętano, że był odważny. Często osobiście narażał się na niebezpieczeństwo. Brano go więc takim, jakim był, i o wiele bardziej szanowano, niż krytykowano, co w wyższych dowództwach wojskowych nie zdarza się tak często.Generał nieraz pochylał swą łysą jak kolano czaszkę nad wspomnianą już mapą. Bywało, że wpatrywał się w nią godzinami. Wydymał wtedy swe pełne, nieco zmysłowe wargi lub pogwizdywał którąkolwiek z hiszpańskich melodii - flamenco. Czynił to często w obecności osób trzecich, co uważano za jedno z jego dziwactw. Tych chwil kontemplacji nie wolno mu było przerywać. Nikt nie miał wówczas dostępu do gabinetu. Adiutant strzegł drzwi i odbierał telefony. Czekający w sąsiednim pokoju na przyjęcie oficerowie ziewali, wypalali duże ilości papierosów, klęli w duchu, ale nic na to nie mogli poradzić. Ci, którzy dobrze znali Generała, wiedzieli, że za zamkniętymi drzwiami zapadają decyzje w wielu sprawach, właśnie ich dotyczące. Czas wyczekiwania nie był więc stracony.

Tak było w ten wieczór. Tęgi pułkownik o łydkach gladiatora, których potężnych kształtów nie mogły ukryć nawet szerokie cholewy polowych butów, major w okularach i gładko wygolony podpułkownik, ostrzyżony na jeża, tkwili w poczekalni prawie godzinę, zanim otwarły się drzwi gabinetu. Przekroczyli je kolejno, zgodnie z hierarchią stopni wojskowych. Kolejno też zwarli obcasy i zameldowali swe przybycie. Generał uśmiechnął się znad mapy. Jego szeroka, nieco nalana i chmurna twarz rozjaśniła się od razu. Wyczuwał zniecierpliwienie oficerów wywołane czekaniem. Uśmiechem usprawiedliwiał się przed nimi. Przybyszom trudno było się temu uśmiechowi oprzeć.Gestem zaprosił ich do mapy. Szkłem powiększającym oprawnym w mosiądz zakreślił nad nią krótki łuk.- Tu muszą się w ciągu pięciu dni znaleźć posiłki dla waszego wojska, pułkowniku - powiedział.Dowódca dywizji pułkownik Sierpiński skłonił głowę i wyciągnął rękę o zaskakująco długich palcach, w które ujął leżący na mapie cyrkiel. Nóżki cyrkla rozpoczęły teraz spacer od okolic Wrocławie do Sanoka Pułkownik poruszając bezgłośnie wargami oblicza odległość.- Jeżeli kolej nie zawiedzie, będzie to możliwe obywatelu Generale.Głos miał z lekka ochrypły, twardo akcentujący początkowe sylaby słów.- Miejmy nadzieję, że nie zawiedzie - wtrącił gładko wygolony podpułkownik. - Czy można zapalić, obywatelu Generale?- Naturalnie. Bardzo przepraszam, że nie poczęstowałem was moimi... - Generał podszedł szybko do biurka. Wrócił z pudełkiem papierosów i zapałkami. Major w okularach szczęknął dużą polową zapalniczką, wykonaną z mosiężnej łuski pocisku.- Tylko jeden człowiek umiał robić tak znakomite zapalniczki... - westchnął Generał.- Ogniomistrz Kaleń - podpowiedział major.- Tak jest.- Generał ma doskonałą pamięć - pospieszył z komplementem podpułkownik.Zaciągnęli się dymem z papierosów. Tęgi pułkownik i major patrzyli na mapę. Podpułkownik wyjął z teczki zeszyt i ołówek. Generał przeszedł się kilka razy po miękkim dywanie, po czym nie przestając chodzić, zaczął mówić.

- A więc tak... Zabieramy się poważnie do likwidacji band UPA i WIN w rejonie Bieszczadów. Najwyższy już czas... Uganialiśmy się za bandziorami w Lubelskiem i Białostockiem, tamci w Bieszczadach tymczasem mieli spokój. Rozzuchwalili się. Podpułkownik Kowalewski (rzucił krótkie spojrzenie w kierunku gładko wygolonego podpułkownika) przekonał się o tym na własnej skórze. W ciągu jednej nocy jego odcinek WOP stracił prawie stu dwudziestu ludzi. Spalono strażnice graniczne... Sprawy te znacie i trzeba im położyć kres.Generał charakterystycznym dla niego ruchem ręki przeciął powietrze. Zatrzymał się przy mapie. Patrząc teraz tylko na nią, mówił dalej.- Dywizji pułkownika Sierpińskiego powierzam to zadanie bardzo niechętnie. Wojna się skończyła, żołnierze powinni się szkolić. Zasada - zasadą, ale niestety na jej realizację nie możemy sobie pozwolić. WBW - prawie w całości zajęte zwalczaniem band i strzeżeniem obiektów w innych rejonach, formacje milicji są za słabe liczebnie. Musimy wysłać wojsko. Opóźnia się zwolnienie żołnierzy frontowych. Diabli człowieka biorą, ale co można zrobić?Retoryczne pytanie zawisło w powietrzu. Żaden z trzech oficerów nie przerywał monologu Generała. Znali zresztą przedstawioną przez niego sytuację.- Powiem krótko - wrócił Generał do sprawy. - Wiem: żołnierze będą klęli, że się ich nie demobilizuje, że się nie puszcza do domów. Mają rację, ale wy przedstawcie im naszą rację. Jest silniejsza. To wasze zadanie, majorze Preminger, ale nie powinni o nim zapominać wszyscy dowódcy. Nie można zwalać całego obowiązku tłumaczenia żołnierzom naszych racji tylko na oficerów politycznych, pułkowniku Sierpiński...Kark Generała poczerwieniał. Była to u niego oznaka nerwowego napięcia.- Uczcie się walczyć z bandami. Nie ma na to gotowych recept, a te z frontu są diabła warte. Z biegiem czasu nabierzecie doświadczenia... Wasz plan, Kowalewski, jest zatwierdzony. Granic będziemy strzec przy pomocy oddziałów ruchomych. Ich punkty wypadowe będą w Komańczy, Ciśnie i Wołkowyi. Zaopatrzymy je w konie. Małych placówek nie będziemy już tworzyć. Rozkazy pisemne w tej kwestii otrzymacie.

Podpułkownik Kowalewski podniósł głowę znad zeszytu, w którym przed chwilą szybko zanotował wymienione przez Generała punkty. Zdenerwowanie, z jakim jechał do Warszawy, ustąpiło już po pierwszym spotkaniu z Generałem przed kilku dniami. Teraz znikło całkowicie. Generał nie czynił mu żadnych wyrzutów. „Popełniliśmy błąd rozmieszczając w ten sposób małe placówki graniczne; błąd tym większy, że nie doceniliśmy nieprzyjaciela” - stwierdził wówczas Generał i z miejsca zaaprobował plan Kowalewskiego. Obecnie to potwierdził.- Wy, pułkowniku - zwrócił się z kolei do Sierpińskiego - macie przed sobą dziwny front. Widzicie, jak to na mapie wygląda... Bandyci są ruchliwi, bądźcie jeszcze bardziej ruchliwi od nich. Sądzę, że sens tego, co mówię, zrozumiecie od razu tam, w terenie. A żołnierzom powiedzcie, że im szybciej skończą z bandami, tym prędzej wrócą do domu. To chyba najlepsze hasło chwili, co, Preminger?Major uśmiechnął się z zakłopotaniem. Zawsze onieśmielały go nagłe zwroty myślowe Generała. Nie wiedział, kiedy żartuje, kiedy mówi poważnie.- Obywatelu Generale, czy dostaniemy buty? Żołnierze mają naprawdę całkiem zniszczone - odezwał się pułkownik Sierpiński.Jego jasnoniebieskie oczy skrzyżowały się ze spojrzeniem piwnych oczu Generała. Sierpiński wyczytał w tym spojrzeniu całą odpowiedź. „Nie licz na to tak szybko, bracie - mówił twardy wzrok Generała. - Nie mamy butów, choć wiemy, że brak ich w jednostkach. Wiem też, ile ci to sprawia kłopotów, ale co na to poradzę? Nie ma butów.”W pokoju zapanowało milczenie. Wszyscy obecni wiedzieli, że brakło nie tylko butów, ale również porządnego umundurowania, ciepłej bielizny, skarpet. Wojsko donaszało rzeczy, które miało na froncie. Stan ekwipunku był więcej niż opłakany.Generał przestał krążyć po pokoju. Zatrzymał się za biurkiem. W kręgu lampy z zielonym abażurem znalazły się tylko jego ręce. Głowa tonęła w cieniu. Wydawał się na skutek tego wyższy, niż był w rzeczywistości.- Czy są jeszcze jakieś pytania?Głos Generała zabrzmiał teraz sucho, oficjalnie. Był bardziej nosowy niż zwykle.

- Chciałbym wiedzieć, czy dostanę uzupełnienia na miejsce ostatnich strat? - zapytał dowódca odcinka WOP.- Trzy grupy operacyjne. Wszystko, co możemy dać, pułkowniku - odpowiedział Generał. - Jakie są jeszcze pytania?Rozległ się ostry dźwięk telefonu. Generał położył rękę na słuchawce, ale jej nie podnosił. Dźwięk powtórzył się, natarczywy, uparty.- Nie ma żadnych pytań. Wobec tego, proszę...Wyszedł zza biurka. Nie zwracał uwagi na dzwoniący telefon. Twarz jego stężała w wyrazie zmęczenia. Zawsze tak było, kiedy się czymś zirytował. Sierpiński poruszył wyjątkowo drażliwą sprawę butów. Generał nie znosił bezsilności. W tej sprawie był jednak bezradny.Mocno uścisnął ręce trzech oficerów.- Nos do góry, Preminger, i proszę nie zgubić okularów - zaśmiał się, z wysiłkiem wracając do równowagi. Szybkim krokiem pospieszył do telefonu.- Rychło się zobaczymy! - rzucił wychodzącym już oficerom.Zarejestrował uśmiech majora Premingera, który będąc tu najniższy stopniem wyszedł ostatni i cicho zamknął za sobą drzwi.Komunikacja kolejowa nie była w tych czasach rzeczą prostą. Miała trzech wrogów głównych: przestarzały i zniszczony wojną tabor, sfatygowane tory i urządzenia sygnalizacyjne oraz bandy. Rozkłady jazdy były na skutek tego więcej niż problematyczne. Pociągi wolno posuwały się naprzód i z trudem docierały do celu.Psuły się parowozy, zacierały osie wagonów, semafory i zwrotnice odmawiały nagle posłuszeństwa, bandy zrywały tory i zatrzymywały pociągi. Kolejarze robili, co leżało w ich mocy, aby jakoś te przeszkody pokonywać, nie zawsze się im to jednak udawało. Biedni byli kolejarze, cierpieli pasażerowie.Pułkownik Sierpiński, przyrzekając Generałowi, że uzupełnienia dotrą w ciągu pięciu dni z okolic Wrocławia do Sanoka, musiał wszystkie te trudności wziąć pod uwagę. Starał się też rozkaz dokładnie wykonać. Czym jest jednak najlepsza nawet wola dowódcy wobec tego, co się wówczas działo na kolejach. Skąd miały władze kolejowe wytrzasnąć wagony w ilości potrzebnej pułkownikowi Sierpińskiemu? Nie pomagały najbardziej formalne polecenia. Składy pociągów podstawiano w rejon Wrocławia powoli, wagon po wagonie. W rezultacie

transporty rozciągnęły się na torach od Wrocławia do Krakowa i dalej, aż do Sanoka. O przybyciu na miejsce w oznaczonym terminie nie mogło być mowy: pierwszy transport wyruszył dopiero po pięciu dniach, to jest wtedy, gdy powinien się był znajdować u celu. Dzwoniły rozklekotane wagony na szynach. W dzień były mokre od deszczu, w nocy okrywał je lśniący pancerz z lodu. Żołnierze, owinięci w podszyte wiatrem płaszcze, dygotali z zimna. Wartownicy marzli do kości przy ustawionych na lorach działach i samochodach. Z powodu pośpiechu nie zdołano przystosować wagonów do transportu wojsk: nie było żadnych piecyków, żadnych urządzeń do ogrzewania. Tylko na postojach zapalały się wzdłuż torów ogniska, a zziębnięci żołnierze wyciągali ręce nad płomieniami. Te ogniska były utrapieniem oficerów i podoficerów. Przedsiębiorczy żołnierze frontowi używali na podpałkę wszystkiego, co tylko wpadło w ich ręce i nadawało się do rozpalenia ognia. Szły więc na ten cel zapasowe progi kolejowe, znajdujące się w pobliżu torów drewniane ogrodzenia i drzewo ze stacyjnych magazynów. Sypały się upomnienia, kary, którymi grożono przyłapanym na gorącym uczynku winowajcom, przy czym dochodziło do wymiany zdań, której najłagodniejsze nawet określenia nie nadają się do druku.Postoje, przymusowe postoje na małych stacyjkach, bocznych torach lub w szczerym polu były plagą transportów. Ciągnęły się w nieskończoność. Godziny upływały, pociąg nie ruszał. Oficerowie raz po raz biegali do odpowiednich przedstawicieli władz kolejowych. Interweniowali. Wymachiwali im przed nosem urzędowymi papierami, rozmaitymi rozkazami i zarządzeniami. Wymyślali. Nic nie pomagało. Kolejarze rozkładali ręce. W jednym miejscu zatrzymał pociąg defekt parowozu, w innym naprawiano zerwany wczoraj przez bandytów tor, w jeszcze innym trzy wagony transportu wyskoczyły z szyn... Przyczyna była zawsze istotna. Tymczasem żołnierze rozbierali płot stacji na podpałkę. Wtedy denerwowali się kolejarze. Dowódcy przywracali porządek i spór o uruchomienie pociągu zaczynał się od nowa. Oficerowie i szeregowi mieli fioletowe lub blade od zimna, zarośnięte twarze, przekrwione oczy, ochrypłe głosy. Twarze te rozjaśniały się tylko wtedy, gdy

zapowiadano odjazd pociągu. Natychmiast zawierano pakt przyjaźni z kolejarzami. Zapalały się ogniki papierosów, którymi się wzajemnie częstowano. Padały obietnice zatuszowania sprawy spalonych płotów i opóźnienia transportu. Podawano zgrabiałe z zimna ręce, i pociąg ruszał. Rozgrzani chwilowo żołnierze śpiewali, a głosy ich mieszały się z klekotem wagonów i szczękiem rozwieszonego na ścianach ekwipunku. Potem głosy cichły, zamykano włazy wagonowe i pociąg toczył się jak długi, wielosegmentowy wąż wśród oszronionych pól.Sztab dywizji i oddziały jego obsługi z pułkownikiem Sierpińskim na czele śledziły z Sanoka ślimacze tempo posuwania się uzupełnień. Sierpiński wraz z szefem swego sztabu podpułkownikiem Rojewskim i zastępcą do spraw polityczno-wychowawczych majorem Premingerem tkwili przy radiostacji i telefonach. Wszyscy trzej ochrypli, tak samo jak dowódcy owych transportów, ale niewiele mogli zdziałać.Ruch transportów, sobie tylko znanymi drogami, śledziły również bandy. Wykorzystały sytuację, w której mogły jeszcze swobodnie reagować: most kolejowy tuż za Nowym Zagórzem wyleciał w powietrze, podobnie jak ten na Sanie, pod Leskiem. Droga kolejowa na południe od Sanoka została w ten sposób odcięta. Wysadzenie mostu na szosie miało mniejsze znaczenie. Rzekę można było przejść nawet pieszo. San w tych okolicach nie jest wcale głęboki i nie takie przeszkody wodne forsowali na froncie jadący w te okolice żołnierze.Otyły pułkownik Sierpiński miał flegmatyczne usposobienie. Kazał się telefonicznie połączyć z Generałem w Warszawie i całkowicie opanowanym głosem zameldował mu o wyczynie bandytów. Nie był to pierwszy tego rodzaju meldunek pułkownika Sierpińskiego z terenu Bieszczadów. Dywizja składająca się z sił mocno przerzedzonych na froncie przebywała tu od lipca 1945 roku. Mając walczyć z bandami, czyniła w tym kierunku, co mogła, ale jej siły po stratach poniesionych na froncie i przekazaniu znacznej liczby żołnierzy nowo sformowanym jednostkom ochrony pogranicza były nikłe.Strzeżenie całego mnóstwa ważnych obiektów i miejscowości przygważdżało dywizję do ziemi. Dopiero teraz sytuacja miała ulec zmianie. Przybywały uzupełnienia.

Generał przyjął nadaną przez Sierpińskiego wiadomość jak zwykle spokojnie. Postanowił natychmiast: dywizja otrzyma w najbliższych dniach do dyspozycji pociąg pancerny dla strzeżenia torów, linia Nowy Zagórz - Komańcza musi być uruchomiona.Pułkownik Sierpiński oświadczył po tej rozmowie obu swym najbliższym współpracownikom, że teraz Generał przywiązuje naprawdę szczególną wagę do likwidacji band w tym rejonie. Wysłanie pociągu pancernego jest przecież nie byle jakim krokiem.Kapitan Ciszewski podróżował indywidualnie, pociągami pasażerskimi. Przesiadł się od chwili wyruszenia z Warszawy raz w Kielcach, drugi raz w Krakowie. Połączenia miał zupełnie dobre: w Kielcach czekał na swój pociąg sześć, w Krakowie osiem godzin. Nie okazał z tego powodu żadnego zniecierpliwienia. Wcale mu się nie spieszyło. Pierwszy etap drogi, do Kielc, przedrzemał. Poprzedniego dnia, kiedy żegnał się z Barbarą, wypił stanowczo za wiele wódki. Głowę miał teraz ciężką, myśli otępiałe i nieodpartą skłonność do spania.W przedziale było gorąco nie dzięki ogrzewaniu (to bowiem nie funkcjonowało), ale na skutek tłoku. Dziesięć osób zajmowało miejsca na ławkach, dwie ulokowały się na półkach, bagaż upchano na podłodze. Nikt nie mógł się ruszyć. Fioletowy dym z papierosów zasnuł wszystko gęstym całunem, mieszając się z zapachami ludzkiego potu, mokrych płaszczy i drobiu, wiezionego w chłopskich koszykach. Rozmowy toczyły się na temat szabru i cen różnych artykułów. Ciszewski znał te sprawy z wypowiedzi ciotki Zofii. Nigdy go one nie zajmowały. Zasnął szybko i jego ciężka od wczorajszego przepicia głowa łagodnie opadła na ramię siedzącej obok tęgiej blondynki. Kobieta nie odtrąciła młodego człowieka. Mógł spokojnie spać aż do Kielc.Wilgotny ziąb przejął go dreszczem zaraz po wyjściu na zatłoczony peron. Ciszewski obciągnął wymięty płaszcz i przeciskając się przez ludzką ciżbę dobrnął do bufetu. Przez trzy godziny wysłuchiwał tam opowiadania jakiegoś staruszka o swym synu, który miał niezliczone kłopoty przy urządzaniu gospodarstwa na Ziemiach Odzyskanych. Dwie godziny klecił list do Barbary. Godzinę - już po napisaniu listu - przechadzał się po peronie, bo lada

chwila miał nadejść jego pociąg.List do Barbary, napisany na wyrwanych ze służbowego bloku kartkach, miał ją uspokoić, że rozstanie ich nie będzie tym razem długie. Ciszewski zapewniał dziewczynę, iż „wszystko się ułoży”. Przychodziło mu to z ogromną trudnością. Nie miał żadnych argumentów, nigdy nie potrafił pisać listów. Czuł, że po wczorajszym wieczorze winien jest Barbarze jakieś wyjaśnienia, nie znajdował jednak odpowiednich słów i konstatował z rozpaczą, że zadanie przekracza jego siły. Rozdrażniony, podarł zapisane kartki i zrezygnował ostatecznie z wysłania tego listu.Do Krakowa jechał stojąc w całkowicie zatłoczonym korytarzu. Przybył tam w nocy i do rana przesiedział w poczekalni. Usiłował spać, ale mu się to nie udało. Rozdrażnienie wzięło górę i odpędzało sen.Pod wieczór następnego dnia wysiadł na dworcu w Sanoku. Owiało go ostre górskie powietrze. Wciągał je w płuca z przyjemnością po zaduchu panującym w wagonach. Na peronie było ślisko. Grudniowa gołoledź.Idąca przed Ciszewskim kobieta straciła nagle równowagę. Byłaby upadła, gdyby kapitan jej nie podtrzymał. Usłyszał dźwięczne „dziękuję bardzo!” i w słabym świetle latarki dworcowej zdołał dojrzeć zwróconą ku niemu twarz o mocno sklepionych ciemnych łukach brwi i małych, z lekka skrzywionych od chwilowego bólu ustach. Zasalutował i skierował się ku wyjściu.Poczuł nagle pustkę w sercu. Był bardzo samotny. Tak wyglądało właściwie całe jego życie i nigdy nie potrafił się z tym pogodzić. Teraz nie był pewny, czy to uczucie spowodowane jest tylko tęsknotą za Barbarą.2Oddział „Żubryda” leżał od samego świtu w zasadzce przy szosie obok Leska. Miejsce było doskonale wybrane. Na samym szczycie Łysej Polany. Droga opadała stąd serpentynami z obu stron: ku Zagorzowi i w kierunku Sanu. Cały teren widoczny był w promieniu co najmniej sześciu kilometrów. Pozwalało to na swobodne obserwowanie ruchu na szosie i żaden zbliżający się samochód, żadna furmanka chłopska nie mogły ujść uwagi ludzi, którzy rozłożyli się szerokim półkolem obok spalonej jeszcze w czasie wojny karczmy

Goldbluma. Nie dalej niż rok temu broniła się tu przed Rosjanami grupa żołnierzy niemieckich i węgierskich. Trzymała się kilka dni i gdyby nie celny ogień moździerzy, które tamci specjalnie sprowadzili, mogliby trwać w tym miejscu znacznie dłużej.Ludzie Żubryda zajęli stare węgierskie i niemieckie wnęki strzeleckie, odgrzebali śnieg i czekali. Dowódca pozwolił im palić, a nawet rozmawiać. Nic tu nie ryzykowali. Cicho zachowywać się musieli tylko „Jastrząb” i „Piorun” - ukryci w krzakach przydrożnych mieli ograniczoną obserwację.Wszystko byłoby dobrze, gdyby nie zimno. Dawało się we znaki od samego rana. W czasie marszu było jeszcze jako tako, ale teraz, kiedy od kilku godzin ludzie nie mieli żadnego ruchu, zaczęli marznąć. Klęli po cichu, tym bardziej że dowódca kategorycznie zakazał im nawet łyku alkoholu. Ten zwyczaj wprowadził od kilku tygodni: podczas akcji nie wolno było pić. Przedtem, w okresie formowania oddziału, Żubryd był lepszy. Pozwalał innym na przepłukiwanie gardła i sam wódką nie gardził. Obecnie pili jedynie po akcji, na biwaku. Nie bardzo im się to podobało, ale w duchu przyznawali dowódcy rację. Zbyt wiele wojska zaczęło napływać w te okolice. Wymagało to czujności.Żubryd stał pod zrąbaną przez pocisk artyleryjski, sczerniałą sosną i raz po raz uważnie patrzył w kierunku Zagórza. Miał na sobie krótką kawaleryjską burkę węgierską i wysokie polskie buty. Jego okrągłą twarz o nieco wydętych policzkach i wargach, ozdobioną małym, angielskim wąsikiem, ocieniał lśniący daszek czapki oficerskiej z odznakami majora. Czapka była nowa. Zaledwie dziesięć dni temu przywiozła mu ją z Krakowa łączniczka: zaraz po nadejściu nominacji. Żubryd wciąż się tą nominacją napawał. Przed wojną, kiedy był prostym kapralem zawodowym, nigdy nie mógłby się takiego zaszczytu spodziewać. Nawet w ciągu całej okupacji, mimo bardzo skrupulatnie pełnionej w Narodowych Siłach Zbrojnych służby, doczekał się jedynie awansu na starszego sierżanta. A teraz nagle... major. Myśl o tym nie opuszczała go ani na chwilę. Budził się z nią i zasypiał. Miał oto ten sam stopień, co ongiś w Grudziądzu jego najwyższy przełożony major Pełka - dowódca szwadronu. Było to tak

wspaniałe i wstrząsające zarazem, że Żubryd z najwyższym trudem utrzymywał równowagę. Widocznie przełożeni tam, w dalekim Monachium, nie zwracali już uwagi na brak cenzusu, który uniemożliwiał mu awans nawet w NSZ. A więc nareszcie zaczęto doceniać jego zasługi. Czyż nie był na tym terenie dowódcą na miarę działającego w Nowotarskiem „Ognia”? Obaj byli podoficerami przed wojną. Teraz mieli stopnie oficerskie. Wysoko dzierżyli sztandar polskości w bolszewizującym się kraju. Nie wypuścili broni z ręki, zebrali wokół siebie ludzi i walczyli dalej. Będą tak trwali aż do wyzwolenia. Tego Żubryd był pewny. Na wspomnienie Ognia serce jego przenikał zawsze chłód zazdrości. Ogień był sławniejszy od niego. Musiał to zawsze w duchu przyznać. Akcje Ognia, jego rozmach, pomysły i wyczyny rozchodziły się echem po całym kraju. Własne konto bojowe Żubryda było znacznie skromniejsze. Prawda, że działał krócej niż tamten z Podhala. Nie było to jednak usprawiedliwieniem. Musiał dorównać Ogniowi, którego wskazywano mu zresztą z Monachium jako przykład. Jego ambicją było dorównanie Ogniowi, prześcignięcie Ognia, zdobycie sławy i rozgłosu na całą Polskę. Wtedy mianują go może podpułkownikiem, później pułkownikiem, a nawet generałem. Dlaczego nie? Został przecież awansowany od razu ze starszego sierżanta na majora...Od rozważań tych kręciło się Żubrydowi w głowie odwykłej od intensywniejszego myślenia w ciągu lat służby koszarowej, a następnie na dość podrzędnych stanowiskach wykonawczych. Starał się przynajmniej zewnętrznie naśladować majora Pełkę. Był jak tamten nieprzystępny dla podwładnych, porozumiewał się z nimi za pomocą krótkich urywanych zdań, nie pozwalał na żadne dyskusje. Niestety, znajdował się w trudniejszej od majora Pełki sytuacji. Tamten miał do dyspozycji wspaniałe koszary w Grudziądzu, do których wstępował niezwykle rzadko. Żołnierze ledwie znali jego twarz, podoficerowie widzieli go tylko na większych uroczystościach i nieczęstych odprawach. Major Pełka spoglądał na nich wtedy z wysokości końskiego siodła albo z bryczki zaprzężonej w dwa gniadosze, w której rozsiadał się jak na tronie. Dzięki temu mógł utrzymać odpowiedni wobec

podwładnych dystans. Żubryd nie miał ani koszar, ani bryczki, konia zaś posiadał (musiał to przyznać jako były kawalerzysta) - pożal się Boże - góralskiego włochatego kucyka, nadającego się raczej do dyszla niż pod wierzch. Musiał też Żubryd ze swoimi ludźmi wciąż przebywać razem. To ich spoufalało. Szemrali, kiedy na postojach oddziału zaczął sobie wybierać lepsze kwatery i wziął ordynansa. Wiedzieli, że przed wojną był tylko kapralem zawodowym.Jak w takich warunkach utrzymać dystans?Żubryd nie poddawał się jednak tym gorzkim rozmyślaniom. Wprowadził do oddziału niemal koszarową dyscyplinę. Ustanowił hierarchię stopni wojskowych, żądał oddawania honorów, ćwiczył w lesie ze swymi podwładnymi musztrę, karał surowo wykroczenia.Z czasem zaczął ich przyodziewać w mundury zdobyte na wojsku i milicji. A że wojska tego i milicji było w rejonie Sanoka dotąd niewiele, w swych akcjach wymierzonych przeciw mizernym, powstającym dopiero spółdzielniom samopomocy chłopskiej, jakimś samotnym działaczom nowych władz i tym ludziom, którzy mu się osobiście nie podobali, uzyskał raczej powodzenie.Dzisiejszą zasadzkę zorganizował na samochód, wiozący zaopatrzenie dla kopalni ropy naftowej w Bańkowej. Spodziewał się obfitego łupu, czas był przedświąteczny, a na Boże Narodzenie ci z kopalni powinni chyba dostać coś lepszego od śledzi zdobytych przez oddział ostatnim razem. Akcja była bardzo istotna ze względu na konieczność wyprawienia Wigilii w oddziale. Ludzie domagali się od niego urlopów na święta. Chcieli je spędzić w swych domach. Żubryda diabli brali. Jak tym durniom wytłumaczyć, że nie wolno im iść do domów? Mogliby przecież zdekonspirować cały oddział. Jak by ich zresztą potem zebrał? Nie wdawał się w długie dyskusje. Przedwczoraj w rozkazie dziennym odczytanym przed frontem batalionu „Serca Gorejącego” (tak nazywał się studwudziestoosobowy oddział Żubryda) przez jego zastępcę kapitana „Piskorza” stwierdził, że nikt nie dostanie świątecznego urlopu. Wigilię oraz Nowy Rok spędzą razem i godnie je wyprawią. Urlopy będą niedługo... po zwycięstwie.

Major Żubryd przetarł starannie chusteczką szkła swojej polowej lornetki i przyłożył ją do oczu. Nie było to w tej chwili potrzebne, bo i tak gołym okiem mógł zobaczyć, że na szosie nie ma żadnego ruchu. Wydawało mu się jednak, że patrząc przez lornetkę podkreśla swój autorytet dowódcy. Tym razem namaszczenie, z jakim tę czynność wykonywał, zepsuł mu całkowicie Piskorz.- Nie błaznuj - trącił w łokieć dowódcę. - Nie ma tego przeklętego samochodu. Widać to i bez twojej lunety. Lepiej byś pogadał z ludźmi, bo ich szlag trafia z zimna i ze złości o te święta...Żubryd z niechęcią spojrzał na drobną twarz Piskorza, zadarty nos i jasne kosmyki włosów, wymykające się spod czapki. Czuł się zawsze wobec swego zastępcy skrępowany. Piskorz miał wyższe wykształcenie, był z zawodu dziennikarzem i posługiwał się wyrażeniami, które Żubryd chciał sobie nieraz przyswoić, ale mu to nie wychodziło. Przysłano tego zastępcę Żubrydowi z Krakowa trzy miesiące temu. Od razu zaczął się w oddziale rządzić jak szara gęś. Wszyscy się z nim liczyli. Wyczuwali w tym człowieku jakąś przyczajoną, napiętą energię i bali się go więcej od Żubryda, który sam w myślach zaliczał Piskorza do tej samej kategorii ludzi, co majora Pełkę, a więc do tych nawykłych od urodzenia do wydawania rozkazów.Godność dowódcy nie pozwalała mu teraz natychmiast pójść za radą podwładnego. Skrzywił się z lekka i rozgrzebał śnieg końcem buta.- Nie ma co tyle z nimi gadać. Muszą się lepiej nauczyć słuchać - powiedział.- Koszarowymi trickami nie nauczysz ich posłuchu - zaśmiał się złośliwie Piskorz. - Zapominasz, w jakich czasach żyjemy. Partyzantka to nie wojsko, a obecne czasy - nie okupacja niemiecka. Jeżeli nie zżyjesz się z twoimi ludźmi, zaczną ci się wymykać. Pewnego dnia oddział stopnieje jak na wiosnę ten śnieg, w którym teraz wiercisz butem.Żubryd roześmiał się szczerze i tak wesoło, że kilku partyzantów leżących w pobliskich wnękach podniosło z zaciekawieniem głowy.- Dobry jesteś, Piskorz, naprawdę kapitalny! - przygładził dłonią wąsiki i wygodnie oparł się plecami o pień sosny. - Przecież nie wiesz, co wygadujesz. Mój oddział - przeszedł

na poważny, prawie uroczysty ton - powiększył się w ciągu ostatnich pięciu miesięcy; mam dziś dwa razy tyle ludzi, co w chwili zakończenia wojny, i napływ ochotników nie ustaje. A ty mówisz o rozleceniu się batalionu... Jesteś przecież inteligentnym człowiekiem!Piskorz popatrzył na swego przełożonego przeciągle, w kącikach oczu zamigotały mu iskierki ironii. Szybko odwrócił wzrok od twarzy Żubry da i podobnie jak tamten, oficjalnym, sztucznym tonem wycedził:- Przykro mi, ale ja, zdaje się, widzę nieco dalej... To wszystko się dopiero zaczyna. Musimy tak działać, aby odnieść zwycięstwo. Poza tym... - uciął w pół słowa i zmrużywszy jasne oczy patrzył w kierunku Zagórza. - Zdaje się, że coś tam jedzie...Żubryd nie potrzebował teraz przykładać lornetki do oczu. W ich stronę piął się wolno samochód ciężarowy. Drogę miał trudną. Musiał pokonać krętą i stromą serpentynę, wyślizganą z powodu gołoledzi.- Żołnierze, uwaga! - krzyknął Żubryd. - Podać po linii: przygotować się do szturmu! Bagnet na broooń!Z lubością wsłuchiwał się w swój głos wydający komendy.- Panie kapitanie, proszę wysłać gońca do „Jastrzębia” i „Pioruna”. Niech ostrzeże ich, że samochód się zbliża.W ważnych chwilach przechodził z Piskorzem na oficjalny ton. Wtedy zwracał się do niego per pan.- Mamy jeszcze co najmniej dziesięć minut czasu, zanim samochód tu podjedzie, a poza tym przy tak czystym powietrzu ci dwaj na szosie słyszą już z pewnością warkot motoru - nie mógł powstrzymać się od uwagi Piskorz.- Proszę wysłać gońca - huknął ze złością Żubryd. Wyjął z kabury pistolet, obejrzał go i wciąż jeszcze rozdygotany gniewem, gwałtownym ruchem zarepetował, wprowadzając pocisk do lufy. Potem podszedł kilka kroków naprzód i przyklęknął za krzakami jałowca, twarzą zwrócony w kierunku szosy. Widział plecy znikającego w jarze gońca. Z pewnym zadowoleniem dostrzegł też, jak Piskorz naśladuje go i również trzyma już w garści gotowe do strzału parabellum. Sierżant „Zawieja” - zwaliste czarne chłopisko spod Krosna - oparł o kolano rakietnicę. Wystrzelona z niej czerwona raca miała być sygnałem do szturmu. Nie

było to wprawdzie potrzebne, ale Żubryd lubił takie wojenne dekoracje.Spoza zakrętu wyłoniła się teraz zielona maska samochodu. Silnik dyszał ciężko. Aż tutaj dochodził zgrzyt zmienianych przez kierowcę biegów. Widać było, że samochód z najwyższym wysiłkiem pokonuje stromiznę.Pierwszy strzał huknął od strony szosy. Zgodnie z rozkazem Żubryda Jastrząb miał w ten sposób zatrzymać samochód. Jednocześnie Piorun powinien był opuścić zaimprowizowany i dobrze zamaskowany w zaroślach szlaban z tablicą „stop”.Wszystko odbywało się według programu.- Naprzód, żołnierze! Wolność i Ojczyzna! Skook, biegiem marsz! - wykrzyknął pełnym głosem Żubryd.Poderwali się natychmiast. Nareszcie mogli rozprostować ścięte zimnem ciała. W śnieżnej kurzawie, wznoszonej własnymi nogami, gnali po spadzistej łące w dół ku szosie, błyskając bagnetami w promieniach zimowego słońca. „Hura!” - niósł się ich okrzyk powtarzany wielokrotnym echem gór. Żubryd pędził na lewym skrzydle z pistoletem w ręce, sztywno wyciągniętej przed siebie. Był teraz w myślach przez mgnienie oka panem Wołodyjowskim, z którym - od kiedy w Grudziądzu przeczytał tę powieść - bardzo lubił porównywać swą małą postać, a zwłaszcza wąsiki. W środku tyraliery biegł kapitan Piskorz. Został nieco w tyle, bo zbyt często patrzył pod nogi. Bał się przewrócić na jakiejś nierówności gruntu.- Naprzód! Naprzód! - krzyczał Żubryd.Odpowiadało mu nie milknące „hura!” oddziału.Dobiegali do szosy. Żubryd nie dość dokładnie ocenił szerokość przydrożnego rowu, który chciał przeskoczyć, zawadził nogą o jego krawędź i runął jak długi w śnieg. Wzmogło to tylko jeszcze bardziej jego gniew i bojową zawziętość.Szturm powiódł się doskonale, tym bardziej że od strony zaatakowanego samochodu nie padł ani jeden strzał. Nie otworzyli też ognia podwładni Żubryda. Pierwsza faza zasadzki skończyła się na ostrzegawczym, wystrzale Jastrzębia.Otoczyli gromadą stojącą na szosie ciężarówkę.- Wszyscy wyłazić natychmiast! - zakomenderował Żubryd.Z szoferki wyszedł kierowca w zniszczonej kurtce skórzanej i wytartej futrzanej

czapce. Był to starszy już mężczyzna o twarzy pełnej fioletowych plamek. Znak, że musiał lata całe spędzić w kopalniach nafty. Niedbale podniósł ręce do góry. Widać było, że jest raczej zaciekawiony niż przestraszony. Obok niego stanęła młoda kobieta po miejsku ubrana. Głowę owinęła ciepłym szalem, tak że nie było widać włosów. Zwracały tylko uwagę ciemne, mocno sklepione łuki brwi nad błękitnymi oczami i małe, bardzo czerwone usta. Była blada i nie mogła powstrzymać lekkiego drżenia, które sprawiało wyraźną przyjemność nie odrywającemu od niej oczu Piskorzowi. Jedenaście osób wygramoliło się kolejno spod okrywającej ciężarówkę brezentowej płachty.Wzrok Żubryda ślizgał się badawczo po ich twarzach. Dowódca batalionu „Serca Gorejącego” starał się za wszelką cenę ukryć wściekłość i rozczarowanie. Spostrzegł już, że w samochodzie nie było żadnego ładunku, a ludzie, których miał przed sobą, są zapewne chłopami z tych okolic lub robotnikami z kopalń w Wańkowej i Ropience.- Gdzie jest ładunek? - zapytał kierowcę.- Jaki ładunek?- Nie rób wariata, stary. Mieliście dziś wieźć zapasy na święta.- Mieliśmy, ale nie przyszły.- Panie majorze! Dodawaj: „panie majorze”, ośle jeden. Nie widzisz, z kim mówisz? - wtrącił się do rozmowy Piorun, który zawsze starał się w jakiś sposób przypodobać Żubrydowi. Wykrzywił teraz w grymasie złości swoją niemal dziewczęcą twarz i potrząsał bagnetem przed nosem kierowcy.- Panie majorze... - zgodliwie powiedział stary.- No więc, co jest z tym ładunkiem?- Nie przyszedł z Warszawy, panie majorze!- A kiedy będzie?- A bo ja wiem?- Dodawaj: „panie majorze”, bo oberwiesz w zęby - syknął znów Piorun.Było rzeczą oczywistą, że ładunku nie wieźli. Żubryd zasępił się. Czuł, że zasadzka ta ośmiesza go wobec oddziału, i musiał się teraz z całej historii jakoś z honorem wycofać. Nie miał tylko pojęcia, jak to zrobić, i pytającym wzrokiem spojrzał na kapitana Piskorza.- Sierżancie Zawieja, proszę sprawdzić papiery tych osób - powiedział kapitan Piskorz. Z satysfakcją zauważył, że stojąca obok kierowcy młoda kobieta jeszcze bardziej

zbladła.- Mężczyźni na lewą, kobiety na prawą stronę drogi! - zakomenderował tubalnym głosem Zawieja. Nie wiedział, po co wydaje to zarządzenie, ale kiedyś, podczas okupacji, zaobserwował, że tak robili Niemcy. W ten sposób postępował też zwykle Żubryd.Trzy kobiety pozostały same wśród ludzi z oddziału Żubryda, mężczyźni znaleźli się po przeciwnej stronie szosy.- Wszyscy ręce do góry! - krzyczał Zawieja. - Kapral Piorun! Do mnie!Podeszli wraz z Piorunem do grupy dziewięciu mężczyzn. Bezceremonialnie rozpinali im płaszcze i kożuchy, brutalnie przetrząsali zawartość kieszeni. Leciały na śnieg chłopskie koziki, zmiętoszone chustki do nosa, woreczki z tytoniem, fajki. Zawieja z pogardą deptał po tych przedmiotach. Całą uwagę skupił na zawartości portfeli. Pieniędzy zgodnie z rozkazem Żubryda nie tknął. Były to zresztą bardzo nikłe kwoty. Pilnie przeglądał tylko dokumenty, ale - jak na złość - nie znajdował w nich nic ciekawego. Z rosnącą irytacją rzucał je pod nogi rewidowanych. Stali, tępo patrząc przed siebie, coraz bardziej opadały im ręce, z których cała krew spływała w dół.- Ręce złożyć na karki! - krzyknął im łaskawie. Z ulgą wykonali ten rozkaz.Pobieżnie przejrzał starą kennkartę kierowcy.Zbliżył się do ostatniego pasażera mężczyzny.- Pan nie z tych okolic? - zapytał przeciągle. Uniósł w górę zadrukowany arkusz papieru i ze znaczącym przymrużeniem oka wyciągnął ten dokument w kierunku Żubryda. Wcale nie czekał na odpowiedź pytanego.- Złapaliśmy ptaszka, panie majorze! - zawołał do zbliżającego się dowódcy. - Pan Natan Wasser, repatriowany - wyjaśnił wręczając papier Żubrydowi.- A, pan Wasser...Żubryd z udanym współczuciem pokiwał głową.- Ma pan wielkiego pecha, żeśmy się spotkali... Dokąd pan tak zdąża, jeśli można wiedzieć? - Oczy Żubryda, szare i zwykle nieco zamglone, teraz błyszczały radością. Operacja się udała. Bądź co bądź złapali Żyda, a to nie taka częsta gratka.- No więc?- Jadę do córki, do Leska - odpowiedział zapytany spokojnym niskim głosem. Zdawał

sobie doskonale sprawę z powagi sytuacji. Całkowicie podzielał zdanie Żubryda, że ma pecha. „Rzeczywiście, wpaść w ręce tych bandziorów o kilka kilometrów od celu, co za pech!” - myślał z rozpaczą. Starał się opanować nerwowe drżenie nóg. Nabył już w tej dziedzinie pewnej wprawy w okresie okupacji. Nie myślał zresztą o sobie. „Żeby tylko jej nie wykryli! - powtarzał w duchu. - Żeby tylko jej nie...” Gorączkowo rozważał, co ma teraz uczynić.- Takeście wszyscy ocaleli? Niemcy was nie znaleźli, co, Żydzie? - indagował Żubryd podnosząc głos.- Byłem za Bugiem. Chłopi mnie ukryli...- A córka?- Cały czas spędziła w Lesku...- Są więc w Lesku tacy, którzy ukrywali Żydów. Znajdziemy ich jeszcze - zagrzmiał Żubryd.Przez chwilę panowała cisza. Pasażerowie zatrzymanego samochodu i ludzie z oddziału, z napięciem wpatrywali się w twarze dowódcy i indagowanego. Czuli, że za chwilę coś się stanie.- Nie dojedzie pan do córki, szanowny panie Wasser - powiedział ze sztuczną uprzejmością. - Niech pan sobie jeszcze dobrze obejrzy ten świat boży... Zbliża się koniec, panie Wasser... Brać go! - ryknął z całego gardła, ale było już za późno.Wasser odwrócił się nagle, przesadził rów przydrożny i zaczął uciekać w kierunku Zagórza. Nogi przeszło pięćdziesięcioletniego mężczyzny, odwykłe od wysiłku w ciągu kilku lat siedzenia bez ruchu w rozmaitych ciasnych kryjówkach, zesztywniałe teraz z zimna od tego stania na szosie, nie mogły go zanieść daleko. Wasser od razu wiedział, że im nie ujdzie. Pojmował, że i tak go rozstrzelają; chciał tylko odwrócić ich uwagę od niej...Skacząc przez rów, zgubił czapkę. Jego siwa głowa chwiała się niezdarnie na ramionach. Z ust wydobywał się świszczący oddech. Raz po raz potykał się o bruzdy zoranego pola. „Dlaczego nie strzelają?” - myślał biegnąc, i to oczekiwanie na salwę wydawało mu się bardzo długie.Żubryd istotnie natychmiast się zorientował, że Wasser nie zdoła uciec. Śmiał się do

rozpuku patrząc na jego skoki i podrygi. Ciemne plecy uciekającego były doskonałym celem. Salwa nie była wcale potrzebna. Skinął ręką w kierunku oddziału i uśmierzył powstałe zamieszanie. Dał znak Jastrząbowi, który podbiegł do niego z pistoletem maszynowym.- Strzelaj! - rozkazał spokojnie.Jastrząb przykląkł, zarepetował broń, mierzył przez chwilę. Puścił wreszcie krótką serię w plecy Wassera. Uciekający od razu stanął. Podniósł głowę w górę, jak by dostrzegł na niebie coś niezmiernie ważnego, i osunął się wolno na ziemię.W tej chwili w grupie kobiet dał się słyszeć rozdzierający krzyk, wycie pełne bólu, które przeszło w długie przeciągłe zawodzenie. Było to tak przejmujące, że zbledli nie tylko stojący wciąż z rękami założonymi na karkach chłopi, którzy niejedną już rzecz w tych okolicach podczas okupacji widzieli, lecz także ludzie Żubryda.Kapitan Piskorz nie stracił jednak głowy. Mocnymi palcami jak w kleszcze ujął ramię krzyczącej kobiety. Drugą ręką wymierzył jej gwałtowny policzek. Zachwiała się i upadła. Zawodziła dalej, ale Piorun uspokoił ją kilku kopniakami. Zamilkła. Zdawało się, że straciła przytomność.Teraz dopiero przyjrzeli się jej uważnie. Była to starsza, z chłopska odziana kobieta. Chustka, którą osłaniała głowę, opadła w czasie szamotania. Widać było przyprószone siwizną włosy, wydatny nos i drgające w spazmatycznym skurczu policzki.Sierżant Zawieja przeglądał dokumenty leżącej.- Żona Wassera, panie majorze - zameldował, podając Żubrydowi taki sam arkusz papieru, jaki przed kilkunastu minutami znaleźli u zastrzelonego.Żubryd gwizdnął przez zęby.- Ale się zakonspirowali! Patrzcie, Żyd nic nie powiedział. Nie zdradził się ani jednym słowem. Myślał widocznie, że jej nie wykryjemy.Dotknął czubkiem buta leżącej.- Wykończcie tę sukę - polecił. - Tylko pocisków szkoda... - dodał po chwili namysłu.Trzech żubrydowców zepchnęło kobietę do rowu. Nie opierała się. Była całkowicie nieprzytomna. Piorun podszedł do niej spokojnie, bez pośpiechu. Zgrabnie zeskoczył do rowu. Chustką, którą leżąca miała przedtem na głowie, uważnie owinął kolbę karabinu. „Żeby się nie powalała” - objaśnił patrzącym strzelcom. Następnie wzniósł karabin w górę i wykonał

ruch, jakim kamieniarze umacniają w jezdni brukowce. Powtórzył go parokrotnie. Głowa kobiety zamieniła się pod uderzeniami kolby w nieforemną miazgę. Jej ciało tylko raz rozprężyło się, i znieruchomiało. Wtedy Piorun nogą zrzucił z kolby zakrwawioną, opryskaną mózgiem chustkę i wygramolił się na szosę.- Rozkaz wykonany, panie majorze! - zameldował. - Bez użycia amunicji - dodał przymilnie.Kontrola dokumentów obu pozostałych kobiet nie przyniosła nic ciekawego. Jedna była żoną gospodarza z Ropienki, druga - ta, która tak dalece zainteresowała kapitana Piskorza - okazała się nową nauczycielką jadącą do Baligrodu.- Niech się pani uspokoi - powiedział do niej ciepło kapitan. - Nic pani przecież nie grozi. Nie należy się nas bać, Ewa...Użył teraz jej imienia.Było południe. Wesoło skrzył się śnieg w słońcu. Żubryd spojrzał na zegarek. Chciał koniecznie zdążyć przed wieczorem do Niebieszczan, gdzie melinował oddział w okresie zimowym. Miał jeszcze do załatwienia dwie drobne formalności.- Za to, że nie zameldowałeś, iż wieziesz Żydów - zwrócił się do kierowcy - dostaniesz teraz pięć kijów. Następnym razem znajdziemy ci odpowiednią gałąź...Stary ruszył wąsami i nic nie odpowiedział. Bez oporu położył się na kupie przydrożnego tłucznia i tylko z cicha, zaciskając mocno szczęki, pojękiwał, kiedy Zawieja swoją ciężką łapą wymierzał mu wyciorem od karabinu wyznaczoną karę.Potem kilkoma strzałami zniszczono silnik samochodu. Stary kierowca patrzył na to z takim żalem, że aż kapitan Piskorz wyraził przypuszczenie, iż boli go to więcej od otrzymanych razów. Nie przypuszczał nawet, do jakiego stopnia ma rację.- Do widzenia, Ewo - powiedział, kiedy oddział wyciągnął się już długim wężem i rozpoczął wspinaczkę na wzgórze, z którego niedawno atakował samochód. - Do widzenia! - powtórzył serdecznie. - Postaram się z panią zobaczyć. Sądzę, że pamięta mnie pani jeszcze z naszych kursów? - szepnął tak cicho, aby inni nie słyszeli. - Odwiedzę panią na pewno. - Odwróciła głowę.Nie doczekał się odpowiedzi. Skinął jej ręką na pożegnanie i podążył za oddziałem.

Gromadka napadniętych poszła pieszo w stronę Leska. Chłopi ściągnęli przedtem z pola zabitego Wassera i ułożyli go w rowie obok żony. Oba trupy przykryli zdjętą z samochodu płachtą, przeżegnali się i ruszyli w drogę podtrzymując słaniającego się na nogach kierowcę. Zostawili za sobą spaloną karczmę Goldbluma, złe miejsce, w którym w ciągu ostatnich lat wydarzyło się niemało budzących grozę rzeczy.Dumny z udanej akcji major Żubryd, jego inteligentny zastępca kapitan Piskorz, wszyscy ich podwładni, posuwający się teraz szybkim marszem w kierunku Niebieszczan, podobnie jak pozostałe przy życiu ofiary napaści, nie mieli pojęcia o jednym. Opisane wyżej wydarzenia - zajęcie przez oddział stanowisk w zasadzce, egzekucja małżeństwa Wasserów, odejście żubrydowców - bacznie obserwował ktoś trzeci. Był nim dowódca żandarmerii „batalionu”, czyli kurina „Rena” - „Berkut” W otoczeniu swych ludzi.Od wczorajszego wieczora nie opuszczali oni Żubryda. W piętnaście koni, którym kopyta skrzętnie owinięto szmatami, szli krok w krok za oddziałem. Dziś rano ukryli konie w lesie za plecami żubrydowców i ułożyli się w odległości nie większej niż sto pięćdziesiąt, dwieście metrów od oddziału. Berkut skonstatował przy tej okazji z pogardą, że Żubryd nie myśli o zabezpieczeniu swych tyłów i skrzydeł. Karygodne niedbalstwo, którego nigdy nie dopuściłaby się Ukraińska Powstańcza Armia. Co to jednak mogło obchodzić Berkuta? Kurinny Ren dał mu rozkaz śledzenia ruchów Żubryda. Chodziło o to, że dowódca polskiego oddziału bezustannie naruszał rejony zastrzeżone dla działań UPA. Postępował tak mimo zupełnie jasnego wytyczenia w Monachium granic obszarów polskich i ukraińskich oddziałów konspiracyjnych, mimo powiadomienia o tym odpowiednich dowódców przez łącznika jeszcze trzy miesiące temu. Brak dyscypliny wykazywany przez Żubryda i „Mściciela” wywoływał nie tylko bałagan (mogli się przecież wzajemnie z UPA powystrzelać przy jakimś przypadkowym spotkaniu), lecz przede wszystkim wprowadzał zamieszanie w systemie zaopatrzenia w żywność misternie zmontowanym przez Rena. Chłopi

naprawdę nie wiedzieli już, kogo mają słuchać i komu oddawać nakazaną rekwizycjami żywność, Żubrydowi, Mścicielowi, Kosakowskiemu, „Wołyniakowi” czy dowódcom sotni kurina Rena - „Hryniowi”, „Birowi” i „Stachowi”.Zirytowany brakiem lojalności sprzymierzeńców, którzy w ogóle nie odpowiadali na jego listy wysyłane przez łączników lub w rzadkich odpowiedziach kłamali w żywe oczy, Ren postanowił zebrać odpowiednie dowody i wysłać do Monachium skargę na Żubryda i innych dowódców WIN. Materiałów do tej skargi miał dostarczyć Berkut ze swą żandarmerią. Zbierał on fakty naruszenia granic rejonów UPA przez batalion „Serca Gorejącego” i inne grupy WIN-owskie, rejestrował ich niezgodne z umową rekwizycje i akcje.Dzisiejsza akcja Żubryda należała do tej właśnie kategorii. Jego oddział, zamiast operować wzdłuż osi Sanok - Krosno, poszedł na południe i w bezczelny sposób zorganizował akcję na terenie sotni Hrynia.Berkut, siedząc na ściętym pniu drzewa, skończył opis tej akcji w bloku raportowym, zatrzasnął notatnik i wsunął ołówek do górnej kieszeni munduru.- Gotowe - powiedział do żandarma „Piki”, którego zabrał na punkt obserwacyjny.Ruszyli utartym szlakiem przez Łysą Górę, Gruszkę i Gabry Wierch w kierunku południowym, na las Chryszczata. Zniecierpliwione długim postojem konie wyrywały się naprzód, jeźdźcy pofolgowali im jednak dopiero za grzbietem Łysej Góry, gdzieś na wysokości Tarnawy, kiedy się rozgrzały. Podnosząc kurzawę śniegu przecwałowali nad Dziurdziowem. W czystym powietrzu gór aż tu doszedł do ich nozdrzy smakowity zapach gotowanej w chatach strawy.- Podjadłby sobie człowiek! - westchnął głośno żandarm „Mak”, którego siwy koń szedł łeb w łeb z wierzchowcem Berkuta.- Zjemy w obozie. Chciałbym tam przed wieczorem zdążyć - odpowiedział dowódca.Pochylili się w siodłach i przyspieszyli biegu.Wszyscy chcieli zdążyć jeszcze przed wieczorem. Trasa była jednak nierówna. Góry. W pobliżu Nowosiółek był dłuższy podchód. Konie, przysiadając na tylnych kończynach i napinając z wysiłkiem mięśnie, zaczęły pokonywać stromy stok. Z prawej strony mieli

zwartą ścianę lasu, z lewej - głęboko w dole - wieś i szosę mało odcinającą się wśród ośnieżonych pól. Patrzyli w lewo, w kierunku wsi, z której domów unosiły się wąziutkie strużki dymów. We wszystkich wsiach gotowano o tej porze obiad. Berkut doskonale wiedział, o czym jego podwładni teraz myślą. Ogarniała ich tęsknota, zwykła tęsknota leśnych ludzi za normalnym życiem. Sam aż nazbyt często doznawał tego uczucia. Nie lubił takich momentów ani u siebie, ani - tym bardziej - u podwładnych. Aby odpędzić słabość, zawołał:- Pika i Mak, czterysta metrów naprzód! Obserwować trasę! Reszta za mną, rzędem! Odległości między końmi - piętnaście metrów! Koniec bałaganu!Zwinęli szyk i posłusznie wykonali rozkaz. Dochodzili właśnie do wzgórza „514”. Stąd znów będzie można rozpuścić konie.- Pane komandir! - rozległ się nagle dźwięczny głos Piki. Pędził w ich stronę, ale głowę zwrócił ku szosie. W tym kierunku wyciągnął też rękę.- Co się stało?Pytanie było niepotrzebne. Berkut zadał je najzupełniej machinalnie. Jednocześnie ze swymi żandarmami dostrzegł już to, na co zwracał jego uwagę Pika.Spomiędzy domów Nowosiółek, jak potężny język wezbranej rzeki, wylewał się na szosę potok ludzi. Rósł coraz bardziej, wydłużał się, wypełniał dokładnie drogę, posuwając wciąż naprzód na południe. Miał zielonawobrunatną barwę pełną metalicznych błysków. Nie było w nim przerw. Metr po metrze pochłaniał śnieżną biel szosy.- Wojsko! - powiedział zdyszany żandarm Pika.- Wojsko - powtórzył jak echo Berkut i w tej chwili przypomniał sobie, że powinien wydać jakiś rozkaz.- Kierunek: las... Kryj się! - krzyknął stłumionym głosem, jak by się bał, że go tamci w dole usłyszą.Sprawnie wykonali polecenie, zawracając końmi na zachód. Błyskawicznie dopadli sosnowych drzew, wsiąkli w ich zielony gąszcz, stali się niewidzialni.Berkut wykonał manewr znacznie wolniej. Zsiadł następnie z konia, przyklęknął i dopiero wtedy wyjął z futerału lornetkę polową. Wiedział, że z posuwającej się szosą kolumny nie mogą ich w żaden sposób dostrzec na tej wysokości, chciał jednak przyzwyczaić

ludzi do bojowego zachowania i zamaskować w jakiś sposób własne zaskoczenie. Nigdy jeszcze w tych okolicach nie widzieli takiej masy wojska.Przez sześciokrotnie powiększające szkła lornetki Berkut widział teraz nieprzyjaciela bardzo dokładnie.Piechota szła czwórkami, marszem nie ubezpieczonym. Z rytmicznego kroku domyślił się, że żołnierze zapewne śpiewają, a zatem cel ich drogi nie jest daleki. Poruszając bezgłośnie wargami, zaczął liczyć czwórki, plutony, kompanie, wreszcie bataliony. Kiedy czoło kolumny dochodziło do Zahoczewia, spostrzegł nadjeżdżające samochody ciężarowe z przyczepionymi do nich działami i jeszcze dalej dwie baterie artylerii konnej, ciężkie moździerze, wreszcie jakieś tabory.- Pułk piechoty - szepnął sam do siebie. - Zakwaterują się albo w Baligrodzie, bo to jest jedyna miejscowość, mogąca na ich trasie pomieścić taką liczbę ludzi, albo w kilku wioskach. W każdym razie mamy teraz sąsiadów - mruczał, myśląc o lesie Chryszczata.Wstał. Pedantycznie strzepnął śnieg z kolana i schował lornetkę. Potem spojrzał na zegarek. Do zmierzchu pozostawała tylko godzina. Trzeba się było spieszyć.- Pika i „Zub” do mnie!Podeszli do niego pochyleni, zameldowali się przyciszonymi głosami i przyklękli. Stwierdził z zadowoleniem, że zachowują się bojowo. Mieli za sobą - jak wszyscy żandarmi UPA - dobrą szkołę w SS-Galizien. Wyczuwał niemniej, że widok tej kolumny wojska wywarł na nich duże wrażenie. Postanowił je jakoś zatrzeć.- Wstańcie, bo przemoczycie spodnie na tym śniegu - powiedział żartobliwie. - Niestety nie pojedziecie z nami na kluchy do obozu. Lachy dali nam na dziś robotę... Pojedziecie za tą kolumną, aż się gdzieś zatrzyma. Idzie chyba niedaleko, najwyżej do Baligrodu, ale trzeba to sprawdzić. Takie jest wasze zadanie. Potem wrócicie do Chryszczatej i złożycie meldunek. Zrozumiane?- Tak jest, pane komandir!Patrzył za nimi przez chwilę, jak znikali w jarze strumienia spadającego ku szosie baligrodzkiej, jeszcze raz obejrzał się na kolumnę, po czym dał ręką znak reszcie żandarmów, dosiadł konia i w milczeniu wskazał kierunek na stok Gawgania.

Wielki masyw leśny Chryszczata był w tym czasie twierdzą sotni Hrynia i Stacha, jak okolice Połoniny Wetlińskiej domeną sotni Bira. Cały ten obszar podlegał dowódcy kurina - Renów, który przebywał na przemian przy jednej ze swych sotni. Obecnie, już od trzech dni, był gościem Hrynia.Czuł się tu zawsze najpewniej Obóz leżał na całkowicie zalesionym Wzgórzu Magurycznem, miał doskonałe drogi dojścia do Mikowa i Smolnika na zachodzie oraz Rabego na wschodzie, co zapewniało mu stałe zaopatrzenie w żywność i łączność ze światem zewnętrznym. Chryszczata otaczała ten obóz gęstym mieszanym borem ciągnącym się na przestrzeni wielu kilometrów we wszystkich kierunkach. Bór chronił przed zaskoczeniem z ziemi i wszelką obserwacją z powietrza. Dwa strumienie, przepływające u stóp Magurycznego, dostarczały obozowi wody. Te naturalne warunki obrony wzmocnił Hryń całym zespołem urządzeń fortyfikacyjnych. W promieniu dwóch kilometrów wokół obozu rozciągał się łańcuch okopanych czujek. Obok dróg z Mikowa, Smolnika i Rabego znajdowały się trzy składy min, z których w razie zasygnalizowanego niebezpieczeństwa można było natychmiast stworzyć trudne do przebycia zapory. Sieć rowów strzeleckich opasywała też stoki Magurycznego. Wyloty tych rowów prowadziły poza obóz, aby można się było z niego wydostać nawet w wypadku nieprawdopodobnego w tych warunkach okrążenia przez nieprzyjaciela. Ziemianki, w których mieszkała sotnia, były głębokie, ciepłe i przestronne. Każda miała zaimprowizowany piec, naftowe oświetlenie i prycze z dobrze wypchanymi siennikami. Nie zapomniano też o odpowiednich pomieszczeniach dla kilkunastu koni używanych przez sotnię w celach zwiadowczych, o magazynach z zapasami żywności, małym młynie dla przemiału zboża i, na razie pustym, szpitalu dla rannych.Był to wzorowy obóz, słynny na cały „Zakierzoński Kraj”, czyli Polskę, przykład dla innych sotni i kurinów - Berkuta (nie mieszać z dowódcą żandarmerii), „Bajdy” i „Żeleźniaka”, działających na obszarach od Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego po Sianki oraz od Jasła - Krosna po Przemyśl. W tym obozie można było śmiało doczekać

mającej lada miesiąc wybuchnąć nowej wojny światowej. Działaliby stąd bezpiecznie na tyłach bolszewickich oddziałów Lachów, Czechosłowaków i Rosjan, przeciw którym zresztą też walczyły w tej chwili jednostki Ukraińskiej Powstańczej Armii. Obóz sotennego Hrynia był przykładem dla całej Grupy UPA - Zachód działającej na terenie Polski. Tak sądził Ren i tego zdania byli inni dowódcy: „Orest” stojący na czele Grupy „San” i sam krajowy prowidnyk OUN „Stiah” - teoretyk ruchu, autor wielu prac na temat ich walki i przyjaciel Stefana Bandery, kierującego teraz tym wszystkim z dalekiego Monachium.Tego dnia wieczorem Ren i Hryń spokojnie jedli kolację w ziemiance dowództwa. Byli weseli i podnieceni obecnością Marii, którą przyprowadził z niedalekiego Mikowa rejonowy prowidnyk „Ihor” - kierownik tutejszego ugrupowania OUN, Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, politycznej podstawy banderowców.Mały, pulchny Ren już kilkakrotnie otarł pot z czoła. Było mu gorąco. Rozpiął ciemną wywatowaną marynarkę i z zadowoleniem bawił się złotą dewizką kieszonkowego zegarka. Nosił, podobnie jak Ihor, cywilne ubranie i jak tamten wyglądał na spokojnego urzędnika, który tylko przypadkiem zabłąkał się w to otoczenie. Rzadkie szpakowate włosy przylepiły mu się do różowej czaszki, jasne oczy rzucały wesołe błyski w kierunku Marii i siedzącego obok niej Hrynia. Z kieszonki kamizelki wyjął ebonitową wykałaczkę i operował nią, zręcznie przysłaniając sobie usta dłonią. Plecami opierał się o wzorzysty kilimek, zawieszony na ścianie ziemianki, nogi wyciągnął w kierunku rozpalonego żelaznego piecyka.- Oni są najpiękniejszą parą, jaką znam! - powiedział rejonowy prowidnyk Ihor, zwracając się z uśmiechem do Rena, który skinął tylko głową, nie chcąc przerywać manewrów wykałaczką. Nie obdarzył też Ihora żadnym spojrzeniem. Wolał patrzyć na Marię. „Co za rasa!” - myślał obserwując jej wysoką, krzepką postać, mocno osadzone ramiona, podobnie jak piersi twardo rysujące się pod cienką zieloną bluzką. Bezceremonialnie zatrzymał wzrok na jej kolanach, które na próżno usiłowała ukryć, naciągając przykrótką spódniczkę. Hryń gładził prawą ręką jasne włosy tej kobiety o niezwykle regularnych rysach

i nie zwracając uwagi na otoczenie patrzył w jej niebieskie oczy, w których chyba wszystkie chabry karpackich pól złożyły swą barwę. Ordynans „Mikołka” wniósł pieczeń z zająca. Maria nie mogła się powstrzymać od westchnienia ulgi. Nowe danie uwolniło ją od krępujących spojrzeń mężczyzn i pieszczot Hrynia, który mógł się we wszystkich czynnościach posługiwać tylko jedną ręką. Lewą miał bezwładną. Pamiątka z akcji w Zamojszczyźnie, kiedy jako dowódca oddziału zorganizowanej przez Niemców policji został postrzelony, najzupełniej zresztą przypadkowo, przez własnego podkomendnego. Strzał okazał się fatalny i Hryń nigdy nie odzyskał władzy w ręce. Stał się na skutek kalectwa jeszcze bardziej ponury niż przedtem, niż przed wojną, gdy był fornalem w majątku pana Czerwińskiego pod Tarnopolem. Jego smagła twarz nie rozpogadzała się nigdy. Na wąskich wargach Hrynia, przeciętych od dzieciństwa blizną, nikt chyba nie widział uśmiechu. Oczami o szarym połysku zdawał się świdrować każdego, z kim rozmawiał, i mało było ludzi, którzy pod ciężarem tego wzroku nie czuliby się nieswojo. Hryń nie uznawał rozrywek. W odróżnieniu od swych rówieśników nie nauczył się tańczyć i na wiejskich zabawach siadywał zawsze na ławie pod ścianą, ponuro patrząc na wirujące pary. Pił w czasie tych zabaw na umór, po czym brał udział w tradycyjnych wsiowych bójkach, w których wyróżniał się rzadkim okrucieństwem. W czasie jednej z takich bójek rozpłatał siekierą głowę swemu ojczymowi, wyprawiając go straszliwym ciosem na tamten świat. Było to w 1928 roku. Sprawa ciągnęła się długo. Hrynia wleczono po rozmaitych więzieniach i zwolniono wreszcie, w którejś tam instancji, z braku dowodów winy. W celi zetknął się z nacjonalistami ukraińskimi. Ich ideały znalazły świetną pożywkę w jego mętnym, przeżartym nienawiścią łbie. Stał się faszystą na długo przed wojną. W tym okresie poznał też Rena, który wówczas nazywał się Iwan Mżerny i miał się z biegiem lat okazać jednym ze sprawców zamachu na ministra spraw wewnętrznych Pierackiego. Konto Hrynia było znacznie skromniejsze. Poczuł swe powołanie dopiero z nadejściem Niemców. Pierwszym jego czynem było wtedy

rozpłatanie siekierą głowy panu Czerwińskiemu. Wziął też udział w kilku pogromach antyżydowskich, co w sumie zapewniło mu do końca okupacji służbę w niemieckiej policji, a nawet stopień podoficerski w tych formacjach. W czasie przewlekłej historii z ręką pielęgnowała go Maria - córka dowódcy dystryktu policyjnego, a przed wojną adwokata i działacza UND (Ukraińskiej Narodowej Demokracji). Miała siedemnaście lat i uważała ponurego, lecz przystojnego Hrynia za bohatera. Uparte milczenie doskonale kryło bezdenną pustkę jego czaszki. Zabiegi Marii poruszyły jakąś strunę w sercu, unikającego dotąd konsekwentnie kobiet, Hrynia. Wykazał inicjatywę tak dalece skuteczną, że wkrótce dziewczyna zaszła w ciążę. Wzięli ślub tym łatwiej, że ojciec Marii, który mógłby się takiemu rozwiązaniu przeciwstawić, został pewnego dnia zdmuchnięty z powierzchni ziemi celnym strzałem partyzanta-patrioty. Odtąd Maria była związana z Hryniem i dzieliła jego los. W 1944 roku, już na szlakach odwrotu Wehrmachtu, odnalazł ich Ren. Kazał organizować sotnię, którą Niemcy zaopatrzyli w broń i pozostawili w okolicach Drohobycza. Było tam nader gorąco - działające tam oddziały radzieckie o wiele lepiej dawały sobie radę z banderowcami niż jednostki organizującego się dopiero państwa polskiego. Właśnie dlatego sotnia znalazła się w lesie Chryszczata; Marię umieścił Hryń w Mikowie, gdzie wraz z ich kilkumiesięcznym synem miała zapewnione wszelkie wygody i nie musiała dzielić trudów leśnego życia oddziału. Odwiedzała męża w obozie swobodnie i często.- Twoje zdrowie, leśna rusałko! - zawołał Ren, wznosząc w górę kieliszek napełniony znakomitym niebieskawym samogonem, pędzonym w obozowej bimbrowni Hrynia.Hryń posłusznie podniósł swoją szklankę w górę, rejonowy prowidnyk Ihor chciał coś powiedzieć, ale tylko wystająca grdyka drgnęła mu śmiesznie i nie mógł wykrztusić słowa. Usta miał pełne jedzenia, a ręce wysmarowane tłuszczem pieczeni. Oderwał je skwapliwie od mięsa i też porwał kieliszek.Maria uśmiechnęła się z przymusem. Jej jednej ta ziemianka nie wydawała się przytulna. Było tu zbyt gorąco i aż mroczno od dymu tytoniowego. Poza tym, ilekroć

znajdowała się z dala od syna, ogarniał ją jeszcze silniejszy niż zwykle niepokój, od którego nie potrafiła się uwolnić. Bała się. Strach towarzyszył jej od urodzenia dziecka. Nie śpiąc po nocach, marzyła o tym, aby nareszcie skończyła się wojna. Kiedy to jednak nastąpiło, strach pozostał, a nawet się zwiększył. Nigdy nie miała zbyt wielkiego pojęcia o polityce, ale w świetle wiadomości, jakie napływały również do Mikowa, nowa wojna wydawała się jej mało prawdopodobna. A przecież na tę wojnę czekał Ren, Ihor, jej mąż, Berkut, Bir - oni wszyscy. Jeżeli nie wybuchnie, to będą zgubieni. Pewni byli, że wybuchnie. Jeśli to jednak nie nastąpi? Co wtedy będzie? I teraz nadchodziła najgorsza myśl: powiedzmy, że dojdzie do nowej wojny. Będzie ona znów trwała całe lata. Nie okaże się chyba krótsza od ostatniej... I nigdy już nie zazna spokojnego życia z dzieckiem i mężem, Przerażało ją to. Miała przeczucie katastrofy. Za każdym razem jechała do obozu sotni w Chryszczatej po zastrzyk nadziei i zawsze wracała jeszcze bardziej przytłoczona niż przed odjazdem.- Dlaczego nic nie mówisz, Mario?Drgnęła. Ruchliwe oczy Rena wpatrywały się w nią natarczywie, jak zawsze z ostentacyjnym, krępującym zachwytem.- Zamyśliłam się. - Starała się nadać swemu głosowi jak najspokojniejsze brzmienie.- Czy można wiedzieć nad czym, rusałko?Rejonowy prowidnyk Ihor zachichotał i napełnił jej kieliszek.- A tak, tak, nad czym? - powtórzył.- Myślałam o Bożym Narodzeniu, które nadchodzi - skłamała. - Jak spędzimy te święta?- Drogi doktorze, w tej sprawie pan powinien zabrać głos...Ren przesadnie okrągłym gestem skinął dłonią w kierunku rejonowego prowidnyka. Wiedział, że Ihor lubi, aby się do niego zwracano w ten sposób. Tytułu naukowego używał jeszcze kilkanaście miesięcy temu, przed odejściem Niemców, jako lekarz w niedalekiej Turce nad Stryjem. Był przed wojną, podobnie jak ojciec Marii - adwokat Lewicki - czynnym działaczem UND. Dowództwo UPA-Zachód powierzyło mu pracę nad organizacją siatki cywilnej w rejonie operacyjnym Rena. Przyjął tę godność bez entuzjazmu, ale nie miał żadnego wyboru. W Turce i okolicy wszyscy wiedzieli, że wydał w ręce gestapo

przywiezionych do jego gabinetu w pewną grudniową noc 1943 roku dwóch ciężko rannych partyzantów. Nazwisko doktora Zhorlakiewicza figurowało teraz na liście zbrodniarzy wojennych aktywnie poszukiwanych po obu stronach granicy. Trzeba było przybrać pseudonim i wykonywać rozkazy Oresta, zastępcy Stiaha Orłana. Rena i im podobnych. Ihor - Zhorlakiewicz - znalazł w tych okolicach dobrą kryjówkę dla żony, sam zaś krążył po okolicznych wioskach i organizował „siatkę”. Miał lokalnych prowidnyków w każdej niemal miejscowości, za ich pośrednictwem kierował zakonspirowaną grupą informatorów, „charczowych”, zajmujących się zbieraniem kontyngentów żywności wyznaczanych przez Rena, łączników, strażników punktów pocztowych UPA, ludzi gromadzących lekarstwa i pieniądze. Robota konspiracyjna ciążyła mu nieznośnie. Był przyzwyczajony do wygodnego życia, płynącego spokojnym, sennym nurtem w małym miasteczku. Zmarnował je stawiając na zwycięstwo niemieckie. Wydał rannych nie tylko zresztą dlatego. Natura nie obdarzyła go odwagą ani nadmiarem skrupułów. Posłał partyzantów na śmierć z obawy o własną skórę. Służył banderowcom z tego samego powodu. Żył pod działaniem permanentnego strachu. Ciągłe napięcie nerwowe spowodowało, że wychudł, ręce mu się trzęsły i nieraz łapał się na tym, że rozmawia sam z sobą. Mimo swoich czterdziestu lat wyglądał na pięćdziesiąt kilka. Dławił go żal za przytulnym mieszkaniem i dobrze urządzonym gabinetem lekarskim w Turce, za całkiem niezłą klientelą i perspektywami bogacenia się w przyszłości. Wszystko to stracił. Nie był przecież zabijaką w rodzaju Hrynia czy zawodowym terrorystą-włóczęgą typu Rena. Z obecnym trybem życia nie potrafił się pogodzić. Był o tyle inteligentny, że zdawał sobie sprawę, iż UPA nie miała dotychczas w tym rejonie przeciwnika. Wiedział, że właściwe walki są jeszcze przed nimi, a wybuch trzeciej wojny światowej nie taki znów pewny, jak utrzymywał w swych przemówieniach, wygłaszanych na zebraniach konspiracyjnych różnych ogniw siatki. Marzył tylko o jednym: wyrwać się stąd do UHWR - Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej, do Monachium. O ile spokojniej można by tam

żyć! Wyobrażał sobie, jak w dalekiej centrali ruchu zabłysnąłby talentem organizacyjnym, jak wydawałby stamtąd dyrektywy i zarządzenia, powoli przygotowując się do emigracji gdzieś za ocean, do któregoś z tych rozległych krajów Ameryki Łacińskiej, gdzie nikt nie znałby jego działalności. Tam mógłby zacząć nowe życie, kto wie nawet, czy nie jako lekarz. Jak dotąd Stefan Bandera nie zamierzał jednak widocznie powoływać rejonowego prowidnyka Ihora do swego sztabu i Zhorlakiewicz nie był pewny, czy wódz w ogóle wie o jego istnieniu. Trzeba było służyć tutaj. Nie widział innego wyjścia.- Wigilia jest przygotowana zgodnie z pańską instrukcją - powiedział miękko do Rena, rzucając jednocześnie przymilne spojrzenie w stronę Marii. Z żoną tego ponurego Hrynia, który budził w nim zawsze instynktowny, nieokreślony lęk, starał się zawsze żyć jak najlepiej.- Sotnię komandira Hrynia podejmować będą mieszkańcy Mikowa, sotnię Bira ci z...- Stop! - Ren stuknął lekko dłonią w stół, po czym położył swój tłusty palec wskazujący na wargach.- Zapomina pan, doktorze, o tym, że komandira Hrynia nie może nic obchodzić, gdzie spędzi Wigilię sotnia Bira. Konspiracja. Prawda?Skonfundowany rejonowy prowidnyk zaczerwienił się po same uszy. Czuł się jak uczniak przywołany do porządku przez nauczyciela. Spotkał nagle twarde spojrzenie milczącego Hrynia i poczuł, że jest zupełnie obcy w tym towarzystwie. Aby pokryć zmieszanie, znów się uśmiechnął z przymusem, wyciągnął z kieszeni chustkę i z hałasem otarł nią spiczasty, długi nos, będący najbardziej charakterystycznym fragmentem jego chudej i pozbawionej określonego wyrazu twarzy.- Mieszkańcy Mikowa przygotowali wszystko - zaczął mówić, konstatując z ulgą, że Ren przeszedł już do porządku nad tym naruszeniem konspiracyjnej reguły i nie zamierza mu przeszkadzać. - Będą choinki, upominki dla naszych żołnierzy i dobra kolacja. Zaproszono też trochę dziewczyn, bo przecież ich towarzystwa w lesie najbardziej brakuje - zachichotał.- Tak, Mario, będzie to naprawdę taka familijna Wigilia - odezwał się Ren.Hryń chrząknął. Było to oznaką, że chce zabrać głos.

- Nie lubię, kiedy moja sotnia styka się z cywilami i złazi do wiosek.Głos Hrynia przedziwnie kontrastował z jego postacią. Był cienki, brzmiał niemal jak dyszkant.Wszystkich rozmówców tego człowieka zastanawiało, w jaki sposób z tej szerokiej, potężnie sklepionej piersi może wydobywać się tak słaby głos.- Zbytek surowości - roześmiał się Ren, a rejonowy prowidnyk Ihor zawtórował mu niepewnie.- Oddział rozkleja się po takich wizytach - upierał się Hryń.Było mu widocznie gorąco, bo gwałtownym ruchem rozpiął kołnierz bluzy niemieckiego munduru z prymitywnie wyciętymi w cienkiej blasze odznakami banderowskiego trójzębu na patkach.- Raz do roku z okazji świąt można przecie... - wtrącił nieśmiało Ihor, patrząc badawczo w oczy Rena.- Oczywiście. Ty też się trochę rozruszasz, Hryń.- Ja? - Dowódca sotni skrzywił wargi, ale natychmiast nadał swej twarzy poprzedni wyraz.- Czy on i z tobą jest zawsze taki małomówny, Mario? - Ren próbował wciągnąć młodą kobietę w rozmowę.- Zawsze. Jest jak jego pseudonim: Hryń - „Chrzan” - ostry jak chrzan i gorzki...Mówiła z uśmiechem, ale w słowach jej wyczuwało się jakiś wyrzut i żal, że mąż jest właśnie taki.- To niedobrze. Kobietę trzeba często zapewniać, że się ją kocha. Miłość wymaga słów - upominał żartobliwie swego podwładnego dowódca kurina.- Miłości dowodzą czyny - podjął rejonowy prowidnyk, który potrafił ongiś w gronie swych przyjaciół w Turce - z tamtejszym aptekarzem i sędzią powiatowym oraz ich żonami - w nieskończoność prowadzić tego rodzaju rozmowy.Hryń poruszył się niespokojnie i zaczął nasłuchiwać. Z zewnątrz dochodziły odgłosy jakiejś rozmowy i skrzypienie śniegu pod nogami większej liczby ludzi. W tej chwili rozległo się pukanie do drzwi ziemianki.- Wejść! - krzyknął Hryń.Szarpnięte energicznym ruchem, drzwi otworzyły się szeroko. Pochylając się w nieco niskim ich obramowaniu, wszedł okutany w kożuch wartownik. Prawą ręką przytrzymał

kołyszący się na piersi pistolet maszynowy, lewą wyciągnął sztywno wzdłuż boku.- Pane komandir, melduję, przyjechał komandir Berkut i chce się pilnie zobaczyć.- Wpuścić!Wartownik usiłował się sprężyście obrócić na pięcie, ale brak było odpowiedniej przestrzeni. Zaklął z cicha, zawadzając łokciem o ścianę, do której musiał się mocno przycisnąć, aby zrobić miejsce wchodzącemu Berkutowi.- Siadaj, Berkut. Jak zdrowie? - uprzejmie zwrócił się do dowódcy żandarmerii Ren, ale oczy jego czujnie świdrowały twarz przybysza.Berkut zdjął furażerkę z taką samą odznaką trójzębu jak te, które miał na patkach kołnierza Hryń, rozpiął długi płaszcz węgierskiego artylerzysty i sięgnął po leżące na stole papierosy. Przy ruchu tym rozbłysnął na jego prawej piersi czerwony emaliowany emblemat SS-Galizien ze złotym wizerunkiem świętego Włodzimierza.- Czy mogę zapalić? - zapytał, a jednocześnie wskazał wzrokiem na wartownika.- Możesz odejść - powiedział do tamtego Hryń.- Teraz mów, Berkut - nalegał Ren. Dowódca żandarmerii zaciągnął się dymem papierosa, przygładził falistą czuprynę i namyślał się przez chwilę unosząc górną wargę, co pozwoliło obecnym na obejrzenie kilku jego złotych zębów i dziwnie ostrych siekaczy.- Mam dużo nowin, ale zacznę od początku...- Może zacznie pan od najważniejszego - zaproponował Ihor.- Wszystko jedno. Niech już mówi - przerwał mu szorstko Hryń.Berkut wyjął z kieszeni blok raportowy, kartkował go przez chwilę, po czym zaczął:- Żubryda śledziłem, jak było nakazane... Był ze swoim oddziałem w Wielopolu, Tarnawie, Czaszynie i Huzelach. Wszędzie zbierał żywność i kazał ją podwodami zwozić do lasu pod Łukawicą. Naszego prowidnyka w Czaszynie zbił po gębie, kiedy ten oponował przeciw rekwizycjom. Wlepił też każdej z tych wiosek kontrybucję pieniężną. Termin jej wypłaty drugiego stycznia.- Tego nie będzie! - mruknął Ren.- To są nasze rejony, do diabła! - zaklął Ihor. Dowódca żandarmerii potrząsnął głową.- Proszę pozwolić...- Mów.- W Huzelach powiesił Żubryd głową w dół gospodarza Majewskiego, bo ten podobno

wygadywał coś na oddział „Serca Gorejącego”. Nie interweniowałem, bo Majewski jest Polakiem.- Wszystko jedno, to się stało w naszym rejonie i Żubryd nie ma prawa tu działać - nie wytrzymał Ihor.- Proszę nie przerywać, doktorze - upomniał go Ren.- Na drodze z Zagórza do Leska zatrzymali żubrydowcy samochód kopalni z Wańkowej-Ropienki i rozstrzelali jakieś dwie osoby, mężczyznę i kobietę. O co chodziło, nie wiem. Będziemy o tym i tak mieli wiadomości przez siatkę prowidnyka Ihora. To wszystko, jeśli chodzi o działanie Żubryda w ciągu ostatnich trzech dni. Teraz jego oddział pociągnął do Niebieszczan. Tam pewnie spędzi święta.- Z tym Żubrydem trzeba się będzie rozmówić jeszcze raz - wycedził w zamyśleniu Ren. - Ustalimy termin spotkania, doktorze. Czy może z nim pan nawiązać kontakt jak najszybciej?- Nic prostszego, pane komandir.- Co masz jeszcze, Berkut?- Przechodzę do najważniejszego...- Proszę.- Pod Nowosiółkami widziałem wojsko.- Ochrona pogranicza?W tej chwili Maria zbladła. Czuła, jak cała krew odpływa jej z twarzy, a serce zamiera w piersi. Opuściła oczy pod karcącym spojrzeniem męża. On jeden wyczuwał jej stan. Nieraz zwierzała mu się ze swych obaw.Teraz jednak nikt nie patrzył na Marię. Wszyscy wiedzieli, że Berkut powie zaraz coś bardzo ważnego. Leśne życie wyrobiło w nich instynkt. Znali się zresztą aż nazbyt dobrze i zarówno Ren, jak Ihor, a nawet prymitywny Hryń zdawali sobie sprawę, iż Berkut rozkoszuje się tą chwilą milczenia i faktem, że jest ośrodkiem zainteresowania.- To było zwyczajne wojsko. W kolumnie znajdowały się działa, samochody, tabory. Spotkaliśmy ją na południe od Nowosiółek. Posuwała się w kierunku Baligrodu. Sądzę, że to był cel jej marszu.- Ile było tego wojska? Co za kolumna? Melduj porządnie, do jasnej cholery! - zniecierpliwił się nagle Ren.- Kolumna liczyła około dwóch tysięcy żołnierzy, czterdzieści osiem samochodów

ciężarowych, dwadzieścia cztery działa, trochę koni, wozów, moździerzy - meldował nie zmieszany Berkut.- Pułk piechoty - wycedził przez zęby Hryń.- Na stopie frontowej - uzupełnił Ren. - Dokąd szedł ten pułk?- Pozostawiłem dwóch żandarmów, którzy mu towarzyszą. Powtarzam, że moim zdaniem szedł do Baligrodu.Znów milczenie zapanowało w ziemiance. Obaj dowódcy przeżuwali w myślach otrzymaną wiadomość, rejonowy prowidnyk Ihor był tym, co usłyszał, zbyt oszołomiony, aby w ogóle mógł myśleć. Wiedział tylko jedno: z taką ilością wojska nie mieli tu jeszcze nigdy do czynienia. Rachityczna po działaniach frontowych i właściwie tylko z nazwy dywizja, przebywająca w tych okolicach, musiała dostać posiłki.Ren powoli napełnił bimbrem swoją szklankę. Zdawało się, że czynność ta pochłania całą jego uwagę. Raptem przypomniał sobie, że nie jest sam, przeprosił wzrokiem Marię i zbliżył butelkę do jej kieliszka. Odmówiła energicznym ruchem głowy. Wtedy nalał kolejno, według starszeństwa zajmowanych stanowisk, Ihorowi, Hryniowi i Berkutowi. Wychylili zawartość szklanek w skupieniu, jak by chodziło o akt niezmiernie doniosłej wagi.- Nie ma się czym przejmować - odezwał się wreszcie Ren, kiedy już zagryźli i zapalili. - Ten pułk to nic wielkiego. Co to za siła na nasz obszar operacyjny? Będą nas szukać jak szpilki w stogu siana, a my tymczasem będziemy ich szarpać i nękać podjazdowymi działaniami, nie przyjmując żadnych otwartych bitew. Dokładny plan jeszcze sobie opracujemy po otrzymaniu ściślejszych danych o nieprzyjacielu.- A co będzie, jeżeli ten pułk nie jest jedyny? Jeżeli są tu jeszcze większe siły? - zapytał Berkut, który miał sporo doświadczenia frontowego zwiadowcy z niemieckiej szkoły.- Dużo więcej tych sił tu być nie może. Komuniści mają kłopoty w Lubelskiem i Białostockiem. Tamte tereny są dla nich ważniejsze niż góry.- Hm - mruknął Hryń i nie wiadomo było, czy oznacza to aprobatę, czy negację wywodów Rena.- Nie będziemy sobie tym wszystkim zaprzątać dziś zbytnio głowy - zakonkludował dowódca kurina. - Zobaczymy, jak rozwinie się sytuacja. W każdym razie trzeba będzie

przybyszom zadać jakiś dobry cios. Taki - naśladował pięścią uderzenie maczugi - miażdżący cios. To jest bardzo ważne. Pogadamy o tym jutro. Załatwmy teraz kilka pilnych spraw. Natychmiast - zwrócił się do Hrynia - należy wysłać łącznika z meldunkiem do Oresta. Po drodze niech zawiadomi komandira „Bajdę”. Inny łącznik pojedzie do Bira i Stacha. Polecenia dla tych dwóch zaraz napiszę. Berkut zajmie się przygotowaniem do dalszej obserwacji wojska. Gdyby liczba ludzi, którymi rozporządza, okazała się niewystarczająca, komandir Hryń przydzieli mu uzupełnienie ze składu swojej sotni... We wszystkich sotniach ogłaszam stan alarmowy. Musimy jednak działać szybko. Sprawą naszego prestiżu wobec własnych ludzi i ludności cywilnej jest wykazanie, że panujemy na tym terenie i mamy nad wojskiem przewagę, że nie boimy się żadnego przeciwnika i jesteśmy potęgą. Uruchomimy w tym celu odpowiednie siły.- Przeprowadzimy koncentrację, jak przy likwidacji placówek WOP? - zapytał Ihor.- Pomyślę o tym, ale pan, doktorze, musi się zająć swoimi sprawami. Trzeba wzmóc akcję uświadamiającą w wioskach. Chłopi mogą upaść na duchu wobec przybycia większej liczby żołnierzy. Proszę o tym pamiętać. Nasi informatorzy z pańskiej siatki muszą też zacząć jakoś żywiej pracować. Proszę o większą energię, panie rejonowy prowidnyku.Ren mówił teraz twardym głosem. Jowialny wyraz znikł z jego twarzy. Widać było, że myśli intensywnie i szybko układa linię postępowania. Ihor wiedział, że najważniejsza była sprawa tego prestiżu, o której wspomniał dowódca kurina. W istocie rzeczy tylko niewiele osób, i to wyłącznie z najwyższego kierownictwa UPA, orientowało się, jakimi siłami organizacja bojowa faktycznie rozporządza. Dowództwo grupy „San” starało się wyrobić w swych oddziałach i w wioskach przekonanie, że podlegają mu tysiące bojowców. Zwycięstwa nad nielicznymi dotąd i małymi jednostkami, strzegącymi granicy, ułatwiały propagandę. Dowódcy poszczególnych sotni, nie mówiąc już o szeregowych członkach UPA, nie orientowali się w stanie liczebnym całej organizacji dzięki ściśle przestrzeganym zasadom konspiracyjnym i znali tylko własny oddział. Przy koncentracjach do większych akcji

zapewniano ich, że jest to wyłącznie nikła część sił UPA. Ihor też niewiele wiedział. Znał podległy mu rejon; o tym, co się działo w innych, nie miał pojęcia. Domyślał się jednak, że sprawa tej potęgi nie przedstawia się zapewne pod względem liczebnym najlepiej. Dlaczego na przykład Ren, którego kurin składał się z trzech sotni, mających razem około czterystu ludzi, kazał wszędzie rozgłaszać, że jest ich pięć razy tyle? Wmawiano to nie tylko chłopom w wioskach, lecz także własnym sotniom. Jeżeli tak miała się rzecz i z innymi siłami UPA, a Ihor nie znajdował podstaw, aby w to wątpić, wówczas propaganda o potędze „armii” mijała się z rzeczywistością.W czasie gdy Ren wydawał swe zarządzenia, Ihor myślał o sytuacji. Jego pierwsze zdenerwowanie już osłabło. Spokój Rena zawsze działał na niego w magiczny sposób, ale tylko wtedy, gdy był razem z dowódcą kurina. Sam padał nieuchronnie ofiarą przygnębiających myśli. Teraz trzymał się jednak dobrze. Rozprostował nawet przygarbioną postać i nadając swemu głosowi wojskowe brzmienie, wyrecytował sakramentalnie:- Postaram się, aby wszystko było dobrze, pane komandir!Zaproponował, że natychmiast opuści obóz, aby zająć się poleceniami Rena. Dowódca kurina zaaprobował tę decyzję.- Szkoda, Mario, że wieczór ten tak się kończy, ale co możemy na to poradzić? - powiedział do żony Hrynia, przerywając potok wymowy rejonowego prowidnyka. - To jest wojna - mówił dalej do patrzącej na niego z niepokojem kobiety. - Na świecie się ona chwilowo skończyła, ale tu jest front. Bądź zdrowa, Mario. Zobaczymy się z pewnością w Wigilię.Wstał, pogładził ją dłonią po policzku. Następnie zaczął wciągać podany mu usłużnie przez Berkuta kożuch. Hryń zapinał mundur. Tylko Ihor wytwornym, nabytym od lat gestem podał Marii płaszcz i cierpliwie czekał, aż osłoni głowę ciepłym, białym szalem.Wyszli w ciemną, mroźną noc, pod rozgwieżdżone grudniowe niebo. Las Chryszczata zdawał się spokojnie spać w nieprzeniknionej ciszy, tak żywo kontrastującej z myślami tej piątki. Spała i sotnia Hrynia. Tylko z jednej ziemianki dochodził dźwięk ustnej harmonijki.

- Dobranoc, Mario, dobranoc, panowie - powiedział dowódca kurina Ren.- Dobranoc, pane komandir...Maria nie odezwała się ani słowem. Chłodnym muśnięciem warg skwitowała pożegnalny pocałunek męża i w kilkanaście minut później jechała sańmi zaprzężonymi w parę koni do Mikowa. Starała się nie słuchać tego, co bezustannie mówił do niej rejonowy prowidnyk. Miała dziś aż nadto wiele do myślenia.Tej nocy Renowi nie było dane zaznać spokoju. Dwukrotnie budzili go łącznicy, jeden od dowódcy Grupy „San” - Oresta, drugi od komandira sąsiedniego kurina - Bajdy. Przywiezione przez nich wiadomości nie były wesołe: nowe oddziały wojskowe rozkwaterowywały się w Olchowcach i Lesku. Orest nie potrafił dokładnie określić siły tych wojsk. Pytał, czy w rejonie kurina Rena nie zaobserwowano żadnych ruchów nieprzyjaciela. Bajda uważał, że oddział w Lesku to batalion piechoty. Stawiał Renowi to samo pytanie co Orest.Ren po dłuższym namyśle ocenił sytuację. Sprawa była o wiele poważniejsza, niż początkowo myślał. Kazał zbudzić Hrynia, który spał zresztą w ubraniu i dzięki temu zjawił się bardzo szybko. Polecił mu wysłanie nowych gońców do tych samych co przedtem adresatów. Nie taił przed swym podwładnym obecnej sytuacji, niemniej wyraził przekonanie, iż „wszystko będzie dobrze”.Hryń wysłuchał dowódcę kurina jak zwykle w milczeniu. Stuknął obcasami i poszedł wykonać rozkaz.3Kapryśna była bieszczadzka zima na przełomie 1945 i 1946 roku. Pod koniec grudnia mrozy w górach nagle ustąpiły, cienka pokrywa śnieżna stopniała, powiał niby to wiosenny wiatr niosący obłudne, wilgotne ciepło. Od czasu do czasu zza chmur wyłaniało się słońce. Ziemia potem parowała, na zboczach gór błąkały się poszarpane obłoki mgieł, a przykry, lepki chłód właził przemocą pod płaszcze brnących w błocie ludzi.W jeden z takich dni przybył do Baligrodu na trzęsącej się i szeroko rozchlapującej kałuże ciężarówce kapitan Ciszewski. Kierowca zatrzymał się na rynku miasteczka.- Jadę teraz w prawo, a droga panów wypada w lewo, w skos. Stanąłem w jedynym

suchym miejscu na tym wspaniałym placu. Proszę korzystać - powiedział do Ciszewskiego i majora Premingera, który z polecenia dowódcy dywizji miał sprawdzić, jak się pułk zainstalował, i przy okazji przedstawić Jerzego podpułkownikowi Tomaszewskiemu.Wygramolili się kolejno z ciasnej szoferki. Podczas gdy Ciszewski odbierał swą walizę od żołnierzy jadących pod brezentową płachtą w pudle wozu, Preminger przytupywał ścierpłą nogą.- Proszę uważać, obywatelu majorze - zaśmiał się kierowca - pobudzicie machabeuszów!Major spojrzał na niego pytająco. Nie rozumiał dowcipu.- Proszę spojrzeć, na czym tańczycie... To są przecież płyty nagrobkowe.Umorusany smarami palec wyciągnął w kierunku ziemi. Preminger popatrzył pod nogi. Stał istotnie na kamiennych płytach z napisami hebrajskimi.- Dzieło Niemców - objaśnił żołnierz wygodnie oparty łokciem o okno szoferki. - Mieli cały rynek wybrukować kamieniami z żydowskiego cmentarza, ale jakoś nie zdążyli czy zarzucili ten projekt.Mlasnął językiem z obrzydzeniem i zatoczył ręką łuk wokół rynku.- Podła dziura! Nie Baligród, ale Diabligród. Wszystko tu cuchnie krwią - powiedział z przekonaniem.- Przesadzacie - zaoponował Ciszewski, - Rozpieściliście się na Ziemiach Odzyskanych.- Przesadzam? - oburzył się kierowca. - Przeszło tysiąc pomordowanych leży na łące, za tymi wypalonymi domami naprzeciw nas, w niezbyt głębokim dole, zamaskowanym tylko darniną. Rozstrzelani w 1942 roku. Mężczyźni, kobiety, dzieci. Potem przez całą okupację nie było tygodnia, aby kogoś tu Niemcy nie rozwalili. Grzebali w rowach przydrożnych. Po co mieli się fatygować. Jeszcze rok temu banderowcy urządzili Baligrodowi rzeź. Z każdego prawie domu zabrali kogoś i wykończyli. Razem czterdzieści sześć osób. Tych ludzi, których uważali za swoich przeciwników. Było im obojętne - Polacy czy Ukraińcy. Teraz co miesiąca ktoś w tej dziurze ginie. Przedwczoraj też chłopa w lesie powiesili. Za co? Diabeł ich wie... To jest Diabligród, obywatelu kapitanie. Wszyscy tu razem leżą w ziemi: religijne zrównanie

katolików, mojżeszowych i greko-katolików - zaśmiał się sarkastycznie. Preminger i Ciszewski milczeli. Zapuszczony gwałtownie silnik nierówno załomotał. Rozbryzgując błoto, samochód ruszył przez wyboisty rynek. Kierowca, jak by sobie przypomniał o respekcie należnym oficerom, wychylił się przez okno, przepisowo obracając głowę w lewo.- Powodzenia w Diabligrodzie! - wykrzyknął.- Oni są naprawdę rozpuszczeni - powtórzył Ciszewski, kiedy zostali sami z Premingerem. Major jednak potrząsnął tylko głową. Nie odrywał oczu od kamieni nagrobkowych. Był wyraźnie przejęty.- Moi rodzice też zginęli w jednym z takich miasteczek jak Baligród. I obie małe siostry. I dziewczyna, z którą miałem się ożenić... - powiedział nieco zduszonym głosem, nie wiadomo do siebie czy do Ciszewskiego.- Takich tragedii jest dużo. Mój ojciec zginął w powstaniu... - mruknął Jerzy.Odczuwał zniecierpliwienie. Chciał czym prędzej odbyć formalności związane z przydziałem do pułku i znaleźć się w swojej kwaterze. Dwa tygodnie przewałęsał się w Sanoku przy sztabie dywizji, czekając na przydział. Miał już tego dość.- Musimy poszukać sztabu pułku - zaproponował Premingerowi. - Nie ustawili naturalnie żadnych drogowskazów - dodał z naganą.Pora była obiadowa, rynek świecił pustkami. Jeden jego bok wytyczała szosa, którą przybyli z Sanoka, obrzeżona niskimi domami o wypalonych wnętrzach. Na przeciwległych krańcach można było dojrzeć długi, ponury budynek zrujnowanej synagogi z XVIII wieku, o wyrwanych framugach okien, odsłaniających cegłę zrudziałą jak świeżo zaschła krew oraz, idąc po przekątnej, drewnianą bryłę kopulastej, otoczonej drzewami cerkwi. Nieco dalej stał murowany kościółek z dzwonnicą. W środku trójkąta utworzonego przez kościoły trzech wyznań, w samym centrum rynku, stał na kamiennym postumencie mały czołg: pomnik wzniesiony przez żołnierzy armii, przybyłej ze wschodu i nie ochronionej żadnym godłem religijnym, która niemniej zdołała przepędzić sprawców baligrodzkich nieszczęść. Mieszkańcy miasteczka, sądząc po zewnętrznym wyglądzie symboli czterech różnych

przekonań, nie wierzyli już w nic. Synagoga była tylko ruiną i nie miała komu służyć, drzwi cerkwi zabite zostały na głucho gwoździami przez księdza, który przyłączył się do przechodzącej tędy sotni Hrynia, kościółek robił wrażenie dziwnie osamotnionego i opuszczonego, pomnik zaś tonął wśród kałuż; lufa czołgu spoglądała bezradnie ku niebu, pamiątkowy napis dawno znikł z blachy przeżartej rdzą. Wszystkie domy, stojące wzdłuż prostopadłych do szosy boków rynku, spłonęły. Został tylko drugi rząd budynków, które ustawione były tyłem, jak by chciały uniknąć przykrego widoku pustego placu. W rzeczywistości domy te miały frontowe ściany, skierowane ku innym ulicom, równoległym do rynku. Nigdy nie pretendowały do miejsca na rynku. Dopiero pożar Baligrodu, a raczej kilka pożarów w okresie okupacji podniosło ich rangę. Jeden tylko szereg domów - po przeciwnej stronie placu, dokładnie naprzeciw szosy - ocalał. Stało ich kilka. Ze ścian opadał tynk, framugi butwiały od deszczu, zamiast wybitych tu i ówdzie szyb wstawione były kawałki kartonu lub dykty, dachy przekrzywiły się i wykoślawiły.Ciszewski podszedł do jednego z tych domów. Załomotał pięścią w drzwi.- Czy jest tu kto?Odpowiedziało mu milczenie. Powtórzył pytanie i wspiął się na palcach, aby zajrzeć w zmętniałe szybki okienne.- Jesteście głusi?! - denerwował się. - Co się tu dzieje?Spoza zrujnowanej synagogi wyszedł żołnierz. Miał na głowie zrudziałą od deszczu połówkę, odziany był w płaszcz z wypaloną na wysokości kolana dziurą wielkości dłoni. Przez ramię przerzucił niedbale karabin z nasadzonym nań bagnetem.- O co chodzi, obywatelu kapitanie? - zapytał flegmatycznie, zbliżywszy się do Ciszewskiego. - Nie ma potrzeby łomotać w drzwi. I tak nie odpowiedzą. Oni tu się wszystkich boją.- Gdzie jest sztab pułku?- Sto pięćdziesiąt metrów stąd, idąc wzdłuż szosy, w willi notariusza.- Nie moglibyście tego jakoś porządnie zameldować! - wybuchnął Ciszewski.Żołnierz spojrzał na niego ze zdziwieniem.- Tak jest, obywatelu kapitanie - powiedział z ironią.Ciszewski przebrnął przez kilka kałuż i podszedł do Premingera.

- Wiem już, gdzie jest sztab, majorze. Możemy iść. A swoją drogą, takiego pułku jeszcze nie widziałem. Ci żołnierze...- Nauczycie się ich cenić, kapitanie - Preminger uśmiechnął się po raz pierwszy, od kiedy tu się znaleźli i Ciszewski zobaczył, że major ma bardzo miły, dobry uśmiech.Do willi notariusza dotarli bez trudu. Był to duży, pomalowany na niebiesko budynek z kilkoma oszklonymi werandami, stojący w ogrodzie, oddzielonym od szosy drucianą siatką. Farba elewacji mocno przyblakła, siatka miała wiele dziur, ale na ogół willa przedstawiała się, jak na Baligród, wyjątkowo okazale. Drogę przed budynkiem przecinał szlaban, pilnowany przez wartownika, który na widok oficerów wyprężył się na baczność.- Pańskie oko konia tuczy! - roześmiał się Ciszewski. - Przed sztabem przynajmniej salutują.- Nie dajcie się zwieść pozorom - szepnął do niego Preminger tak, aby wartownik nie usłyszał.Oficer dyżurny sztabu, nie ogolony porucznik z dużym rewolwerem u pasa, wyszedł do nich na schody wiodące do willi. Preminger a poznał natychmiast, zameldował, że pełni służbę, w czasie której „nic ważnego nie zaszło”. Ciszewskiego obdarzył chłodnym uściskiem dłoni i leniwym spojrzeniem.- Dowódca pułku je obiad. Zaraz mu zakomunikuję...- Dziękuję. Jeżeli można, pójdziemy do niego. Sami też nie jedliśmy jeszcze - skinął głową major.Podpułkownik Tomaszewski znajdował się w „kasynie”. Była to duża mroczna izba o drewnianej, pomalowanej na czerwono podłodze, bielonych ścianach i niskim suficie. Oficerowie siedzieli przy kilku stołach różnego kształtu. Bufet z mosiężną balustradą i stare półki z desek wskazywały, że ongiś mieścił się w tych murach jeden z baligrodzkich szynków. Nad bufetem wisiał jeszcze oleodruk, przedstawiający jelenia z łbem uniesionym w kierunku żółciutkiego księżyca. Podobnie jak bufet i półki - pozostałość po szynku.- Witam w moich włościach! Proszę się czuć jak u siebie w domu.Tomaszewski podniósł się żwawo z krzesła i wyciągnął do majora Premingera dłoń szeroką jak łopata. Był to krępy blondyn o bystrym spojrzeniu i nieco nerwowych ruchach.

Mundur leżał na nim opięty, bez jednej fałdki. „Dba o fason” - pomyślał o swym przyszłym dowódcy kapitan Ciszewski, zdziwiony, że wygląd zewnętrzny podpułkownika tak bardzo kontrastuje z zaniedbaniem żołnierzy.- Siadajcie, panowie - zapraszał Tomaszewski. - Zaraz podadzą wam coś do jedzenia.Przeprowadzani pełnymi zaciekawienia spojrzeniami oficerów, siedzących przy sąsiednich stołach, zajęli miejsca po obu stronach podpułkownika. Czwartą osobą przy ich stole był chudy jak tyka, wysoki, czarnowłosy oficer w okularach, którego Tomaszewski przedstawił jako kapitana Wiśniowieckiego, szefa wydziału zwiadowczego sztabu pułku.- Jak zainstalowaliście się, pułkowniku? - zapytał Preminger po wymianie pierwszych grzeczności.- Przy stole nie należy rozmawiać o sprawach służbowych. Przekonałem się z własnego doświadczenia, że to szkodzi trawieniu - roześmiał się dowódca pułku. - Proszę spojrzeć, jak wygląda kapitan Wiśniowiecki: wysuszyło go na pergamin. To właśnie od tego... On zawsze chce przy jedzeniu omawiać wszelkie kłopoty.Zwiadowca odpowiedział swemu przełożonemu ledwie uchwytnym ironicznym spojrzeniem, ujął w rękę butelkę „Perły” i milcząco napełnił podane przez usługującego żołnierza kieliszki. Nic w tych czasach nie odbywało się bez wódki.- Koledzy, przedstawiam wam nowego dowódcę drugiego batalionu kapitana Ciszewskiego. - zagrzmiał podpułkownik Tomaszewski. - Na jego cześć wznoszę ten kielich!.Ciszewski wstał i skłonił się z lekka jak aktor na scenie.- Na zdrowie! - powiedział do niego półgłosem Wiśniowiecki.- Macie tu, pułkowniku, całe wasze wojsko? - zapytał Preminger.- Nie. W Baligrodzie stoją dwa bataliony. Jeden - trzeci - pozostawiłem w Lesku. Sam urządziłem się tutaj... Ale co, do diabła, już rozmawiamy na tematy służbowe! Ech, majorze!- Mamy niewiele czasu.- Zawsze dość na nocne rodaków rozmowy. Proszę zwrócić uwagę na pstrągi. Są naprawdę świetne...Ciszewski rozglądał się po kasynie. Oficerowie byli lepiej ubrani od spotkanych dotychczas szeregowych, ale mundury mieli również bardzo podniszczone. Przeszli w nich

zapewne szmat drogi wojennej, tysiące kilometrów szlaku bojowego pułku, aż do ostatniego starcia pod Budziszynem. Twarze tych oficerów były młode, rysy jednak dziwnie wyostrzone i surowe. Może zresztą tylko tak wyglądało przy świetle kilku naftowych lamp.- W moim pułku najstarszy oficer ma dwadzieścia osiem lat - powiedział Tomaszewski, jak by odgadując tok myśli nowo przybyłego kapitana. - Prócz mnie. Ja jestem nieco starszy.- Chyba nie tak bardzo - zaoponował Preminger.- Mógłbym być ich ojcem - zaśmiał się znów podpułkownik. - Czterdzieści osiem lat to nie żarty. Z tego dwadzieścia dziewięć w mundurze!- Zaczynając, byliście tak młodzi jak oni, pułkowniku.- Ale bardziej zdyscyplinowany.- Nie ich wina. Uczyli się wszystkiego w warunkach polowych. Nie mają za sobą koszar.- Właśnie...Zabrzmiało to jak wyrzut, z którym Ciszewski zgodził się w duchu. Sam przeszedł długą służbę garnizonową w Anglii. Wciąż jeszcze nie potrafił się przyzwyczaić do wyłącznie frontowych manier spotykanych w kraju kolegów.- Armie rewolucyjne zawsze są takie - podjął Preminger.Tomaszewski skrzywił się nieznacznie.- Wojsko pozostaje wojskiem. Są pewne reguły.- A jednak wojnę w 1939 roku przegraliśmy i wbrew ustalonym regułom. Nasze wojsko musieliśmy tworzyć z materiału ludzkiego, jaki był pod ręką, znów wbrew regułom, bo tego wymagała tocząca się wojna, partyzantka działała też niezgodnie z tak zwanymi regułami, a to, co nas czeka, też zapewne żadnym regułom nie podlega - bronił swego stanowiska major.Dowódca pułku nie znajdował widocznie nowych argumentów. W milczeniu wypili jeszcze jedną kolejkę „Perły”. Kasyno zaczęło się tymczasem opróżniać. Oficerowie wychodzili pojedynczo lub parami. Ruchy ich były powolne, leniwe.- Co oni będą teraz robili? - zapytał Preminger.- Pokrzyczą na apelu wieczornym kompanii i plutonów, sprawdzą posterunki, a potem wrócą do „Perły”, pograją w karty i wreszcie pójdą spać. To jest Diabligród, szanowny obywatelu majorze. Opery do dyspozycji nie mamy. Tu właśnie „diabeł mówi dobranoc”...

Wielka izba wydłużała się w mroku. Kręgi światła, rzucanego przez ustawione na stołach lampy naftowe, wycinały w tym mroku jasne wysepki. Wiśniowiecki przymknął powieki. Zdawał się drzemać. Preminger myślał nad czymś intensywnie. Tomaszewski patrzył na niego zaczepnie, w widoczny sposób oczekując repliki. Ciszewski zajęty był sobą. Czuł, że pogrąża się w grzęzawisku, z którego nie widać żadnego wyjścia. Ten Baligród znajdujący się na końcu świata, milczące góry, w których kryje się niewidzialny przeciwnik, pułk wygnańców, zagubiony w tym otoczeniu, i on sam wśród wysączających „Perłę”, znudzonych na śmierć oficerów... Wiedział, że droga do normalnego życia, do Barbary i malowania jest bardzo daleka. Może w ogóle nie ma żadnej drogi?- Pójdziemy i porozmawiamy o sprawach służbowych - przerwał milczenie podpułkownik Tomaszewski. - Obywatelu kapitanie, proszę zawołać szefa sztabu - zwrócił się do Wiśniowieckiego. Jego głos stracił ironiczny ton. Wydawał się Ciszewskiemu smutny i zrezygnowany.Pokój służbowy dowódcy pułku znajdował się w dawnym gabinecie notariusza.- Kwaterowali tu kolejno: dowódca niemiecki, jakiś major węgierski, pułkownik radziecki, dowódca banderowski, major WOP, znów dowódca banderowski, major radziecki i ja. Notariusz dostał od tych wizyt rozstroju nerwowego i po drugiej wizycie bandziora z UPA zwiał do Krakowa, uwożąc z sobą to oto piękne zjawisko - objaśniał Tomaszewski tonem przewodnika po muzeum, wskazując teatralnym gestem dużą fotografię dziewczyny, niezwykle podobnej do Barbary.- Córeczka notariusza - westchnął. - Nie ma tu takich kobiet i nie będzie chyba w ogóle. Klęska dla wojska i tak dalej... Przynieś jeszcze jedną lampę! - polecił żołnierzowi, który ukazał się przed chwilą w drzwiach. - Nieszczęście z tym światłem. Trzeba zapomnieć o elektryczności. Oby tylko nafty nie zabrakło!Rozwinął rulon map wyjęty z solidnej szafy notarialnej.- Oto nasz teren. Granice Rzeczypospolitej układają się tu, jak panowie widzicie, w dziwny trójkąt, o miękko zwichrowanym wierzchołku. Czy on - panom nic nie przypomina?

- Nie - powiedział krótko Preminger w widoczny sposób zniecierpliwiony gadulstwem dowódcy pułku.- Czy pan też nie ma żadnych skojarzeń, kapitanie? - zagadnął Tomaszewski swego nowego podwładnego.- Nie mam, obywatelu pułkowniku.- Brak wam wyobraźni, panowie - z udanym smutkiem pokiwał głową podpułkownik. - To jest przecież wyraźnie ślepa kiszka. Wyrostek robaczkowy. Widzicie ten miękki wierzchołek trójkąta obok Sianek?- Trafne porównanie! - roześmiał się Preminger.- Naturalnie. Jesteśmy więc w wyrostku robaczkowym, w ślepej kiszce Rzeczypospolitej. Wyrostek jest chory, zaropiały. Wyciąć go nie możemy. Jesteśmy penicyliną, która ma go wyleczyć - ciągnął mentorskim tonem Tomaszewski.- Trzeba znaleźć drogę do bakterii - wtrącił Preminger.- Właśnie.W tej chwili wszedł kapitan Wiśniowiecki w towarzystwie drugiego, również wysokiego jak on majora.- Szef sztabu pułku major Pawlikiewicz - przedstawił się przybyły.„Ten ma chyba nie więcej niż dwadzieścia trzy lata” - pomyślał Ciszewski, patrząc na chłopięcą twarz i wesołe, żywe oczy majora o barach atlety.- Uprasza się nie przeszkadzać - furknął Tomaszewski i wrócił do swego wykładu.- Słusznie zauważył szanowny major ze sztabu dywizji, że trzeba znaleźć drogę do bakterii, to jest do bandziorów. Niezwykle słuszna uwaga... Tylko jak tę drogę znaleźć? W tym sęk i szkopuł sprawy, nad którym głowię się od przybycia w te bajeczne strony. Niestety w ślepej kiszce ciemno jest i duszno... Jak panowie widzicie, moja mapa pozostaje dziewiczo czysta. Penicylina ma dziwny front przed sobą. Gdzie jest przeciwnik? Jak go szukać? Jakie ma siły? Jak te siły pokonać? - oto pytania, które sobie stawiam. Nie można tu wyrysować żadnej sytuacji. Na froncie wszystko było jasne. Tu były nasze pozycje, tam nieprzyjaciela. Front miał jakiś kształt i składał się z zespołu danych, do których dostosowywaliśmy nasze działania. Tu nie ma nic. Przyznaję otwarcie, że jestem w kropce... Jaki obrać kierunek uderzenia i dokąd iść? Nie wiem. Teren jest ogromny. Ślepa kiszka ma

u swej podstawy około stu pięćdziesięciu kilometrów, jej boki wynoszą każdy o jedną trzecią więcej. Powierzchnia terenu działania pułku obejmuje blisko piętnaście tysięcy kilometrów kwadratowych. Górskiego terenu, panowie! Ile mogę zrobić z moimi ludźmi dziennie? Powiedzmy trzydzieści, czterdzieści, pięćdziesiąt kilometrów... To jest nic. Będziemy się babrać w próżni, uderzać nosem o góry i lasy, nie wiedząc, gdzie są bandziory... Oto problem działania przeciw bandom: mamy szukać szpilki w stogu siana.Preminger zabębnił palcami po stole. Przypomniał sobie, co kilka tygodni temu mówił w Warszawie Generał.- Nie ma żadnych recept na tę walkę, obywatelu pułkowniku - powiedział. - Jesteście przecież doświadczonym oficerem...- Mam za sobą dwadzieścia dziewięć lat służby, dwie wojny i kilkanaście kampanii.- Co zamierzacie więc zrobić? - napierał Preminger.- Co zamierzamy zrobić, panowie? - zwrócił się Tomaszewski do Pawlikiewicza i Wiśniowieckiego.- Będziemy zbierać wiadomości o nieprzyjacielu i na podstawie tych danych uderzać - odpowiedział pierwszy zwiadowca.- Zorganizujemy demonstrację siły, polegającą na przemarszu przez wioski i równoczesnym pokazaniu naszych jednostek w wielu punktach, co powinno wzmóc zaufanie ludności do nas oraz, z drugiej strony, spowodować osłabienie zewnętrznego prestiżu nieprzyjaciela i jego własnego morale - uzupełnił Pawlikiewicz.„Recytują jak wyuczoną lekcję” - pomyślał Ciszewski, który zdawał sobie w pełni sprawę z niejasności sytuacji.- Trzeba będzie oprócz tego dać ochronę tym mieszkańcom wiosek, którzy chcą się przenieść na Ziemie Odzyskane lub wyjechać do Związku Radzieckiego - odezwał się Preminger, pomijając milczeniem przedstawiony mu przed chwilą mizerny - według oceny Ciszewskiego - plan działania.- Wiem. Otrzymałem w tej kwestii rozkaz pułkownika Sierpińskiego. Dodatkowy serwitut dla wojska: niańczenie cywilów, bab, dzieci i ich krów - skrzywił się dowódca pułku.- Sprawa jest poważna. Bandyci zarówno z UPA, jak z WIN rozrzucili ulotki grożące

spaleniem dobytku i śmiercią tym wszystkim, którzy odważyliby się na wyjazd z tych stron, wszystko jedno, na Ziemie Odzyskane czy do Związku Radzieckiego - z naciskiem powiedział Preminger.- Ależ to da nam świetny punkt zaczepienia! - ożywił się nagle Wiśniowiecki. - Nieprzyjaciel będzie chciał atakować przesiedleńców i na tym go przyłapiemy!- Nie jestem tego taki pewny. Wszędzie nie możemy się przecież równocześnie znajdować - zaoponował Tomaszewski.Lampa stojąca na stole zaczęła kopcić.Tomaszewski wpatrzył się w portret córki notariusza, jak by w twarzy tej nieznanej dziewczyny szukał natchnienia.- Mam trzy bataliony - mówił jakby do siebie - jeden w Lesku i dwa tutaj. Mam jeszcze artylerię. Trzeba to będzie wszystko puścić w ruch. Zaczyna się zabawa w ślepą babkę. Czuję się tak, jak by mi zawiązano oczy i kazano łapać za poły kogoś, kto nie myśli wcale stosować reguł gry... Ciekaw jestem, co zrobią inni dowódcy pułków z naszej dywizji?- Są w tym samym położeniu, co wy, obywatelu pułkowniku, a nawet w gorszym - odpowiedział Preminger.- Dlaczego w gorszym?- Bo wy macie do pomocy konną grupę manewrową WOP z Cisny i placówkę z Wołkowyi, a oni nie.- Wielka mi rzecz - WOP!- Bardzo proszę bez antagonizmów. Oni mają już w tym terenie niemałe doświadczenie...- ...które im bandziory wygarbowali na tyłku.- To też coś warte.- Dowódcy tych grup podlegają mi pod względem operacyjnym, jeśli się nie mylę?- Tak jest.Tomaszewski mruknął coś pod nosem. Wiśniowiecki zapytał, czy może zapalić.- Raczej nie - powiedział kwaśno podpułkownik. - Lampa i tak już dość kopci w tej budzie.- Wy, kapitanie - zwrócił się teraz do Ciszewskiego - obejmiecie, jak już powiedziałem, dowództwo drugiego batalionu. Wasz poprzednik dał się zarąbać Ogniowi w czasie przejazdu przez Chabówkę. Poległ zupełnie jak idiota, bo zamiast strzelać do

bandytów wdał się z nimi w targi, czy powinien ściągać buty, czy nie. Oni tam rozbierają żołnierzy, bo brak im mundurów. To nigdy nie był dobry oficer, ale bądź co bądź strata. Wydawał mi się zawsze nazbyt rozmarzony. Myśliciel. Podobno literat. Rozpuścił żołnierzy jak dziadowski bicz. Oni tylko czekają na takich dowódców. Ciekaw jestem, czy wy będziecie lepsi od niego. W oczach też się wam coś mgli niepokojącego, przynajmniej dla mnie. Czym właściwie jesteście z zawodu?- Chciałem być plastykiem - powiedział Ciszewski.- Czym proszę? - skrzywił się dowódca pułku. - Chciałem malować.- To jest prawdziwe nieszczęście - pokiwał ze smutkiem głową podpułkownik. - Nieszczęście dla mnie i dla tego batalionu, który z rąk literata przechodzi pod rozkazy, za przeproszeniem, plastyka. Od artysty do artysty. Typowa tragedia wojny, kiedy w szeregach armii zjawiają się chmary cywilów, dostają gwiazdki i wydaje się im, że mogą dowodzić.- Obywatelu pułkowniku, melduję, że całą wojnę przebyłem na różnych frontach - zdenerwował się Ciszewski.- Ale teraz chciałby pan wrócić do domu i... malować?- Tak jest.- Zupełnie to samo, co z tym literatem - westchnął Tomaszewski.Uznał widocznie temat za wyczerpany, a dalszą dyskusję za beznadziejną. Machnął ręką i znów spojrzał na portret córki notariusza.- Nic na to wszystko nie poradzimy... Jutro rano obejmie pan batalion. Kapitan Wiśniowiecki zaprowadzi pana na kwaterę. Nie wiem, czy jest jeszcze coś wolnego w tej dziurze, ale ten zwiadowca zawsze potrafił wyszperać miejsce do spania. Zresztą nie będzie się pan wiele wylegiwał na kwaterze. Pójdziemy szukać bandziorów.Przejechał palcem po mapie.- Zostawcie nas teraz panowie samych z majorem i szefem sztabu. Dobrej nocy i przyjemnych marzeń życzę z całego serca. I oby nie było pluskiew!Ciemność na dworze była gęsta, jednolita i lepka od wilgoci. Nie przedzierało się przez nią ani jedno światełko z okien domów, które Ciszewski widział, idąc do willi notariusza. W powietrzu był jakiś nienaturalny bezruch, jak by wszystkie istoty żywe wymarły dokoła.- Ani pies nie zaszczeka - zauważył Ciszewski.Szef wydziału zwiadowczego parsknął śmiechem.

- Nie ma tu psów. Bandy zakazały trzymania ich we wszystkich wioskach.- No tak. Psy ostrzegałyby przecież o każdym zbliżaniu się obcych.Ciszewski zaklął, wpadając w głęboką kałużę.- Daleko ta moja kwatera? - zapytał.- Nie mam pojęcia o żadnym lokum. Idziemy do wójta. On wam coś z pewnością znajdzie.Starali się stąpać ostrożnie, aby nie wdepnąć w kałuże, z których każda była jak miniaturowa studnia. Sięgała debrze powyżej kostek. Ciszewskiemu nieznośnie ciążyła walizka. Jego ciało przebiegały lekkie dreszcze. O niczym nie marzył bardziej niż o śnie.- Stój! - rozdarł powietrze chrapliwy okrzyk.Zatrzymali się, oświetleni blaskiem kilku latarek elektrycznych.- Swój - odpowiedział Wiśniowiecki.- Zbliżyć się dla podania hasła! - rozkazał głos w ciemności.- Patrol z waszego batalionu - objaśnił Wiśniowiecki i poszedł naprzód, aby wykonać polecenie.- Przejście wolne - powiedział już spokojnie dowódca patrolu.- Dlaczego on tak ryczał, zatrzymując nas? - zapytał Ciszewski, kiedy minęli czterech żołnierzy z kapralem na czele.- Rozkaz pułkownika. Groźnymi głosami wartownicy i patrole mają wzbudzić respekt wśród ludności i przerazić bandyckich informatorów, których zapewne w Baligrodzie nie brak.- Zrywają sobie gardła - mruknął niechętnie Ciszewski.Skręcili na jakieś podwórze. Wiśniowiecki zakołatał w drzwi. Długo czekali, zanim się otwarły. Ciszewski pewny był, że mieszkańcy domu śpią, ale zwiadowca uspokoił go. Siedzą zapewne w ciemności, oszczędzając nafty.Miał rację. Po jakimś czasie w oknach błysnęło słabe światełko, następnie ktoś zaczął się mocować z zamkiem i wreszcie z lekka uchylił drzwi. Buchnęło ckliwe ciepło, przepojone zapachem ni to mleka, ni zwierząt, a może mokrych szmat.- Nie zapraszam do środka, panowie oficerowie wybaczą, żona mi choruje - tłumaczył się wójt.Przysłonięta dłonią świeca oświetlała jego obrzękłą twarz, nie goloną od wielu chyba dni. Na ramionach miał narzuconą wytartą kurtkę baranią. Oczy przysłaniała mu czapka ze złamanym przez środek daszkiem.- Kwatera? Dla pana kapitana? Ojej! Gdzie ja coś znajdę? Tylu panów jest... Ale

naturalnie pomyślimy... Zaraz będę, tylko w buty wskoczę. Panowie poczekają łaskawie - mówił monotonnym głosem, wyraźnie niezadowolony.- Eks-granatowy z Krosna - wyjaśnił Wiśniowiecki, kiedy czekali na ubierającego się wójta. - Bezpieczniaki z Leska twierdzą, że zachowywał się podczas okupacji przyzwoicie. Nie ciążą na nim żadne zarzuty. W każdym razie trzeba go będzie mieć na oku, tego pana Trzebnickiego...- Byle tylko znalazł mi kwaterę - powiedział Ciszewski, którego mało obchodziły biograficzne dane wójta Baligrodu.Poczłapali za nim w ciemności. Ciszewski grzmotnąłby najchętniej swoją walizką o ziemię, tak bardzo mu już ciążyła. Na szczęście nawinął się znów ten sam patrol i jeden z żołnierzy wziął na polecenie Wiśniowieckiego nieszczęsną walizkę. W towarzystwie całego patrolu szli dalej.- Wolny pokój był u księdza, ale teraz zajmuje go od kilku dni siostra proboszczowej gospodyni, przybyła z Góry Kalwarii. U Szponderskiego zamieszkała nowa nauczycielka, a we dworze pełno wojska... Wszędzie indziej - panowie oficerowie. Nie ma rady: musimy iść do pani Rozwadowskiej. Nie chciałem tam nikogo dawać, bo mnie prosiła. Co mam ale robić? - rozważał półgłosem wójt.- Przyjechaliśmy was bronić przed bandziorami, powinniście nas witać z otwartymi ramionami - powiedział wyniośle Wiśniowiecki.- Oczywiście, panie kapitanie, my - też z całego serca... Tylko, że pani Rozwadowska...- Nic nas nie obchodzą humory pani Rozwadowskiej! Musimy gdzieś mieszkać. Przepędzimy bandytów i pójdziemy stąd. To nie potrwa długo.- Dałby Bóg! - westchnął wójt.Dom pani Rozwadowskiej stał przy bocznej dróżce, prowadzącej ku rzece, której monotonny plusk dochodził tu wyraźnie. Był to jeden z nielicznych w Baligrodzie normalnie oświetlonych domów.- Przyjemny domek - powiedział żołnierz niosący walizę Ciszewskiego, kiedy stanęli na werandzie i wójt delikatnie zapukał do drzwi. Ponieważ nikt nie odpowiadał, pchnął je, lekko naciskając klamkę. Były otwarte.- Może ja sam najpierw pójdę? - błagalnym, jak się Ciszewskiemu wydawało, głosem

zaproponował wójt.- Proszę - zgodził się Jerzy marząc w duchu, aby te wszystkie wstępne formalności związane z zajęciem kwatery trwały jak najkrócej.Odbyły się szybciej, niż myślał. Wójt wrócił wręcz błyskawicznie.- Pani Rozwadowskiej, chwała Bogu, nie ma - oświadczył. - Poszła po mleko. Jest tylko pan Janek. Jej syn. Zgodził się od razu. Pan kapitan może zajmować swój pokój. To chyba jeden z najlepszych w Baligrodzie. Proszę tędy - wskazał Ciszewskiemu drogę do obszernego przedpokoju.- Nie jesteśmy już wam potrzebni, kapitanie. Proszę się dobrze wyspać. Jutro zaczyna się normalny dzień baligrodzki - powiedział Wiśniowiecki. - Dobranoc. Wasz batalion stoi we dworze. Droga nietrudna do znalezienia...Uścisnęli sobie dłonie. Żołnierze z patrolu, nie zwracając uwagi na obecność oficerów, flegmatycznie zapalili papierosy. Ciszewski słuchał przez chwilę ich oddalających się kroków.- Proszę tędy - powtórzył wójt.Pochwycił stojącą w przedpokoju lampę i przekroczył próg drzwi, wiodących na prawo. Ciszewski poszedł za nim.Od razu rzuciło mu się w oczy umeblowanie tego pokoju: szerokie biurko na wygiętych nóżkach, tegoż typu fotel w stylu Ludwika XV, masywne dębowe łoże z zawieszoną nad nim kopią „Zwiastowania” Memlinga i niska pokraczna szafa o ciężarze chyba kasy ogniotrwałej. Na podłodze leżała duża skóra niedźwiedzia. Pod oknem przesłoniętym szarą portierą prężył sztywne liście fikus w drewnianej, pomalowanej na zielono donicy.- Wspaniały pokój! - zachwycał się wójt.- Komu go zabieram? - zapytał, rozejrzawszy się, Ciszewski.- Nikomu, panie kapitanie. Ten gabinet należał do pana wicestarosty Rozwadowskiego, gdy tu mieszkał.- To jest mąż gospodyni?- Tak, ale on przebywa teraz stale w S. Oni już z sobą od dawna nie żyją... Czy mogę odejść, panie kapitanie?- Powinienem się przedstawić gospodarzom - powiedział Ciszewski.- Zrobi to pan, jak wróci pani Rozwadowska. Dobranoc, panie kapitanie.- A syn?Wójt wykonał nieokreślony ruch ręką.

- Dobranoc, panie kapitanie - powtórzył.Ciszewski został sam. Podszedł do wiszącego na fioletowym sznurze lustra w złoconych ramach, obejrzał swoją twarz z sińcami pod oczyma, niezadowolony przygładził zmierzwione włosy. „Wyglądam jak upiór” - skonstatował. Postanowił się umyć i czym prędzej położyć spać. Z irytacją stwierdził, że nie zdoła tego uczynić: w pokoju nie było wody, na łóżku - pościeli. Nawiązanie kontaktu z gospodarzami okazało się konieczne nie tylko ze względów grzecznościowych.Zdecydował się załatwić to natychmiast. Krytycznym spojrzeniem obrzucił swoje zabłocone buty i wymięty mundur. Namyślał się chwilę, czy nie doprowadzić stroju do porządku. Odrzucił ten pomysł i wyszedł z pokoju.Zapukał do drzwi, przez których szparę przesączała się wąska smuga światła.- Proszę - usłyszał dźwięczny męski głos.Przy stole, w kręgu światła lampy ocienionej jedwabnym różowym abażurem, modnym chyba w dwudziestych latach, siedział mężczyzna w wieku Ciszewskiego, odziany w granatowy szlafrok. Spokojnie palił papierosa. Na widok oficera utkwił w nim dziwnie nieruchomy wzrok. Ciszewskiego uderzyło to od razu bardzo nieprzyjemnie. Zaskakujące były też całkowicie siwe włosy mężczyzny, niezwykłe przy jego młodej, energicznej twarzy, przeciętej dwiema skośnymi bliznami na prawym policzku.- Pan jest tym kapitanem, który ma u nas mieszkać? - zapytał.- Tak jest, nazywam się Ciszewski - potwierdził szorstko Jerzy. Czuł się do żywego dotknięty: gospodarz nie raczył nawet spojrzeć na wyciągniętą w jego kierunku rękę.- Proszę, niech pan siada.- Dziękuję, czuję się dość zmęczony. Chciałem się tylko państwu przedstawić i uprzejmie prosić o wskazanie, gdzie mógłbym się umyć, jak również o pościel na łóżko, jeżeli to możliwe, oczywiście. Nie będę dłużej przeszkadzał.- Moje nazwisko Rozwadowski. Jan Rozwadowski - powiedział siwowłosy. - Wcale pan nie przeszkadza. Miejsca mamy dość. Wodę do mycia trzeba niestety przynieść ze studni. Rury nawaliły zeszłej zimy i nie ma komu ich naprawić. Co się tyczy pościeli, da ją panu matka. Ona tu lada chwila będzie.Patrzył wciąż w jeden punkt, gdzieś ponad głową Ciszewskiego. Przedstawiając się,

nie podał mu ręki. Popiół z papierosa spadł na kapę okrywającą stół, ale Rozwadowski zdawał się nie przywiązywać do tego najmniejszej wagi.- Spali pan kapę! - wykrzyknął Ciszewski, kiedy tamten położył rękę z trzymanym w niej papierosem na stół w sposób wyjątkowo niezręczny.- Przepraszam - powiedział łagodnie Rozwadowski. Nerwowy skurcz przebiegł mu po twarzy. Ciszewski spostrzegł, że mocno zacisnął szczęki.Na dworze rozległy się szybkie kroki. Skrzypnęły drzwi wejściowe. Ktoś zakrzątnął się w przedpokoju. Po chwili w otwartych drzwiach stanęła kobieta lat około pięćdziesięciu, o rysach będących niemal wierną kopią twarzy Rozwadowskiego, i podobnie jak on, siwych włosach.- Spotkałam po drodze wójta. Mówił mi, że zakwaterował pana u nas - zwróciła się do Ciszewskiego. - Zaraz pościelę panu łóżko - uprzedziła jego prośbę.Podała mu wąską, chłodną dłoń, ale nie obdarzyła żadnym spojrzeniem. Z napięciem wpatrywała się w twarz syna.- Nie pal tyle, Janku - powiedziała miękko. - Znów nie będziesz mógł spać.- Dobrze, mamo.Wyjęła mu z palców łagodnym ruchem papierosa i starannie zgasiła niedopałek w popielniczce. Rozwadowski nie oponował.- Kapitan Ciszewski prosi o wodę, mamo. O wodę do mycia...- Zaraz przyniosę dla wszystkich.- Pójdę sam po tę wodę, proszę pani - oświadczył z naciskiem Ciszewski. Oburzało go, że siwowłosy tak się daje obsługiwać.Wiadra stały w przedpokoju. Ciszewski chwycił oba i wyszedł do ogródka. Z łatwością odnalazł studnię. Rozwadowska wróciła i wskazała mu łazienkę. Łóżko zostało pościelone w kilka minut. Jerzy wypakował walizkę, postawił na biurku fotografię Barbary, westchnął i z ulgą wyciągnął się pod miękką puchową pierzyną. Zasnął, ukołysany jednostajnym szumem niedalekiej rzeki.Odpoczynek nie był jednak widocznie sądzony tej nocy strudzonemu kapitanowi Ciszewskiemu. Zdawało mu się, że zaledwie przed chwilą przyłożył głowę do poduszki, kiedy obudził go hałas dobiegający z zewnątrz domu. Przez chwilę, senny jeszcze, Wsłuchiwał się w te odgłosy, po czym jednym skokiem stanął na równe nogi. Wstrząsnął się

z zimna. Pokój chyba od miesięcy był nie opalany. Nie tracił czasu na uruchamianie lampy naftowej. Niepewnymi na skutek pośpiechu rękami zaczął się ubierać. Spoza szczelnie zasłoniętych okien słyszał miarowe serie odległych karabinów maszynowych, całkiem bliską komendę i pomieszane głosy ludzi.- Alarm! - krzyknął ktoś tuż pod samym oknem.Rozległ się metaliczny dźwięk, znany Ciszewskiemu aż nadto dobrze z frontu. Uderzano w szynę czy rurę metalową na alarm.Klnąc pod nosem, wsunął nogi w od wczoraj wilgotne buty, zapiął mundur, obciążonym kaburą rewolweru pasem ściągnął płaszcz i wcisnął czapkę na głowę. Machinalnie spojrzał na zegarek. Fosforyzujące wskazówki pokazywały drugą po północy.Na werandzie od razu pojął przyczynę alarmu. Baligród stał skąpany w jasnoróżowej poświacie. Zajmowała ona całe niebo, które zupełnie zmieniło barwę. Na jej tle ostro rysowały się kontury domów i dalej falista linia gór. Spod lasu błysnęła seria świetlistych smug. Jednocześnie dał się słyszeć tępy, jednostajny werbel, jak by ktoś grzmocił kijem w dno pustego garnka. Strzelał karabin maszynowy. Zawtórował mu inny, po drugiej stronie Baligrodu. Po chwili duet zamienił się w trio. Trzeci cekaem musiał być gdzieś daleko za domami, bo błysków nie było widać. Karabiny grały razem lub na przemian, systematyczne w odstępach kilkuminutowych, jak na ćwiczeniach. Innej broni nie było słychać.Zapatrzony w górę, Ciszewski omal nie wpadł przy furtce na stojącą w przejściu postać kobiecą. Poznał panią Rozwadowską.- Ale łuna - powiedział. - Nie wie pani, co się tak pali?- Chyba Huczwice...Mówiła cichym głosem, bardzo spokojnie.- To daleko stąd?- Nie. Kilkanaście kilometrów.- Może się pani przeziębić - ostrzegł, stwierdzając, że narzuciła tylko płaszcz na szlafrok i nie okryła nawet głowy.- Jestem przyzwyczajona.- Co się tam dzieje, mamo? - dobiegł ich z domu głos Rozwadowskiego.- Wracam już, wracam!- Oto przywiązanie dzieci - zaśmiał się sucho Ciszewski. - Syn wysyła panią na

zwiady, a sam siedzi w domu... Mógłby się pan sam przekonać, co się dzieje! - krzyknął pod adresem Rozwadowskiego. Dziwna nieruchomość poznanego wczoraj młodego człowieka wyprowadziła go teraz z równowagi.Zdębiał poczuwszy nagle zaciskającą się jak kleszcze na jego ramieniu dłoń kobiety.- Jak pan śmie! - syknęła. - Jak pan śmie mieszać się w nie swoje sprawy! Czy pan nie widzi, on nie może wyjść, że nie ma po co wyjść! On jest niewidomy! Rozumie pan? Niewidomy!Szarpnięciem ramienia wyzwolił się z uścisku jej ręki. Przeszedł go nagły dreszcz, kiedy zobaczył w krwawym świetle łuny wykrzywioną niewypowiedzianym bólem twarz Rozwadowskiej. W oczach jej błyszczały łzy.- Idę, Janeczku, już idę do ciebie! - zawołała w kierunku domu. Starała się swemu głosowi nadać jak najspokojniejsze brzmienie.- Przepraszam - wybąkał Ciszewski.Nie zwróciła na to najmniejszej uwagi. Szybko przeszedł przez furtkę i ruszył wprost przed siebie. Nie miał pojęcia, gdzie zbierają się żołnierze, starał się przypomnieć sobie drogę, jaką odbył wczoraj ze sztabu pułku. Topografia Baligrodu nie była na szczęście skomplikowana i Ciszewski łatwo doszedł do głównej szosy, wiodącej wprost w kierunku willi notariusza.Skąpani w różowym blasku łuny żołnierze ustawiali się kompaniami wzdłuż szosy. Pożar zdawał się nie wywierać na nich zbytniego wrażenia. Jedni spierali się o coś gderliwymi głosami, rozdrażnieni widocznie, że ich zbudzono. Drudzy stali półdrzemiąc i czekając na dalsze rozkazy. Jeszcze inni dopinali różne rzemienie ekwipunku, uzupełniając czynności, których nie zdołali przedtem w pośpiechu wykonać. Od czasu do czasu rozlegały się odgłosy komend, poruszające z lekka senną masę żołnierską; niczego zdecydowanego jednak nie podejmowano.Ciszewski minął kilka grupek oficerów, patrzących w kierunku północno-zachodnim, gdzie niebo było najbardziej czerwone. Tam musiało się znajdować ognisko pożaru. Karabiny maszynowe odzywały się rzadziej. Nikt nie zwracał na nie najmniejszej uwagi.Jerzy czuł się niewyraźnie. Krępowało go, że nie miał przy tym alarmie nic do roboty,

swego batalionu jeszcze nie znał, nie wiedział nawet, gdzie jest ów dwór, w którym podlegli mu żołnierze kwaterowali. Był dziś tylko biernym widzem.Przed willą notariusza zobaczył podpułkownika Tomaszewskiego, majorów Pawlikiewicza i Premingera, kapitana Wiśniowieckiego oraz kilku innych oficerów, których nie znał. Jego przyjścia prawie nie zauważono. Tylko Preminger skinął mu głową.- Pańskie samochody najchętniej cisnąłbym w ten ogień, aby ich już więcej nie widzieć! - pienił się dowódca pułku.Przed nim stał niewysokiego wzrostu porucznik zaciskający szczęki w nie ukrywanej irytacji. Był to, jak można się było domyślić z awantury, szef służby samochodowej pułku.- Obywatel pułkownik wie przecież, jakie mamy wozy... Wymagają remontu po froncie. Tak od razu nie rozruszam silników. Co ja mogę na to poradzić? Meldowałem... - usiłował się tłumaczyć porucznik.Tomaszewski nie dał mu dokończyć. Oświadczył, że chętnie kazałby porucznikowi Osieckiemu przenieść na własnych barkach wraz z całą „zakichaną kompanią transportową” wszystkich żołnierzy pułku do płonących Huczwic, aby samochodziarzy raz na zawsze nauczyć, że motory muszą się kręcić. Objaśnił następnie zebranym, że kompania transportowa zajmuje się więcej poszukiwaniem „dziwek” i bimbru niż stanem samochodów, czemu jednak teraz będzie już położony kres. Wreszcie, wyczerpany, zapytał:- Kiedy więc podjadą te samochody, poruczniku Osiecki?- Najdalej za dwadzieścia minut, obywatelu pułkowniku.- Za dwadzieścia minut! Czy pan myśli, że bandziory będą czekać, aż raczymy się zjawić na miejscu? Ja was wszystkich oddam pod sąd! - jęknął Tomaszewski. W nagłej pasji tupnął nogą w szosę. Bryzgi błota ochlapały płaszcz Premingera, patrzącego w milczeniu na całą scenę.- Bandyci napadli na Huczwice - informował Ciszewskiego szeptem major Pawlikiewicz. - Tuż pod naszym bokiem. Wykonali groźbę. Za dwa dni miało stamtąd wyjechać kilka rodzin na Ziemie Odzyskane i do Związku Radzieckiego. Bezczelna napaść. Chcą im wykazać, że jesteśmy bezsilni.- Co to za karabiny maszynowe prowadzą ogień?

- Nasze, z trzech bunkrów strażniczych, które zbudowaliśmy na wzgórzach otaczających Baligród. Strzelają na postrach z rozkazu pułkownika.Jerzemu wydawało się, że w głosie szefa sztabu pułku drga lekko ironiczna nuta. Istotnie, co mogły zrobić nieprzyjacielowi karabiny maszynowe strzelające z tej odległości w powietrze, „na postrach”? Ciszewski zdawał sobie sprawę z bezsensowności tego ognia.Samochody kompanii transportowej nadjechały wcześniej, niż się tego spodziewał jej dowódca. Wielkie, rozklekotane ZIS-y i studebackery charcząc, sycząc i sapiąc toczyły się szosą z pozapalanymi reflektorami. Było ich kilkanaście. Przesunęły się przed willą notariusza. Stanęły, wśród warkotu silników, których kierowcy nie gasili, bojąc się widocznie trudności z powtórnym uruchomieniem.- Batalion majora Grodzickiego na samochody! - zawołał podpułkownik Tomaszewski.Zapanował nieopisany harmider. Żołnierze pakowali się na wozy wśród okrzyków podoficerów, usiłujących wprowadzić porządek. Przekleństwa krzyżowały się z rozkazami. Niektórzy szeregowcy biegali od samochodu do samochodu, nie wiedząc, gdzie mają wsiąść, inni opuszczali zajęte już miejsca i zeskakiwali z wozów. Oślepieni przez reflektory, wpadali na siebie, potrącali się wzajemnie, odpychali i znów zwierali w bezładnym pośpiechu.- Gdyby tak teraz bandziory zechcieli nas ostrzelać z tych gór, daliby nam bobu! - powiedział kapitan Wiśniowiecki.Major Preminger i Ciszewski porozumieli się wzrokiem. Myśleli o tym również.Po kilku minutach żołnierze siedzieli już w samochodach. Kolumna złożona z dwudziestu ZIS-ów i studebackerów ruszyła naprzód. Jeden po drugim wozy przesuwały się przed podpułkownikiem Tomaszewskim, który stał na szosie salutując. Na tle łuny rozświetlającej niebo, w obramowaniu ponuro milczących gór odbierał mimowolną defiladę batalionu jadącego do płonącej wioski. Ostatnie cztery samochody ciągnęły za sobą działa.- Niech widzą, że mamy artylerię: to ich nauczy moresu - powiedział spokojnie Tomaszewski, kiedy kolumna znikała na zakręcie. Jego złość minęła. Był prawie zadowolony. Nagle drgnął, jak by coś sobie przypominając.

- Czy siedemdziesiątki szóstki stoją na stanowiskach; majorze? - zwrócił się do Pawlikiewicza.- Naturalnie, obywatelu pułkowniku.- Świetnie. Wobec tego proszę natychmiast przekazać porucznikowi Nalewajce, że ma ostrzelać Huczwice pięcioma seriami po pięć pocisków. To będzie nasze przygotowanie artyleryjskie. Zanim kolumna dojdzie do wioski, pociski spadną bandytom na łby. Zobaczą, że mamy długie ręce.Zapanowała konsternacja. Oficerowie spojrzeli po sobie.- Obywatelu pułkowniku, przecież w Huczwicach są mieszkańcy. Jaką mamy pewność, że pociski właśnie ich nie trafią zamiast bandytów? - zdziwił się major Preminger.Przy krwistofioletowym blasku łuny, nadającym, wszystkim przedmiotom podobną barwę, nie dojrzeli, jak dalece spąsowiała twarz podpułkownika.- Zdaje się, że ja tu dowodzę, obywatelu majorze? - wykrztusił Tomaszewski. - Będzie pan uczył mnie, starego żołnierza, co mam robić? Pan, obywatelu majorze, nie rozumie widocznie, że tu toczy się walka. A w walce nie można zwracać uwagi na takie szczegóły. Nie można się cackać. Gdzie rąbią drwa, tam wióry lecą!W ciszy, jaka po tym zdaniu nastąpiła, słychać było tylko szum porannego wiatru, atakującego ścianę lasów nad Baligrodem.- Proszę wykonać rozkaz, majorze Pawlikiewicz! - zabrzmiały twarde słowa dowódcy pułku.- Obywatelu pułkowniku, w imieniu dowódcy dywizji, biorąc na siebie pełną odpowiedzialność, zawieszam wykonanie tego rozkazu - oświadczył spokojnie major Preminger.Tomaszewski patrzył w twarz zastępcy dowódcy dywizji, jak by rozważając, czy ma go udusić, czy też zastrzelić na miejscu. Widocznie odrzucił obie te ewentualności, bo westchnął z udaną rezygnacją i zimnym już tonem powiedział:- Wyciągnę z tego konsekwencje, obywatelu majorze, przekona się pan o tym...Obrócił się na pięcie i skierował energicznym krokiem do budynku sztabu pułku. Preminger wolno poszedł za nim.- Co mam teraz robić? - zwrócił się Ciszewski do Pawlikiewicza.- Proszę pójść spać. Jest trzecia. Pański batalion i tak nie bierze udziału w akcji, a do

pobudki pozostały cztery godziny czasu. Zresztą niepotrzebnie zerwał się pan na ten alarm. Jeszcze pana nie dotyczył.- Wobec tego dobranoc.- Jak się panu podoba nasz stary? - szef sztabu pułku miał widocznie ochotę na pogawędkę.- Jest dość nieopanowany w swoich reakcjach - powiedział dyplomatycznie Ciszewski.- To całkiem porządny chłop. Na froncie był odważny i wiedział zawsze, co ma robić. Tu jakoś traci głowę... Nikt z nas, prawdę mówiąc, nie byłby mądrzejszy. Rodzaj walki jest inny. Diabli wiedzą jaki.- Gdzie znikł kapitan Wiśniowiecki? - zmienił temat Ciszewski.- Jak to, nie zauważył pan? Wskoczył na ostatni samochód i pojechał z batalionem Grodzickiego. On ze skóry wyłazi, aby się czegoś o bandziorach dowiedzieć. Ten ma zapas energii! Zobaczy pan...Chwilę stali, obserwując w milczeniu nie zmniejszającą się łunę na północnym zachodzie. Rozeszli się, jeszcze raz życząc sobie dobrej nocy, jakkolwiek spać miał tylko Ciszewski. Pawlikiewicz poszedł do radiostacji, odbierającej informacje od batalionu majora Grodzickiego.Drogę powrotną Jerzy odnalazł z łatwością. Dom, w którym mieszkał, leżał zupełnie blisko willi notariusza. Odległość tylko z początku wydawała się większa.Drzwi otworzyła mu Rozwadowska. Zdziwił się, że tak szybko podeszła. Widocznie nie spała. Zdobył się na kilka słów usprawiedliwienia. Poszło niesporo. Przykro mu było, że nie spostrzegł od razu kalectwa jej syna i tak ją zdenerwował wychodząc z domu. Był teraz zażenowany. Kobieta nie odpowiedziała mu ani słowem. Osłaniając dłonią szkło lampy naftowej, oświetliła mu drogę do pokoju.Wśliznął się tam pośpiesznie i cicho zamknął za sobą drzwi.Odsunął portiery, aby się rano łatwiej obudzić. Nie zapalając światła, znów się rozebrał. W krwistej poświacie łuny było dostatecznie widno. Postanowił, że natychmiast zaśnie, ale sen nie nadchodził. Jerzy niespokojnie rzucał się z boku na bok. Odpędzał atakujące go myśli. Nawet szum rzeki stawał się nieznośny, uniemożliwiał zaśnięcie.

Narastał, potężniał, wypełniał cały dom. Porywał Jerzego coraz dalej i dalej od Baligrodu. „Rozstania nie ułatwiają miłości” - słyszał słowa Barbary. Widział jej sylwetkę, ale nie potrafił odszukać twarzy. Stała odwrócona do niego tyłem. Plecy jej wstrząsało łkanie. Chciał się do niej zbliżyć ze słowami pocieszenia, ale w tej chwili spostrzegł, że to jest niemożliwe. Barbara odchodziła. Szła nieznaną ulicą zupełnie bezludną. Jerzy wiedział, że ta ulica znajduje się w Paryżu. Pełna była słońca, odbijającego się od kopuły Sacre-Coeur. Ciszewski chciał zawołać dziewczynę, ale głos uwiązł mu w krtani. Ani rusz nie mógł go wydobyć. „Ślepy! Ślepy! Całkowicie ślepy!” - wyło coś w nim. Pogrążył się w gęstej ciemności. Barbara znikła. Czuł tylko jej obecność za tą ścianą ciemności, zwartej, nieprzejrzystej, jakby ulepionej z galaretowatej czarnej masy. Nie rozróżniał nawet sylwetki dziewczyny. Miotał się bezsilny, zrozpaczony. Miał coś tak ważnego do powiedzenia Barbarze. Nie znajdował jednak słów. Zapomniał wszystkie. Nie widział też nic i pełen zgrozy wiedział, że nigdy jej już nie zobaczy.Obudził się zmęczony, z bólem głowy, ale też i z uczuciem ulgi, że wszystko to było tylko snem. Postanowił jeszcze dziś napisać list do Barbary.Batalion stał w dwuszeregu przed dworem dawnych właścicieli Baligrodu. Lekki wiatr niósł zapach gnijących liści leśnego poszycia i spalenizny. Pożar Huczwic widocznie nie zgasł albo zgliszcza tliły się jeszcze.Wyciągnięty jak struna porucznik Rafaelowski - dowódca pierwszej kompanii - meldował stan batalionu. Ciszewski przyłożył urękawicznioną dłoń do daszka czapki.- Czołem... telu... anie! - huknęli żołnierze, a echo gór gdzieś znad rzeki drwiąco powtórzyło ten okrzyk.Okolicznościowe przemówienie, wygłoszone z okazji objęcia dowództwa batalionu, podobało się przede wszystkim samemu Ciszewskiemu. Nawiązał w nim do płonących Huczwic, mówił o umęczonej Rzeczypospolitej, walce z faszyzmem, konieczności ochrony życia i mienia obywateli, szczytnych tradycjach pułku i całego wojska w ogóle, niechybnej i szybkiej likwidacji bandytów. Żołnierze chrząkali, pokaszliwali, kichali i pociągali nosami.

Było im zimno. Zsiniałymi dłońmi przyciskali do prawego boku karabiny. W drugim szeregu dyskretnie przytupywali dla rozgrzewki nogami. Nie usiłowali nawet udawać, że przemówienie Ciszewskiego wywiera na nich jakiekolwiek wrażenie. Ich nieco nonszalancka postawa, obojętne miny, sposób trzymania karabinów lepiej jeszcze niż zdarte buty, zniszczone mundury i zawadiacko noszone czapki wskazywały na to, że mają za sobą frontową szkołę. „Gadaj zdrów!” - zdawało się mówić ich milczenie. „Mamy się bić i nie ma na to rady. Po co nas nudzisz? Nie wiemy, coś za jeden. Na froncie z nami nie byłeś. Jesteś tu nowy. Jaki będziesz, to się pokaże...”Ciszewski zamilkł, stropiony. Czuł, że jego słowa nie docierają do żołnierzy. Zarządził defiladę.Szybko przedefilowały przed nim kompanie poruczników Rafałowskiego i Wierzbickiego oraz Zajączka. Żołnierze miarowo przybijali butami na nierównej drodze i odrzucali głowy w prawo przed wzgórkiem, na którym stal ich nowy dowódca. Ciszewski salutował sprężyście. Otaczała go gromadka dzieciaków wiejskich, szczerze i najbardziej zainteresowanych widowiskiem. Wiatr wzmógł się. Zapach spalenizny był teraz intensywniejszy niż przedtem. Jerzy odczuł przemożną chęć zakończenia jak najszybciej całej ceremonii. Kazał kompaniom odmaszerować do swych zajęć, dowódcom pozostać.- Co możecie mi powiedzieć o sytuacji w batalionie, poruczniku? - zwrócił się do Rafałowskiego, kiedy zostali sami. Zapytany, niski szatyn, mówiący śpiewnym wileńskim akcentem, wzruszył tylko z lekka ramionami. Wydął wargi i uśmiechnął się drwiąco.- Sytuacja w batalionie jest taka, jak w całym pułku. Żołnierze mają wszystkiego dość. Chcieliby wracać do domów. Wojna się skończyła, więc to jest zrozumiałe. Tych ze wsi ciągnie do robót wiosennych. Chłopaki z miast też mają swoje powody.- Czy nie można by jakoś wpłynąć na te nastroje?Podporucznik Zajączek zaśmiał się sucho i zajrzał Ciszewskiemu w oczy. Przewyższał go o głowę, jakkolwiek Jerzy nie należał do niskich.- Urządzamy pogadanki, obywatelu kapitanie - powiedział z ironią.- Sprawa jest o wiele poważniejsza - ciągnął dalej Rafałowski. - Mamy już kilka dezercji.

Okazało się, że czterech żołnierzy zdezerterowało z pułku na trasie przejazdu spod Wrocławia do Sanoka, dwóch znikło po przybyciu na miejsce. Wśród dezerterów znajdował się również strzelec z batalionu Ciszewskiego.- Oni wszyscy będą się starali najprawdopodobniej wrócić do swych domów, istnieją jednak podejrzenia, że są i tacy, którzy przyłączą się do band - stwierdził dobrodusznie wyglądający blondyn, dowódca drugiej kompanii, porucznik Wierzbicki.- Skąd te podejrzenia?- Bandy WIN prowadzą energiczną propagandę. Nie dalej jak przedwczoraj byliśmy zasypani ulotkami odbitymi na powielaczu, nawołującymi żołnierzy do dezercji - objaśnił Rafałowski.- Co oni piszą w tych ulotkach?- Grają na nastrojach. Twierdzą, że nigdy nie będzie demobilizacji, bo wojna za pasem, że teraz jest tylko taka krótka przerwa w działaniach i żołnierze powinni z niej korzystać, aby zobaczyć się z rodzinami, że wreszcie muszą wybrać, po czyjej stronie stoją, bo jak się Amerykanie do nas wezmą ze swoimi bombami atomowymi, to tylko wióry polecą i raz - dwa będzie z nami wszystkimi koniec.- A żołnierze w to wierzą?- Są i wśród oficerów tacy, co wierzą.- Draństwo!- Pewnie że tak, ale ludzie są zmęczeni, obywatelu kapitanie. Uważają, że należy powołać nowe roczniki, bo oni zrobili już swoje na froncie. Poza tym WIN-owcy głoszą, że Polak nie powinien strzelać do Polaka... To też działa - rozkładał ręce Rafałowski.- Trzeba by wciągnąć tych żołnierzy w akcję. Nie ma nic gorszego od wyczekiwania - powiedział w zamyśleniu Ciszewski.- Ba! - parsknął krótkim śmiechem porucznik Zajączek. - Wszyscy jesteśmy tego zdania, tylko że frontu nie mamy przed sobą, a nieprzyjaciel jest jak mgła: wyrżniesz w niego, to się rozwiewa.Ciszewski chciał odpowiedzieć, ale w tej chwili dojrzał ze wzgórza niezwykły ruch na drodze. Z miejsca, w którym się znajdowali, widać było jak na dłoni cały Baligród i zakręt szosy, skręcającej do Mchawy. Stamtąd właśnie wyłaniał się powoli pochód-karawana,

kłębowisko furmanek, ludzi, obciążonych jakimiś tobołami, i bydła. Wypełniał całą szosę, przelewał się poza nią, wąskimi odnogami płynął polem po obu jej stronach.- Pogorzelcy z Huczwic - skonstatował Wierzbicki.Szybko ruszyli w tym kierunku. Nie opodal sztabu pułku spotkali podpułkownika Tomaszewskiego, majora Premingera i jeszcze kilku innych oficerów. Dalej szli już razem. Przystanęli dopiero w pobliżu kościoła i patrzyli, jak z wolna rynek baligrodzki wypełnia się pogorzelcami.Byli to chłopi z tych stron. Tylko nieliczni mieli furmanki zaprzężone w małe włochate koniki, większość niosła toboły na własnych plecach. Ubogi chłopski dobytek wyzierał z tych tobołów: jakieś poobtłukiwane emaliowane naczynia kuchenne, blaszane wiadra, różne narzędzia, szmaty. Wszystko pomieszane razem, bezładnie, wskazywało na pośpiech, z jakim ludzie ci opuścili rodzinną wieś. Na twarzach mężczyzn i kobiet zastygł wyraz tępego cierpienia. Nikt nie płakał, nie krzyczał, nie zawodził ani się nie skarżył. Nawet małym dzieciom, które plątały się w ciżbie, udzielił się widocznie nastrój dorosłych. Przyciskając do piersi szmaciane lalki i drobne, drewniane zabawki, dziewczynki i chłopcy wpatrywali się w twarze rodziców, starając się dokładnie naśladować ich zachowanie. Tylko tu i ówdzie zakwiliło opatulone w chusty niemowlę. Największe zamieszanie wnosiły ciągnięte za postronki lub popędzane luzem krowy. Ryczały, wpadały na ludzi, przewracały ustawiony już na ziemi dobytek. Sporo energii przy ich poskramianiu wykazywali żołnierze z batalionu majora Grodzickiego eskortujący ten pochód oraz ci z obecnego batalionu Ciszewskiego, którzy teraz nadbiegli. Jerzy nie bez zdziwienia stwierdził, że z twarzy żołnierzy znikł wyraz dotychczasowej obojętności. W ich oczach widać było współczucie.Do grupy oficerów podszedł człowiek w długich zabłoconych butach z cholewami i rozpiętym baranim kożuchu. Odsłonił łysą czaszkę, uchylając kapelusza przed podpułkownikiem Tomaszewskim. Spojrzał na niego badawczo ciemnymi oczami. Mimo wyraźnego zmęczenia czaił się w nich upór i zdecydowanie.- Dowódca pułku? - zapytał i otrzymawszy twierdzącą odpowiedź przedstawił się:

- Drozdowski, sekretarz komitetu powiatowego partii.- Tomaszewski. Bardzo mi przyjemnie... Zaryzykował pan jazdę aż do Huczwic? - zdziwił się podpułkownik.- Ryzyko niewielkie. Jechaliśmy we trzech i mamy karabiny.- Gdybyście tak wpadli na bandziorów...!- Zawsze tak jeździmy.Oficerowie, nie wyłączając dowódcy pułku, z zainteresowaniem spojrzeli na człowieka, który z takim spokojem mówił o przebyciu w tym terenie kilkunastokilometrowej trasy w towarzystwie trzech cywilów, uzbrojonych tylko w karabiny z niewielką ilością amunicji.- Czym mogę panu służyć? - zapytał Tomaszewski.- Chodziłoby o zajęcie się tymi ludźmi, pułkowniku - Drozdowski wskazał ręką na uchodźców.- Cóż, wsi na razie im nie odbudujemy - wzruszył ramionami dowódca pułku.- Oni też od was tego nie oczekują - odciął się sekretarz. - Ze swej strony prosiłbym tylko o danie im eskorty do Zagórza. Tam podstawimy wagony. Prawie wszyscy chcą wyjechać na Ziemie Odzyskane albo przejść granicę radziecką. Tu nie mają już nic...Zapanowało przykre milczenie. Tomaszewski zmarszczył czoło. W widoczny sposób nad czymś się zastanawiał. „Musiałby zwariować, gdyby odmówił” - pomyślał Ciszewski. Zdawał sobie sprawę, że nie można pogorzelców puścić samotnie w drogę do stacji kolejowej, odległej o dwadzieścia przeszło kilometrów. Ludzie ci mieli zresztą po swej stronie całkowite współczucie wszystkich. Przed chwilą do uszu Ciszewskiego dobiegła krótka rozmowa dwóch żołnierzy. „Ech, braciszku - mówił jeden z nich - gdyby tak twoją wioskę urządzili, jak te Huczwice, co byś powiedział?” „Skórę bym z takich łupił!” - odparł drugi. Nieśli obaj w kocu kilkanaście bochenków chleba dla mieszkańców Huczwic. Zebrali je widocznie spontanicznie, gdyż nikt nie wydał takiego zarządzenia. Ich koledzy krzątali się po gospodarsku, z widoczną znajomością rzeczy, wokół żywego inwentarza uchodźców. Uspokajali rozhukane krowy, podrzucali, siana koniom, dawali fachowe rady strapionym gospodarzom.- Jeżeli zajmę się niańczeniem pogorzelców, to - nie będę miał sił dyspozycyjnych do

pościgu za bandziorami - upierał się dalej Tomaszewski.Sekretarz potrząsnął głową. Zasępił się i nieco bezradnie spojrzał na twarze oficerów otaczających podpułkownika, jak by u nich szukał pomocy.- Nie znam waszych możliwości, pułkowniku - powiedział. - Będziemy się wobec tego musieli jakoś sami zająć ochroną tych ludzi... Ściągnę milicjantów stąd i z Hoczwi. Trochę ich mało, ale to dzielni chłopcy. - Energicznym ruchem nacisnął kapelusz na czoło i wmieszał się w kłębowisko pogorzelców. Zebrał wokół siebie gromadkę mężczyzn i coś do nich mówił, pomagając sobie gestami rąk. Słuchało go uważnie również sporo żołnierzy.- Sądzę, obywatelu pułkowniku, że jednak trzeba będzie posłać trochę wojska z tymi uchodźcami - odezwał się major Preminger po odejściu sekretarza. Szczupły, przystojny, o lekko siwiejących skroniach i wesołym spojrzeniu major Grodzicki, który dziś w nocy wyprawił się do Mchawy, poparł żywo zastępcę dowódcy dywizji.- Nie może być inaczej, obywatelu pułkowniku! Nie wolno nam tych ludzi zostawić - mówił gorąco. - Żeby obywatel pułkownik wiedział, co się tam działo, co oni przeżyli! Dwanaście rodzin zostało osieroconych. Bandyci mieli jakieś porachunki. Kapitan Wiśniowiecki to bada. Wieszali na oczach żon i dzieci. To musiały być straszne rzeczy. Cała wioska spalona. Ani jeden dom nie został. Słowo daję, nie należę do miękkich ludzi, obywatel pułkownik mnie przecież zna, ale to, co widziałem, było jednak wstrząsające. Kiedyśmy przyjechali, z domów zostały już tylko kominy. Pułkownik wie, jak te drewniane domy się palą... Bandyci okazali się dokładni. Do tych mieszkańców, którzy chcieli gasić pożar, strzelali. Zabili przy tej okazji dwie kobiety i jakąś dziewczyninę - sierotę wioskową. Ja to nie po porządku opowiadam, bo oni najpierw wieszali. Zebrali mieszkańców na drodze. Kazali przytrzymać rodziny skazanych, aby się kto nie wyrwał i nie przeszkadzał. Zagrozili, że w takim wypadku wystrzelają wszystkich... Za szubienicę służyły im wierzby przydrożne... Powiesili tych, którzy mieli agitować za wyjazdem na Ziemie Odzyskane czy do Rosji. Wioska została spalona tytułem represji... Wieszali, a ludzie przytrzymywali żony i dzieciaki tych mordowanych. Kobiety zasłaniały im oczy, aby nie patrzyły na ten widok... Niech to

szlag trafi! Koszmar!- Wysokie stadium zbydlęcenia - zawyrokował lekarz pułku, major doktor Pietrasiewicz, człowiek odzywający się tylko wtedy, gdy miał coś ważnego do powiedzenia, o którym wiedziano, że codziennie rano wychyla szklankę wódki. Twierdził, że w ten sposób łatwiej mu przebrnąć przez wszystko, co przeżył od 1939 roku. Działania przeciw bandom uważał za przedłużenie operacji wojennych.- Trzeba im pomóc, obywatelu pułkowniku - nalegał major Grodzicki.Tomaszewski zatrzepotał niecierpliwie rękami.- Dziurawi mi pan uszy tym swoim „trzeba” i „trzeba”. Sam wiem, co mam robić... Wydzieli pan, obywatelu majorze Grodzicki, kompanię, która będzie eskortowała tych z Huczwic, jak długo się to okaże konieczne. Pańscy żołnierze całkiem się od tej historii rozkleili...- Nie rozkleili się. Zaczynają pojmować, o co tu idzie. Są pierwszymi w tym pułku, którzy zaczynają rozumieć - wyręczył Grodzickiego w odpowiedzi major Preminger, a Ciszewski czuł, jak wielką zastępca dowódcy dywizji ma rację. Rzeczy, które widzieli w nocy żołnierze z batalionu Grodzickiego, były bardziej przekonujące od stu takich przemówień jak to, które dziś rano wygłosił do swych podkomendnych.Wrócili do sztabu pułku. Po drodze Grodzicki zapewniał Ciszewskiego, że dowódca pułku jest naprawdę dobrym człowiekiem i dzielnym żołnierzem, ma tylko „takie szusy” i jest niezwykle uparty.- Czasem to jest dobre, a czasem złe - twierdził. - Teraz pułkownik jest zdenerwowany, bo podobnie jak i my wszyscy nie wie, co ma robić, jak działać przeciw bandytom, jak ich chwytać. Ale to się przetrze - zapewniał.- Czy nie próbowaliście iść w pościg za bandą, która napadła na Huczwie? - dopytywał się Ciszewski.Grodzicki potrząsnął głową. Okazało się, że po bandytach nie było już śladu. Batalion zbyt późno wyruszył. Nieprzyjaciel musiał się wycofać w góry. Major miał pewne przypuszczenie co do obranego przez bandę kierunku. Udała się ona według jego hipotezy do masywu leśnego Chryszczata. Były to największe lasy w tej okolicy i najbardziej niedostępne.

Meldował o tym przez radio pułkownikowi, ale ten zakazał niepewnego pościgu, zwłaszcza że żadnych konkretnych śladów nie znaleziono.- Czym zresztą mielibyśmy ich ścigać? Samochodami? Ależ tu jest kompletne bezdroże! I do tego jeszcze z naszymi działami! - mówił Grodzicki.- Po co z działami i po jakiego diabła samochodami, a piechotą nie łaska? - wmieszał się nagle w ich rozmowę doktor Pietrasiewicz. Zamrugał nerwowo oczami i pyknął parę razy z krótkiej fajeczki.W sztabie oczekiwała podpułkownika Tomaszewskiego przykra sprawa. Zameldował się kapitan Wiśniowiecki, który przyprowadził właśnie przed chwilą chorążego Książka - chuderlawego blondyna w wytartym płaszczu artylerzysty. Chorąży skonfiskował pogorzelcom jakieś dwa kilimy, które usiłował sprzedać na pniu Szponderskiemu, właścicielowi baligrodzkiego szynku. Wiśniowiecki dowiedział się o tej transakcji, oddał kilimy właścicielom. Książka zaś ściągnął doraźnie do raportu.Tomaszewski z punktu wpadł w straszliwy gniew. Potrząsając pięścią przed nosem chudzielca, krzyczał:- Zachował się pan jak ścierwo, obywatelu chorąży! Nie jak oficer. Jak skończona szmata! Ja pana, obywatelu, oddam pod sąd wojenny! Nie ścierpię maruderstwa w moim pułku. Garbowałem skórę szabrownikom na froncie i żelazną pięścią zlikwiduję to łajdactwo tutaj. Rozumie pan, obywatelu chorąży Książek? Nie ścierpię szubrawców w swoim otoczeniu. Na ludzkiej biedzie pan żeruje, obywatelu? A czym się pan różni od bandziorów, draniu jeden? W polskim mundurze ośmiela się pan rabować obywatelu chorąży? Plamić ten mundur? Ten mundur!Zaperzył się, stracił prawie oddech. Twarz mu nabrzmiała, skóra na karku zdawała się grozić pęknięciem pod naporem krwi. Książek stał pobladły, oczy wbił w podłogę. Nie miał nic na swoje wytłumaczenie.Dowódca pułku opanował się po kilku minutach. Stanął przed chorążym, szeroko rozstawiając nogi.- Zgodnie z prawem będzie pan odpowiadał przed sądem, obywatelu chorąży. Tam rozstrzygną o pańskiej winie. Do tego czasu będzie pan przebywał pod aresztem domowym.

Majorze Pawlikiewicz - zwrócił się do szefa sztabu pułku - proszę odebrać chorążemu rewolwer.Książek bez słowa zdjął pas, obciążony kaburą pistoletu. W pokoju zapanowało przykre milczenie. Dowódca pułku wpatrzył się w portret córki notariusza i trwał tak jeszcze wtedy, gdy chorąży, stuknąwszy obcasami zameldował swoje odejście. Dopiero kiedy drzwi się za nim zamknęły, powiedział do Ciszewskiego:- Zdaje się, że uwolniłem pański batalion od niemałej zakały, obywatelu kapitanie. Ten Książek nie przyniósłby panu szczęścia...Ciszewski nie zdołał odpowiedzieć. W tej chwili oficer dyżurny zameldował, że pan Dwernicki chciałby się widzieć z dowódcą pułku.- Akurat teraz mam czas na rozmowy z cywilami - żachnął się Tomaszewski. - Proszę powiedzieć, że pogadamy innym razem.Ciszewski zbliżył się do okna. Za szybami widział, jak oficer coś tłumaczy wysokiemu mężczyźnie, na którego twarzy wyraźnie malował się zawód z powodu odmowy. Twarz i cała postać Dwernickiego uderzały niezwykłością. Barczysty olbrzym, musiał mieć dobrze ponad pięćdziesiąt lat. Miał na sobie szary płaszcz podbity futrem, niecodziennego kroju, rodzaj żupana zapinanego na pętelki, ozdobionego szerokim baranim kołnierzem, mocno wciętego w pasie. Na głowie nosił Dwernicki baranią siwą papachę zawadiacko zsuniętą na ucho. Na nogach miał miękkie buty z cholewami, dziś już przez nikogo nie noszone. Zwracały uwagę jego staropolskie wąsy, czarne jak smoła, niebywałych rozmiarów. Oczy ocieniały krzaczaste brwi, nadające tej szerokiej fizjonomii niezwykle marsowy wygląd.- Wypisz - wymaluj, szlachciura z siedemnastego wieku - szepnął Preminger obserwujący Dwernickiego podobnie jak Ciszewski przez okno.- Jak by zstąpił ze stronic Sienkiewicza - zaśmiał się Jerzy.Tymczasem Dwernicki oddalał się w kierunku furtki. Kilka razy obejrzał się za siebie, potrząsając głową, jak by oczekiwał, że go jeszcze zawołają. Potem przyspieszył kroku.- Słowo daję, brak mu tylko karabeli u boku - stwierdził Ciszewski. - Szkoda, że go obywatel pułkownik nie przyjął. Ciekawe, czego on mógł chcieć?- Nie zawracajcie mi głowy! - mruknął dowódca pułku. - Proszę o trochę uwagi.

Przystępujemy do omówienia planu działań. Czas ruszyć w pościg za bandziorami, panowie oficerowie!Zaczął wyłuszczać swój plan.Przede wszystkim trzeba przywrócić spokój i bezpieczeństwo na drogach. Bandy, jego zdaniem, zimowały w wioskach, no bo czy chciałoby się im tkwić w zimie po lasach? W związku z tym pułk będzie skrycie podchodził do rozmaitych wsi, jak najodleglejszych oczywiście, spadając na nie znienacka. To powinno dać jakieś rezultaty. - Przy tej okazji natrafimy z pewnością na konkretniejsze ślady bandytów i dowiemy się, gdzie są - perorował. Sam niezbyt był przekonany o skuteczności tego planu, ale od czegoś trzeba przecież zacząć, a o bandach nikt prawie nic pewnego nie wie.Oficerowie pochylali się nad mapami, notowali szlaki planowanych przemarszów, zadawali różne pytania.Odprawa ciągnęła się dobrą godzinę, kiedy zameldował się oficer informacji pułku kapitan Matula. Prosił o przerwanie na chwilę narady, gdyż - jak twierdził - chodziło mu o nader ważną sprawę. Podpułkownik Tomaszewski spojrzał z niechęcią na małego kapitana o jajkowatej głowie, zakończonej miedzianowłosą szczotkowatą czuprynką.- Melduje się pan, jak zwykle, w nie dopiętym płaszczu, obywatelu kapitanie. Mimo swoich funkcji jest pan przecież wojskowym i regulamin pana obowiązuje - zareagował kwaśno na prośbę Matuli. - No więc... Niech pan mówi, ale szybko!Oficer zapiął, wcale się nie śpiesząc, haftkę kołnierza. Zdjął zapotniałe okulary. Miał wyblakłe oczy z lekko czerwonymi obwódkami.- Pan pułkownik aresztował chorążego Książka. Chodziło podobno o te kilimy... Ja właśnie w związku z tą sprawą... Mam wrażenie, że aresztowanie było niesłuszne. Chorąży Książek jest bardzo lojalnym oficerem...- Z czyjego punktu widzenia? - przerwał mu Tomaszewski.- Z ogólnego. Znam go od dawna. Ręczę, że zaszło tu jakieś nieporozumienie.- Czego pan wobec tego chce? - dziwnie spokojnie zapytał dowódca pułku.- Prosiłbym pana pułkownika o rozpatrzenie tej sprawy jeszcze raz.Tomaszewski wstał, przeszedł się tam i z powrotem po pokoju, po czym zatrzymał się przy oknie, za którym mętniał już uchodzący dzień. Dopiero wtedy, nie odwracając się,

powiedział:- Panie Matula, jako oficer informacji ma się pan zajmować sprawami kontrwywiadu. Nie znam przyczyn pańskiej interwencji. Dla mnie aresztowany chorąży jest oficerem mojego pułku. Podlega normalnym regułom dyscypliny obowiązującym wszystkich. Zachował się haniebnie. Maruderstwa tego rodzaju nie zamierzam tolerować. Dlatego właśnie wlepiłem mu areszt domowy. O samym przestępstwie zadecyduje sąd. Nie zmienię tej decyzji. Rozumie pan, obywatelu kapitanie Matula?Oficer informacji nie odpowiedział. W ciszy jeszcze raz rozległy się słowa podpułkownika Tomaszewskiego. Mówił jakby do siebie:- W wojsku musi być jednolita władza. W pułku ja rozkazuję, bo jestem jego dowódcą. Informacja powinna mi pomagać. Ma mi pomagać w zwalczaniu nieprzyjaciela. W swoim zakresie.Kapitan Matula wyszedł. Odprawa potoczyła się dalej. Ciszewski czuł, jak między porywczym podpułkownikiem a jego oficerami wytworzyła się naraz jakaś bliższa, cieplejsza atmosfera. Matula musiał tu być widocznie nie lubiany.Tego samego dnia wieczorem Jerzy udał się zgodnie z regulaminem na kwaterę chorążego, aby stwierdzić, czy ten w myśl rozkazu dowódcy pułku odbywa areszt domowy. Książka nie było. Na stole Ciszewski znalazł krótki list z wieloma błędami ortograficznymi. W zdaniach, przeplatanych niewybrednymi inwektywami pod adresem podpułkownika Tomaszewskiego i całego wojska, chorąży zawiadamiał, że „przechodzi na właściwą stronę” i będzie odtąd walczył „przeciw bolszewikom”.Tomaszewski przyjął meldunek w tej sprawie z całkowitym spokojem, mimo że Książek był już piątym dezerterem z jego pułku.- Śmiecie odpada i w różny jeszcze sposób będzie od nas odpadać - powiedział.Major Preminger połączył się telefonicznie z dowódcą dywizji pułkownikiem Sierpińskim i prosił go o możność pozostania jeszcze w Baligrodzie. Uzyskał pozwolenie działania z pułkiem, jak długo uzna za stosowne.4Sotnia Hrynia uroczyście obchodziła Boże Narodzenie. Strełków podzielono z okazji wieczerzy wigilijnej według narodowości i do chat poszczególnych mieszkańców kierowano

osobno, grupami, Ukraińców, Niemców, kilku Francuzów z dawnego Legionu Antybolszewickiego Petaina, dwóch Belgów z SS-Wallonia Hauptsturmfuchrera Degrelle’a, sześciu Węgrów z policji Szellasyego, Rumunów z bojówek Horii Simy. W skład wszystkich tych grup wchodzili zaufani ludzie Berkuta, aby obcoplemieńcy „nie wygadywali po chałupach głupstw, gdy sobie pałę zaleją” - jak się wyraził ostrożny rejonowy prowidnyk Ihor.Sołtys Mikowa osobiście podejmował w swej chacie dowództwo: sotennego Krynia z Marią, rejonowego prowidnyka Ihora, czołowych, czyli dowódców plutonów „Rezuna”, „Ukleję” i „Stienkę”, lekarza sotni exstabsarzta z 212 Panzergrenadierregimentu doktora Franza Kemperera oraz charczowego, tj. kwatermistrza kurina „Demiana”. Przybył także ksiądz greckokatolicki - kapelan kurina Rena Małotyja.Całkowite bezpieczeństwo było zapewnione. Żandarmeria Berkuta i kilkunastu ludzi z czot czuwało na okolicznych wzgórzach. W jasno oświetlonych, ciepłych chatach panowała mila świąteczna atmosfera Płynęły kolędy we wszystkich językach, którymi posługiwali się strełkowie. Ściskano przy stołach kobiety i dziewczęta, na co trochę krzywym okiem patrzyli gospodarze, nie mówili jednak nic, wierząc, że pod czujnym okiem Hrynia i innych komandirów granice przyzwoitości nie zostaną przekroczone. Nastrój byłby w ogóle idealny, gdyby nie to, że żaden z młodych mikowian nie zjawił się na święta w rodzinnej wiosce. Część gdzieś daleko zagnała wojna i nie zwracała tym stronom, gdyż droga powrotna zawsze jest trudna, część wcielił do swych szeregów Ren, a regulamin UPA nie pozwalał, aby odwiedzali wieś, z której pochodzili (ciepło własnych chat mogło się im spodobać więcej od ognisk leśnych biwaków), część - lepiej było o tym w Mikowie nie wspominać - służyła w wojsku polskim. Rodzice i bliscy przyzwyczaili się do tego, ale w Boże Narodzenie wracał żal, robiło się trochę markotno na duszy i niejedna łza spadała do szklanki z niebieskawym bimbrem.Niechaj wiczna bude sława,że prez szabli majem prawa!Niósł się śpiew w kurnych chatach Mikowa. Była to piosenka sławnego hetmana

Iwana Mazepy, z którego tradycjami Stefan Bandera miał dokładnie tyle wspólnego, ile Adolf Hitler z... Bohdanem Chmielnickim. O wiele częściej rozbrzmiewały pieśni petlurowskie. I nie było w tym nic dziwnego. UPA miała przecież to samo godło „tryzuba”, co ów sławny, aczkolwiek pokonany ćwierć wieku temu, ataman. Nieprzyjaciel też pozostał ten sam: komuniści. Petlurowska tradycja została najdokładniej przejęta przez Banderę. Marksistowscy filozofowie twierdzili, że historia się nie powtarza, ale omylili się sromotnie. Oto znów bolszewicy mieli przeciw sobie niezwyciężony „tryzub”, misternie splątany monogram Władymira i Olgi - patronów Ukrainy. Znów, jak tyle lat temu, walczące pod tym godłem oddziały stworzone zostały przez pobitych Niemców. Bój trwał. Tym razem musiał być ukoronowany zwycięstwem. Nowa wojna światowa wybuchnie lada miesiąc, już na wiosnę, najdalej w jesieni, po zbiorach (wojny zawsze wybuchają po zbiorach), i komuniści zostaną zmieceni z powierzchni kuli ziemskiej. Ukraińska Powstańcza Armia rozwinie swoje sztandary u boku zachodnich aliantów. Spłyną sotnie z tych gór na stepy Ukrainy, jak potoki rwące, które rychło zamienią się w rzeki, a te urosną do rozmiarów oceanu. Miliony maszerować będą pod znakiem „tryzuba”, który załopocze na nieograniczonych przestrzeniach od Dunajca po Wołgę i Morze Kaspijskie.Jak dobrze i łatwo marzy się przy raz po raz napełnianych szklankach niebieskawego bimbru! Słowa rejonowego prowidnyka Ihora, trzech czotowych i księdza Małotyi, obchodzących chaty, w których święci się Wigilię, miękko zapadają w przytępioną świadomość strełków.Haj żywe pan sotennyj Hryń!Haj żywe Bandera!Haj żywe pan rejonowyj prowidnyk;Zwycięstwo wydaje się pewne. Łzy pijackiego wzruszenia płyną po rozpalonych twarzach, mieszając się z obfitym potem. Chaty trzęsą się od okrzyków „ura!” Rozdziawione usta ukazują rzędy zębów, podrygują czaszki łyse, siwe, czarno - i jasnowłose. Wznoszą się ręce, zaciskające szklanki pełne płynu, który znacznie lepiej od słów, choć na krótko, budzi otuchę.Precz z Lachamy, Żydami i komunistamy!

Nad maleńkim Mikowem, zagubioną bieszczadzką wioską, unosi się duch wyimaginowanej wielkości. Ludziom z sotni Hrynia wydaje się, że są potęgą, której nic się nie oprze.Stabsarzt Kemperer tłumaczy słowa dowódców Niemcom i innym obcokrajowcom. Stanowią bądź co bądź jedną trzecią oddziału. Entuzjazm wśród nich jest znacznie mniejszy. Można powiedzieć, że nie ma go wcale. Kemperer nie potrafi widocznie przemawiać z takim ogniem, jak pozostali członkowie dowództwa oddziału. Szczególnie słabo, wręcz niepokojąco, reagują współrodacy stabsarzta.Są dziś nastrojeni sentymentalnie, bez krzty bojowości. Bimber spowodował w ich wnętrzu inną reakcję. Obudził wszystkie wątpliwości, istniejące już od dawna. W co się właściwie zaplątali? Jak się skończy ta niezwykła awantura? Jeżeli nawet nowa wojna miałaby wybuchnąć, o ile lepiej byłoby na nią czekać we własnym kraju! Niestety. Front odciął ich o taki szmat ziemi od Niemiec, że mowy nie było o przeskoczeniu tej przestrzeni. Zresztą - jak zapewniało dowództwo UPA - musieliby po drodze wpaść w ręce nieprzyjaciela. Eks-wehrmachtowców czekały w takim wypadku obozy jenieckie, byłych esesmanów zaś - trybunały sądzące zbrodniarzy wojennych. Położenie bez wyjścia. Jak było faktycznie? Diabli wiedzą. Odcięci od gazet i radia, znając bardzo słabo język tego kraju, nie wiedzieli, co się dzieje w świecie. Ich sumienia były zbyt obciążone, aby mieli nie dawać wiary temu, co mówili banderowcy. Tęsknota za ojczyzną gryzła jednak nieznośnie. Tyle lat nie widzieli swoich domów! I co ich jeszcze czeka? Przyszłość była ciemna, nieprzejrzana, jak groźna głębia tych lasów. Banderowcami gardzili z całej duszy, ale nie mieli odwagi tego ujawniać. Mogło to drogo kosztować. Niemniej trudno było brać poważnie i naprawdę uznawać za dowódcę półanalfabetę Hrynia, a za swych kolegów uważać tych brudnych, prymitywnych Untermenschen z jego sotni.Podejrzliwie patrzą Niemcy na doktora Kemperera, wygłaszającego propagandowe przemówienie. W chałupach jest diabelnie gorąco. Porozpinali stare bluzy mundurowe. Drapią się we włochate piersi, podparli brody na dłoniach. Wodzą smętnym wzrokiem po

ścianach, na których pretensjonalnie rozparły się naiwne portrety wsiowych świątków. Brodaty Heinz dłubie bezmyślnie zapałką w zębach. Młodziutki, pozbawiony niemal zarostu Rudi przesuwa ręką po biodrze siedzącej obok dziewczyny. Czynność ta pochłania go całkowicie. Nie zwraca, uwagi ani na słowa stabsarzta, ani na niechętny wzrok gospodarza, ojca dziewczyny. Inni ciągną bimber. Mają coraz bardziej mglisty, bezmyślny wzrok.- Hoch! Die Ukrainische Aufstandische Armee, hoch! Ura! - krzyczą niemrawo w odpowiedzi na toast Kemperera.Oczy Hrynia, który towarzyszy stabsarztowi w tym obchodzie chat, te oczy o ciężkim, miażdżącym spojrzeniu świdrują niemieckich strełków badawczo i groźnie. Dowódca sotni wie, o czym myślą jego obcojęzyczni podwładni, wie również, że muszą go słuchać, bo innego wyjścia nie mają. Ongiś byli przełożonymi, teraz są niczym. Strzępy wczorajszego szacunku i podziwu dla niemieckiej mocy i potęgi mieszają się z dzisiejszą pychą: oto jest ich dowódcą! Pogardą odpłaca za pogardę. Teraz może sobie na to pozwolić.Stille Nacht, heilige Nacht...Sentymentalna kolęda żegna wychodzących z ostatniej chaty Hrynia i Kemperera.Tam gdzie siedzą Belgowie i Francuzi - podobny nastrój. Mniej odświętny, ale za to równie żałosny. Nikt nie wznosi nawet okrzyków. Siedzą w jednej chacie z Rumunami, którzy nie mogą ścierpieć Węgrów i w sotni zawsze ciążą ku swym łacińskim pobratymcom. Przewodzi tu krostowaty Rene z Lyonu. Musiał w swym rodzinnym mieście zdrowo nabroić, bo sam twierdzi, że gdyby się tam zjawił, zdjęto by mu głowę z karku jak amen w pacierzu. Towarzystwo w tej chacie nie myśli przynajmniej o powrocie w ojczyste strony. Każdy z tych strełków jest mniej więcej w położeniu Renego. Nie usuwa to jednak ich tęsknoty za domami. Urżnęli się bimbrem tak dalece, że nie było po co wygłaszać do nich przemówienia. Hryń i Kemperer postali chwilę wśród nich, wysłuchali pieprznej anegdoty opowiedzianej przez Renego i wyszli.Węgrzy poodsuwali stoły i ławy. Tańczyli przy dźwiękach ustnej harmonijki, na której z prawdziwym mistrzostwem grał rudowłosy Sandor, doświadczony przemytnik przed wojną.

Furczały spódnice tańczących dziewcząt, izba zdawała się rozlatywać od tupotu nóg. Stojący pod ścianami chłopi z Mikowa patrzyli z powagą na te pląsy. Ich twarze były zamknięte, pozbawione wyrazu. Nie wiadomo, ganili czy chwalili?Hryń zmarszczył brwi. Nikt nie zwrócił uwagi na jego wejście z Kempererem. Było rzeczą jasną, że nie warto tracić słów dla tych ludzi tak świetnie się bawiących. Lepiej było pozostawić zabawę swemu biegowi. Oglądali kilka minut dziwną mieszaninę czardasza z łemkowskim hopakiem, po czym wycofali się z chaty.Około dziesiątej w nocy Mików miał niespodziewaną i niezwykłą wizytę. W kilkanaście koni eskorty, wydzielonej przez kawaleryjską sotnię Stacha, przyjechał kurinny Ren w towarzystwie dwóch angielskich dziennikarzy: Johna Curtissa i Derek Robinsona.Okutani w kożuchy, zawinięci w ogromne wełniane szale, w kopulastych lisich czapach i podbitych futrem butach, obaj Anglicy wyglądali, jak by mieli się wybrać na wyprawę podbiegunową. Było to tym zabawniejsze, że na dworze panowała zgoła niezimowa pogoda. Od szeregu dni termometr nie schodził poniżej zera. Toteż śmiali się po cichu strilci, którzy wybiegli z chat na wieść o przybyciu gości, uśmiechali się pod wąsem chłopi z Mikowa. Ciemność kryła te uśmiechy i ironiczne spojrzenia.Wprowadzono ich od razu do chaty sołtysa, zdjęto futra i poczęstowano bimbrem. Wysoki, jasnowłosy Curtiss skrzywił się boleśnie po wypiciu ognistego płynu.- Krepko! - powiedział. Przypadkiem znał kilka słów rosyjskich. Potem zagadał coś szybko do chuderlawego Robinsona, który milcząco obserwował otoczenie.- Uroczysty to dla nas moment, strilci - zabrał głos kurinny Ren. - Ci oto Anglicy, nie oglądając się na trudy i niebezpieczeństwa podróży, przybyli aż tu, aby poznać nasze życie i pisać o walce, którą toczymy. Są to wielcy dziennikarze, znani w swoim kraju i na całym świecie. Przyjechali, aby napisać o nas książkę... Pokażemy im wszystko, co ich interesuje, i będziemy podejmować gościnnie, aby czuli się u nas jak najlepiej.Anglicy żuli tymczasem kutię, rzucając ciekawe spojrzenia na siedzących przy stole

Hrynia, rejonowego prowidnyka Ihora, księdza Małotyję, stabsarzta Kemperera, Marię, Rena, którego już znali, i co przedniejszą chłopską starszyznę Mikowa, zebraną w chacie sołtysa. Rozmowa zaczęła się toczyć po niemiecku, gdyż ten język obaj Anglicy jako tako znali. Poza tym rejonowy prowidnyk i Kemperer popisywali się swą angielszczyzną. Wywierało to z pewnością dodatnie wrażenie na przybyszach.- Mister Orest mówił mi, że pańska sotnia, mister Hryń, jest najdzielniejszą z jego wojsk - wykrztusił zapchanymi kutią ustami Robinson, niemiłosiernie przekręcając pseudonim sotennego.Hryń skłonił się w milczeniu. Nie wiedział, co ma powiedzieć. Wyręczył go Ren, który zapewnił, że istotnie ta sotnia należy do najlepszych, ale wszystkie są nader waleczne. Na tym konwersacja chwilowo się urwała. Robinson rozsmakował się widocznie w bimbrze, bo nagle wlał w siebie całą szklankę i nawet nie bardzo się skrzywił. Był wyraźnie odporniejszy od swego kolegi.- Jak oni do nas dotarli? - zapytał Rena szeptem rejonowy prowidnyk.- Nie nasza, sprawa jak. Przysłali ich Stiah i Orest. To wszystko - odpowiedział surowo dowódca kurina.Curtiss tymczasem wbił wzrok w Marię. Przystojna żona sotennego bardzo mu się podobała. Dowiedziawszy się, kim jest, powiedział:- To bardzo romantyczna historia. Będę musiał o tym napisać. Miłość wśród gór i niebezpiecznej walki. Nasi czytelnicy pasjonują się takimi rzeczami.Hryń był innego zdania. Pomyślał dość logicznie, że komuniści też czytają angielskie gazety i mogą w ten sposób wykryć Marię. „Albo ten Anglik jest durniem, albo mnie bierze za takiego - przeleciało przez głowę sotennemu. - On nas jeszcze swoją pisaniną zdekonspiruje.” Poczuł do Curtissa niechęć. Ani jeden muskuł nie drgnął jednak na jego twarzy, z której nic nie można było wyczytać. Postanowił tylko pomówić o tej sprawie z Renem.- W przełomowym momencie przyjechali panowie do nas - słyszał głos rejonowego prowidnyka Ihora. - Bolszewicy skupili przeciw Ukraińskiej Powstańczej Armii znaczne siły,

ale okazuje się, że wszystko to na nic. Już te pierwsze dwa tygodnie pokazały, iż dajemy sobie z nimi radę równie dobrze jak dotychczas. Są całkiem bezradni wobec naszych działań. Zwycięsko rozwijamy jedną akcję za drugą. Wojsko nie potrafi nas znaleźć. Bawimy się z nim w ciuciubabkę, przy czym w zabawie tej cała inicjatywa jest w naszym ręku. Oni tu, my tam... Oni tam, my tu... - przesunął na stole kromkę chleba.Anglicy grzecznie kiwali głowami. Curtiss nie spuszczał oczu z Marii. Ta udawała, że tego nie dostrzega. Nie mogła jedynie ukryć rumieńca, wykwitającego na jej policzkach. Chłopi z zainteresowaniem obserwowali manewry rejonowego prowidnyka. Z dworu dobiegał chóralny śpiew Niemców i jakieś krzyki z chat, w których świętowali Ukraińcy. Ksiądz Małotyja delikatnie dotknął ręki kurinnego Rena.- Jeżeli teraz nie zaczniemy, obawiam się, że nie będzie z kim zaczynać - powiedział miękkim głosem, czyniąc wymowny gest w kierunku okien.- Tak. Te świnie zaleją się doszczętnie - zgodził się Ren. - Panowie - zwrócił się do zebranych - czas przystąpić do naszej uroczystości. Cieszymy się, że i gościom będziemy mogli coś ciekawego pokazać - skłonił ciężką głowę ku Anglikom.Hryń wstał. Czotowi Rezun, Ukleja i Stienka porwali się od stołu, narzucili płaszcze i wybiegli na dwór. Zaraz potem rozległy się ich podniesione głosy. Wydawali komendy. Cała sotnia zbierała się na dworze. Ksiądz Małotyja wycofał się wśród niskich ukłonów z izby. Musiał się przebrać w liturgiczne szaty. Anglicy, którym pomagali Ihor i Kemperer, opatulali się znów w swoje futra. Oczy mieli zamglone i nie bardzo przytomne. Widocznie bimber działał na nich zbyt gwałtownie.Tymczasem na dworze, w dwóch rzędach, ustawili się ludzie z pochodniami. W ich świetle sotenny Hryń odebrał meldunek dowódcy pierwszej czoty - Rezuna, składającego raport w imieniu całego oddziału. Strilci stali w dwuszeregu na baczność. Nie prezentowali broni, była bowiem ogromnie różnorodna i nie nadawała się do musztry zwartej.Donośnym głosem złożył z kolei Hryń meldunek dowódcy kurina Renowi. Uścisnęli sobie dłonie. Korpulentny Ren sprawnie odwrócił tułów frontem do dwuszeregu.- Dobryj weczer chlopci! - krzyknął.- Bandera! Bandera! Bandera! - odpowiedzieli trzykrotnie chórem.

Hryń objął komendę. Sotnia wykonała obrót w prawo i dwójkami pomaszerowała na miejsce uroczystości.Zgromadziła się tam już cała wioska. Chłopi w kożuchach, kobiety i dziewczęta owinięte w chusty stali pod ścianą drewnianej cerkiewki, wsiowa starszyzna ustawiła się naprzeciw, w osobnej gromadzie, sotnia uformowała czworobok na lewo od dzwonnicy, pod którą przy czymś w rodzaju ołtarzyka polowego czekał samotnie ksiądz Małotyja. Tuż obok, na ustawionych w dwa rzędy krzesłach, zasiedli: Ren, Hryń, Ihor, charczowy Demian, stabsarzt Kemperer, Curtiss i Robinson. Mężczyźni z pochodniami utworzyli półkole, starając się jak najlepiej oświetlić teren.Zapanowała cisza. Odwrócony plecami do zebranych, ksiądz Małotyja modlił się w skupieniu. Kobiety żegnały się nabożnie. Małotyja rozkładał ręce i składał w jakiejś żarliwej dyskusji z Opatrznością. Parokrotnie przyklęknął, wtedy w szeregach sotni powstawało zamieszanie: jedni strilci naśladowali księdza, inni przesuwali się, robiąc tamtym miejsce. Ktoś czkał głośno, prawdopodobnie któryś z Niemców lub Francuzów, odnoszących się zawsze do uroczystości religijnych raczej obojętnie.- Strilci Ukraińskiej Powstańczej Armii! - zawołał wreszcie ksiądz Małotyja ze stopni ołtarza. - W ten wigilijny wieczór zebraliśmy się tu dla podniosłego obrzędu. Za chwilę wzniesiemy Krzyż Zwycięstwa, który upamiętni naszą walkę. Skromny to pomnik, bo na inny nie stać nas jeszcze dziś, ale kiedyś w tym miejscu i wielu innych stanie kamienny obelisk, po wsze czasy opowiadający o nas pokoleniom, które przyjdą...Dalsze przemówienie księdza było właściwie powtórzeniem tego, co strilci słyszeli przy każdej okazji, a także dziś wieczorem podczas obchodu chat przez swych dowódców. Była więc mowa o przyszłym niechybnym i rychłym zwycięstwie, o poświęceniu, Stefanie Banderze, o aliantach zachodnich, pamiętających o UPA, były też aluzje do obecności dwóch Anglików, co miało ową uwagę aliantów zachodnich potwierdzać. Wymienieni sennie obserwowali ceremonię. Kiwnęli głowami, kiedy Kemperer przetłumaczył im słowa księdza, ale nie raczyli wcale okazać, że wzmianki pod ich adresem wywarły na nich jakiekolwiek wrażenie.

Kazanie przeplatane było licznymi cytatami z Pisma świętego, które dawały się nagiąć do tej okoliczności, jak do każdej innej.- Strilci Ukraińskiej Powstańczej Armii - grzmiał ksiądz Małotyja - oto akt niezmiernie doniosłej wagi, który teraz oddamy tej świętej ziemi naszej...Z namaszczeniem ujął w swe krótkie dłonie wypożyczoną od sołtysa drewnianą tacę, przykrytą zgrzebnym ręcznikiem, na którym spoczywała zakorkowana butelka od piwa i niewielki zwitek papieru. Oddał tacę czotowemu Uklei, który przyklęknął na pierwszym stopniu ołtarza. Sam rozwinął rulonik i zaczął czytać:Dan w Mikowie, Roku Pańskiego 1945, w dniu Świętej Wigilii przez wojsko raba Bożego Oresta, kurin Rena, sotnię Hrynia, rycerzy nieskazitelnych w wojnie przeciw mocom piekieł... Tym aktem strilci wielkiej Ukraińskiej Powstańczej Armii wieczną wierność swej sprawie ślubują. Krew i życie oddać za nią ślubują. Męce żadnej na tej ziemi nie poddać się ślubują. Rozkazy dowódców zawsze i ślepo wykonywać ślubują. Aż do zwycięstwa... A oto teraz swej ojczystej ziemi akt ten poświęcają, aby po wsze czasy w niej pozostał i świadectwem ich wierności był. A zarazem ten to dokument święty niech będzie dowodem, że na wolnej już ziemi rzecz się odbywała, gdzie bolszewicka Polska i Rosja na zawsze pogrzebane zostały, jako ten akt właśnie potwierdza... Tak będzie i tu, i wszędy, od Dunajca po Morze Kaspijskie, od Czarnego Morza po Prypeć... Tak nam Boże dopomóż. Amen.Ren, Ihor i Hryń podeszli kolejno do ołtarza. Przyklękali i przygotowanym specjalnie gęsim piórem składali swe podpisy pod odczytanym przez Małotyję tekstem. Pióro zanurzali w buteleczce napełnionej krwią zarżniętego uprzednio specjalnie w tym celu jagnięcia. Do podpisu wezwano następnie sołtysa, trzech najbogatszych, a więc mających największe znaczenie we wsi, gospodarzy i, po namyśle, stabsarzta Kemperera.Powolnym ruchem zwinął Małotyja papier w rulon, ucałował go ze czcią, odkorkował butelkę po piwie i przez jej szyjkę z pewnym trudem wsunął akt do środka. Zakorkował, postawił butelkę na tacy, którą znów ujął w ręce i trzymając przed sobą ruszył wzdłuż szeregów sotni. Każdy ze strilciw pochylał głowę i kornie całował szkło butelki. A że

bojowcy byli nie nazbyt trzeźwi i dość mocno poruszeni tajemniczym obrzędem, w którym brali udział, zaślinili butelkę tak dalece, że Francuzi, Belgowie i Niemcy tylko z najwyższym obrzydzeniem dopełnili obowiązku.- Gemeine Barbaren! - usłyszał Małotyja czyjś szept w szeregach. Było jednak zbyt ciemno, aby mógł dostrzec rysy twarzy tego, który to powiedział.Otarł szkło ze śliny ręcznikiem, którym taca była przykryta, oszczędzając Węgrom i Rumunom przykrości, jakiej doznali ich poprzednicy. Potem całowali butelkę chłopi i żegnające się ze strachem kobiety.Małotyja wrócił do ołtarza. Ludzie z pochodniami zbliżyli się, oświetlając teraz dość głęboki dół, wykopany tuż za dzwonnicą. Ksiądz uwiązał u szyjki butelki postronek, na którym ostrożnie opuścił ją w dół. Hryń zakomenderował „baczność!” Dwóch strilciw okryło butelkę niebiesko-żółtą flagą ze znakiem „tryzuba” pośrodku, dwóch, innych zaczęło szybko dół zasypywać. Wśród kobiet rozległ się szloch. Zdawało się im, że są na pogrzebie.Poza tym panowała cisza. Ksiądz modlił się, cicho mamrocząc pod nosem. Sześciu chłopów zbliżyło się do na wpół zasypanego dołu. Sapiąc ciężko, przydźwigali ogromny krzyż brzozowy - Krzyż Zwycięstwa. Z trudem wnieśli go i wstawili w dół. Strilci zaczęli jeszcze energiczniej machać łopatami. Nad dołem i wokół krzyża rósł kopiec ziemi. Był coraz wyższy. Małotyja wzniósł załzawione od bimbru i rzeczywistej egzaltacji oczy ku chmurnemu nocnemu niebu. Ze swą wystającą bródką, w czworokątnym liturgicznym birecie na głowie wyglądał jak gniewny prorok, który żywcem zstąpił z kart Starego Testamentu. Trwał tak przez chwilę, oblany krwawym blaskiem płonących pochodni. Strilci tymczasem żelaźcami łopat ubijali ziemię na kopczyku. Ksiądz dał im znak, aby się usunęli. Ręcznikiem, który dotąd spoczywał na tacy, owiązał trzon krzyża. Mrucząc coś pod nosem obszedł trzykrotnie kopiec, spryskując go krwią jagnięcia z butelki. Następnie przytknął gęsie pióro do jednej z pochodni. Spłonęło natychmiast.- Płótno na Krzyżu Zwycięstwa, strilci - zagrzmiał zwracając się do sotni i wskazując na ręcznik - to nierozerwalny węzeł łączący was z wielką sprawą wyzwolenia, krwią

niewinnego jagnięcia, która wsiąka teraz w ten kopiec, dokonane zostały wasze wieczyste zaślubiny z Ziemią; nieprzyjaciel zaś niechaj rozproszony zostanie jako ten popiół z pióra, roznoszony przez wiatr! - krzyknął histerycznie.Wśród metalicznego chrzęstu broni strilci uklękli. W ślad za nimi poszli chłopi i wciąż szlochające kobiety. Małotyja krótkimi rękami zakreślił nad całą gromadą trzykrotny znak krzyża. Starał się wyglądać przy tym jak najbardziej majestatycznie, ale czy to na skutek wypitego alkoholu, czy błota pośliznął się nagle i jak długi rozciągnął na ziemi.- Zły znak! - powiedział jeden ze starych gospodarzy do sołtysa. O tyle głośno, że słowa te dosłyszał Ren i rejonowy prowidnyk Ihor. Szybko podbiegli do księdza i postawili go na nogi.- Schlałeś się, ty świnio! - szepnął mu Ren. Ksiądz potrząsnął przecząco głową.- Poczujcie smak naszej ziemi ojczystej, o strilci! - zawołał i umazaną błotem rękę przytknął do języka.Na dany przez Hrynia znak każdy z banderowców ujął w palce szczyptę ziemi dotykając jej wargami.- Oto dokonała się wasza przysięga na wierność tej ziemi, o strilci! - miotał się Małotyja. - Kto tę przysięgę złamie, niech zginie, niech pochłoną go moce piekielne, niech spotka go długa i najstraszniejsza śmierć! Czy przysięgacie, o strilci?- Bandera! Bandera! Bandera! - huknęła sotnia.Ceremonia była skończona. Lekki, ciepły wiatr południowy kołysał płomienie pochodni. Miętosząc lepkie błoto, ludzie w milczeniu rozchodzili się do domów. Sotnia pod dowództwem Hrynia odmaszerowywała do lasu. Kilkunastu pijanych wieziono na furmankach. Reszta rozochocona bimbrem, w zawadiackim nastroju żegnała się okrzykami z przedstawicielkami nadobnej płci Mikowa. Na drodze do boru Chryszczata, w ciemnościach, jakie zapanowały po zgaszeniu pochodni, z wolna nikły oddalające się głowy strilciw.Nie wszyscy położyli się we wsi od razu spać. W chacie sołtysa otoczyła Rena i Ihora starszyzna mikowska. Gospodarze siedzieli w milczeniu pod ścianami. W zadymionej izbie

ostro kopciły dwie lampy naftowe. Wydłużone cienie ludzkie kołysały się na suficie.- Jak to budę, pane komandir - przerwał milczenie najstarszy wiekiem gospodarz i właściciel wodnego młyna w Mikowie Stanicki - rychło-li pobijecie komunistów?Ren roześmiał się swobodnie i niefrasobliwie.- Sam przecież widzisz, że jesteśmy panami w tym terenie. Komuniści nie potrafią dać sobie z nami rady. Zgromadzili tu pełno wojska... I co z tego? Spokojnie świętujemy Wigilię. Robimy, co chcemy. Za kilka miesięcy będzie wojna i wtedy koniec z tym wszystkim.Stanicki pokręcił siwą głową i mocno zaciągnął się dymem z krótkiego cybuszka.- Pane komandir... Ot, z nami mówcie nie tak, jak do waszych strilciw. Powiadacie, że wojsko nie może sobie dać rady, choć jest go tyle tutaj... Na razie to jest prawda, ale ja myślę tak: wielki kamień młyński rozkręca się dłużej od małego chłopskiego żarna. Im kamień większy, tym dłużej trzeba go rozkręcać, ale jak się już rozpuści, to miele aż hej! Tak i z tym wojskiem... To jest bardzo wielki kamień i on się jeszcze nie rozkręcił. A kiedy się to stanie, jak go zatrzymacie?- Zanim to nastąpi, wojna wybuchnie - wtrącił Ihor. - Już tyle razy wam to mówiłem!Sołtys Mikowa odgarnął z czoła długie włosy, natarte słoniną do połysku. Uśmiechnął się, ukazując poszczerbione zżółkłe zęby.- A jeśli wojna nie wybuchnie tak szybko? - zapytał.- My czytamy gazety - dodał dziesięciohektarowy gospodarz Nazar - nic tam o wojnie nie stoi. Ruscy rozmawiają z Anglikami i Amerykanami, urządzają się w Niemczech. Tu w Polsce komuniści wszędzie dzielą ziemię. Powiadają, że koło Wrocławia, Olsztyna można dostać za darmo gospodarstwa jeszcze lepsze niż tu i większe. Coś z tą wojną nie takie proste...- Czytacie gazety komunistyczne, a te kłamią - wzruszył ramionami Ren. - Czego zresztą chcecie? Władzy komunistów tutaj? Odbiorą wam ziemię i majątki, wszystko będzie państwowe, nie wasze. Chcecie tego? - zapytał gwałtownie.- Tego nie chcemy, ale sprawa nie jest całkiem taka, jak mówicie, pane komandir - odezwał się znów Stanicki. - Komuniści z Leska rozparcelowali tu kilka majątków. Ziemię

rozdali gospodarzom w Hoczwi, Jabłonkach, Wetlinie. Na własność. Fakt. Różna biedota ma teraz pracę także w gospodarstwach państwowych. Fabryka wagonów w Sanoku przyjmuje nowych robotników. Kopalnie nafty w Ropience i Wańkowej też.- Tych, co wzięli ziemię z parcelacji, będziemy palić - przerwał mściwie Ren.Stanicki pokiwał głową z dezaprobatą.- Nie gniewajcie się, pane komandir... Wyście tu przyszli z daleka. Może nie znacie tych stron. Chłopi tu są biedni. Gospodarstwa małe. Dużo takich ludzi po wioskach, co w ogóle nic nie mieli. Oni chcą ziemi. Nie ich wina, że biorą, kiedy ktoś daje...- Z tym paleniem jest wielka bieda, pane komandir - wtrącił Nazar. - Ludzie buntują się, jak im palić domy... Po wioskach mówią też, że niedobrze robicie wieszając tych, co chcą iść pracować do fabryk albo jechać do swoich rodzin po rosyjskiej stronie czy na tych ziemiach, jak im tam? - aha - odzyskanych...- Więc czego właściwie wy chcecie? - zapytał chmurnie, zmuszając się do spokoju dowódca kurina.Chłopi spoglądali przed siebie. W ich oczach nic nie można było wyczytać. Krótkie cybuszki dymiły flegmatycznie, cienie kiwały się na suficie. W chacie było nieznośnie parno.- Polskę i Rosję łatwo w butelce zakopać i krzyż nad nimi postawić - przerwał znów milczenie sołtys. - Wy się nie boczcie, pane komandir, my przecież wasi przyjaciele, Mików od początku wioska dla was gościnna i posłuszna... Tylko my tak z wami rozmawiamy, co będzie dalej? Powiadacie wojna. No dobrze. My ludzie nieuczeni... Ale komuniści przecież tę ostatnią wojnę wygrali, Niemców pobili.- Wojny z Ameryką nie wygrają - odezwał się Ihor.- Ameryka wielka siła, ale jest daleko - westchnął z powątpiewaniem Nazar.- Na razie nam ciężko - zabrał głos sołtys. - Sotnie karmić trzeba, komuniści też wyznaczyli kontyngenty, a tej wojny nie widać. Zresztą - ściszył głos - ja wam powiem, pane komandir, co ludzie mówią... Oni nie chcą wojny. Tyle się tu popaliło i poniszczyło w tej ostatniej wojnie! Jak przyjdzie nowa - powiadają - wszystko pójdzie z dymem. Ludzie chcą spokoju, pane komandir.- Tak mówią zdrajcy, a wy, sołtysie, powinniście nam ich wskazać - żachnął się Ihor. -

Uspokoimy tych polityków od siedmiu boleści.Stanicki pokręcił głową i przeciągnął się, aż zatrzeszczały stawy w potężnych barach. - Za dużo byłoby tych do uspokajania - mruknął i w gniewnym grymasie zacisnął wargi na ustniku cybuszka.- Pytam jeszcze raz, czego wy chcecie - warknął Ren.- Dobrze jest wiedzieć, czego się chce - odezwał się dziobaty gospodarz Siemienko - ludzie jednak rzadko to wiedzą... My tak z niepokoju pytamy, pane komandir. Ot, widzicie, był w tych stronach taki czas, dawno już temu, kiedy tu w Bieszczadach i dalej w Gorganach, w Czarnohorze działał Ołeksa Dowbusz - Dobosz. Chłop to był z naszych stron. Zebrał sotnię i chodził z nią po górach. Przyczajał się na drogach. Na karetki pocztowe napadał, kupców z Węgier jadących z towarów i złota oskubywał. Sprawiedliwy był chłop... Co zabrał bogaczom, biednym oddawał. Do chłopskiej krzywdy nie dopuszczał. Panów, którzy chłopów katowali, palił i ścinał. Niejeden dwór puścił z dymem. Był dobry. Mówił, że pańszczyzna powinna być zniesiona, a pańska ziemia podzielona między chłopów. Wiedział, czego chciał. Mówił o tej sprawiedliwości dla biedaków jeszcze wtedy, gdy już stał pod szubienicą. Austriacy za prawdę go powiesili...- Co ma Dobosz i ta cała klechda do nas? - zdziwił się szczerze Ren.- Iii... Nic, pane komandir. Ja tylko tak opowiadam, bo komuniści teraz mówią to samo, co Dobosz. A ludzie chętnie słuchają, zwłaszcza że tę ziemię z majątków pańskich to oni naprawdę dzielą, a w tych stronach nikt za dużo ziemi nie ma. Największy majątek chłopski - najwyżej dziesięć hektarów. To już u nas bogacz! Słyszałem sam zeszłej niedzieli w Lesku, jak sekretarz partii Drozdowski przemawiał i wyliczał, gdzie przeszła parcelacja.- My też damy ziemię - przerwał niecierpliwie Ihor.Chłopi zgodliwie kiwali głowami. Stanicki szepnął tak cicho, że dosłyszeli go tylko dwaj najbliżsi sąsiedzi:- Komuniści już ją dają...- Czeka nas jeszcze długa droga - mruknął Nazar.- Wasza lojalność będzie nagrodzona - zapewnił Ren.Chłopi wstawali. Jeden po drugim ściskali z powagą dłonie dowódcy kurina i rejonowego prowidnyka. Głęboko zatopieni w myślach, wychodzili na dwór. Kiedy wszyscy

opuścili izbę, sołtys podszedł do Rena.- Czy widzieliście to, pane komandir? - Trzymał w ręce zadrukowany arkusz papieru. Ren założył okulary i zaczął czytać półgłosem, a Ihor zaglądał mu przez ramię.Do ludności województwa rzeszowskiego! - czytał dowódca kurina. - Walka przeciw bandom UPA i WIN, trapiącym niektóre okolice Rzeszowa, Przemyśla, Brzozowa, Krosna i Sanoka, wchodzi w fazę decydującą. Rząd Polski Ludowej skupił obecnie odpowiednie siły i środki dla położenia kresu bandytyzmowi. Wszystkich mieszkańców terenów objętych działalnością band wzywa się do udzielania władzom w ich akcji jak najszerszej pomocy. Leży to w interesie ludności. Bandyci mordujący lojalnych wobec Państwa obywateli, grabiący ich mienie, ściągający nielegalne kontrybucje, palący wsie i miasteczka przeszkadzają w powrocie do pokojowego życia, w przywróceniu normalnej sytuacji.Mieszkańcy województwa rzeszowskiego! Nie dajcie się terroryzować przez bandytów UPA i WIN. Nie wierzcie ich kłamliwej propagandzie. Przystępujcie do odbudowy zniszczeń wojennych, do pracy na waszej ziemi i przy warsztatach, wojna się skończyła, a bandyckie wyczyny rychło będą ukrócone...Ren spojrzał porozumiewawczo na Ihora, przeskoczył dwa akapity i czytał dalej:...wszystkich udzielających bandom UPA i WIN pomocy ostrzega się jednocześnie przed odpowiedzialnością karną. Bandyci schwytani z bronią w ręku odpowiadać będą przed sądami doraźnymi. Wszelkie morderstwa i podpalenia karane będą śmiercią...Dowódca kurina przerwał lekturę, zdjął okulary i przesadnie akcentowanym, leniwym ruchem odłożył ulotkę na stół.- To nie pierwsza tego rodzaju odezwa - i ziewnął.- Prawda, pane komandir - zamrugał oczami sołtys - ale teraz mamy inną sytuację.- ???- Jest pełno wojska i ludzie to inaczej czytają. Widzą siłę, a przedtem jej nie widzieli. Poza tym chcą spokoju. Zmęczenie...- Głupstwa gadacie - zaperzył się Ren.Sołtys skłonił się nisko i rozłożył ręce. Rejonowy prowidnyk Ihor zaproponował, by udać się na spoczynek. Propozycja została przyjęta.O tej późnej nocnej porze nie spano jeszcze tylko w chacie będącej tymczasową

kwaterą obu brytyjskich dziennikarzy. Doszczętnie zmożony trudami długiej konnej podróży i bimbrem Robinson chrapał już od dawna, ale młodszy od niego Curtiss rozmawiał z Marią. Mówili po niemiecku. Dziennikarz był pod wrażeniem urody żony dowódcy sotni. „Jasna topola w karpackiej głuszy” - tak nazwał ją w myślach i tym określeniem zamierzał operować w reportażach, które z tych okolic napisze. Wiedział, że podoba się kobietom. Był pewny swej przewagi nad ponurym Hryniem, którego - wraz z innymi banderowcami - uważał za dzikiego barbarzyńcę.Sen od niego odleciał. Siedział z Marią w przytulnej, wyłożonej kilimami izbie, w ciepłym kręgu naftowej lampy, z otwartych drzwiczek pieca buchał żar, igrały krwiste płomienie. Maleńki syn Marii spał w drewnianym łóżeczku. Curtiss trzymał ręce kobiety w swych dłoniach. Nie usuwała ich. Był pewny zwycięstwa mającego wzbogacić jego wrażenia z tej wyprawy. Ale Maria unikała rozmowy na miłosne tematy.- Pan przybywa z Anglii, Herr Curtiss - mówiła - niech pan powie, co będzie z nami? - Patrzyła na niego pełna niepokoju.- Jestem skromnym dziennikarzem, darling - uśmiechał się, jego równe, białe zęby lśniły w półmroku - nie mam nic wspólnego z prorokami... Myślę jednak, że będzie okey, pani ma tak śliczne ręce i oczy...- Pomożecie nam czy zostawicie własnemu losowi, jak tylu innych?- Po co taka śliczna główka ma się biedzić nad polityką? - przekomarzał się dziennikarz. - Z tą urodą pani przecież nie może przepaść...- Ja pytam poważnie, Herr Curtiss.- Czy mam odpowiedzieć, jak nasi mężowie stanu? „Rząd Jego Królewskiej Mości z uwagą śledzi rozwój sytuacji w tej strefie” - żartował.- Chcę, żeby pan odpowiedział szczerze, co pan o tym myśli.- Anglia nigdy nie zapomina o swych sprzymierzeńcach.Żadnej poważniejszej odpowiedzi nie potrafiła z niego wydobyć. Złożył głowę na jej kolanach. W zamyśleniu głaskała jasne włosy Anglika i patrzyła w roztańczone płomyki na palenisku pieca.- Co pan myśli o nas, Herr Curtiss? - zapytała po chwili milczenia.- Oh! - nie podnosząc głowy westchnął dziennikarz. - Pani jest naprawdę cudowna! A to wszystko takie egzotyczne...

- Jak u Buszmenów - zaśmiała się sucho.Nie zwrócił uwagi na ironię. Delikatnie pieścił ręką jej kibić. Wiedział, że jest coraz bliższy zwycięstwa. Ale kobieta nagle wstała. Uczyniła to tak gwałtownie, że Curtiss omal nie stracił równowagi i nie upadł. Podeszła do łóżeczka dziecka. Wyprostowała się, miękkim ruchem rąk poprawiła włosy. Przez chwilę odwrócona tyłem do dziennikarza wsłuchiwała się w spokojny oddech śpiącego chłopczyka. Curtiss zbliżył się do Marii i położył rękę na jej ramieniu. Odsunęła się, ale zaraz potem stanęła twarzą w twarz naprzeciw mężczyzny, tak że czuł na swoich ustach jej ciepły oddech.- Niech pan słucha, Herr Curtiss - powiedziała ostrym szeptem. - Ja panu powiem: w nic nie wierzę, wszyscy kłamiecie i okłamujecie się wzajemnie! Już dawno w nic nie wierzę i te historie, które się tu dzieją, są mi obojętne. Kocham tylko jednego człowieka - głos jej nabrał gorącego brzmienia, wyciągnęła rękę w kierunku śpiącego dziecka - jego!... Chcę ocalić to maleństwo. On nic nie wie i jest tak bezbronny! Powinien żyć i być jeszcze kiedyś szczęśliwy. To jest jedyny mój cel... Pański kraj ma już wojnę poza sobą, Herr Curtiss - kaleczyła niemiłosiernie szkolną niemczyznę. - Na świecie jest chyba teraz spokój. Tylko tu wojna, i ta się źle dla nas skończy. Niech mi pan nie przerywa... Jestem tego pewna i pan też to wie. Dla niego - znów wskazała dziecko - gotowa jestem na wszystko. Pan jest przecież dżentelmenem. Czy pomoże mi go pan uratować?... Anglik spoważniał.- Czego pani żąda? - zapytał.Zawahała się. Przez chwilę badała wzrokiem jego twarz.- Proszę, niech to zostanie między nami... Chcę, aby pan umożliwił mi wydostanie się stąd z synem za granicę - wypaliła jednym tchem.- Kiedy?- Proszę się nie bać! - zaśmiała się z lekką goryczą. - Wcale nie zaraz. To jeszcze trochę potrwa, ta... ta... komedia. Pan by mi tylko przygotował odpowiednie papiery, abym mogła wyjechać, gdy zajdzie potrzeba. Czy może to pan dla mnie zrobić?- Spróbuję, Mario...- Przyrzeka pan?- Tak.- W jaki sposób odebrałabym te dokumenty?- Wskażę pani drogę w odpowiednim czasie.

Skinęła głową. Nie broniła się, kiedy ją objął i zaczął niecierpliwie rozpinać guziki jej sukni. Odsunęła go tylko łagodnie, aby zdmuchnąć płomyk lampy. Na ścianie pozostał rozdygotany odblask ognia padający z otwartych drzwiczek pieca.Miejsce spotkania Rena z dowódcą batalionu „Serca Gorejącego” organizacji „Wolność i Niepodległość” majorem Żubrydem ustalone zostało przez rejonowego prowidnyka Ihora w klasztorze Sióstr S. w miejscowości R.Dowódca kurina zdążał tam z Ihorem i swoimi brytyjskimi gośćmi pod czujną opieką żandarmów Berkuta, trasą przez Jaworne, Jabłonki, Łopiennik, wzdłuż rzeczki Solinki na Połomę i Toustę. Jechali raźno, wesoło. Pogoda była wciąż ciepła, prawie wiosenna. Dobrze odkarmione konie niosły lekko, bez wysiłku. Curtiss i Robinson mogli się przekonać, że Ukraińska Powstańcza Armia opanowała ten teren całkowicie. Nigdzie nie spotkali żadnego wojska. W pobliżu Jabłonek zatrzymał ich patrol z konnej sotni Stacha. Strilci poznali swego dowódcę i pozdrowili go przyjaźnie. Z ciekawością wpatrywali się w Anglików. Nad Solinką musieli podać hasło strażom sotni Bira. Znajdowali się teraz w jej rejonie operacyjnym. Samego komandira tej sotni nie było. Na czele dwóch czot wyprawił się na Tworylne. Jedną czotę pozostawił bardziej dla celów reprezentacyjnych niż dla ochrony - nie było tu bowiem żadnego niebezpieczeństwa, od czasu kiedy placówki WOP zostały zlikwidowane, żadne oddziały wojskowe nie zapuszczały się w te strony.Klasztor był niewielkim, schludnym, białym budynkiem. Gospodarstwo rolne i warzywnictwo sióstr słynęło w całej okolicy. Już przed wojną uważano je za wzorowe. Okupacja i przesuwający się front jakoś oszczędziły R. nie wyrządzając tu żadnych szkód. Z ziemi tryskała tu biała ropa, miejscowość miała więc zapewnioną przyszłość. Zaraz po wojnie zjawiła się w niej ekipa wiertaczy z Wańkowej w celu zbadania źródeł roponośnych, znajdujących się na samej powierzchni gruntu. Żubryd wytłumaczył im dobitnie, że nie mają tu czego szukać, inżynier został oblany tą właśnie białą ropą i żywcem spalony, dwóch wiertaczy powieszono, tylko jednego puszczono wolno, aby mógł opowiedzieć o wszystkim, co się stało. Po raz drugi górnicy wrócili w czasach działalności placówki WOP. Kiedy

jednak ta znikła, nikt już nie próbował wydobywać białej ropy. Wąskimi strumykami przenikała na powierzchnię ziemi, w którą następnie bezużytecznie wsiąkała. Tylko klasztor prosperował spokojnie i zatrudniał na swych polach i w ogrodach większość mieszkańców R.Przywitanie obu dowódców było bardzo uroczyste. Dowódca kurina Ren, mając po lewicy Żubryda, a za sobą rejonowego prowidnyka Ihora i kapitana Piskorza, przeszedł wolno przed frontem batalionu „Serca Gorejącego” WIN oraz ustawionej naprzeciw czoty honorowej z sotni Bira.- Czołem, żołnierze! - pozdrowił po polsku żubrydowców i wygłosił do nich krótkie przemówienie, w którym stwierdził, że „obecnie trzeba, aby wszelkie różnice polityczne dzielące oba zgrupowania - WIN i UPA - zeszły na drugi plan, gdyż cel walki jest przecież wspólny: zagłada bolszewizmu. - Jesteśmy też - dodał - w jednym wielkim obozie aliantów zachodnich, którzy nam pomagają i pomagać będą aż do zwycięstwa. - Mówił dobrze po polsku, co wywarło dodatnie wrażenie na członkach batalionu „Serca Gorejącego”. Niemałego splendoru dodało też Renowi zjawienie się w towarzystwie dwóch Anglików. Żubrydowcy pochłaniali ich wręcz oczami i snuli różne domysły co do właściwej roli tych niezwykłych gości.U progu klasztoru obu dowódców witała siostra przełożona Modesta. W starczych, pomarszczonych rękach trzymała obszytą ozdobną frędzlą poduszkę z fioletowego pluszu, na której spoczywał symboliczny klucz od budynku. Kilka lat temu wyszła w podobny sposób naprzeciw niemieckiego oberfeldfebla, który zjawił się w R. na czele czterech żołnierzy. Dało to wówczas znakomity efekt. Teraz nie było jednak najszczęśliwszym krokiem. Ren i Żubryd równocześnie wyciągnęli ręce po klucz. Młodszy i zwinniejszy dowódca batalionu „Serca Gorejącego” okazał się szybszy. Wyrwał siostrze przełożonej poduszkę z rąk i pierwszy wszedł do klasztoru.Obrady toczyły się w dużym, jasnym refektarzu. Wokół stołu, na obitych skórą krzesłach z wysokimi oparciami, przyniesionych specjalnie z kaplicy klasztornej, zasiedli: kurinny Ren, rejonowy prowidnyk Ihor, major Żubryd, kapitan Piskorz i obaj Anglicy

w charakterze gości-obserwatorów. Ściany pokoju były nagie, surowe. Głosy zebranych uroczyście odbijały się od wysokiego sklepienia, nadawało to poważny charakter spotkaniu.Niemniej incydent z kluczem odbił się na atmosferze zebrania.Dowódcy sprzymierzonych oddziałów byli nastroszeni i sztywni. Rejonowy prowidnyk Ihor, który podjął się roli tłumacza, postanowił informować Anglików ostrożnie i nie o wszystkim.Pierwszy zabrał głos Ren, który od razu przeszedł do sedna sprawy. Stwierdził, że zjawienie się w tych okolicach znacznych ilości wojska wymaga od oddziałów UPA i WIN ściślejszego uzgadniania akcji i lepszego współdziałania. Podkreślił, że domaga się tego komitet porozumiewawczy w Monachium. Dowódca kurina zauważył cierpko, iż obecna sytuacja nie jest zadowalająca, gdyż „pan major Żubryd lekceważy sobie wytyczone granice rejonów akcji, co wywołuje bałagan i zamieszanie”.Dowódca batalionu „Serca Gorejącego” zabębnił niecierpliwie palcami po stole i z wyrazem pogardy na twarzy ruszył kilkakrotnie wąsikami. Kapitan Piskorz zawzięcie protokołował słowa Rena. Kiedy ten skończył, wyrażając nadzieję, że „obecne spotkanie będzie owocne w sensie określenia dalszej wspólnej linii postępowania oraz przywrócenia normalnej sytuacji w rejonach operacyjnych UPA i WIN”, kapitan podniósł głowę znad swych papierów i powiedział:- Batalion „Serca Gorejącego” wraz z podległym mu oddziałem Mściciela znalazły się w nieco trudnej sytuacji. Rejony naszego działania leżą w zasadzie po obu stronach linii Krosno-Sanok. Teren tam jest płaski, słabo pocięty, a to z kolei bardzo ogranicza możliwości manewrowe. Jest rzeczą naturalną, że w tych warunkach oddziały WIN dążą do przeniesienia swych akcji na dogodniejsze pole walki, rozciągające się w kierunku południowym od wymienionej linii...Oświadczenie to zachwiało równowagę Rena, który podniesionym głosem stwierdził, że tereny wymienione przez kapitana Piskorza podlegają Ukraińskiej Powstańczej Armii. Wywołało to kontrowersję z Żubrydem. Dorwawszy się wreszcie do głosu i nie zwracając uwagi na zalecające mu zimną krew sygnały wzrokowe Piskorza, dowódca batalionu „Serca

Gorejącego” przypomniał zjadliwie, że UPA nigdzie nie wykupiła prawa na sporne obszary, a poza tym on, dowódca kurina Ren, i jego ludzie, a także sam ich szef Orest są w tych stronach, delikatnie mówiąc, przybyszami. Znaleźli się tu przecież po przetrzepaniu ich przez Rosjan, w ucieczce na zachód. Powinni zrozumieć, że gospodarzem tych obszarów jest organizacja WIN, jedyna władza w wydawaniu wszelkich rozkazów. Żubryd mówił ordynarnie, podniesionym głosem. Całkowicie zapomniał o godności majora.Ren spąsowiał Ostentacyjnie wbił wzrok w sufit. Nie patrząc na Żubryda, wycedził:- Jeśli mamy dalej rozmawiać w tym tonie, to lepiej... rozejdźmy się.Dowódca batalionu „Serca Gorejącego” miał taką minę, jak by chciał zagwizdać.- Panowie, na litość boską, nie kłóćmy się! - Interweniował rejonowy prowidnyk Ihor, zwracając się wyraźnie do kapitana Piskorza, w którym wyczuwał bratnią duszę człowieka z „lepszej sfery”. - Czy każdy z panów nie mógłby spokojnie przytaczać swych argumentów? - pytał pojednawczym tonem.Zapanowało przykre milczenie, podkreślone szeptem Anglików, domagających się od rejonowego prowidnyka, aby im przetłumaczył, o co idzie. Kiedy Derek Robinson dowiedział się przyczyny sporu, poprosił „szanownych dżentelmenów” o wybaczenie mu „dziennikarskiej ciekawości” i wyjaśnienie, dlaczego obaj dowódcy przywiązują tak wielką wagę do podziału rejonów operacyjnych.- Sprawa jest prosta - odpowiedział ze sztucznie dobrodusznym uśmiechem na okrągłej twarzy piknika kurinny Ren.- Po pierwsze - mówił rozcapierzywszy swe serdelkowate palce - ludność danego rejonu musi wiedzieć, kogo ma słuchać i komu składać świadczenia. Po drugie, nasze oddziały, wykonujące rajdy w tym samym rejonie, mogą się nie rozpoznać i wzajemnie wystrzelać... Po trzecie, kiedy my na przykład podejmujemy jakąś akcję, a batalion „Serca Gorejącego” o tym nie wie lub, co gorsza, nastawił się na ten sam cel, może dojść do bałaganu o nieobliczalnych wręcz skutkach. Po czwarte, wchodzą w rachubę sprawy polityczne: walczymy przeciw temu samemu wrogowi, ale ze względu na dalsze cele,

w przyszłości, posługujemy się innymi hasłami, działając w tym samym rejonie wywołamy mętlik w umysłach ludności, co w rezultacie może dać jeden tylko skutek - utratę naszego prestiżu. W danym rejonie hasła muszą być jednolite. Jest poza tym cała jeszcze masa względów technicznych...- A nie moglibyście się panowie częściej widywać i zawsze ustalać współdziałanie? - pytał dalej Anglik.Żubryd i Piskorz jednocześnie potrząsnęli głowami. Ren uśmiechnął się pobłażliwie.- I tak widujemy się za często - powiedział. - Zarówno ze względu na naszych żołnierzy, jak i na ludność nie jest to zbyt wskazane. Łączy nas teraz wspólny cel, ale ostatecznie dążymy do różnych rzeczy...- Ten wspólny cel jest najważniejszy! - z emfazą wykrzyknął Ihor.Derek Robinson splótł dłonie na brzuchu i zawzięcie kręcił młynka kciukami. Oczy miał przymknięte. Gdyby nie ruch jego palców, zdawałoby się, że drzemie.- Mam kompromisową propozycję - spokojnie już odezwał się Piskorz. - Podzielmy rejony pod względem świadczeń ze strony ludności. Aby sobie nie wchodzić w paradę, ustalmy znaki rozpoznawcze oraz cele zasadnicze; co do poszczególnych posunięć będziemy się porozumiewać, innego wyjścia nie widzę... Panowie, zachowajmy wspólny front wobec naszych sojuszników! - zaapelował gorąco. Pełen wyczekiwania wpatrywał się w twarz Rena. Dowódca kurina milczał chwilę. Następnie odchrząknął i powiedział:- Proszę o czas do namysłu. Do wójta z tym na pewno nie pójdziemy - zaśmiał się krzywo. - Na razie ustalmy te cele zasadnicze, o których mówił pan kapitan. To jest najważniejsze. Czy mógłby je pan wymienić, kapitanie Piskorz?Robinson otworzył oczy. Curtiss pytał o coś szeptem Ihora i notował. Zastępca Żubryda zaczął mówić.Wyraził przekonanie, że „szanowny pan kurinny Ren zgodzi się zapewne, iż ogólnym celem głównym UPA i WIN jest zarówno w tym rejonie, jak i wszędzie utrzymanie stanu napięcia, który nie pozwoli komunistom na trwałe zainstalowanie się i wprowadzenie swych urządzeń”.- Należy wykazać, że wojna wcale się nie skończyła - skinął głową Ren.

- Dla realizacji tego celu głównego musimy - ciągnął dalej kapitan Piskorz - przede wszystkim pokrzyżować wszelkie podejmowane przez bolszewików próby uruchomienia tutejszych kopalń ropy naftowej i fabryki wagonów w Sanoku. Innych poważniejszych obiektów przemysłowych w naszym rejonie nie mamy - stwierdził z pewnym żalem. - Dalej konieczna jest likwidacja, i to doraźna, rozmaitych tak zwanych spółdzielni samopomocy chłopskiej, państwowych gospodarstw rolnych oraz tych chłopów, którzy wzięli ziemie przesiedleńców. Sprawa bardzo ważna. Nie wolno też dopuścić do uruchomienia rozmaitych młynów i tartaków... To byłaby jedna strona akcji. Drugą, niemniej ważną, jest likwidowanie wszelkich działaczy komunistycznych i ich popleczników. Wobec osób poddających się wpływom czerwonej propagandy i wyjeżdżających na sławetne Ziemie Odzyskane stosować musimy represje. To samo odnosi się do ochotników na repatriację do Rosji jako jawnych zwolenników komunizmu. Pretekstu, że chcą się połączyć z rodzinami, nie możemy przyjmować do wiadomości... Co się tyczy spraw politycznych, hasłem naczelnym pozostaje tymczasowość władzy komunistów. Stwierdzamy, że rychła wojna położy tej władzy kres. Ludzie nie powinni jednak, ze zrozumiałych względów, wiedzieć, że cokolwiek łączy oddziały WIN i UPA. Dyskrecja jest tu naprawdę niezbędna.- W obustronnym interesie - przytaknął rejonowy prowidnyk.- Zapomniał pan o akcjach przeciw ruchowi na liniach kolejowych i szosach - zwrócił się Ren do kapitana Piskorza.Ten skinął skwapliwie głową.- No i co, panie majorze Żubryd, jakoś dochodzimy do zgody - zaśmiał się pojednawczo, patrząc jednak przy tym na Anglików.Na stole obrad zjawiły się mapy. Z drobiazgową dokładnością ustalali sprzymierzeni dowódcy przyszłe akcje. Długo rozmawiali o sposobach zwalczania wspólnego nieprzyjaciela. Ren wyraził pogląd, że członków PPR, pracowników bezpieczeństwa i milicji, a także posterunki tej ostatniej należy likwidować, z wojskiem natomiast lepiej unikać większych potyczek, które dla słabszych liczebnie oddziałów UPA i WIN mogłyby się źle skończyć. Przedstawiciele batalionu „Serca Gorejącego” zgodzili się z tym zdaniem, ale

major Żubryd zwrócił uwagę zebranych na fakt, że „wojsko jest podminowane” do batalionu WIN zgłosiło się ostatnio kilku dezerterów, jeden z nich jest oficerem, nazywa się chorąży Książek. Ren potrząsnął sceptycznie głową, ale wiadomość bardzo zainteresowała Anglików, którzy prosili o możność skomunikowania się z tym oficerem.Rozmowy ciągnęły się długo. Były coraz bardziej rzeczowe. W sąsiedniej izbie siedziała siostra przełożona w towarzystwie swej zaufanej, siostry Beaty. Nie uroniły ani słowa z narady. Jej ważniejsze punkty zanotowały. Było to dla nich z wielu względów istotne.Obiad zjedzono w refektarzu. Klasztor słynął ze znakomitej kuchni. Ciche i pokorne siostrzyczki, poruszające się bezszelestnie w filcowych pantoflach, sprawnie usługiwały, podając coraz to nowe potrawy. Curtiss i Robinson wypytywali z zainteresowaniem zaproszonego do stołu chorążego Książka o koleje jego losu. Czuł się tym nader zaszczycony. Rejonowy prowidnyk Ihor, który tłumaczył Anglikom słowa chorążego, skonstatował, że oficer jest raczej ograniczony. Głośno z nikim nie dzielił się tym spostrzeżeniem. Wiedział zresztą, że major Żubryd nie jest mądrzejszy od swego nowego podwładnego. Kierunek rozmowy przy stole denerwował rejonowego prowidnyka. Ani rusz nie potrafił zwrócić na siebie uwagi brytyjskich gości. A tak mu na tym zależało. Może oni mieliby co do powiedzenia w sprawie jego wyjazdu do upragnionego Monachium?Pod koniec obiadu wzniesiono toasty na intencję przyszłego ostatecznego zwycięstwa. Siostra Modesta pokazała zebranym przy stole błękitny proporzec z wizerunkiem Serca Gorejącego, haftowany w klasztorze dla batalionu majora Żubryda. Proporzec był na ukończeniu. Miał być gotów za kilka miesięcy.Na wniosek najstarszego wiekiem Rena zaczęli się wcześnie rozchodzić na spoczynek. Ta noc nie należała jednak do spokojnych. Mająca na wszystko oko siostra przełożona zaobserwowała, że do celi zajmowanej przez Anglików odbywały się prawdziwe pielgrzymki. Gościom brytyjskim złożył najpierw wizytę kapitan Piskorz. Kurinny Ren dwukrotnie zawracał w tym czasie od drzwi owej celi - zastępca dowódcy batalionu „Serca Gorejącego” wciąż w niej jeszcze przebywał. Po dwóch godzinach z okładem Piskorz, skradając się na

palcach, poszedł do Żubryda. Nieco później konferował z Anglikami Ren. Trwało to prawie godzinę. Potem odwiedzili ich Żubryd i Piskorz razem. Zaledwie wyszli, po kamiennych płytach korytarza przecwałował na czubkach palców, w dziwacznych piruetach rejonowy prowidnyk Ihor.Siostra przełożona Modesta i pobożna siostra Beata nie bez zdziwienia stwierdziły, że rozmówcy Anglików ukrywają się wzajemnie przed sobą. Skrupulatnie zanotowały w pamięci ten szczegół. Należało to do ich obowiązków.Około północy do drzwi klasztoru zakołatał konny goniec z sotni komandira Bira. Przynosił ważną wiadomość: sotnia zdobyła działo i wycięła w pień jego obsługę. Na wpół przytomny z radości dowódca kurina stukał kolejno do wszystkich drzwi - Anglików, Ihora, Żubryda i Piskorza, przekazując im wieść o zdobyciu działa.Była jeszcze głęboka noc, kiedy cichy klasztor Sióstr S. w R. opustoszał. Anglicy pod eskortą żandarmerii Berkuta odjeżdżali w sobie tylko znanym kierunku. Ren z czotą Bira udawał się do sotni. Ihor miał coś do załatwienia w okolicy, batalion „Serca Gorejącego” wymaszerował trasą na Ropienkę. Major Żubryd nie zapomniał jednak, słuchając rady Piskorza, wysłać za Anglikami sierżanta Zawieję w towarzystwie sprytnego kaprala Pioruna. Warto było wiedzieć, co dalej czynić będą goście brytyjscy...Naturalnie ludzie Berkuta prawie natychmiast dostrzegli obu żubrydowców śledzących Anglików. Nie spuszczali odtąd zwiadowców zaprzyjaźnionego batalionu WIN z oczu. Bawiła ich ta gra w ciuciubabkę.Batalion „Serca Gorejącego” miał straże o wiele mniej czujne. Nie wykryły one wcale, że w ślad za nimi, jak zwykle, posuwa się mały patrol Berkuta, systematycznie rejestrujący każdy ruch oddziału majora Żubryda. Było to tym łatwiejsze, że w nocy zmieniła się pogoda. Dotychczasowy południowo-zachodni wiatr zluzowany został przez północny. Spadł śnieg.5Z tym działem zdobytym przez banderowców było tak. Kiedy podpułkownik Tomaszewski uporał się jakoś ze skutkami pożaru Huczwic, odprowadził uchodźców na odległe dworce kolejowe w Nowym Zagórzu i Sanoku oraz zakończył remont swego, tak

wiele pozostawiającego do życzenia taboru samochodowego, pułk ruszył na akcję. Rozpoczęły się obmyślone przez Tomaszewskiego „działania demonstracyjne”.Była to właściwie wielka defilada pułku przez wioski, marsz bez określonego celu taktycznego - manifestacja siły.Przodem szła straż przednia w sile kompanii wydzielonej z batalionu majora Grodzickiego. Wiodła z sobą kilka moździerzy batalionowych i dwa działa czterdziestosiedmiomilimetrowe. Wyposażona była dla celów pościgowych w trzy samochody ciężarowe - studebackery. Za nią postępowały trzy czołgi średnie, przysłane przez pułk pancerny z Tarnowa. Każdy z pułków dywizji pułkownika Sierpińskiego otrzymał w tych dniach po kilka czołgów... W odpowiedniej, przewidzianej regulaminem odległości posuwał się batalion majora Grodzickiego, szykiem bojowym, dwoma długimi łańcuchami po obu stronach drogi. Przy tym batalionie jechali konno dowódca pułku podpułkownik Tomaszewski, zastępca dowódcy dywizji major Preminger, szef sztabu major Pawlikiewicz, oficer zwiadu kapitan Wiśniowiecki i lekarz Pietrasiewicz. Dalej maszerowały w takim samym szyku - ściągnięty z Leska 3. batalion kapitana Gorczyńskiego i 1. batalion kapitana Ciszewskiego. Kolumnę zamykało kilka dział ciągniętych przez samochody, które co parę kilometrów przystawały, a następnie doganiały pułk. Z tymi działami od samego początku był kłopot: nie wolno ich było umieścić na początku kolumny ze względu na miny, które bandyci mogli kłaść na trasie marszu. Środek kolumny też nie wchodził w rachubę, gdyż działa zmotoryzowane psułyby cały porządek - przylepione bezpośrednio do tyłu kolumny samochody nie mogły rozwijać należytej szybkości i przegrzewały silniki. Pozostawało jedno rozwiązanie - artyleria musiała się posuwać kilometrowymi skokami za kolumną. System ten często stosowano w marszach przyfrontowych, toteż nie budził niczyich wątpliwości.Pułk rozciągał się na przestrzeni dobrych pięciu - sześciu kilometrów. Wyglądał imponująco. Mieszkańcy Żernicy, Woli Matiaszowej, Bereźnicy, Rybnego i Wołkowyi z podziwem patrzyli na przesuwające się przed nimi wojsko. Podpułkownik Tomaszewski

z zadowoleniem spoglądał na grupki chłopów przed domami i twarze przylepione do szyb.- Teraz widzą, co zgromadziliśmy przeciw bandziorom! - mówił do jadących obok oficerów. - Przestaną się bać terroru tych leśnych obszarpańców!Wszystko szło dobrze aż do Terki, gdzie znaleźli się pod wieczór pierwszego dnia. Tam okazało się, że czołgi nie przejdą. Mały mostek nad strumieniem, przepływającym przez wioskę, zatrzeszczał złowrogo pod gąsienicami pierwszego z nich. Jasne było, że zaraz runie. Czołg ledwie się wycofał. Pancerniacy odbyli krótką naradę i oświadczyli, że dalej nie pojadą. Teren stawał się coraz trudniejszy. Na przybycie do tego tylko miejsca zużyli taką ilość paliwa, że groziło im rychło całkowite unieruchomienie, nawet jeśliby pokonali wszystkie te łamliwe mostki i strome stoki.Wobec tego postanowiono odesłać czołgi do Baligrodu. Podpułkownik Tomaszewski podjął tę decyzję bez entuzjazmu. Odejście czołgów osłabiało efekt „demonstracji siły”.Nocleg wypadł w Terce i okolicznych wioskach.- Jedno mnie tylko niepokoi - powiedział przed zaśnięciem major Grodzicki do Premingera i Ciszewskiego - maszerujemy tak, jak byśmy się spodziewali, że bandytów znajdziemy właśnie na drogach publicznych... Być może, wzbudzimy w mieszkańcach tych wiosek świadomość, że istnieją siły, które rozprawią się z bandami, ale samą tą demonstracją niewiele zrobimy nieprzyjacielowi.- A jak wy byście postępowali, majorze? - zapytał Preminger.Grodzicki szczupłą dłonią przygładził swoje siwiejące na skroniach włosy.- Ja bym się starał pomacać bandziorów tam, gdzie są - mruknął mocując się z butem.- Ale gdzie oni są? - zaśmiał się Ciszewski.- Właśnie nad tym trzeba by się zastanowić - westchnął Grodzicki.Preminger był tego samego zdania, ale gnębiła go jeszcze inna kwestia. Wiedział, że bez pełnego poparcia ze strony chłopów nie da się pobić bandytów.Zaufanie do wojska, zbliżenie się żołnierzy do mieszkańców wiosek w tych okolicach miało ogromne znaczenie. Tymczasem wszędzie, podobnie jak w Baligrodzie, ludzie patrzyli na wojsko nieufnie. Rozmawiali z żołnierzami tylko w czterech ścianach domów, gdy nie widzieli tego sąsiedzi.Chłopi bali się siebie wzajemnie. Bandyci obiecywali surowe kary za sympatię dla

wojska. „Przychodzicie tylko i odchodzicie... My tu mieszkamy i zostajemy. Co będzie, gdy wrócą bandyci?” - mówili chłopi.- Jak przełamać strach, wywołany terrorem bandytów? - pytał Preminger.- Dopóki nie sprawimy bandziorom dobrego lania, nie przełamiemy strachu - odpowiedział Grodzicki.Położyli się na wymoszczonej słomą podłodze izby. Długo jeszcze rozmawiali o dość odległych sprawach. Ciszewski wsłuchiwał się w parskanie koni, które żołnierze poili na dworze. Szyby podzwaniały lekko od podmuchów wiatru. Ktoś powiedział tuż pod oknem:- Jutro chyba śnieg spadnie...Rzeczywiście nazajutrz brzuchate, typowo śnieżne chmury zaległy cały horyzont. Ruszyli w tym samym porządku, co wczoraj, w kierunku południowym, na Buk, Ryczywół i Przysłup. Porucznik Rafałowski stwierdził w rozmowie z Ciszewskim, że żołnierze są w doskonałym nastroju. Cieszyli się, że nareszcie skończyły się ponure nudy w Baligrodzie. Marsz oznaczał dla nich jakieś działania. Obudziła się stara, frontowa włóczęgowska żyłka. Znów szli naprzód, mijali wsie, poznawali nowych ludzi, nowe krajobrazy.- W każdym człowieku tkwi coś z Kolumba - mówił Rafałowski swoim wileńskim akcentem. - W żołnierzu cecha ta jest szczególnie rozwinięta. Lubi zmieniać miejsce postoju. To jest jego poezja...- Poczekaj, zobaczysz poezję, kiedy mróz chwyci ich za palce w tych dziurawych butach! - śmiał się sarkastycznie dowódca 3. kompanii, porucznik Zajączek.Gdy batalion mijał Strubowiska i zagłębiał się w las pod Kalnicą, usłyszeli ostrą, urywaną strzelaninę. Strzały dochodziły gdzieś z tyłu, z dość dużej odległości.Kolumna od razu stanęła. Żołnierze flegmatycznie przysiedli po bokach drogi. Ogień nie wywarł na nich najmniejszego wrażenia. Nie taki słyszeli na froncie.Po kilku minutach od czoła pułku przycwałowali na koniach major Grodzicki, major Preminger i kapitan Wiśniowiecki.- Kapitanie Ciszewski - zawołał dowódca pułku - proszę natychmiast wysłać jedną kompanię w kierunku tych strzałów. Powinien był pan już wydać w tej sprawie rozkazy, nie

czekając na mnie - dodał gderliwie.Ciszewski pomyślał, że szyk marszowy zamyka przecież artyleria, a nie jego batalion, zrezygnował jednak z polemiki i kazał ruszyć kompanii porucznika Zajączka. Sam razem z nią pocwałował konno.Pod Ryczywołem, gdzie znaleźli się w ciągu piętnastu minut, stały dwa samochody z ciężkimi studwudziestomilimetrowymi moździerzami, nieco dalej trzy inne z działami. Jednego samochodu z siedemdziesięciosześciomilimetrowym działem brakowało. Mocno przybladły dowódca artylerii pułkowej porucznik Nalewajko oświadczył, że samochód ten „nie dołączył”.- Coś musiało mu nawalić w silniku - wyjaśniał Ciszewskiemu.- Dlaczegoście go zostawili? - denerwował się kapitan.- Pojęcia zielonego nie miałem, że się zepsuł. Był ostatni w kolumnie... Kapitan Matula, który jechał na przedostatnim wozie, powinien był to zauważyć, ale nie dał żadnego znaku.- Nie moja rzecz wam o tym donosić, poruczniku - twardo stwierdził Matula. - Mam inne zadania i nie jestem waszym podkomendnym. Znajdowałem się na wozie jako pasażer.- Ale ja obywatelowi kapitanowi mówiłem, że ten samochód został - wtrącił krępy ogniomistrz o jasnych oczach i zawadiacko zsuniętej na ucho czapce polowej. - Obywatel kapitan powiedział wtedy, że oni nas dogonią...Matula zaperzył się nie na żarty.- Nikt was o to nie pyta, ogniomistrzu Kaleń, sami powinniście byli zameldować o wypadku waszemu dowódcy - zapiał wysokim dyszkantem.- Obywatel kapitan zakazał mi wstrzymania kolumny - upierał się ogniomistrz. Wyzywająco patrzył w oczy Matuli.Cały ten spór nie opóźniał bynajmniej posuwania się naprzód żołnierzy Ciszewskiego. Kompania porucznika Zajączka biegła tą samą drogą, którą pułk przebył dziś rano, maszerując z Terki. Żołnierze minęli po lewej stronie Ryczywół, przeskoczyli na wpół rozwalony most nad strumieniem obok wzgórza, które Ciszewski zidentyfikował na swej mapie jako „778”, i zbliżali się do skrzyżowania pod Dolżycą. Strzelanina tymczasem dawno już ustała.Samochód dostrzegli nagle za zakrętem drogi. Stał ukosem, drzwi szoferki były z obu

stron otwarte, maska silnika podniesiona. Dokoła - żywej duszy. Działo znikło.Dwóch zabitych odkryli w rowie, tuż obok samochodu. Leżeli na wznak, głowy mieli całkowicie zmiażdżone, widocznie od uderzeń kolbą. Kierowca i jego pomocnik zginęli w zaroślach po prawej stronie drogi. Tam musieli się prawdopodobnie schronić przed napastnikami. Byli podziurawieni pociskami z pistoletów maszynowych jak rzeszoto. Jeszcze jeden żołnierz leżał o kilkanaście metrów od samochodu z poderżniętym gardłem. Nieco dalej inny - ze zgruchotaną czaszką. Żaden z zabitych nie miał broni.- Było ich sześciu z obsługi działa, kierowca i jego pomocnik - wyszeptał porucznik Nalewajko.- Brakuje dwóch - stwierdził również półgłosem Ciszewski.To, co się tu rozegrało, było oczywiste. Bandyci napadli na żołnierzy w chwili, gdy kierowca i jego pomocnik mozolili się nad uruchomieniem silnika. Atak był całkowicie nieoczekiwany. Żołnierze bronili się bezładnie, ale szybko ulegli przemocy. Napastnicy wymordowali ich w bezpośrednim starciu wręcz, rannych prawdopodobnie dobili. Dwóch żołnierzy i działo uprowadzono.- Idziemy w pościg, obywatelu kapitanie - gorączkował się porucznik Nalewajko. - Oni nie mogą być daleko.Ciszewski spojrzał na zegarek. Od momentu, kiedy usłyszał strzał, do chwili obecnej upłynęła godzina.Nie było czasu do namysłu. Ogniomistrz Kaleń odkrył dwie głębokie bruzdy w miękkim gruncie na skraju lasu.- Tędy uprowadzili działo. Są ślady kół. - Wskazywał ręką w kierunku północno-zachodnim.Ciszewski stoczył krótką wewnętrzną walkę. Co powie Tomaszewski na jego samowolną decyzję?Czy może tracić czas na porozumiewanie się z dowódcą pułku? Jak postąpić? Nie ulegało dla niego wątpliwości, że pościg jest konieczny. Chodziło jednak o to, jak zechce Tomaszewski przeprowadzić tę akcję.- Ruszamy, obywatelu kapitanie?Porucznik Zajączek utkwił w twarzy swego dowódcy drwiące spojrzenie.- Jeżeli się tak będziemy grzebać, działo zniknie jak kamfora - mruknął. Żołnierze coś

szeptali, patrząc na trupy kolegów, ułożone teraz rzędem obok samochodu. Dokoła panowała cisza, przerywana tylko miarowym postukiwaniem dzięcioła gdzieś w głębi lasu.Kapitan spojrzał na krąg otaczających go twarzy. Trzeba było powziąć decyzję.- Kapitanie Nalewajko, proszę powiedzieć dowódcy pułku, że znaleźliśmy ślady i ruszyłem po tropie wraz z kompanią porucznika Zajączka. Jeżeli pułkownik Tomaszewski uzna to za stosowne, dobrze by było, aby reszta mego batalionu też podeszła. Jedną kompanią nie otoczę bandy... Proszę o nawiązywanie ze mną łączności radiowej w godzinach parzystych. Gdybym miał coś do zakomunikowania, będę meldował. Tą drogą też spodziewam się od dowódcy pułku dalszych rozkazów. To chyba byłoby wszystko.Ciszewski mówił głosem spokojnym, opanowanym. Czuł, że nie może inaczej postąpić, choć „demonstracja siły” zorganizowana przez podpułkownika Tomaszewskiego brała definitywnie w łeb, skoro najpierw kompania Zajączka, a za nią cały batalion miały odejść.- Czy mogę wziąć udział w pościgu, obywatelu kapitanie? - usłyszał głos ogniomistrza Kalenia.- Jeżeli kapitan Nalewajko nie ma nic przeciw temu...Dowódca artylerii pułku skinął głową. Milcząco zasalutował Ciszewskiemu, który z kolei dał ręką znak porucznikowi Zajączkowi.Szybko zagłębili się w las. Ogarnęła ich chłodna wilgoć przesycona charakterystycznym zapachem gnijącego poszycia.Zajączek rozciągnął kompanię w tyralierę mającą trzy rzuty: przodem, po samym śladzie, szedł ogniomistrz Kaleń z pięcioma żołnierzami, którzy zgłosili się na ochotnika, w odległości około dwudziestu pięciu metrów postępowały główne siły kompanii, dwa plutony szeroką tyralierą, żołnierz od żołnierza w łączności wzrokowej, w tym rzucie znajdował się też Ciszewski wraz z obydwoma radiotelegrafistami z ich sprzętem, za tyralierą posuwał się dwójkami pluton odwodowy.- Jeżeli natkniemy się na bandytów, to będziemy mieli dzięki tyralierze jakiś szerszy front. Uzyskujemy też w ten sposób możność zamarkowania manewru okrążającego w stosunku do bandytów. Odwód rzucimy w zależności od sytuacji - wyjaśniał Ciszewskiemu

jego podkomendny.- Nieźle pomyślane - pochwalił kapitan. Zajączek zaśmiał się tylko sucho i nic nie odpowiedział.Szli szybko, w miarę jak na to pozwalał teren grząski i górzysty. Siady kół - sygnalizował z przodu ogniomistrz Kaleń - nadal widoczne. - Prowadziły na północny zachód po zboczach Łopieninki, Durnej i Berda.Mijały godziny.Na zboczach Berda żołnierze lewego, skrzydła tyraliery odkryli trupa mężczyzny. Ciszewski kazał się zatrzymać. Trup był zupełnie nagi. Głowę miał prawie odrąbaną od tułowia, jak tamten znaleziony na drodze obok samochodu, ręce związane drutem na plecach, genitalia wycięte. Stali nad nim zmartwiali ze zgrozy. Ogniomistrz Kaleń powiedział:- To chłopak od nas, z artylerii, bombardier Łucki...Trupa ułożono na kocu, który ponieśli żołnierze z odwodu. Zdaniem Zajączka artylerzystę zabito, ponieważ nie miał sił lub nie chciał iść dalej z bandytami. Musiało się to stać niedawno, krew była jeszcze świeża.Ślady kół skręcały na Jabłonkę, gdzie kompania dotarła około trzeciej po południu.- Kawaleria z prawej! - rozległy się głosy w tyralierze.- Padnij! - pobiegło wzdłuż linii strzelców.Położyli się za pniami drzew. Żołnierze z wprawą wybierali jak najdogodniejsze do ostrzału stanowiska. Przywarli do ziemi i czekali. Przed sobą, w dole, mieli jak na dłoni szosę z Cisny do Baligrodu. Stamtąd właśnie dochodził rosnący coraz bardziej tętent koni.Po upływie kilkunastu minut wszystko się wyjaśniło. Zobaczyli rogatywki z zielonymi otokami. Konna grupa manewrowa Wojsk Ochrony Pogranicza z Cisny.Teraz dopiero pościg nabrał rozmachu.- Gdybyście tak z nami bliżej współdziałali! - mówił porucznik Siemiatycki, wysoki brunet, dowódca kawalerzystów. - Moglibyśmy o wiele łatwiej zadać bandytom bobu. A tak, wy osobno, my osobno, każdy sobie rzepkę skrobie i nic z tego nie wychodzi... Podlegamy niby to pod względem operacyjnym pułkownikowi Tomaszewskiemu, ale czy myśmy kiedyś dostali od niego jakiś rozkaz? A przecież nie masz to jak kawaleria przeciw bandom!- Mieliście jakieś sukcesy? - informował się Ciszewski.- Bez piechoty sama kawaleria nie może mieć sukcesów - zauważył Zajączek.

- Ale żeście wy działo stracili! - wytknął im Siemiatycki.- Wy też nie tak dawno jeszcze dostaliście porządnie w d... Bandyci zlikwidowali wam te placówki graniczne. Co tak wydziwiacie, obywatelu poruczniku? - zirytował się Zajączek.Dowódca kawalerzystów spojrzał na niego z góry i nic nie powiedział. Konna grupa wysforowała się naprzód. Niezmordowanemu ogniomistrzowi Kaleniowi oddano do dyspozycji wierzchowca. Miał do tego prawo. Pierwszy bądź co bądź odkrył ślad.Ciszewski połączył się drogą radiową z podpułkownikiem Tomaszewskim.- Wysłałem za panem resztę batalionu, obywatelu kapitanie - oświadczył wysłuchawszy jego meldunku. - Na tych z WOP proszę uważać. To było nasze działo i my powinniśmy je odebrać. Jeżeli uczyni to WOP, zrobią na ten temat rej wach, jak by Bóg wie jaką przysługę nam oddali. Będą na cały świat głosili, że się bez nich nie potrafimy obyć - gderał przez mikrotelefon. Życzył Ciszewskiemu powodzenia i polecił, aby po skończonej akcji wracał do Baligrodu.- Proszę pamiętać, kapitanie, że myśmy tu przyjechali wyciągać WOP z kabały i nie powinno być odwrotnie! - dźwięczały Ciszewskiemu w uszach słowa zwierzchnika. „Rzeczywiście dalecy jesteśmy od współdziałania” - myślał. Na szczęście porucznik Siemiatycki nie słyszał słów dowódcy pułku Strzelców Budziszyńskich i z całym zapałem prowadził swój oddział w pościgu za bandą.Ślady znów skręcały, tym razem na południowy zachód. Z trudem wspięli się na Jaworne. Tam zaskoczył ich zupełny mrok. Pościg kontynuowano przyświecając sobie latarkami ręcznymi.- Oni nie mogą być daleko! - gorączkował się ogniomistrz Kaleń. - Ślady są świeże. Przejeżdżali tędy najwyżej przed godziną.Bandyci istotnie nie byli daleko i z działem mieli poważne kłopoty.Sotnia Bira, która napadła pod Dołżycą na obsługę zajętą reperowaniem zepsutego samochodu, uprowadziła działo, zaprzęgając do niego parę koni. Armata była ciężka, konie nie wprawione. Działo grzęzło w miękkim gruncie, obijało się o drzewa, konie robiły bolcami

na wzniesieniach i już po godzinie padały wręcz ze znużenia. Chuderlawy sotenny Bir, eks-kleryk z Trembowli, na próżno poganiał swoich strilciw. Szybciej nie można było iść. Dowódca sotni zdawał sobie na domiar sprawę, że ma za plecami pościg. Armatnie koła pozostawiały ślady i Bir o tym wiedział. Powrót do obozu sotni w okolicach Suchych Rzek, w rejonie Połoniny Wetlińskiej, nie wchodził w rachubę, tam bowiem kierował się właśnie pułk Tomaszewskiego, a sotenny nie mógł przewidzieć, co uczyni przeciwnik. Gdyby nie działo, sotnia przyczaiłaby się gdziekolwiek i obserwowała ruchy nieprzyjaciela. Teraz jednak trzeba było zabezpieczyć zdobycz.Ucieczka spychała Bira w kierunku rejonu działania Hrynia. Rzecz wysoce niewskazana. Rejony operacyjne poszczególnych sotni były ściśle podzielone, granic ich w zasadzie nie wolno było przekraczać. Poza tym, ciągnąc to przeklęte działo, naprowadzał wojsko na Hrynia. Na porzucenie armaty nie mógł się zdecydować. Była zbyt cenną zdobyczą i kto wie, jak oceniłby taki krok dowódca kurina Ren. Mógłby go kazać po prostu rozstrzelać. Kur inny umiał karać tchórzostwo. Z tego Bir też sobie zdawał sprawę.Kluczył przeto z działem, jak mógł. W pobliżu Berda tylna straż sotni usłyszała ścigające ich wojsko. Znajdowało się w niewielkiej odległości. Na rozkaz Bira strilci uśmiercili jednego z uprowadzonych żołnierzy. Zrobiono to szybko i sprawnie. Bir przewidywał, całkiem zresztą słusznie, że znalezienie trupa choć na pewien czas zahamuje pościg. Drugiego żołnierza pędzono nago obok działa (mundury zdarto z nich od razu, bo były potrzebne sotni).Bezpośrednio za Jabłonkami do sotni uśmiechnęło się szczęście. Natknęła się na czotę Uklei podległą Hryniowi. Bir w telegraficznym skrócie wyjaśnił czotowemu sytuację. Konie, ciągnące armatę, znajdowały się u kresu sił. On sam, Bir, i jego ludzie działali już nie w swoim rejonie. Nic tu nie mieli do roboty, terenu dobrze nie znali. Działo musi wobec tego przejąć Ukleja i gdzieś ukryć.Na dyskusję nie było czasu. Ukleja miał w swej czocie parę koni dla zwiadowców. Zaprzężono je do działa. Bir wykręcił ze swą sotnią na północ. Odsapnął z ulgą i wysłał

gońca z triumfalnym meldunkiem do dowódcy kurina Rena, znajdującego się w tym dniu w R. Ukleja ruszył z armatą na południowy zachód. Jeńca zabrał również.Nie upłynęła nawet godzina, kiedy strilci z czaty Uklei - sami prawie Niemcy - donieśli swojemu dowódcy, że w niewielkiej odległości za ich plecami, na sąsiednim wzgórzu, jest nieprzyjaciel. Słyszeli parskanie koni, widzieli błyski latarek elektrycznych. Było rzeczą oczywistą, że pościg jest tuż, tuż...Brodaty Heinz zdenerwowanym głosem radził, aby działo po prostu porzucić. Zabijanie jeńca nie miało najmniejszego sensu, gdyż w ciemności ścigający mogli nawet nie wykryć trupa.Ukleja - nauczyciel z zawodu, uchodzący za jednego z inteligentniejszych banderowskich dowódców - myślał intensywnie nad tym, co mu w tej sytuacji wypada czynić. Na porzucenie działa nie mógł się zdecydować z tych samych powodów co Bir, znalazł jednak rozwiązanie, które go w każdym razie kryło wobec przełożonych, gdyby zdobyczy żadną miarą nie udało się utrzymać. Postanowił wymontować z działa zamek i natychmiast gdzieś ukryć. Jeśliby działo trzeba było porzucić, to nieprzyjaciel odzyska je w stanie niezdatnym do użytku, jeżeli natomiast zdołają je zachować, wówczas wrócą tu po zamek choćby jutro.Trzęsącymi się ze strachu i pośpiechu rękami wymontował Heinz wraz ze swymi dwoma rodakami zamek siedemdziesiątki szóstki. Szybko zanieśli go w zarośla i wsunęli pod jakiś spróchniały pień...- Czy dobrze zapamiętaliście to miejsce? - zapytał Ukleja, kiedy wrócili.- Jawohl, Herr Tschotowy... - odpowiedzieli bez namysłu.Czota pognała naprzód. Teraz dopiero Ukleja spostrzegł, że pada śnieg. Musiał już padać od jakiegoś czasu, bo ziemia dokoła pobielała.- Idioci! - huknął czotowy. - Ten śnieg zasypuje ślady. Oni nas teraz nie znajdą! - Wściekły był, że tak pochopnie kazał wyjąć zamek. Pocieszał się tylko, że przecież jutro po niego wrócą.Pościgu już za swoimi plecami nie słyszeli. Późną nocą dotarli do obozu sotni pod Magurycznem w lesie Chryszczata.

Wymontowanie zamka doprowadziło do pasji sotennego Hrynia. Miał rację. Tej części armaty sotnia nigdy nie odzyskała. Heinz i pomagający mu w ukryciu tego najistotniejszego mechanizmu działa kamraci nie zapamiętali miejsca, gdzie schowali zamek. Wielokrotnie szukali go na próżno. Stało się to nawet z biegiem czasu swego rodzaju obsesją całej sotni. Za karę Hryń zbił na osobności po twarzy czołowego Ukleję, Heinza zaś i dwóch innych Niemców kazał oćwiczyć bykowcem. Armata siedemdziesięciosześciomilimetrowa stała się rekwizytem obozu pod Magurycznem i znajdowała się tam aż do zdobycia hryniowej twierdzy przez wojsko. Nie uprzedzajmy jednak wypadków.Wśród ciemności i pod rosnącą warstwą śniegu kapitan Ciszewski oraz porucznicy Zajączek i Siemiatycki zgubili ślady uprowadzonego działa, a zarazem nieszczęsnego, pozostałego jeszcze przy życiu jeńca bandytów. Przez radio określili podpułkownikowi Tomaszewskiemu swoje położenie i poprosili o decyzję, co mają dalej czynić. Odpowiedź przyszła nad ranem. Dowódca pułku kazał skoro świt kontynuować pościg i „działo za wszelką cenę odnaleźć”. Miała się tym zająć kompania z batalionu Ciszewskiego. On sam ma zabrać konną grupę manewrową WOP i natychmiast wyruszyć do Baligrodu. Reszta jego batalionu została już zawrócona z drogi. Tomaszewski domagał się pośpiechu. Stwierdzał, że „jakaś banda zaatakowała właśnie posterunek milicji w Hoczwi”. Batalion Ciszewskiego był najbliżej tej miejscowości. Tomaszewski z resztą pułku zabrnął, jak się okazało, aż do Berehów Górnych. O zaatakowaniu posterunku donosiła radiostacja w Baligrodzie. Pozostała tam tylko niewielka ochrona, której nie wolno było się ruszyć z miejsca. Trzech milicjantów broniących się w Hoczwi mogło więc liczyć wyłącznie na odsiecz konnej grupy WOP i ewentualnie dwóch kompanii Ciszewskiego. Kompanie owe maszerowały teraz na pomoc oblężonym, mającym do dyspozycji jedynie ręczny karabin maszynowy i swoje karabiny. „Najszybciej będzie chyba ta kawaleria graniczna - przyznawał nie bez ubolewania w głosie podpułkownik Tomaszewski. - Można oszaleć, człowieku, po prostu można oszaleć!” - zakończył rozmowę dowódca pułku.

Ciszewski wydał instrukcje Zajączkowi, pożegnał się z nim i z ogniomistrzem Kaleniem, następnie ruszył wraz z Siemiatyckim na czele grupy manewrowej. Pełni najgorszych przewidywań jechali znów na przełaj w kierunku Jabłonek. Był już jasny dzień, kiedy dotarli do drogi. Śnieg sypał nieprzerwanie.Chmury nisko sunęły po niebie. Zaczynała się prawdziwa zima.Około ósmej cwałowali przez Baligród, gdzie tymczasem znalazły się obie kompanie Ciszewskiego, które - jak się okazało - maszerowały całą noc.- Jakie wiadomości z Hoczwi? - zapytał Ciszewski porucznika Rafałowskiego.- Od początku żadnych. Oni tu słyszeli tylko gęstą strzelaninę i coś w rodzaju wybuchu. To wszystko...Ciszewski zaklął i spiął konia. Za nim pomknęło stu osiemdziesięciu kawalerzystów w rogatywkach z zielonymi otokami.Posterunek w Hoczwi zaatakowany został tego dnia przed kilku godzinami przez batalion „Serca Gorejącego”, wracający z opisanego już spotkania dowódców WIN i UPA. Decyzję w sprawie tej akcji podjął Żubryd niespodziewanie. Wpadło mu na myśl, że z łatwością rozbije maleńki trzyosobowy posterunek milicyjny, całkowicie samotny i pozbawiony wszelkiej skutecznej obrony. Akcja miała tym większe znaczenie, że milicjanci chronili w Hoczwi nowo założone, przekształcone z dawnego majątku prywatnego gospodarstwo rolne. Takie gospodarstwa Żubryd z upodobaniem likwidował.- Rozbije się posterunek i puści z dymem majątek - oświadczył dowódca batalionu „Serca Gorejącego” swemu zastępcy kapitanowi Piskorzowi. Nie napotkał sprzeciwu.Posterunek był jednopiętrowym budynkiem, wzniesionym przez właścicieli Hoczwi dwa wieki temu. Mocne kamienie rzeczne tworzyły ściany tej budowli o sklepionych murach i małych, kwadratowych okienkach. Nikt nie pamiętał, jakie było pierwotne przeznaczenie tego obiektu. Przed wojną zamieszkiwali go dworscy oficjaliści, potem służył za dodatkowy magazyn paszy. Milicjanci doprowadzili go do porządku i zainstalowali się wraz ze swoimi rodzinami. Wszyscy trzej pochodzili z tych stron, podobnie jak ich żony. Pełnili swoją służbę od kilku tygodni i mieli jak najdalej idące zaufanie do otrzymanych karabinów oraz erkaemu.

Tej nocy gościli na posterunku sekretarza powiatowego partii Drozdowskiego i specjalistę od hodowli koni, który w tej sprawie odwiedził Hoczew, Krzysztofa Dwernickiego.Około szóstej rano zbudziło ich gwałtowne łomotanie w drzwi. Dowódca posterunku plutonowy Kolanowski pochwycił oparty o szafę tuż obok łóżka karabin i ostrożnie zbliżył się do okna. Najmłodsze z jego trojga dzieci., dwu i pół letnia Joasia, zapłakało, matka zaczęła je uciszać.- Otwierajcie! - krzyczał człowiek przed domem. - Jestem ranny. Bandyci postrzelili mnie na szosie... - Jęczał przy tym i zawodził, jakby pod wpływem ostrego bólu. Kolanowski widział w gęstym jeszcze mroku czerniejącą na śniegu postać, zgiętą wpół, trzepoczącą rękami.- Zaraz schodzę - zapewnił, cofnął się nieco od okna i obserwował dalej. Był nieufny. Bandyci zlikwidowali już w powiecie kilka posterunków MO, przy czym zawsze posługiwali się jakimś podstępem. Patrzył w kierunku zeschłego żywopłotu okalającego dom. Tam mógł się przyczaić nieprzyjaciel. Biel śniegu, który spadł tej nocy, rozjaśniała nieco okolicę. Na dworze była cisza. Płatki śniegu spadały ukosem, gnane lekkim północnym wiatrem. Ranny jęczał pod drzwiami rozdzierająco. To nie wiatr potrząsnął jednak w tej chwili żywopłotem. Plutonowy był tego pewny. Żywopłot wydał mu się poza tym w jednym miejscu grubszy niż w innych. Jak by przywarło tam kilku ludzi. „W gruncie rzeczy „nic nie ryzykuję” - pomyślał Kolanowski.- Nie bój się - uspokoił półgłosem żonę. - Ja tylko raz strzelę dla sprawdzenia... - Stojąc w głębi pokoju złożył się uważnie w kierunku tego zgrubienia w żywopłocie. Błysnęło krótko. Pokój napełnił się dymem. Spod żywopłotu odezwał się pełen bólu okrzyk.- Zabieraj dzieci i skacz do piwnicy! - krzyknął Kolanowski do żony. Widział, jak ten spod bramy rzuca się do ucieczki. Posłał za nim nowy pocisk, ale chybił.W tej chwili żywopłot rozbłysnął na całej długości niebieskimi ognikami strzałów. Zaterkotały ręczne karabiny maszynowe. Z brzękiem wyleciały z okien szyby.- Szybciej! Szybciej! - przynaglał Kolanowski żonę. Ośmioletnia Marysia z powagą

przyciskała do boku lalkę, młodszy od niej o dwa lata Władek nie chciał iść, ciekawiły go czynności ojca. Joasia wciąż płakała.Z sąsiedniego okna odezwał się tymczasem erkaem milicjantów. Strzelał z niego kapral Łemko, przeszło czterdziestoletni chłop z Mikowa, który w czterdziestym czwartym roku zgłosił się ochotniczo do wojska i zaledwie kilka miesięcy temu wrócił w te strony z naszywkami podoficerskimi.Do mieszkania Kolanowskiego wpadł z karabinem w ręce sekretarz Drozdowski.- Obstawcie to okno z tyłu domu - rozkazał mu komendant posterunku. - Dużo macie amunicji?- Z pięćdziesiąt sztuk.- Cholernie mało... Oszczędzajcie.Trzeci milicjant kapral Rogala zajął stanowisko w oknie na parterze, tuż przy drzwiach wejściowych. W dolnej kondygnacji znajdowały się na szczęście, jak w wielu starych budynkach, tylko dwa okna po obu stronach drzwi, a właściwie mocnej dębowej, nabitej żelaznymi ćwiekami bramy. Okna parterowe były od niepamiętnych czasów okratowane.- Panie Dwernicki - zawołał plutonowy w kierunku klatki schodowej - niech pan spróbuje połączyć się z Baligrodem albo z Sanokiem. Jeżeli tylko linia działa - mruknął do siebie.- Do usług, łaskawy panie - rozległ się basowy głos Dwernickiego. - Próbowałem już przed chwilą, ale nie ma sygnału. Nasi goście raczyli widocznie przerwać łączność... Idę do pana.Atakujący strzelali tymczasem bez przerwy. W pokoju rozprysło się w drobne kawałki lustro, z trzaskiem rozleciała się szafa. Napastnicy cofnęli się od żywopłotu, który nie dawał im żadnej osłony przed pociskami, i zajęli stanowiska za grubymi pniami stuletnich wiązów dawnego parku hoczewskiego oraz w różnych zagłębieniach terenu. Milicjanci odpowiadali znacznie rzadziej. Musieli oszczędzać amunicji. Obustronna strzelanina trwała już prawie pół godziny.- Czy macie panowie dużo amunicji? - spytał komendanta posterunku Dwernicki. Nie miał żadnej broni, usiadł więc spokojnie na starym pluszowym fotelu w osłoniętym od

pocisków miejscu. Podgiął żupan, założył nogę na nogę i w zamyśleniu gładził swoje długie wąsy. Tylko oczy jego błyszczały w półmroku.- Jeżeli ta pukanina potrwa jeszcze z pół godziny, nie będziemy mieli czym strzelać - odpowiedział Kolanowski, nie odwracając twarzy od okna.- Oni chyba przejdą do natarcia...- Zapewne.- Czy przygotował pan hakownicę?- Jaką znów hakownicę? - zdziwił się Kolanowski.- No tę armatę, którą mi pan pokazywał ze dwa tygodnie temu - zniecierpliwił się Dwernicki.- Ach, tę rurę!- Pan się śmieje... - Dwernicki potrząsnął głową. - Z takich armat nasi przodkowie pod Chocimiem i w setkach innych wielkich bitew gromili tałatajstwo, aż wióry leciały! No więc? Ma pan hakownicę czy nie? Mówiłem przecież, że w razie opresji...Z rozbitej przedtem szafy znów posypały się drzazgi. Kolanowski strzelił dwukrotnie w kierunku bandytów. Potem dopiero powiedział:- Tą hakownicą, jak pan mówi, zabawiał się kapral Rogala. On coś tam przygotował...Dwernicki sprężyście poderwał się z fotela i zbiegł na dół. Kapral Rogala poinformował go, że istotnie szesnastowieczne działo, a właściwie sama lufa znaleziona przez milicjantów w tym domu na strychu, jest przygotowane do prowadzenia ognia. Raczej dla zabawy Rogala napełnił prochem myśliwskim trzy papierowe torebki. W innych miał tłuczone szkło, kawałki żelaza i stare hufnale. Skręcił także lont z nasmołowanej szmaty.- Ściśle, jak pan radził, panie Dwernicki - zapewniał. - Ja też czytałem, że pod Chocimiem i w innych bitwach... - mówił poważnie, zamocowując tymczasem nowy dysk na erkaemie.- Gdzie jest hakownica? - zapytał Dwernicki.- Tu obok. W sieni.Dwernicki wyskoczył i po chwili, sapiąc i postękując, wciągnął ciężką lufę armaty-staruszki do pokoju, zajętego przez komendanta posterunku. Zerwał z łóżka pierzynę, pochwycił dwie poduszki, wpakował to wszystko na stół i na tej miękkiej piramidzie dopiero z niemałym trudem ułożył działo. Potem posługując się drzewcem od miotły wsunął w lufę najpierw woreczek z prochem, później drugi z tłuczonym szkłem i żelaziwem, które nazywał

„mitralią”. Przybił sporą pigułą ze starych gazet. Pieczołowicie wkręcił lont.- Hakownica jest gotowa do oddania strzału, komendancie. Czekam na rozkazy szanownego pana - powiedział uroczyście.Kolanowski potrząsnął głową. Daleko mu było do śmiechu.- Zdaje się, że oni coś szykują - mruknął. Po stronie napastników strzały zamilkły. Na dworze było już całkiem jasno.- Słuchajcie, czerwoni! - rozległ się ostry głos zza jednego z wiązów. - Nie macie amunicji. Wasz koniec nadszedł. Daję wam ostatnią szansę: jeżeli się poddacie, daruję wam życie. Liczę do stu. Macie wywiesić białą płachtę. W przeciwnym razie idziemy do ataku. Pamiętajcie o waszych żonach i dzieciach. Na żadną łaskę w razie dalszego oporu nie liczcie. Pomocy też się nie spodziewajcie. Wojsko z Baligrodu i Leska jest daleko. Macie najlepszy dowód, że jesteśmy tu i mimo dnia nie przerywamy oblężenia. Poddajcie się, uratujecie życie.- Niech to szlag trafi! Nie mamy już wiele amunicji - zaklął z cicha Kolanowski. - Przygotować granaty! Każdy ma po jednym granacie... - poinformował z westchnieniem Dwernickiego.Ten jednak wcale nie słuchał. Zbliżył się do okna, blady z gniewu, i stentorowym głosem zagrzmiał w kierunku napastników:- Więc to ty jesteś, hultaju, pachołku bezprawnie tytułujący się majorem! Słuchaj, Żubryd: poznałem cię po tym pijackim głosie, psi synu, bandyto spod ciemnej gwiazdy, kłamco i oszuście. Podejdź no tu bliżej, łajdaku! Wypiszemy ci odpowiednie świadectwo na twoim zdradzieckim tyłku, tchórzliwy zbrodniarzu, morderco kobiet i dzieci, gwałcicielu, rezonie, tępy analfabeto! Ośmieliłeś się dać twoim obwiesiom znak Serca Gorejącego, ty łotrze. Skalaliście ryngraf Najświętszej Panienki, bandyci! Będziecie dyndali na szubienicy. To wy powinniście się poddać. Jedyna droga ratunku dla was, ciemna zgrajo. Ale waszemu hersztowi laski nie obiecujemy. Końmi każemy go włóczyć, tego powsinogę, niedonoska i bękarta... Rzeczpospolita zawsze dawała sobie radę z takimi jak wy. Nieraz hultajstwo na Nią rękę świętokradczą podnosiło. Nie jesteście pierwsi, szubrawcy. Słuchaj, Żubryd, rzezimieszku...

Dwernicki mówiłby zapewne jeszcze dłużej, gdyby w tej chwili spod wiązu nie odezwał się ten sam głos, co przedtem:- Poznaję cię, stary wariacie. Zaraz sobie porozmawiamy, Dwernicki. Zmawiaj ostatni pacierz. Tak, to ja, major Żubryd. Doliczyłem do stu. Naprzód, wiara!- Panie Drozdowski! Niech mi pan pomoże. Idą psubraty! - zawołał Dwernicki i zaczął mocować się ze swym działem.Sekretarz szybko wbiegł do izby. Obaj z Dwernickim przesunęli stół z hakownicą bliżej okna. Grad pocisków posypał się na budynek.- Hura! - krzyczeli żubrydowcy. Szli luźną tyralierą w kierunku bramy. Kilku z nich niosło potężną belkę, którą zamierzali wysadzić drzwi wejściowe. Inni uzbrojeni byli w drągi żelazne. Zbliżali się coraz bardziej.- Oszczędzać amunicji! - zalecał Kolanowski. - Strzelać, kiedy będą całkiem blisko.Dwernicki przeżegnał się. Cicho mamrotał pacierze. Wydobył z kieszeni pokaźnych rozmiarów mosiężną zapalniczkę.- W imię Boże, sekretarzu - powiedział do Drozdowskiego. - Już czas. Tą hakownicą pod Chocimiem i w innych bitwach...Przytknął zapalniczkę do lontu. Płomień szybko pomknął po nasmołowanym lnie. Dwernicki jeszcze raz się przeżegnał.Potężny huk targnął budynkiem. Z lustra stojącego w rogu pokoju sypnęły się z brzękiem ostatnie odłamki. W pokoju uczyniło się ciemno od dymu. Coś ciężkiego grzmotnęło o podłogę.- Żywo! Żywo, sekretarzu! - wołał Dwernicki. - Działo spadło z lawety... chciałem powiedzieć ze stołu. Trzeba je ustawić i nabić.- Chyba nie trzeba - słabym nieco głosem odezwał się spoza kłębów przerzedzającego się dymu plutonowy Kolanowski. - Popatrzcie: oni uciekają!Istotnie żubrydowcy porzucili belkę. W najwyższym popłochu kryli się za drzewami. Zza okien dochodziły bolesne jęki.- Trzech wierzga nogami na ziemi - komunikował dalej Kolanowski, podczas gdy Dwernicki i sekretarz powiatowego komitetu partii znów ustawiali hakownicę na osobliwej lawecie złożonej ze stołu wymoszczonego piernatami, należącymi do osobistego gospodarstwa komendanta posterunku MO w Hoczwi. Armata, powtórnie nabita, była gotowa

do strzału.- Spróbujcie jeszcze raz, opryszki! Nuże do ataku, tchórzliwa hołoto! Żubryd, wisielcze, dlaczego milczysz? Może ci grzbiet przetrąciło, psi synu? Prosimy bardzo: atakujcie, szmatławcy! - drwił Dwernicki kryjąc się przezornie za solidną framugę okna.Batalion „Serca Gorejącego” nie podejmował wyzwania. Miał straty: dwóch zabitych i pięciu rannych. Hakownica nie wyrządziła żubrydowcom specjalnych szkód (straty ponieśli głównie od poprzedniej strzelaniny), ale efekt huku starej armaty był piorunujący. Poza tym trzech ludzi bądź co bądź krwawiło po wystrzale tej niezwykłej broni, której nawet otrzaskani z ogniem członkowie oddziału nie potrafili zidentyfikować.- Musimy się wycofać, i to szybko - radził kapitan Piskorz. - W Baligrodzie na pewno słyszano strzały. Oni tam zrobią wszystko, co możliwe, aby spaść nam na kark.Żubryd spojrzał na zegarek. Była siódma trzydzieści. Splunął i dał znak odwrotu. Siedząc już na koniu krzyknął w stronę posterunku:- Wrócimy tu jeszcze! Z tobą, stary wariacie, policzę się osobiście. Odszukam pana, panie Dwernicki...W odpowiedzi usłyszał nową tyradę. Przeciwnik bez wątpienia górował nad nim wymową.- Prędzej! - przynaglał kapitan Piskorz. - Patrz, co się dzieje... - wskazał na szalejącą zadymkę. Istotnie nie było widać dalej niż na kilka metrów.Padający wciąż śnieg zasypywał ślady bandytów i uniemożliwiał pościg za nimi.- Jezusie kochany! Co za nieporządki! - biadała żona komendanta Kolanowskiego, kiedy wróciła do zdemolowanego mieszkania. Wtórowała jej żona kaprala Łemki. Tylko dzieci bawiły się niefrasobliwie odłamkami rozbitego lustra. Dwernicki tłumaczył się skonfundowany, z powodu osmolenia pierzyny przez hakownicę. Był tym szczerze zmartwiony.- Szanowna pani dobrodziejka zechce wybaczyć - mówił całując w rękę żonę Kolanowskiego - ja naprawdę nie miałem innej lawety, a takie działo bez lawety ani rusz...- Był pan wspaniały! - powiedział do niego z podziwem Drozdowski.Przed budynkiem zebrała się spora gromada chłopów z Hoczwi i robotników gospodarstwa rolnego.

- Aleście się bronili - mówił jeden z nich. - Pełno tu krwi dookoła - wskazywał na podwórze. Kolanowski i jego obaj podkomendni byli dumni ze swego zwycięstwa. Tylko Dwernicki kręcił się niespokojnie.- Oni pewnie wcale jeszcze nie napoili koni - zwrócił się do Drozdowskiego, wskazując grupę pracowników gospodarstwa rolnego z ożywieniem komentującą wydarzenia wraz z milicjantami. - Będę ich musiał za to zdrowo ochrzanić. No cóż, sekretarzu, idę teraz do swojej pracy, a pan zapewne do swojej. Poza tym zrobię jedną rzecz, której pan chyba nie uczyni... Pójdę podziękować Bogu za to, że pozwolił nam odpędzić bandytów. Zdążę jeszcze... - Spojrzał na potężną srebrną „cebulę” z herbem rodowym, którą z namaszczeniem wydobył z kieszeni. Drozdowski pochylił głowę i mocno uścisnął wyciągniętą dłoń Dwernickiego.- Jest pan wyjątkowo porządnym człowiekiem.- Od niepamiętnych czasów wszyscy Dwerniccy spełniali swój obowiązek wobec kraju i tych gór - odparł chmurnie pan Krzysztof.W tej chwili z gęstej śnieżycy wychylił się konny oddział WOP z kapitanem Ciszewskim i porucznikiem Siemiatyckim na czele.Wloką się dni zimowe. Są długie i monotonne. Śnieg pada teraz prawie codziennie. Zasypuje drogi tak dokładnie, że trudno je odnaleźć wśród napierających zewsząd białych płaszczyzn. Góry wyglądają jak zastygły, abstrakcyjny odlew gipsowy. Lasy stoją zwarte, nieruchome, przytłoczone ciężarem śnieżnej masy. Natura zdaje się dążyć do niwelacji wszelkich nierówności terenu, do złagodzenia za pomocą grubego białego całunu poszarpanych zwykle linii horyzontu i zespolenia go w jedną całość z brzuchatymi, ołowianymi chmurami.Śnieg przysypał świeże mogiły żołnierzy - pierwszych zabitych w tych stronach. Trumny - drewniane sosnowe pudła - niosą na barkach koledzy. Kołyszą się na tle szarego nieba małe statki niebytu. „Przybyli tu z frontu, aby na wyzwolonej ziemi zginąć od kul bandyckich” - wygłasza major Preminger słowa, które stały się sakramentalną formułą.Wypowiada się je wszędzie nad grobami żołnierzy. Są aż nazbyt często używane, ale

wobec powagi śmierci mają swoją wymowę. Na krzyżach wiszą wytarte czapki-połówki zabitych. Przyjeżdżają zawiadomieni depeszami rodzice. Popłakują nad mogiłkami swoich synów. Oficerowie ściskają im dłonie. Rodzice milczą i siorbią zupę w baligrodzkim kasynie. „Czy chcą, aby odesłać im zwłoki?” - pyta nieodmiennie z obowiązku podpułkownik Tomaszewski lub któryś z dowódców batalionu. „Niech leżą ze swymi kolegami” - odpowiadają starzy, zmęczeni ludzie. Strapieni, onieśmieleni żegnają żywych i martwych, po czym opuszczają Baligród.Oficerowie gromadzą się w kasynie.Kopcą naftowe lampy, kiwają się cienie na ścianach. Śnieg sypie ciągle. Leniwie, obojętnie, uparcie.Wiatr potrząsa zwisającym z dachu kawałkiem blachy, wciska się w każdą szparę i smętnie gwiżdże w kominie. Drzwi cicho drgają od podmuchów tego wiatru, podzwaniają szyby w Oknach. Cały dom wydaje się statkiem płynącym niepewnie przez bezkresny biały ocean, wśród ciemności, w których nie sposób dostrzec celu. Wieczory są długie - zdają się ciągnąć w nieskończoność.Zżółkłe, w świetle kopcących lamp naftowych twarze wyglądają jak z wosku. Oficerowie ziewają pod ścianami, przechadzają się z kąta w kąt, tu i ówdzie grają w karty lub szachy, zajęci są czytaniem albo rozmową. Gdzieniegdzie w zielonkawych butelkach połyskuje metalicznie sławetna „Perła” - szczególnie ohydna wódka tych czasów - bimber w legalnej sprzedaży, po którym ból rozsadza czaszkę, a w ustach jest sucho, jak by je kto klejem stolarskim pociągnął.- Co tam czytasz? - pyta major Grodzicki Ciszewskiego.- „Krzyżaków”.- To ma w naszych warunkach szczególną wymowę.- Tak - ożywia się Ciszewski. - Też o tym myślałem. Krzyżackie okrucieństwo opisywane przez Sienkiewicza... Pięćset lat temu się te rzeczy działy, a tymczasem dziś okrucieństwo, z jakim tu mamy do czynienia, jest wcale nie mniejsze.- U Swetoniusza także pan znajdzie opisy niebywałego bestialstwa, kronikarze Napoleona i innych wodzów w różnych epokach również tych rzeczy nie kryją. Znęcanie się

człowieka nad swym bliźnim leży w jego naturze - wtrąca doktor Pietrasiewicz.- A jednak to przerażające - stwierdza Ciszewski. - Wieki mijają, człowiek zdobywa coraz to nowe horyzonty we wszystkich dziedzinach, rozwija się kultura i cywilizacja, ale przy lada okazji wyłazi z niego bestia.- Cywilizacja! - parska gniewnie Pietrasiewicz. - Co ma do tego cywilizacja? Czy pan myśli, że dzisiejsza publiczność wyjąca dziko na rozmaitych stadionach sportowych, wpadająca w szał przy muzyce jazzowej, oklaskująca do utraty przytomności bokserów rozkrwawiających sobie nosy pięściami i tak dalej, czy sądzi pan, kapitanie, że ta publiczność nie przyglądałaby się z takim samym zachwytem walkom gladiatorów? Jestem pewny, że ludzie szaleliby z radości. Widział pan kiedyś walki byków? Skrwawione zwierzę pędzące wokół areny, padające pod ciosami pikadorów, przebite wreszcie po długiej męce szpadą matadora... Albo tegoż matadora przygwożdżonego rogiem byka do areny? Są kraje - Hiszpania, państwa Ameryki Łacińskiej, nawet południowa Francja - gdzie takie widowiska cieszą się olbrzymią popularnością. A przecież to są kraje naszej cywilizacji XX wieku. Ludzie przyjeżdżają na te widowiska z domów, w których działa elektryczność, grają aparaty radiowe, funkcjonują lodówki. Ci ludzie wysiadają z najnowocześniejszych samochodów, odwiedzają teatry, czytają gazety. Mają dyplomy, są inżynierami, lekarzami, artystami, twórcami kultury i cywilizacji. Nie przeszkadza im to jednak wcale w oklaskiwaniu barbarzyńskich widowisk w rodzaju walk byków, popisów pięściarskich czy innych w tym gatunku. Powiadam panom, cywilizacja i kultura nie mają najmniejszego wpływu na prabestialstwo tkwiące w człowieku - kończy z przekonaniem doktor i zaciąga się dymem papierosa.- Istotnie ciekawe, że cała historia ludzkości tak pełna jest okrucieństwa - mówi w zamyśleniu Grodzicki.- Są pisarze, którzy twierdzą, że człowiek jest z natury dobry i tylko warunki mu nie sprzyjają - włącza się do rozmowy major Preminger. - Sądzę, że w odpowiednich warunkach okrucieństwo mogłoby zostać wyeliminowane...

- I co z tego? - oponuje Pietrasiewicz. - Przy pierwszej nadarzającej się okazji, w jakichkolwiek sprzyjających okolicznościach znów bestia wylazłaby z człowieka.Preminger potrząsa głową. Nie jest wcale przekonany. Jego zdaniem okrucieństwo łączy się z tchórzostwem, z obawą przed utratą władzy, z wątpliwej wartości walki o utrzymanie autorytetu.- A walki byków, ring, publiczka w cyrku z zapartym tchem, ale i z dreszczykiem emocji śledząca ewolucje tancerki na linie, rozpiętej wysoko pod kopułą, czy ekwilibrystykę motocyklisty na tak zwanej „ścianie śmierci”? Czy tu nie wyziera w całej beznadziejnej prawdzie wrodzone okrucieństwo ludzkie? Podejmuję się zacytować dziesiątki przykładów tego rodzaju - upierał się lekarz. - Naturalnie - dodaje po chwili - wszystko to jest świetnie zamaskowane, zgodnie z dobrym tonem wymaganym przez naszą tak zwaną cywilizację. Przyzwyczailiśmy się do tego... Ale oto zjawiają się okoliczności: wojna. I w tej chwili ta sama publiczka zaczyna wyzwalać swoje instynkty... Ostatnia wojna pokazała nam Niemców - naród bądź co bądź o najwyższej kulturze technicznej i cywilizacji. Przekonaliśmy się, do czego byli zdolni nasi okupanci.Preminger chce coś powiedzieć, ale doktor nie dopuszcza go do głosu.- Uprzedzam pańską odpowiedź, majorze, i stwierdzam, że w przypadku Niemców kultura i cywilizacja nie potrafiły się przeciwstawić faszyzmowi. To fakt! Twierdzę, między innymi także na tej podstawie, że postęp techniczny nie ma nic wspólnego z prainstynktami.- Za pozwoleniem, doktorze, wielu prainstynktów już się człowiek pozbył. Jeżeli więc znikną okoliczności sprzyjające okrucieństwu? - naciera Preminger.- Wracając do tutejszych bandytów sądzę, że ich krwawe wyczyny mają na celu utrzymanie ludzkości w ryzach drogą terroru. Nic poza tym nie może wchodzić w rachubę - poparł go major Grodzicki.- To wcale nie eliminuje tego, co powiedziałem - broni się Pietrasiewicz. - Zapewniam was, panowie, że wiele jeszcze wody w Sanie upłynie, zanim z natury człowieka wytrzebi się tę łatwość, z jaką potrafi się on znęcać nad swoim bliźnim. Bestialstwo jest przecież takie

proste: wystarczy raz uderzyć kogoś w twarz, aby później powtarzać ten gest przy lada okazji, wystarczy raz zabić, aby za następnym poszło to już bez żadnych hamulców. Kwestia treningu i wprawy. Mogliśmy to widzieć na froncie...- Przyzna pan, doktorze, że przecież w większości ludzi to wszystko budzi odrazę - mówi major Preminger.- Drogi majorze, założyłbym się, że w głębokiej starożytności i we wszystkich innych epokach takie rzeczy w większości ludzi budziły wstręt, a jednak przetrwały wraz z gatunkiem ludzkim...- Jesteśmy na dobrej drodze z chwilą, kiedy ohyda dotarła do świadomości ludzkiej.- Dotarła już bardzo dawno temu: poglądy filozofów starożytnych, chrześcijaństwo, idee miłosierdzia - to nie są rzeczy nowe...Dyskusja utyka na martwym punkcie. Ciszewski przypomina sobie paryskie wykłady z etyki. Odwieczna walka dobra ze złem. Gdyby samo dobro miało zapanować, na czym polegałoby kryterium zła? Odróżnienia istnieją tylko dzięki przeciwstawnym pojęciom. Zło można więc powstrzymać, można nie dopuścić do przenikania zła na powierzchnię życia, ale w jakich okolicznościach?Wiatr ze zdwojoną siłą uderza w dom. Urwana blacha zgrzyta przeraźliwie.- Majorze, czy wierzycie w duchy?To kapitan Wiśniowiecki pyta, uśmiechając się zagadkowo i mrużąc za okularami piwne oczy o niezwykle długich rzęsach.- Bzdura, nie wierzę - śmieje się Ciszewski.- A w waszym domu nie straszy?- Mam twardy sen i raczej boję się ludzi niż duchów.- Ciekawa rzecz - mówi Wiśniowiecki - ogniomistrz Kaleń, który wczoraj przechodził z patrolem obok waszego domu, zapewniał mnie, że widział tam jakąś białą zjawę. Szła od rzeki i wsiąkła w ogrodzie tego domu. Kaleń jest na ogół trzeźwym człowiekiem. Nie wierzy w duchy.- A wy wierzycie?- Ja też nie wierzę i właśnie dlatego pytam. Co to są za ludzie ci wasi gospodarze, majorze?- Pani Rozwadowska, lat pięćdziesiąt cztery, nie żyjąca z mężem wicestarostą w S., oraz jej syn były lotnik, inwalida, który kilka miesięcy temu wrócił ze szpitala klinicznego

w Łodzi, ociemniały - wyrecytował Ciszewski.- Ciekawa rzecz, żona wicestarosty z S. - mruczy Wiśniowiecki i potrząsa głową zdetonowany. - Chyba ten ogniomistrz Kaleń wypił zbyt wiele „Perły”... Ale cały patrol twierdzi, że zjawa była.- Nie pozostaje nam nic innego, jak tylko wierzyć w duchy - śmieje się Ciszewski. - Słyszycie, kapitanie, jak wiatr wyje? W takie noce duchy lubią chodzić...Wiśniowiecki nie podejmuje rzuconej mu rękawicy. Z uwagą zaczyna obserwować pająka odbywającego spacer po suficie. Pająk, obudzony ze snu zimowego, idzie wolno, co pewien czas przystaje, jak by się nad czymś głęboko zastanawiał, i znów rusza. Jest duży, szarobrunatny, ociężały.Podpułkownik Tomaszewski przegrał właśnie partię szachów z majorem Pawlikiewiczem. Jest wyraźnie rozdrażniony porażką. Kilku oficerów śmieje się ukradkiem. Tomaszewski ma ambicję i twierdzi, że jest dobrym szachistą, ale z reguły przegrywa.- Panowie, powiedzcie coś dowcipnego, ruszajcie się, za moich czasów w kasynie... - wzdycha.Porucznik Zajączek opowiada.- To była kobieta, mówię wam, panowie... - cmoka językiem z zachwytu. - Miała włosy i oczy...- ...ręce, nogi i tak dalej - przerywa mu smagły podporucznik Stefan Daszewski o włosach czarnych jak smoła i oczach pełnych błysków. - Nie rozweselaj się. O dwunastej obejmujesz służbę... Czy mogę zjeść szklankę, obywatelu pułkowniku? - pyta niespodziewanie.- Proszę bardzo. Stary kawał, który pan już wiele razy pokazywał, ale zawsze lepszy niż ta martwota... - wzdycha jeszcze raz dowódca pułku.Podporucznik Daszewski słynny jest z tej sztuki w całej dywizji. Potrafi zgruchotać w zębach szkło i sobie tylko znanym sposobem przełknąć je.Oficerowie otaczają go teraz zwartym kręgiem. Rozlegają się okrzyki zachęty. Daszewski staje na krześle. Cyrkowym ruchem pokazuje widzom, że szklanka jest cała i nienaruszona. Potem przystępuje do dzieła. Zdrowymi, białymi zębami chwyta brzeg szklanki. Rozlega się zgrzyt, od którego niejednemu z zebranych ciarki przechodzą po

plecach. Szkło pęka. Kawałek po kawałku znika w ustach Daszewskiego. Zgrzyt nie ustaje. Oczy podporucznika błyszczą. Szczęki pracują zaciekle. Twarz jego czerwona jest w wysiłku. Proszkuje szkło w ustach, które kilkakrotnie szeroko otwiera, aby pokazać, że nic już w nich nie ma. Wreszcie zostaje tylko grube dno szklanki. Oficerowie klaszczą w dłonie. Daszewski kłania się nisko. Ktoś mówi:- To lipa! Nie zjadł dna.- Jak zjesz to, co ja, wówczas przełknę i dno - odcina się podporucznik.Krążą o nim w pułku legendy. Na froncie podkradał się tuż do stanowisk Niemców i kiedy tylko trzeba było „języka”, zawsze sprowadzał jeńca. W różnych atakach, w walce wręcz był stale pierwszy. Mistrzowsko strzelał z karabinu, jeździł konno i rzucał granatami. Lubił opowiadać o swoich przygodach. Nikt nigdy nie wiedział, co z tego było prawdą, a co tworem jego nieograniczonej fantazji. Sam rozpuścił pogłoski o swoim cygańskim pochodzeniu. Jak było w istocie, nikt nie potrafił powiedzieć. Daszewski wpadał czasem w niebywały gniew, graniczący z furią. Stawał się wtedy nieobliczalny.Kochał sławę. Zebrał najwyższe odznaczenia, ale to mu nie wystarczyło. Lubił zadziwiać. Mówił otwarcie, że dla sławy zrobiłby wszystko. Szukał jej na froncie i w życiu codziennym. Pytany, po co to robi, odpowiadał:- Chcę, aby o mnie mówiono. Sprawia mi to przyjemność. To mój konik. Bez niego życie byłoby nudne.Majorzy Grodzicki i Pawlikowski oraz kapitan Wiśniowiecki mają innego konika. Stale rozprawiają o taktyce, sztuce operacyjnej i strategii. Wszyscy trzej spierają się prawie co wieczór, dyskutując nad rozmaitymi zagadnieniami ze swej ulubionej dziedziny. Zapalają się, kłócą, a czasem obrażają na siebie.- Wojsko to wielka gra - mówi major Grodzicki.- Pasjonująca gra, której romantyką jest zwiad - wzdycha Wiśniowiecki.- Sztab, jego planowanie i prace organizacyjne nadają tej grze harmonii - dorzuca major Pawlikiewicz.Są to poeci wojska w praktyce życia codziennego. Major Grodzicki grywa poza tym z upodobaniem w brydża, ale jakoś bez większego powodzenia.

- To nic - pociesza go ze zrozumieniem kiepski szachista podpułkownik Tomaszewski. - Napoleon też podobno nie miał szczęścia w kartach, ale za to w miłości... Ho! Ho!Grodzicki krzywi z wyrazem niechęci swoją przystojną twarz. Jego żona jest w Warszawie. Otrzymuje od niej listy nader rzadko. Gnębi go ta sprawa. Nie jest taki pewny swego powodzenia w miłości.W przeciwległym końcu sali wybucha nagły śmiech. Słychać głos dowódcy kompanii transportowej porucznika Osieckiego, blondyna o jasnych, z angielska przyciętych wąsikach, gibkich ruchach i zielonkawych, kocich oczach.- Miała takie spojrzenie, że człowieka - powiadam wam - aż dreszcze przechodziły... Mówię więc jej... - głos Osieckiego, którego koledzy nazywają „pierwszym amantem pułku” z racji jego rozmaitych przygód, przechodzi w szept. W tym momencie interweniuje podpułkownik Tomaszewski, zirytowany, ponieważ nie może dosłyszeć dalszego ciągu opowiadania.- Gdyby pułkowe samochody tak się ruszały, jak te kobiety w pańskich historiach, byłoby lepiej, obywatelu poruczniku!Osiecki podnosi głowę. Mruży filuternie oko, odrzuca w tył jasną czuprynę.- W kasynie nie ma rozmów na tematy służbowe, obywatelu pułkowniku - naśladuje wiernie głos dowódcy pułku.- Wrócimy do tego tematu jutro w służbowej rozmowie - obiecuje Tomaszewski.Między stołami prawie bezszelestnie przesuwa się żołnierz rozlewający herbatę do szklanek. Jakiś podporucznik z batalionu majora Grodzickiego pochrapuje w kącie. Ma twarz dziecka, które ufnie zasnęło.- I pomyśleć, że są gdzieś miasta, w których żyją normalni ludzie przy lampach elektrycznych, chodzą do kina czy teatru, tańczą na dansingach i ściskając dziewczyny gadają o miłości... - wzdycha porucznik Rafałowski.- Marzyciel! - cedzi ironicznie przez zęby Zajączek. Rozparł się wygodnie w krześle wyciągnąwszy przed siebie swoje długie nogi.- Każdy jest trochę marzycielem - spieszy koledze z pomocą porucznik Wierzbicki. - To nasze ludzkie prawo.

Otwierają się drzwi wejściowe. Bucha zimnem. Lodowaty podmuch przebiega salę, pochyla płomyki lamp naftowych. Ośnieżony oficer staje w progu, salutuje.- Jakiś cywil, obywatel Dwernicki, chciałby... to jest prosi o przyjęcie go przez dowódcę pułku - melduje.- Proszę mu powiedzieć, że sprawy służbowe załatwiam w sztabie. Niech przyjdzie jutro - odpowiada podpułkownik Tomaszewski.- On twierdzi, że jest już trzeci raz, obywatelu pułkowniku...- No to przyjdzie po raz czwarty.Jest już późny wieczór. Obok baligrodzkiego rynku, w lokalu pana Hilarego Szponderskiego zabijają czas podoficerowie i szeregowcy. Wodzi tu rej ogniomistrz Kaleń - krępy, o grubo ciosanej twarzy i torsie atlety. Ma zwykle łagodne spojrzenie, ale jak sobie podpije, zdolny jest do wyczynów, które zawsze go drogo kosztują. Gra teraz na harmonii. Zawadiacko zsunął - swoim zwyczajem - czapkę na bok i śpiewa jakąś piosenkę, w której każda zwrotka kończy się okrzykiem „hopla-bum”. Żołnierze postukują do taktu kuflami i szklankami. Szponderski, brunet o czerwonej jak świeża szynka twarzy, ozdobionej parą czarnych wąsików, przesuwa się między stołami. Jest ochoczy, gotowy do usług. Pomaga mu tęga dziewczyna - panna Krysia - cel zabiegów wielu strzelców budziszyńskich, magnes ściągający ich do lokalu na równi z „Perłą” i rzadkim w tych stronach, ze względu na trudny transport, piwem.Na dworze wartownicy otulają się w długie kożuchy, przytupują dla rozgrzewki nogami i wytężają wzrok w ciemności. Patrol pod dowództwem długonosego porucznika Nalewajki przesuwa się przez rynek. Obchodzi synagogę, mija cmentarz, wraca na szosę obok dawnego i zrujnowanego dziś domu „Strzelca”. Potem przystaje obok szkoły, ale zaraz idzie pod sztab pułku w willi notariusza i nie zatrzymując się, aż do kwater batalionu kapitana Ciszewskiego we dworze albo pod kapliczkę, zamykającą Baligród od południa. To jest cała jego trasa.- Czy obywatel porucznik wie, że wczoraj ogniomistrz Kaleń widział taką białą zjawę przed domem, który zajmuje kapitan Ciszewski? - pyta jeden z żołnierzy patrolu.

- Nie gadajcie głupstw - zżyma się porucznik Nalewajko - duchy nie istnieją. - Czuje się jednak nieswojo i podejrzliwie patrzy w mleczną ciemność. Przenika go dreszcz. To wiatr wciska się natrętnie pod płaszcz. - Maszerujmy, bo zmarzniemy - mówi do żołnierzy.W taki wieczór radiostacje prowadzą między sobą intensywne rozmowy. Radiotelegrafista z Cisny donosi, że konna grupa manewrowa wróciła z obchodu rejonu Smolnika. W terenie nic nowego. Radiostacja WOP w Wołkowyi melduje kluczem: „U nas spokój. Droga do Leska całkowicie zasypana śniegiem. Łączności telefonicznej nie mamy. Prawdopodobnie przewody pękły. Jutro sprawdzimy. Co u was?”Baligród ma łączność telefoniczną z Leskiem. Podpułkownik Tomaszewski rozmawia ze swym podwładnym, dowódcą stojącego tam 3. batalionu, kapitanem Gorczyńskim. Tłusty, krótkonogi, dobroduszny kapitan mówi, że „nic nowego” w jego rejonie.Kończy się jeden z rzadkich spokojnych wieczorów. Ciszewski wraca do domu. Zanim przekroczył furtkę, przystanął i badawczo rozgląda się dokoła. W starym domostwie coś skrzypi i pojękuje. To wiatr potrząsa nadpsutymi gontami. Od rzeki ciągnie chłód. Pusto jest tam i biało. Szumu wody nie słychać, bo zamarzła. Dom stoi na uboczu, ciemny, ponury. Ciszewskiemu wydaje się nagle, że z tej ciemności patrzą na niego czyjeś oczy. Odczuwa to z tak sugestywną siłą, że mimo woli odpina kaburę. Dreszcz przebiega mu po plecach, jak niedawno porucznikowi Nalewajce. Gonty trzeszczą. Ciszewski patrzy w tym kierunku. Nie może się pozbyć wrażenia, że jest obserwowany. „To te kretyńskie historie Wiśniowieckiego” - myśli ze złością. Ogląda się jeszcze raz i powoli przekracza furtkę. Na werandzie włosy jeżą mu się dosłownie z niespodziewanego strachu. W drzwiach tarasuje przejście biała postać. Kapitan bez wahania dobywa pistoletu.- Kto tam?- To ja, panie kapitanie - słyszy głos Rozwadowskiej. - Furtka tak zaskrzypiała, więc poszłam wyjrzeć na werandę...„Co za szczęście, że ona nie widzi w ciemności tego pistoletu” - myśli Ciszewski.- Proszę wybaczyć, nie wiedziałem, że to pani...W swoim pokoju wraca do równowagi. Potem pisze list. Wie, że długo będzie czekał

na odpowiedź. Barbara każe mu zawsze długo czekać.Odprawa w dowództwie dywizji w Sanoku odbywała się w atmosferze, którą najpogodniej nawet usposobionemu obserwatorowi trudno byłoby nazwać beztroską.- Moi drodzy - zagaił to spotkanie sztucznie ojcowskim tonem pułkownik Sierpiński - już przeszło dwa miesiące szwendamy się w tym terenie, ale nasze sukcesy, powiedzmy sobie szczerze, równają się zeru. - Niechętnie łypnął okiem w kierunku siedzącego za stołem w niedbałej pozie dowódcy odcinka WOP podpułkownika Kowalewskiego, na którego ustach błąkał się ledwie dostrzegalny, ironiczny uśmieszek. - A więc powtarzam, sukcesy równają się zeru, są żadne.” - Koniuszki uszu zaróżowiły mu się z lekka.- Nie mogę - zniżył głos do szeptu - uważać za osiągnięcie podległych mi pułków tego, że z powodzeniem konwojują rodziny pragnące wyjechać na Ziemie Odzyskane czy do ZSRR. Nie jest też osiągnięciem, iż jak dotąd bandy nie ośmielają się atakować większych oddziałów wojska. Doprawdy nie mamy się czym chlubić, moi drodzy! Mamy niewątpliwą przewagę nad bandami, a jednak nie potrafimy ich rozgromić, ba, nawet zadać im jakichś dotkliwszych ciosów. W Białostockiem czy Lubelskiem tymczasem oddziały WBW gromią bandytów ile wlezie i już wkrótce będzie tam chyba koniec z tym wszystkim...Dowódca pułku kwaterującego w Sanoku podpułkownik Chmura, rudowąsy, żylasty mężczyzna, pozwolił sobie wtrącić, że „w wymienionych województwach teren ułatwia sprawę”. Pułkownik Sierpiński machnął niecierpliwie ręką.- Dywizja nasza - mówił - która tak chwalebnie spisała się na froncie, zostaje tu okryta śmiesznością. Nie waham się użyć tego słowa, moi drodzy. Śmiesznością. W beznadziejny sposób jeden z pułków stracił działo nie oddawszy zeń ani jednego strzału. Pościg za bandytami nigdy się nam dotychczas nie udał... Tymczasem okazuje się, że można ich gromić, i to z powodzeniem. Mały posterunek milicji w Hoczwi potrafi się obronić sam i przepędzić całą, po zęby uzbrojoną, bandę Żubryda. Wstyd, moi drodzy... Podpułkownik Chmura twierdzi, że w Białostockiem i Lubelskiem nie ma gór, co upraszcza walkę z bandami. Nie szukajmy usprawiedliwień. Musimy sobie dać radę tutaj. Jeszcze raz

stwierdzam, że sytuacja jest poważna. Od kiedy tu jesteśmy, bandyci z UPA i WIN spalili sześć wiosek, wymordowali czterdzieści dziewięć osób, straciliśmy w dywizji trzynastu żołnierzy, sami natomiast nie weszliśmy nawet w styczność z nieprzyjacielem...Zabębnił nerwowo palcami po stole. W pokoju panowała cisza. Szef sztabu dywizji podpułkownik Rojewski pochylił łysą głowę nad leżącymi przed nim papierami. Podpułkownik Chmura pochrząkiwał nerwowo. Z ust Kowalewskiego nie schodził ironiczny uśmiech, który zdawał się mówić: „widzicie, jak to wygląda; z Wojsk Ochrony Pogranicza łatwo było sobie pokpiwać!” Major Grodzicki z napięciem patrzył w twarz najwyższego przełożonego dywizji. Widać było, że chce coś powiedzieć, ale czeka jeszcze na odpowiedni moment. Ciszewski spoglądał na dobrodusznego kapitana Gorczyńskiego, który po słowach pułkownika Sierpińskiego potakująco kiwał głową. Na twarzach większości obecnych malował się wyraz niezdecydowania. Diabelnie trudna historia. Dowódca dywizji miał rację, ale co robić?Podpułkownik Tomaszewski ostentacyjnie ziewnął.- Pułkowniku, myślę, że to jest co najmniej dziwne... - powiedział dowódca dywizji surowo.Tomaszewski rzucił mu jasne, niewinne spojrzenie, po czym stwierdził, że śniegi paraliżują w chwili obecnej ruchy wojska. Żołnierze chodzą w dziurawych butach i zniszczonych mundurach. Marzną. Szukanie bandytów jest wobec ogromu górzystego i lesistego terenu uganianiem się za szpilką w stogu siana.- Oczywiście - mówił - musimy się nauczyć szukać szpilek w sianie. Na to trzeba jednak czasu. Nie mam konkretnych wniosków. Gdybym je miał, nie ziewałbym. Uważam, że powinniśmy szperać w terenie. Prędzej czy później natrafimy w ten sposób na ślady bandytów, ustalimy dane typowe dla przeciwnika i na podstawie wysnutych stąd uogólnień znajdziemy metodę zwalczania go.Odprawa ciągnęła się długo. Zabierał głos nawet milczący zwykle szef sztabu dywizji. Major Grodzicki zmarkotniał. Był z przebiegu narady niezadowolony.Po kilku godzinach zebrani z pułkownikiem Sierpińskim na czele doszli do wniosku,

że akcje demonstracyjne w rodzaju przemarszów przez wioski nie mają najmniejszego sensu.- Trzeba czesać lasy, moi drodzy - apelował dowódca dywizji. - Należy rozciągać wojsko w tyralierę i iść przez las oglądając każdy metr terenu. W ten sposób wpadniemy na ślady bandytów, na ich kryjówki. Musimy przetrząsać jeden las po drugim, badać stoki wszystkich gór... Oto nowa metoda, której spróbujemy.- Lasów i gór jest diabelnie dużo, panie pułkowniku - wtrącił Tomaszewski.- Sami mówiliście, obywatelu pułkowniku, że trzeba cierpliwości - odciął się dowódca dywizji.O głos poprosił major Grodzicki. Od razu okazało się, że nie jest mówcą, ale to, co powiedział, wydawało się Ciszewskiemu i wielu innym spośród zebranych nader logiczne.- Mam wrażenie - jąkał się Grodzicki, a na jego przystojnej twarzy malował się niezwykły wysiłek - że powinniśmy wiedzieć, gdzie szukać. Szperanie wszędzie - to diabelna strata czasu, a przede wszystkim sił. Prócz tego bandyci będą w najlepsze działali właśnie wtedy, gdy my będziemy brnęli tam, gdzie ich nie ma... Chcę przez to powiedzieć, że nie uchwycimy inicjatywy taktycznej, pozostawiając ją w rękach przeciwnika...- To jest negacja. Co proponujecie, majorze? - sucho zapytał Sierpiński.- Przejęcie inicjatywy działań w nasze ręce.- Zdobycie konkretnych danych o bandach - dodał kapitan Wiśniowiecki.- Opracowanie planu akcji przeciw bandytom w oparciu o te dane - poparł go major Pawlikiewicz.Dowódca dywizji rozłożył ręce gestem wyrażającym, zdziwienie i powiedział:- Ależ, moi drodzy, nikt was w tym wszystkim nie krępuje. Pozostawiłem pułkom jak najdalej idącą inicjatywę w ich rejonach działania. To, co proponujecie, jest w waszych rękach. Realizujcie założenia, o które wam chodzi. Jedno tylko utrzymuję w mocy: koniec z demonstracyjnymi pochodami, obowiązuje przeczesywanie lasów. Gdzie w jakiej kolejności, w oparciu o jakie dane, to wasza sprawa.Po dowódcy mówił jeszcze major Preminger. Wyraził przekonanie, że wojsko musi się jak najbardziej zbliżyć do ludności cywilnej w tych okolicach. „To jego hobby” - szepnął

Ciszewski majorowi Pawlikiewiczowi, mimo woli używając przywiezionego z Anglii wyrażenia. Sam był zdania, że najpierw trzeba rozpędzić bandytów. Wtedy zbliżenie będzie łatwiejsze. Preminger stał na innym stanowisku. Uważał, że obie sprawy są ściśle związane i dopełniają się wzajemnie. „Nie pobijemy band bez zaufania i poparcia ludności” - twierdził. Teraz rozwijał tę tezę. Słuchano go uważnie.- Ten wkłada serce w swoją argumentację! - usłyszał Ciszewski głos kapitana Wiśniowieckiego. Istotnie, major Preminger miał ogień w oczach, kiedy mówił. Potrafił też z niezwykłą siłą przekonywać. Od przyjazdu w te strony schudł jeszcze bardziej, broda mu się zaostrzyła, błękitne żyłki wystąpiły na skroniach. Musiał być porządnie umęczony. Wszyscy wiedzieli, że nie opuścił ani jednej akcji. W odróżnieniu od innych oficerów nie dosiadał w czasie przemarszów konia. Szedł pieszo wraz z szeregowymi. Z dowódców batalionów i kompanii w pułku Tomaszewskiego postępował podobnie jeszcze tylko major Grodzicki. Wieczorami, w Baligrodzie czy na postojach w wioskach, godzinami przesiadywał Preminger w kwaterach żołnierzy. Znał niemal wszystkich z imienia i nazwiska, a nawet ich osobiste kłopoty. Miał zadziwiającą pamięć. Należał do najpopularniejszych i najbardziej lubianych oficerów dywizji.- Czy można odczytać kolegom list Generała? - zapytał Preminger pułkownika Sierpińskiego kończąc swe wystąpienie.Dowódca dywizji skinął na szefa sztabu. Podpułkownik Rojewski podał Premingerowi arkusz papieru.- Nie chcę, abyście odeszli stąd, moi drodzy, w przekonaniu, że to wszystko, co robimy, jest beznadziejne... - powiedział dowódca dywizji, zanim Preminger zaczął czytać. - Posłuchajcie tego listu. - Tym razem zwrot „moi drodzy” zabrzmiał jak by przepraszająco za wszystkie wypowiedziane na tej odprawie oschłe słowa. Pułkownik Sierpiński nadawał temu zwrotowi wymowę zależną od okoliczności. Raz pobrzmiewał on ironią, to znów napomnieniem, przestrogą łub wręcz czułością.Major Preminger czytał:- „W nowej fabryce istnieje taki termin jak »rozruch«. Każda nowa fabryka musi mieć

czas na ów rozruch. Zdaje się, że odnosi się to także do poważnych działań wojskowych. Jesteście w nowym terenie, wobec nieprzyjaciela dość specjalnego rodzaju nawet w porównaniu z bandami działającymi w innych częściach kraju. Teren Waszych operacji jest niełatwy, przeciwnik wyjątkowo rozzuchwalony. Dlatego i rozruch jest dłuższy... Ponieśliście różne porażki. Każda z nich - jeżeli dobrze zostały zrozumiane jej przyczyny i wysnute odpowiednie wnioski - może stanowić podstawę przyszłych sukcesów. Wierzę, że tak będzie i w Waszym przypadku. Nie chcę dawać Wam rad na odległość. Powinniście się orientować w sytuacji. Musicie sami znaleźć drogę najskuteczniejszych działań. Życzę powodzenia...”- Dalej jest tu mowa już o innych sprawach. Generał zapowiada nadejście nowego umundurowania i butów dla żołnierzy. Pisze, że będzie się starał do nas przyjechać.Preminger oddał list podpułkownikowi Rojewskiemu. Oficerowie wstawali, szurali krzesłami, składali papiery i mapy. Odprawa była skończona. Przed sztab dywizji zajeżdżały samochody z ochroną. Na każdej ciężarówce siedziało po kilku żołnierzy uzbrojonych w pistolety maszynowe i granaty. Na dachach szoferek rozstawione były erkaemy. Podróż z jednostek do sztabu dywizji nie należała do bezpiecznych.Postanowienie w sprawie przeczesywania lasów łatwiej było powziąć niż wykonać. Jak słusznie przewidział major Grodzicki, akcja pułku wciąż zależna była od inicjatywy bandytów.Z początkiem lutego batalion „Serca Gorejącego” zaatakował głęboką nocą tereny próbnych wierceń. Bandyci wysadzili przy okazji w powietrze znajdujący się w Ropience zbiornik z wieloma hektolitrami surowca.Olbrzymia łuna oświetliła w promieniu kilkunastu mil krajobraz. Wszczął się alarm. Radiostacje WOP i wojska, telefony posterunków milicji i stacji kolejowych przekazywały sobie groźną wiadomość: „Ropa płonie! Uwaga! Ropa płonie!” Dla wszystkich było rzeczą oczywistą, że jeśli się pożar przerzuci na lasy, może nastąpić prawdziwa katastrofa.W kierunku Ropienki ruszyły natychmiast dwa najbliższe garnizony: batalion kapitana Gorczyńskiego z Leska i niewielka jednostka WOP kapitana Wieczorka z Wołkowyi. Nieco

dłuższą drogę miały oba bataliony pułku Strzelców Budziszyńskich z Baligrodu i konna grupa manewrowa WOP z Cisny. Wszystkie te jednostki szły spiesznym marszem. Konie gnały, wyrzucając fontanny śniegu spod kopyt i robiąc bokami z wysiłku. W ślad za nimi posuwała się piechota. Żołnierze dyszeli ciężko. Z trudem wyciągali nogi z zasp. W mroźnym powietrzu pot lał się z nich strugami, przenikał bieliznę, mundury i płaszcze, zamarzając na suknie w postaci srebrnego szronu. Nie było odpoczynków, nie było wytchnienia. Olbrzymia purpurowa pochodnia ognia i krwistoczerwone niebo stanowiły bodziec lepszy od wszelkich rozkazów.Żubryd nie przewidział rozmiarów alarmu, jaki wywołał. Bez specjalnego pośpiechu rozprawiał się z robotnikami. Na jego rozkaz chorąży Książek i sierżant Zawieja zebrali kogo się dało z pracowników kopalni przed barakiem mieszkalnym górników. Mieszkańcy wsi mieli się przypatrywać egzekucji. Był to zwykły rytuał.W groźnym blasku pożaru chorąży Książek własnoręcznie zawiesił na belkach werandy baraku sześć postronków ze stryczkami. Zawieja przyprowadził skazanych. Byli to członkowie niedawno powstałej w kopalni organizacji partyjnej. Ustawiono ich rozebranych do pasa, z rękami związanymi na plecach, twarzami w kierunku gromady mieszkańców. Krótkie przemówienie okolicznościowe wygłosił kapitan Piskorz.- Taki oto los - powiedział - spotka wszystkich czerwonych. Chcieliście wydobywać ropę dla komunistów, chcieliście zakładać tu bolszewickie jaczejki... Widzicie, że czuwamy. Kopalnie wysadziliśmy w powietrze, czerwonych wysyłamy do piekła...Wykrzywił w uśmiechu swoją szczurzą twarz i zamrugał bezrzęsymi powiekami.- Radzę wam - ciągnął dalej - nie przykładać więcej ręki do odbudowy kopalni. Są wśród was, jesteście bowiem w większości łajdakami i my to wiemy, tacy, którzy myślą sobie może teraz, że nie wszystkich komunistów wyłapaliśmy, że jak sobie pójdziemy, to zaczniecie dalej prowadzić waszą drańską robotę. Ci, co tak myślą, niech wiedzą, że w razie potrzeby wrócimy choćby jeszcze dziesięć razy, aż zapanuje tu porządek...W gromadce mieszkańców rozległ się szloch.

- Józek! Józek! Jezusiczku ty mój miły... Miejcie miłosierdzie, ludzie! Tatusiu! Tatusiu! - słychać było głosy kobiece i dziecięce.Skazani rozglądali się niespokojnie. Pocili się intensywnie. Może z żaru bijącego od ognia, może z ludzkiego strachu, od którego nikt nie jest wolny. Jednemu z nich, bardzo jeszcze młodemu, łzy jak groch toczyły się po policzkach. Drugi, jego rówieśnik zapewne, zamknął oczy, izolując się w ten sposób od otoczenia. Czterech innych było starszymi już robotnikami. Mieli siwe włosy, ogorzałe twarze, na których malował się wyraz znużenia. Badawczo spoglądali w kierunku mieszkańców wsi. Może mieli jeszcze nadzieję, że stamtąd przyjdzie pomoc, że coś ich ocali. Człowiekowi niezmiernie trudno jest uwierzyć we własną śmierć.- Wykonać wyrok! - krzyknął Żubryd. Kapitan Piskorz zasalutował i dał znak chorążemu Książkowi. W gromadce rozległo się głośne zawodzenie. Sierżant Zawieja wspomagany przez kilku najenergiczniejszych żubrydowców uciszył hałas. Rozległ się strzał. Ktoś osunął się bez jęku na ziemię.Tymczasem Książek założył skazanym stryczki na szyję. Przechodząc od jednego do drugiego, mocnym kopniakiem wytrącał im krzesła spod nóg. Charcząc w najwyższej męce kołysali się na sznurach.Dowódcy batalionu „Serca Gorejącego” odbyli krótką naradę.- Chłopakom należy się trochę rozrywki, panie majorze - przekonywał Książek Żubry da. - Proszę spojrzeć, jakie tu są kobietki!- Można by się istotnie trochę z nimi zabawić. To by zajęło najwyżej pół godziny - zastanawiał się rzeczowo major Żubryd, ale kapitan Piskorz, prawdziwy głos rozwagi tego oddziału, energicznie zaoponował.- Oszaleliście - mówił ze złością. - Tę pochodnię widać na pewno w promieniu kilkudziesięciu kilometrów. Złapaliśmy tu zaledwie nikłą część komunistów i ani jednego inżyniera. Wszystkie oddziały wojska w okolicy są już z pewnością zaalarmowane. Będziemy szczęśliwi, jeżeli się stąd wydostaniemy. Wyrywajmy, nie tracąc ani chwili czasu. Na baby przyjdzie kolej innym razem... - pocieszał.W pół godziny później na miejscu egzekucji znalazł się batalion kapitana Gorczyńskiego.

Żołnierze milcząco oglądali sześciu zamordowanych leżących na werandzie budynku administracyjnego. Obnażyli głowy. Ciężko oddychali zmęczeni marszem. Gromadka mieszkańców opowiadała majorowi Gorczyńskiemu o tym, co się tu rozegrało. Zbiornik płonął. Krwawe jęzory pląsały dziko, strzelały pod niebo. Na szczęście wiatr był niewielki i kierował płomienie w stronę przeciwną do lasów. Rozszerzenie się pożaru nie groziło. Półnadzy robotnicy wspomagani przez mieszkańców wsi krzątali się wokół ognia. Gorączkowo skopy wali ziemię. Na wszelki wypadek. Wiatr mógł się zmienić. Tylko rodziny pomordowanych zgromadziły się przy zwłokach. Kilka kobiet, jakiś starzec, rozglądające się pełnymi zgrozy oczami dzieci. Płacz mieszał się z trzaskiem ognia.- Nigdy nie cierpiałem na nadmiar wyobraźni - powiedział Gorczyński do jednego z oficerów - ale tak chyba musiałoby wyglądać piekło...Batalion ruszył natychmiast w pościg za żubrydowcami. Ślady na śniegu były aż nadto wyraźne. Oddział „Serca Gorejącego” uciekał w kierunku południowo-zachodnim. Kapitan Gorczyński połączył się drogą radiową z podpułkownikiem Tomaszewskim i sztabem dywizji. Podał swoje położenie, kierunek wycofywania się żubrydowców i prowizoryczny plan własnego pościgu. Na podstawie tych danych podpułkownik Chmura zaczął kombinować, jak odciąć bandytom drogę. Trasa, jaką obrał Żubryd, wskazywała, że powinien on przeciąć szosę Lesko - Ustianowa. Cały wysiłek należało skierować na to, aby zdążyć temu przeszkodzić. Milczący wąsal podpułkownik Chmura zdawał sobie sprawę, że musi na czas rozciągnąć swoich żołnierzy wzdłuż szosy, gdzieś w okolicach Olszanicy, jednocześnie zaś Gorczyński powinien bez przerwy następować bandytom na pięty, wciskając ich swym pościgiem w ten właśnie rejon.Ciemna noc i głęboki śnieg utrudniały operację. Żołnierze brnęli przez zaspy. Płuca pracowały jak miechy. Ze skrzywionych od najwyższego wysiłku ust dobywał się świszczący oddech. Twarze ociekały potem, który zamarzał na włosach, brwiach i policzkach. Śnieg właził w rękawy, za kołnierze mundurów, do butów. Broń ciążyła nieznośnie. Ręce drętwiały, oczy zasnuwały się mgłą zmęczenia. Straszny jest pościg przez noc i śnieg w górach. Każdy

metr terenu trzeba pokonywać jak zaciekłego nieprzyjaciela. W tych warunkach nie można iść szybciej niż kilometr, dwa na godzinę. Żubrydowcy mieli nad wojskiem pół godziny przewagi. Byłoby to niewiele na szosie, stanowiło ogromnie dużo natomiast w tej sytuacji.- Prędzej, chłopcy! Prędzej! - przynaglał podpułkownik Chmura. Jego wąsy sterczały jak dwa sople lodu. Koń okryty zeszroniałym, srebrzystym potem robił bokami i chrapiąc w męce wydobywał się z zasp sięgających mu miejscami po brzuch. Żołnierze wywijali karabinami jak wiosłami, torując sobie drogę w morzu bieli.- Musimy dopaść sk...synów! Żywo, żywo! Gramolcie się tam jeden z drugim! - pokrzykiwał ze swej strony kapitan Gorczyński.Między tymi dwiema grupami wojska przekopywał się Żubryd.- Cud będzie, jeżeli z tej bryndzy wyjdziemy - mruczał kapitan Piskorz. Z niepokojem oglądał się za siebie. Spodziewał się niebezpieczeństwa raczej z tyłu. Wzrok jego napotykał jednak tylko nieprzejrzaną, ciemną ścianę nocy i obojętną biel śniegu. W pobliżu wzgórza „461” strzelec „Kozioł” - siedemnastoletni chłopiec, pochodzący gdzieś spod Tarnowa - upadł i oświadczył, że nie może iść dalej. Leżał na boku, pojękując cicho. Po jego twarzy spływały łzy.- Nie zostawiajcie mnie samego! - błagał. - Panie kapitanie, co będzie? Co się ze mną stanie?Piskorz i Książek pochylili się nad nim. Sanitariusz oddziału, plutonowy „Wola”, orzekł, że Kozioł ma złamaną lub zwichniętą nogę.- Zostawimy cię w tych zaroślach. Nie znajdą... Zachowuj się spokojnie. Jutro po ciebie wrócimy - pocieszał go Książek.- Nie wrzeszcz! Jesteś żołnierzem... - szorstko uspokajał Kozła kapitan Piskorz. Jednocześnie uścisnął porozumiewawczo ramię sierżanta Zawiei.- Wykończyć bez hałasu - szepnął. - Jeżeli zostanie, wygada o nas wszystko, co wie...Zawieja ujął kontuzjowanego pod pachy. Oddział zaczął już schodzić ze wzgórza.- Nie płacz, Kozioł... Zaraz przestanie cię boleć. Poczekasz do jutra. Przyjdziemy... - z wysiłkiem wlókł chłopca w kierunku krzaków. Tamtemu łzy spływały po twarzy. Nie mówił nic.Kiedy znaleźli się w krzakach, Zawieja oparł go w pozycji siedzącej o pień drzewa.

Odsapnął.- Wygodnie ci, Kozioł? - zapytał. Nie otrzymał żadnej odpowiedzi. Chłopak patrzył na niego rozszerzonymi z przerażenia oczami. Sierżant błyskawicznym ruchem wydobył zza pasa toporek, którym zwykle rąbał drwa na biwakach. Straszliwy cios spadł na głowę Kozła. Z jego ust wydobyło się rzężenie. Zawieja kopnął nogą osuwające się na bok ciało zabitego. Szybko wcisnął je w głęboki śnieg. Przysypał, posługując się dłońmi jak łopatami. Oczyścił toporek i przerzucił sobie przez ramię karabin zamordowanego. Nie oglądając się za siebie, pognał naprzód, aby dołączyć do oddziału.Wzgórze „461” spływa lasem aż po Olszanicę, dużą wieś ze stacją kolejową na linii Zagórz - Ustrzyki Dolne. W tym miejscu Żubryd postanowił się prześliznąć ze swoim oddziałem przez szosę. Chcąc ominąć wieś, szedł zachodnim skłonem wzgórza nad strumieniem, wpadającym do rzeczki Olszanicy. Kiedy szperacze batalionu „Serca Gorejącego” zbliżyli się do toru kolejowego, Żubryd zatrzymał oddział. Szperacze weszli na nasyp. Ich ciemne sylwetki ostro rysowały się na tle nocnego nieba. Wzniesionymi w górę karabinami dali umówiony znak: „droga wolna”. W chwilę potem zaczęli schodzić z toru w kierunku szosy. Żubrydowcy posunęli się tymczasem do nasypu. Znów się zatrzymali, i mieli szczęście.Za szosą rozszczekał się nagle karabin maszynowy. Cisza pierzchła jak spłoszony ptak nocny. Ciemność zaroiła się od pędzących z gwizdem różnokolorowych pocisków. Kilka rakiet wytrysnęło w górę, oblewając okolice upiornym zielonym i czerwonym światłem. Szperacz „Łagodny”, przeszyty wiązką pocisków z kaemu, bez jęku osunął się na ziemię, jego przełożony kapral „Balon” dogorywał. Ogarnięci paniką żubrydowcy, leżący przed chwilą za nasypem kolejowym, rzucili się do bezładnej ucieczki.- Stać! Stać! - ryczał kapitan Piskorz. - Dokąd uciekacie? Stać! - powtarzali za nim Żubryd i Książek.Na próżno. Członkowie oddziału „Serca Gorejącego” otrząsnęli się z nagłego paroksyzmu strachu dopiero na stokach wzgórza „461”, które niedawno opuścili. Strzały od strony szosy umilkły. Na nasypie kolejowym rysowały się sylwetki żołnierzy. Była to jedna

z kompanii podpułkownika Chmury, zamykająca w tym miejscu przejście bandytom.Żubryd odbył gorączkową naradę ze swymi podwładnymi. Decyzja musiała być szybko podjęta.- Strumień ma tu dwie odnogi - wskazywał na mapę chorąży Książek. - Jedną z nich, na północ, powinien ruszyć kapitan Piskorz z połową oddziału, drugą odnogą skręcającą na zachód - major Żubryd z resztą batalionu. Obeszlibyśmy wzgórze „485”, a potem na północ od Leska w dotychczasowym kierunku.- Ale do czego mają służyć strumienie? - zniecierpliwił się Żubryd.- To jasne. Idąc wodą zatrzemy ślady - stwierdził Piskorz, który od przybycia Książka do oddziału zawsze pozostawiał mu decyzję w sprawach wojskowych i jeszcze bardziej niż przedtem lekceważył umiejętności Żubryda w tej dziedzinie.- Ja bym nie dzielił naszych sił - oponował dowódca oddziału „Serca Gorejącego”. Kapitan Piskorz rzucił mu niechętne spojrzenie.- A ja bym dzielił - przedrzeźniał w zdenerwowaniu głos swego szefa. - W takim wypadku pościg musi się rozdwoić... Nie traćmy czasu, do cholery ciężkiej, Książek ma rację. Nie widzę innego wyjścia...Nad torem kolejowym znów wzbiły się w górę rakiety. Ciężko zagwizdały w powietrzu pociski moździerzy. W lesie za plecami żubrydowców rozległa się seria wybuchów.- Macają nas na oślep - wyjaśnił Książek.- Gdybyś wpadł w ich ręce, skórę by z ciebie zdarli! - zakpił pod jego adresem Piskorz.- Myślę o tym od czasu do czasu - chłodno powiedział chorąży - dezerter. Obaj z Piskorzem dumni byli z zimnej krwi, jaką umieli zachować w niebezpieczeństwie.- Jazda, jazda! - irytował się Żubryd. - Też znaleźliście czas na rozmówki.Kilka pocisków wybuchło dość blisko. Żubrydowcy instynktownie przywarli do ziemi. Potem poderwali się i na łeb na szyję zaczęli zbiegać ze stromego stoku w kierunku strumienia. Nie wiedzieli, że czynią to w ostatniej chwili. W tym momencie batalion kapitana Gorczyńskiego znajdował się już na szczycie wzgórza „461”. W kwadrans później otarł się

niemal o bandytów, zanurzających się w lodowatej wodzie, minął ich, gubiąc ślady, i doszedł do nasypu kolejowego, gdzie Gorczyński spotkał się z podpułkownikiem Chmurą.- Zgubiliście ślad, kapitanie - zgryźliwie oświadczył wąsal. Gorczyński rozłożył bezradnie ręce.- Oni nie mogą być daleko.- Zapewne. Ukatrupiliśmy dwóch na szosie. Prawdopodobnie szperacze. Czekałem na was, kapitanie, sądząc, że weźmiecie ich od tyłu.- Przeczeszę moim batalionem wzgórze „461”. Bandyci mogli przyczaić się tylko w lesie - zaproponował strapiony Gorczyński. Podpułkownik Chmura mruknął coś, co wyrażało sceptyczną aprobatę...Żubrydowcy tymczasem wykonywali plan Książka. Szli gęsiego w lodowatej wodzie strumieni górskich. Ślizgali się na kamienistym dnie, przewracali, ale brnęli naprzód. Zmoczone ubrania zamarzały sztywniejąc jak drewno. Ręce, zsiniałe z zimna, ledwie utrzymywały broń. Strach jest jednak najlepszym motorem w takich okolicznościach. Wiedzieli, że marsz ten jest dla nich jedyną deską ratunku.Szarzało, kiedy grupa dowodzona przez Żubryda i Książka znalazła się pod Łukawicą. We mgle na torze rysowały się bryłowate sylwetki wagonów.- W zeszłym tygodniu banderowcy wysadzili dwa mostki na linii Glinnego. To chyba będzie pociąg, który tu wtedy utkwił - powiedział dzwoniąc zębami z zimna i ze zdenerwowania dowódca oddziału „Serca Gorejącego”.W ciszy zaczęli schodzić w kierunku wagonów.- Stój! Kto idzie? - usłyszeli nagle głos wartownika.Sierżant Zawieja odpowiedział bez wahania serią ze swego pistoletu maszynowego. Wartownik w granatowym mundurze Straży Ochrony Kolei zwalił się na ziemię. Żubrydowcy przebiegli spiesznie przez tor.Ale oto milczące wagony ożyły. Twardo i skrzętnie zagadały karabiny maszynowe. Z ciężkim jękiem poleciały pociski z dział.- Jezus Mario! Pociąg pancerny! - krzyknął Żubryd.- Naprzód! Naprzód! - komenderował Książek. - Nie zatrzymywać się! Przeskakiwać tor i w las! Naprzód!Załoga pociągu pancernego, składająca się z plutonu żołnierzy i małego oddziału SOK, strzelała bez wytchnienia. Wieże z działami i karabinami maszynowymi wypluwały

swą morderczą zawartość w ślad za uciekającymi bandytami. Runął ze strzaskanym kręgosłupem Piorun o dziewczęcej twarzy, skopywał ziemię nogami w przedśmiertnych drgawkach plutonowy „Bystry”, czołgał się ciężko ranny kapral „Fala”, przewrócił się z rozwaloną odłamkiem pocisku ręką strzelec „Zawisza”, dwóch jego kolegów leżało bez życia na samym skraju zbawczego lasu. Ogarnięci najwyższym strachem żubrydowcy gnali przed siebie bezładną kupą. Trzech erkaemistów porzuciło w panice broń, wielu innych zdzierało w biegu zesztywniałe, ciężkie od zamarzniętej wody płaszcze, krępujące ruchy. Żubryd zeskoczył z konia rażonego odłamkiem w zad, wierzgającego z przeraźliwym kwikiem i kręcącego się bezradnie w kółko. Uciekał pieszo, prześcigając swych podkomendnych. Biegli tak, mimo że już nie słyszeli strzałów. Załoga pociągu pancernego była nie dość liczna, aby ich ścigać. W panice nie wpadło to żubrydowcom na myśl. Biegli przeszło godzinę. Zatrzymali się dopiero na stokach Łysej Góry pod Wielopolem. Niedaleko stamtąd mieli się spotkać z drugą częścią oddziału, dowodzoną przez kapitana Piskorza.W napięciu oczekiwali go do wieczora. Dygotali z zimna, ale Żubryd, nie zwracając uwagi na perswazje Książka, zakazał rozpalania ognisk. Kilku ludzi głucho kaszlało.- Nie obejdzie się bez zapalenia płuc - przepowiadał ponuro sanitariusz, plutonowy Wola.Piskorz nadciągnął w późnych godzinach wieczornych. Cały dzień przesiedział ze swoją grupą w lesie na północny wschód od Leska. Nie odważał się ruszyć. Salwy pociągu pancernego, które słyszał, wywarły niezwykle demoralizujące wrażenie na jego ludziach. Stwierdził to bez osłonek. Poza tym widział duży ruch wojska na szosie Lesko - Olszanica.- Ropienka kosztowała nas dziesięciu łudzi. - Potrząsnął głową. W Hoczwi straciliśmy czterech. To nie są sukcesy, Żubryd. Błaźnimy się, do jasnej cholery!- Ludzi możemy mieć, ile chcemy - zapewniał dowódca batalionu „Serca Gorejącego”. - Zresztą do wiosny niedaleko i zbliża się wojna...Kapitan Piskorz popatrzył na niego przeciągle.Nad ranem wrócił goniec wysłany do Niebieszczan. Nie mogli tam pójść, jak robili to

dotąd, na odpoczynek. We wsi była grupa manewrowa WOP. Przetrząsnęła wszystkie domy, aresztowała sołtysa i dwóch najlepszych informatorów Żubryda spośród miejscowych chłopów.- Zawisza musiał ich wsypać - zauważył Książek. - On dostał tylko w rękę. Widziałem w tym lesie pod Łukawicą...Wobec wytworzonej sytuacji postanowili przejść odtąd wyłącznie na leśny tryb życia.Tymczasem na terenie szybów pożar został zlokalizowany. Żołnierze z batalionów Grodzickiego i Ciszewskiego wyrąbali wraz z robotnikami kawał lasu, skopali ziemię na znacznej przestrzeni i trwali w czujnej gotowości, aby w razie rozszerzenia się ognia móc natychmiast zareagować. Na szczęście nie było to potrzebne. Bezwietrzna pogoda stanowiła najlepszą gwarancję rychłego wygaśnięcia pożaru.- Zamieniamy się powoli w straż ogniową - zrzędził podpułkownik Tomaszewski. - Pędzimy od pożaru do pożaru. Rejestrujemy trupy, a bandyci tak czy owak wywijają się nam z rąk. Coś tu jest nie w porządku.- Bandy narzucają nam swoją inicjatywę, obywatelu pułkowniku. Musimy im narzucić naszą, wtedy sytuacja się zmieni - powtórzył swój pogląd major Grodzicki.Przechadzali się w pobliżu budynku administracji kopalń odprowadzani ciekawymi spojrzeniami mieszkańców, którzy nie widzieli tu jeszcze tak dużej ilości wojska.- No więc, co według pana, obywatelu majorze, mamy robić? - irytował się Tomaszewski.- Szukać bandytów.- Czesać lasy, jak radzi dowódca dywizji. Ślicznie. Tylko kto będzie pilnował takich obiektów, jak te kopalnie na przykład?- Sami będziemy ich pilnowali - rozległ się nagle dźwięczny głos, tak że obaj oficerowie odwrócili się i dojrzeli szeroką, otwartą twarz sekretarza Drozdowskiego, który jak zwykle był już od kilku godzin na miejscu katastrofy.- Bardzo nie lubię, kiedy cywile mieszają się do spraw, o jakich najmniejszego pojęcia mieć nie mogą - oświadczył kwaśno podpułkownik Tomaszewski. - Drągami i cepami będziecie pilnowali, zacny sekretarzu.- Zorganizujemy ochronę uzbrojoną w karabiny. Mamy na to zezwolenie.

- A umiecie strzelać?Drozdowski nie odpowiedział. Mrugnął tylko okiem. Tomaszewski roześmiał się i klepnął sekretarza po plecach, aż się rozległo.- Świetny pomysł. To nam rozwiąże ręce - cieszył się Grodzicki.Sekretarz przedstawił im przyszłego dowódcę ochrony kopalni.- Były kierowca samochodu kopalnianego, Lubiński. Ma osobiste porachunki z bandytami. Żubryd zniszczył mu wóz pod Leskiem...Starszy mężczyzna o twarzy pełnej fioletowych plamek, ozdobionej parą płowych wąsów, mogących konkurować tylko z tymi, jakie kultywował podpułkownik Chmura, uchylił wytartej futrzanej czapki.- Dostałem wtedy jeszcze kilka batów od Żubryda - dodał wyciągając potężną jak łopata dłoń do Tomaszewskiego.Nadszedł kapitan Ciszewski.- Linia telefoniczna jest już naprawiona, obywatelu pułkowniku - zameldował. - Mamy łączność z dowódcą dywizji.Tomaszewski skinął głową i ruszył do budynku administracji. Na progu stał kapitan Matula.- Obywatelu pułkowniku, czy to prawda, że robotnicy mają sami zorganizować ochronę kopalń? - zapytał.- Przed chwilą dowiedziałem się o tym od sekretarza.- Wydanie tym ludziom broni uważam za nonsens - zaperzył się Matula. - To jest olbrzymie ryzyko. Kto nam zagwarantuje, że wśród mieszkań Ropienki nie ma bandziorów? A jeżeli te karabiny zwrócone zostaną przeciw wojsku? Wykazujemy kardynalny brak czujności, zgadzając się na uzbrajanie cywilów w tych stronach. To pomysł tego nieodpowiedzialnego idioty, szefa powiatowego urzędu bezpieczeństwa i sekretarza. Będę protestował, obywatelu pułkowniku. Czujność rewolucyjna...Tomaszewski patrzył na niego uważnie. Ściągnął krzaczaste brwi, z lekka zacisnął wargi, na których zastygł rodzaj półuśmiechu.- Pan ma zawsze oryginalne poglądy na sprawy dla innych ludzi raczej proste, obywatelu kapitanie Matula. Podziwiam też pańską czujność rewolucyjną. Zawsze ją podziwiałem. Wydaje mi się niemniej, że bez zaufania do ludzi trudno byłoby żyć. Czy pan nie odczuwa takich trudności?Matula nadął się i poczerwieniał. Oczy zamigotały mu złośliwie za okularami.

- Obywatel pułkownik śmieje się ze mnie?- Nigdy bym sobie na to nie pozwolił! Olśniony jestem oryginalnością pańskiego stanowiska, Matula. Proponuję panu rozmowę z Drozdowskim i ewentualnie z tym, jak pan go nazywa, „nieodpowiedzialnym idiotą”, szefem powiatowego urzędu bezpieczeństwa.- Nie będę się do tego zniżał. Chciałbym tylko znać zdanie obywatela pułkownika.- W sprawie uzbrojenia robotników? W stu procentach jestem za tym.Matula zasalutował w milczeniu. Stuknął obcasami i wyszedł na werandę. Tomaszewski patrzył za nim z nie ukrywaną ironią. Po chwili kazał się połączyć z dowódcą dywizji, pułkownikiem Sierpińskim.Ciszewski obserwował krzątających się robotników. Pod kierunkiem porucznika Zajączka i Drozdowskiego rozciągali właśnie zasieki z drutu kolczastego. Długonogi Zajączek przechadzał się jak czapla i wszędzie wścibiał nos.- Naciągajcie ten drut porządnie - pokrzykiwał. - To nie postronek do wieszania bielizny.- Polak zawsze mądry po szkodzie! - zwrócił się do Ciszewskiego. - Gdybyśmy mieli te zasieki i zorganizowaną ochronę kopalń, żubrydowcy nie odważyliby się na napaść.Ktoś zawołał Drozdowskiego, Sekretarz otarł czoło z potu, rozpiął kurtkę i pochylając się, aby nie zaczepić o drut, podszedł do młodego robotnika, który wręczył mu jakąś kartkę.- Dwudziestu trzech ludzi zgłosiło się wczoraj z prośbą o przyjęcie do partii - powiedział oficerom, podnosząc wzrok znad papieru. - Proszę bardzo, oto na co się zdaje terror bandytów!- Osobiście wolę dać im odpowiedź w postaci dobrego ognia karabinowego - zaśmiał się Ciszewski. - Zapewnia to przynajmniej skutek bezpośredni, nie sądzicie, sekretarzu?- Jedno łączy się z drugim, a w każdym razie strzelać trzeba z przekonaniem.- Do tego nie musi się być członkiem partii.- Naturalnie - ożywił się Drozdowski - ale ktoś musi kierować ogniem, że tak powiem, i przekonywać drugich, że ogień ten jest potrzebny.- Nie wierzę... chciałbym raczej powiedzieć, że odnoszę się z rezerwą do takich spontanicznych zgłoszeń pod wpływem jednego bodźca emocjonalnego.- To nie jeden bodziec. Ludzie zaczynają mieć bandytów powyżej uszu... Po wtóre,

spontaniczne zgłoszenia do udziału w walce mają swoją wartość. A jak było podczas okupacji, kapitanie? Czy pod wpływem terroru niemieckiego nie rosły z godziny na godzinę szeregi konspiracji? Mamy tutaj analogiczne zjawisko. Mieszkańcy tych okolic stają po naszej stronie, protestując w ten sposób przeciw terrorowi bandytów. Dlatego też rośnie liczba członków partii. Zjawisko normalne.Ciszewski pochylił głowę na znak zgody.- Mimo wszystko znalezienie sposobu szybkiego rozgromienia bandytów wydaje mi się co najmniej równie ważne.- Z każdym dniem grunt usuwa się bandom coraz bardziej spod nóg, i to jest najistotniejsze! - z zapałem powiedział Drozdowski.- Pierońsko wolno się ten grunt usuwa - wtrącił Zajączek, śmiesznie poruszając wystającą grdyką.Podpułkownik Tomaszewski kończył rozmowę z dowódcą dywizji. Sierpiński zapowiadał wielką akcję wszystkich trzech pułków. Miała ona objąć znaczny szmat terenu i doprowadzić do wykrycia bandyckich siedzib. Ze względu na możliwość podsłuchu telegraficznego nie chciał swemu podwładnemu podać szczegółów. Nadejdą pocztą służbową.- Tym razem z pewnością wyrwiemy bandziorom z rąk inicjatywę! - oświadczył z mocą i wypowiedziawszy tradycyjną formułę „czołem!” - „koniec rozmowy”, zawiesił słuchawkę.Tomaszewski wyszedł na werandę. Długo stał patrząc na krzątających się przy zasiekach robotników i żołnierzy. Przyglądał się ustawionej w dość swobodny dwuszereg gromadce ochotników do przyszłej ochrony kopalni, z którymi omawiał jakieś szczegóły stary Lubiński. Z daleka dochodziło monotonne zawodzenie kobiet. Zapewne opłakiwały pomordowanych wczoraj mężów. W suchym zimowym powietrzu rozlegał się ostry stuk młotków uderzających w stalową blachę zbiornika, nieczynnego od czasów okupacji. To techniczna służba kopalni badała, czy nie uda się go uruchomić. Zastąpiłby ten, który wysadzili w powietrze bandyci.6Mrok był tak gesty, że postać Jana Rozwadowskiego, który siedział w głębi pokoju,

roztapiała się prawie na tle ścian wydłużonych - zdawałoby się - w nieskończoność. Na obecność niewidomego wskazywał tylko żarzący się rubinową czerwienią ognik papierosa. Wszystkie przedmioty zatraciły realne kształty. Resztki światła zimowego dnia ożywiały jedynie szyby okna, przecięte ostro zarysowanym krzyżem ram.- Jerzy, jak wyglądają dziś góry? - zapytał Rozwadowski.Odwrócony do niego plecami i oparty ramieniem o framugę okna Ciszewski opisywał:- Są barwy sinofioletowej, miejscami przechodzącej w granat. Właściwie lasy są granatowe. Tam już jest wieczór. Wszystkie linie złagodniały... Na tym wierzchołku w kierunku Stężnicy pozostał jeszcze mały złoty krążek otoczony cieniami. Refleks słońca. Śnieg na zboczach jest stonowany, pastelowy. Im bliżej doliny, tym większy mrok. Wygląda jak topiel, która musi pochłonąć góry i podchodzi coraz wyżej...- Potrafiłbyś namalować taki obraz?Ciszewski roześmiał się, zanim odpowiedział.- To byłby landszaft do knajpy pana Szponderskiego. Jako oficer muszę być realistą, w sztuce skłaniam się ku innemu kierunkowi. Mówiłem ci już o tym.Rozwadowskiego nie interesowały malarskie poglądy Jerzego. Zapalił nowego papierosa. Błysk zapałki oświetlił jego surową twarz przeciętą bliznami, rysy ściągnięte w tym szczególnym skupieniu niewidomych, które nadaje im tak charakterystyczny wyraz.- Jakie to dziwne... - mówił. - Dawniej nigdy nie interesowałem się krajobrazem, barwami, wyglądem otoczenia. Te sprawy były mi obojętne. - Zaśmiał się sucho. - Dziś zanudzam ciebie i Ewę prośbami o opisy. Próbowałem prosić o nie i mamę, ale ona widzi świat niemal jak ja, sam mrok. Nie chce, abym się dręczył. Ja tymczasem chciałbym jakoś zatrzymać kolory. Czuję, że one odchodzą ode mnie. Wspomnienia zacierają się coraz bardziej. Nie jestem ich już pewny. Jakie to głupie, że człowiek poznaje naprawdę wartość czegoś, gdy tego odzyskać nie może! - urwał nagle. - A teraz, jak wygląda na dworze, Jerzy?- Całkowity mrok. Granat przechodzi w czerń. Nad Baligrodem dolinę zasnuwa lekka mgiełka, wiesz - jak całun odcinający nas od gór. To już wieczór, przednia straż nocy.Niewidomy poruszył się w fotelu. Ciszewski widział tylko żarzący się ognik papierosa.

- Przed wojną - powiedział - znałem w Paryżu malarza, który stracił wzrok, podobnie jak ty. Zdajesz sobie sprawę, co to znaczy dla malarza. Miał on przyjaciółkę, taką sobie midinetkę, dziewczynę niczego, owszem, no i solidną. Nie opuściła chłopa w biedzie... Malarz długi czas rozpaczał. Uważał, że jest skończony. I wyobraź sobie pewnego dnia wpadł na pomysł, poprosił tę swoją Zizi, o ile pamiętam, tak tę dziewczynę nazywał, aby mu mieszała farby. Dawał jej ścisłe wskazówki. Techniki nie zapomniał przecież, a w wyobraźni wiedział, czego chce. Wziął pędzel i zaczął malować. Długi czas szło niesporo. Potem coraz lepiej. Ona nauczyła się ustawiać jego rękę w różnych miejscach płótna. Malarz wrócił do równowagi. Znów pracował, i to było najważniejsze... Z czego się śmiejesz?- Wyobrażam sobie te dzieła ślepego pędzla! - zaśmiał się nieszczerze Rozwadowski.- Głupstwa gadasz. Obrazy cieszyły się powodzeniem. Były nie gorsze od płócien innych abstrakcjonistów. Kupowano je.- Ze snobizmu.- Większość obrazów ludzie kupują ze snobizmu. W tym wypadku malarz, podobnie jak jego patrzący otwartymi oczami na świat koledzy, odtwarzał swoją rzeczywistość...- To były sploty ciemnych barw przecinanych błyskami bieli i czerwieni - przerwał mu Rozwadowski. - Linie szarpane i łamane przedstawiające chaos katastrofy lub krzywą wciąż skaczącej temperatury. Szaleństwo kolorów atakujących się wzajemnie. Pulsująca rzeka bólu i zawiedzionych nadziei, których żadne słowa istniejące w ludzkim języku ani żadne przedmioty realne z codziennego życia wyrazić nie mogą - umilkł wyczerpany. Ciszewski spojrzał na niego z nagłym zainteresowaniem. Rozwadowski oddychał ciężko. Jerzy odszedł od okna i łagodnie położył kalece rękę na ramieniu.- Skąd wiesz, że tak wyglądały obrazy niewidomego malarza?- Musiały tak wyglądać. To jest i mój świat...- Chwilami wydaje mi się, że taki jest świat nas wszystkich.Umilkli obaj. Jerzy zastanawiał się nad wypowiedzianymi przed chwilą słowami. W jakim świecie istotnie żył? Na tle płonących niemal codziennie wsi kołysały się trupy powieszonych, krzepła krew mordowanych, zabijanych na najrozmaitsze sposoby. Wczoraj

skończyła się wojna, ale w wielu punktach ziemi nie przestawano do siebie strzelać. Doktor Pietrasiewicz ma rację, żadne wynalazki, odkrycia nauki, postępy kultury i cywilizacji nie zmniejszały w niczym okrucieństwa i szaleństwa ludzi. Kiedy i gdzie zostanie przerwane to kolisko chaosu? Wydało mu się nagle, że on sam, podległy mu batalion, pułk Tomaszewskiego, dywizja i bandy, które zwalczali, biorą udział w jakimś zawrotnym wariackim tańcu, w ośnieżonym, mroźnym świecie. Pędzą korowodami wśród gór, w świetle pożarów, potykając się o zgliszcza i trupy. Dokąd gnają? Oczywiście, aby zdobyć chwilę wytchnienia, dwadzieścia, trzydzieści, pięćdziesiąt lat, aby można było budować, spokojnie żyć... A potem? Znów iskra spadnie na prochy i znów zacznie się to samo? Major Preminger wierzy, że szaleństwo niszczenia i zabijania można wyeliminować na zawsze. Ale aby do tego dojść, trzeba przecież zabijać! Więc?- Obraz stanie się jaśniejszy, kiedy zlikwidujemy bandy - powiedział głośno. - Przynajmniej u nas stanie się jaśniejszy...- W związku z czym to mówisz? - zapytał Rozwadowski.- Z naszą rozmową i tym, o czym myślałem. - Podszedł do stołu, aby zapalić lampę.- Zostaw... - poprosił go Rozwadowski. - Tak jest dobrze...Jerzy zrozumiał, że niewidomy woli przebywać z nim w ciemności. Stawiało to ich niejako na tej samej płaszczyźnie. Byli sobie bliżsi. Znów zatopił się w myślach. „Preminger ma niewątpliwie rację. Nie można się bawić w proroctwa i tworzyć obrazu przyszłego świata na podstawie przeżyć własnego pokolenia. Trzeba iść od punktu do punktu starając się eliminować to zło, które się samemu przeżyło. Wstrząsany dotąd chorobami, świat nie zawsze przecież musi być obrazem chaosu, który on sam - Ciszewski - podobnie jak jego koledzy przedstawiał ongiś na swych abstrakcyjnych płótnach, mocno przekonany, że jest kronikarzem epoki. Tak: iść od punktu do punktu. Oto wszystko, co można zrobić!”- Słyszysz? - przerwał mu nagle tok myśli Rozwadowski. - Tss! - szepnął ostro.- Nic nie słyszę. O co chodzi? - zdziwił się Ciszewski.Niewidomy mocno schwycił go za rękę, nakazując milczenie. Dopiero po dłuższej chwili westchnął ciężko.

- Przeklęta rudera! - mruknął. - Od jakiegoś czasu stale wydaje mi się, że coś tu trzeszczy i chwieje się, jak by ktoś łaził wzdłuż tych murów, przewracał się z boku na bok, a nawet jęczał. Diabli wiedzą, co to jest. Nie potrafię tych odgłosów zdefiniować...- Zdaje ci się. To pewno wiatr potrząsa gontami.- Być może. Uszy mam pełne różnych dźwięków. Nie nauczyłem się ich jeszcze klasyfikować. Za krótko jestem ślepy, tylko wiesz, te odgłosy są jakieś szczególne. Nie umiem ci powiedzieć, na czym to polega.Zaskrzypiała furtka od ogrodu. Obaj drgnęli.- O! Znany odgłos! - radośnie zawołał Ciszewski. - Nareszcie Ewa! Zapalam lampę.Żółty płomyk łagodnie rozświetlił pokój. Od razu jak by pocieplało, stało się przytulnie i miło. Jerzy podkręcał właśnie knot i umocowywał szkiełko, kiedy otworzyły się drzwi. Z przyjemnością ogarnął wzrokiem szczuplutką sylwetkę przybyłej.- Dobry wieczór, pani profesor!- Znów prowadziliście zapewne filozoficzne rozmowy? - z udaną surowością ściągnęła wąskie ciemne brwi i zmarszczyła mały, nieco zadarty nosek. - Nakurzyliście też ile wlezie! To już twoje dzieło, Janek. - Podała wąską rękę o długich nerwowych palcach niewidomemu, który wstał z fotela i uśmiechał się. Jego twarz dziwnie przy tym złagodniała. Nie dodawały jej surowości nawet dwie głębokie blizny. Rozwadowski cofnął się, gorączkowym ruchem sięgnął do kieszeni granatowego szlafroka, wyjął parę ciemnych okularów, które szybko nałożył. Ewa odwróciła głowę.- Pani profesor karci nas jak uczniaków - żartował Ciszewski. Usiłował przytrzymać jej dłoń w swojej. Pokiwała mu palcem i przygładziła krótko przycięte czarne włosy.- Co słychać w szkole? - zapytał Rozwadowski.- Kiepsko. Na lekcjach nie mam więcej niż połowę dzieci. Nie przychodzą. Sama nie wiem, co robić.- Wszystko to się ureguluje - zapewniał Jerzy, który w obecności Ewy stawał się zawsze optymistą.- Wiem. Jak pobijecie bandy... Tylko że tymczasem dzieci stracą rok.- Wierzę w panią. Pani pokona wszystkie trudności, podobnie jak było z tym

zwycięstwem nade mną - ironizował Ciszewski, którego niezmiernie mało obchodziło, czy dzieci należycie uczęszczają do baligrodzkiej szkoły, czy nie. Aluzja odnosiła się do zwycięstwa, jakie Ewa - nauczycielka i kierowniczka szkoły w jednej osobie - odniosła istotnie nad nim. Przed dwoma tygodniami chciał w budynku szkolnym zorganizować odprawę oficerów i podoficerów podległego mu batalionu. Niewiele myśląc wszedł z nimi do klasy, rozpiął mapę na tablicy i zaczął odprawę. Po kilkunastu minutach weszła Ewa. Dość ostro oświadczyła Ciszewskiemu, że za chwilę rozpoczynają się lekcje i chciałaby dysponować pomieszczeniem. Wzrok umundurowanych mężczyzn siedzących na ławkach szkolnych i ostra replika kapitana o zmierzwionych włosach, stojącego butnie przy tablicy, wcale nie stropiły dziewczyny. Odpowiedziała Ciszewskiemu, że szkoła to nie koszary i na tym terenie ona dowodzi. W chwili gdy Jerzy szukał nowych argumentów, zaperzony nie na żarty, szczuplutka nauczycielka zmarszczywszy swoim zwyczajem brwi dała znak ręką. Gromadka dzieci z hałasem wdarła się do izby.. Na polecenie Ewy malcy stanęli przy swoich ławkach. Kadra sławnego batalionu Ciszewskiego była speszona. Jerzy czuł, że został pobity. Zdjął z tablicy mapę, spiorunował wzrokiem dziewczynę i gestem ręki nakazał swym podwładnym opuścić klasę. Dzieci uczciły zwycięstwo radosną wrzawą. „Ostatnim razem był pan grzeczniejszy wobec mnie, kapitanie” - powiedziała Ciszewskiemu Ewa, gdy ją mijał ewakuując straconą pozycję. „Nie wiem, kiedy był ten ostatni raz - odburknął - o ile pamiętam, nie miałem przyjemności znać pani profesor” - dodał z ironią. „Proszę sobie wobec tego przypomnieć” - zaśmiała się, całkowicie go rozbrajając, i zatrzasnęła mu drzwi przed nosem. Przypomniał sobie tego samego dnia wieczorem. Ewa była tą dziewczyną, którą podtrzymał na dworcu w Sanoku w dniu swego przybycia z Warszawy do sztabu dywizji. Zidentyfikował ją sobie w swojej malarskiej pamięci wzrokowej dzięki tym ciemnym łukom brwi i małym, niezwykle czerwonym ustom. Na drugi dzień udał się z przeprosinami, które zostały pozytywnie przyjęte. Przy tej okazji dowiedział się, że pani Rozwadowska prosiła

Ewę, aby od czasu do czasu przychodziła czytać jej niewidomemu synowi. Odtąd młodziutka, dwudziestodwuletnia, przygotowana do swego zawodu na konspiracyjnych kompletach, nauczycielka była codziennym gościem w domu Rozwadowskich. To właśnie spowodowało, że kapitan coraz rzadziej odwiedzał pułkowe kasyno, a każdą wolną chwilę starał się spędzać w swej służbowej kwaterze. Czuł, że nie bardzo jest w porządku wobec Barbary, otrzymywał od niej jednak listy tak rzadko, iż mógł nie żywić zbytnich skrupułów. Ewa pociągała go swoją samodzielnością i wręcz promieniującą z jej drobnej postaci energią. Nie była na pewno tak ładna jak Barbara, ale miała więcej charakteru. Ta cecha zawsze imponowała Jerzemu, który sam był raczej impulsywny niż konsekwentny i biernie poddawał się od szeregu lat kolejom losu. Podziwiał u drugich jasność celów, ku którym zmierzali. Dla niego nic nie było proste. Chciał malować, ale nie umiał o to walczyć, miał się ożenić z Barbarą - nic z tego nie wyszło - nawet nie był pewny ich wzajemnej miłości, bolał też nad tym, że nigdy nie potrafił być dziewczynie wierny zgodnie z ogólnie przyjętymi oficjalnymi wymogami etyki w tych sprawach. Walcząc przeciw Niemcom, ze zdziwieniem stwierdzał, że nie umie wykrzesać z siebie tej bojowej nienawiści, jaką zionęli jego koledzy. To samo było tutaj. Imponowały mu głęboko ugruntowane przekonania Premingera, ale nie mógł się na nie zdobyć. Nie podzielał też taktycznych zamiłowań majora Grodzickiego czy drapieżnej ciekawości zwiadowcy Wiśniowieckiego. Daleki był na koniec od suchej żołnierskiej dyscypliny, cechującej podpułkownika Tomaszewskiego, lub od poetyzowania służby, jak to czynił major Pawlikiewicz. Dawał się nieść przez prąd życia. Były chwile, kiedy czuł do siebie samego głęboką antypatię. Miał już trzydzieści lat. Ile straconego czasu! Nie przeceniał swoich wojskowych osiągnięć i wartości na stanowisku w mundurze. Chciał malować, ale wiedział, że osiągnięcia w dziedzinie sztuki są wypadkową wrodzonych zdolności plus wprawa. Ongiś twierdzono, że ma talent. Bez wprawy to niewiele znaczyło. Kiedy miał opanować rzemiosło? Lata uciekały, a on nie brał pędzla do ręki, nic prawie nie czytał, stracił

wszelki kontakt ze środowiskiem plastycznym. Nie umiał o to wszystko walczyć. Był dowódcą batalionu w zapomnianym Baligrodzie. W „ślepej kiszce” kraju uganiał się za bandytami. To jeszcze mogło potrwać diabelnie długo. Nawet poważnie martwić się tym nie potrafił. Szukał tylko jaśniejszych chwil w trybie życia, jaki teraz pędził. Znajdował je w towarzystwie Ewy i niewidomego Jana Rozwadowskiego. Chciał właśnie powiedzieć Ewie, że ślicznie wygląda w nowym jasnozielonym sweterku, który sama sobie zrobiła, ale ugryzł się w język. Przy Rozwadowskim nie należało mówić o wrażeniach wzrokowych, jeżeli o to sam nie prosił.- Dawno już pani nie widziałem - starał się nawiązać rozmowę.- Nie z mojej winy. Nie było pana w Baligrodzie. Ja odwiedzałam pana Janka codziennie. Czytaliśmy razem „Klimaty” Maurois.- Oddawałem się mniej miłemu zajęciu. Żubryd zatrudniał nas w rejonie Ropienki.- Z jakim skutkiem?Wyczuł w jej pytaniu mimowolną ciekawość. Uśmiechnął się i spojrzał na nią przeciągle.- Nie chce pani chyba, abym naruszał tajemnicę służbową? - nadał swemu głosowi urzędowe brzmienie i przymrużył oko. - Mogę tylko powiedzieć, że rycerze „Serca Gorejącego” tym razem trochę oberwali.Odwróciła się, aby nie dostrzegł rumieńca na jej twarzy. W urzędzie bezpieczeństwa w Lesku przesłuchiwano ją, podobnie jak inne ofiary napaści żubrydowców na samochód kopalni z Ropienki. Mówiła o szczegółach zamordowania Wasserów, ale ani słowem nie wspomniała, że z Piskorzem łączyła ją znajomość jeszcze z czasów konspiracyjnych. „To nie ma nic wspólnego z tym, co się tu rozgrywa” - pocieszała się w myślach, nie była jednak pewna, czy ma rację.Zbliżyła się do stojącego w rogu pokoju fortepianu. Odkryła klawiaturę i przesunęła po niej palcami.- Niech pani nam coś zagra - poprosił Rozwadowski. Światło lampy odbijało się w szkłach jego ciemnych okularów. Ożywiało tak dalece rysy niewidomego, że można było zapomnieć o jego kalectwie.Spod długich palców dziewczyny popłynęły dźwięki nokturnu Szopena. Rozwadowski

słuchał z pochyloną głową. Muzyka wywierała na nim olbrzymie wrażenie. Stawał się pod jej wpływem spokojniejszy. Nie myślał o trapiącym go bólu. Mniej wrażliwy Ciszewski nie spuszczał oczu z twarzy Ewy. Dziewczyna przy fortepianie stanowiła dla niego na tle tego pokoju całość kompozycyjną, doskonały obraz pełen nastroju. Tony wydobywane z instrumentu były tylko dopełnieniem harmonii obrazu.Nie zdawali sobie sprawy, jak długo grała. Drgnęli dopiero na dźwięk głosu Rozwadowskiej, która z progu pokoju zapytała, czy może podać herbatę. Czar prysł. Ewa wróciła do stołu.- Kiedy pani gra, wszystko zdaje się wygładzać, jest prostsze - skonstatował Ciszewski.- O tak! - gorąco poparł go Rozwadowski. - Przepędza pani muzyką te rozmaite przeklęte trzaski i hałasy naszej rudery, odgłosy nieznanej natury, których nie mogę rozpoznać. Jaka szkoda, że te chwile tak szybko mijają.- Jutro będziemy przecież znów grali, panie Janku - powiedziała łagodnie. - Poza tym musimy skończyć naszą książkę.Jerzy odprowadzał ją, zgodnie z tradycją ich wieczorów, do domu. Śnieg skrzypiał pod nogami. Baligród spał pod białym całunem, w głębokim mroku. Tylko z szynku Szponderskiego dobiegał hałas. Bawili się tam jeszcze widocznie podoficerowie, którzy woleli to miejsce od nieco sztywnej atmosfery świetlicy pułkowej. W domu tym mieszkała Ewa.- Jak pani może wytrzymać przy tych hałasach? - zapytał ją Ciszewski.- Przyzwyczajenie, panie kapitanie. Podczas okupacji byłam kelnerką w nie lepszej budzie i miałam swój pokój nad salką, w której do białego rana rozlegały się wrzaski.Podała mu rękę. Usiłował przytrzymać jej dłoń. Odniósł wrażenie, że cofa ją mniej skwapliwie niż zwykle. Zarejestrował to jako sukces i w wesołym nastroju wracał do swojej kwatery.Zbliżał się właśnie do furtki, kiedy nagle wydało mu się, że biała czapa jednej z wydm śnieżnych, gęsto rozsianych nad rzeką, uniosła się przedziwnie w górę i szybko opadła. Ciszewski postanowi tym razem działać energicznie. Udając, że nic nie widział, wszedł do

domu, minął pustą sień i drugimi drzwiami przedostał się na podwórze. Dom osłaniał go od strony wydm, do których wzdłuż płotu mógł się teraz swobodnie przybliżyć. Ze zdziwieniem spostrzegł przy tej okazji, iż całe podwórze łącznie z ogrodem jest dokładnie zdeptane nogami. „Po co pani Rozwadowska tyle tu spaceruje” - pomyślał mimo woli, obserwując jednocześnie przez szparę w płocie śnieżne pole, opadające łagodnie ku rzece. Wzrok go przedtem nie omylił. Jedna z wydm wyraźnie się poruszała raz w górę, to znowu w dół.Ciszewski nie wierzył w duchy. Z rewolwerem w garści poczołgał się na skraj ogrodu. Od podejrzanej wydmy dzieliło go stąd tylko parę kroków. Płot o rozchwianych i zbutwiałych deskach nie stanowił dla kapitana żadnej przeszkody. Aż nazbyt mocnym kopnięciem rozwalił go w pobliżu ruchomej wydmy i przypadając natychmiast do ziemi ryknął potężnym głosem:- Wstawaj, draniu! Ręce do góry!Biała postać posłusznie wykonała rozkaz. Ciszewski osłupiał, słysząc spokojnie wypowiedziane słowa.- Niech pan tak nie krzyczy, kapitanie. Cały Baligród się zbudzi. Zaraz panu wyjaśnię...- Padnij! - komenderował Ciszewski. - Twarzą do rzeki! Tak leż i nie próbuj uciekać!Nieznajomy spełnił i te polecenia. Jasne prześcieradło, którym był okryty, zsunęło mu się z ramion. Przed Ciszewskim leżał w śniegu mały człowieczek w ciemnym palcie.- Panie kapitanie, proszę mnie dopuścić do głosu - prosił.- Nie masz nic do gadania. Zaraz będzie koniec historii z duchami, ty draniu!- G...no koniec, panie kapitanie! - zawołał z taką mocą jeniec, że mimo podniecenia Ciszewskiego to zastanowiło. - Proszę nie podnosić alarmu. Jestem szefem urzędu bezpieczeństwa. Moje nazwisko Turski. Porucznik Turski.- Jaki mam dowód, że to prawda? - zapytał dla formalności Jerzy. Spokojne zachowanie człowieka bardziej go przekonywało od słów.- Widziałem wszystkie pańskie manewry - perswadował leżący - a przecież nie reagowałem. Mogłem pana bez trudu zastrzelić. Nie uczyniłem tego. Proszę mi wierzyć, że jestem Turski. Pokazałbym panu legitymację, ale w tej pozycji nie mogę...

- W której kieszeni ma pan broń? - Ciszewski zmienił ton na grzeczniejszy.- W prawej.- Uwaga, najmniejszy, podejrzany ruch i rozwalam panu głowę - ostrzegł prawie całkiem uprzejmie Jerzy. Przyklęknął i wyjął ze wskazanej kieszeni płaszcza pistolet „TT”.- Proszę wstać - zezwolił łaskawie. - Resztę wyjaśnimy sobie w sztabie pułku.Prowadził jeńca, nie wypuszczając z dłoni odbezpieczonego rewolweru.- Czy wolno mi poszukać kalosza w śniegu? - przypomniał sobie po kilkunastu krokach Turski. Jerzy odmówił.- Może pan sobie być do jutra szefem urzędu bezpieczeństwa w Lesku, ale te czynności tu są podejrzane. Ostatecznie działał pan bez najmniejszego porozumienia z nami. Jest to co najmniej dziwne - powiedział.- Musiałem tak postępować, szanowny kapitanie - bronił się jeniec. - Wasz oficer informacji, kapitan Matula, nie odczuwa jakoś do mnie specjalnej sympatii. Nie chciałby ze mną współpracować. To trochę trudny człowiek.- Bez poufałości! - mruknął Ciszewski, mimo iż w głębi ducha miał o Matuli wyrobione zdanie. - Zaraz się wszystko wyjaśni.Mały szef bezpieczeństwa nie miał tego wieczora szczęścia. Pierwszą osobą, na którą się natknął wchodząc pod eskortą Ciszewskiego do sztabu pułku, był właśnie współzawodniczący z nim na trudnej niwie kontrwywiadowczych zmagań kapitan Matula. Dzisiejsza porażka Turskiego była dlań źródłem drobnego, lecz rozkosznego triumfu. Z niemałym wysiłkiem starał się ukryć swoją satysfakcję.- Okazuje się, że wierzycie w duchy, poruczniku Turski - potrząsnął głową z udanym współczuciem.. Gestem ręki uciszył niespokojny ruch swego konkurenta, który otworzył usta dla wygłoszenia repliki. - Jakie to zabawne! - chichotał. - Byłem przekonany, że jesteście marksistą, poruczniku Turski. Tymczasem widzę, że dajecie posłuch babskim bajdom i ulegacie wpływom ciemnego otoczenia. Wiara w istnienie duchów - podniósł palec w górę - jest jednak nie tylko zabobonem - przybrał dydaktyczny ton. - Odwraca was ona od właściwych przestępców, Turski! Kieruje na manowce! Ciekawa rzecz, myślałem, że

oficerowie służby bezpieczeństwa są poważnymi ludźmi. Wy tymczasem wykazaliście, że ulegacie Ciemnogrodowi. Tak, tak... - Z zadowoleniem przygładził swoją szczotkowatą czuprynkę, ozdabiającą małą głowę o kształcie jajka. Wyblakłe, szare oczy utkwił w twarzy Turskiego. Przekonany był, że milczenie tamtego jest przyznaniem się do porażki.Okrąglutki szef bezpieczeństwa postanowił zachować zimną krew. Wiedział, że jedynie takie zachowanie daje mu przewagę nad Matulą. Był z wykształcenia prawnikiem. Swój obecny zawód obrał ochotniczo i z prawdziwego zamiłowania. Miał poza tym osobiste porachunki z bandytami. Podczas okupacji, kiedy sam przebywał w jednym z leśnych oddziałów partyzanckich, banda NSZ wymordowała mu całą rodzinę dowiedziawszy się, że ojciec Turskiego miał rewolucyjną przeszłość. Porucznik Roman Turski wymógł na swych przełożonych, by wysłano go w te okolice, mimo że chcieli go zostawić w Centrali, w Warszawie. Ministerstwo rozporządzało wówczas niewielu oficerami na jego poziomie. Okrągłymi, jasnobłękitnymi oczami spokojnie odparował spojrzenie kapitana Matuli, a kiedy ten dalej napawał się swym triumfem, powiedział:- Zapewniam was, kapitanie, że nie wierzę w duchy. Właśnie dlatego tu się znalazłem.Matula drgnął jak koń ukłuty ostrogą.- Nie mieliście do tego prawa, poruczniku! - wykrzyknął. - To jest mój teren.- Jestem szefem powiatowego urzędu bezpieczeństwa, Baligród mnie podlega - zaoponował spokojnie Turski.Spór wszedł na skomplikowane tory kompetencyjne. Obaj oficerowie cytowali wydane w tej kwestii okólniki, zarządzenia i rozkazy, komentując je każdy na swój sposób. Ciszewski ziewał znudzony. Wreszcie Matula postanowił ostatecznie zgnębić małego porucznika.- Wrócimy jeszcze do tej sprawy - powiedział wyniośle - na razie chciałbym przy okazji zawiadomić was, poruczniku, że złożyłem oficjalną skargę w innej kwestii dotyczącej działalności waszego urzędu... - Uczynił efektowną pauzę i ciągnął dalej: - Chodzi o to wydanie karabinów cywilom w Ropience. Z waszej inicjatywy powstał tam jakiś oddział

ochrony kopalń. Uważam to za szaleństwo, za ryzyko graniczące ze zbrodniczą wręcz lekkomyślnością. W ten sposób można się tylko przyczynić do wzmożenia działalności band. To ma być czujność, poruczniku? - Umilkł widząc uśmiech na drobnej twarzy swego antagonisty. - Naprawdę nie ma się z czego śmiać, Turski! - przestrzegł surowo.- Nie macie zaufania do robotników? - zapytał tamten wciąż uśmiechnięty.- Demagogia!Turski wzruszył nieznacznie ramionami.- Cała wasza skarga jest niewypałem, obywatelu kapitanie - powiedział zimno i Ciszewski zdziwił się, że dziecięce oczy szefa urzędu bezpieczeństwa potrafią nabrać tak twardego wyrazu. - W wydaniu zarządzenia w sprawie Ropienki byłem tylko ogniwem pośrednim. Wy chyba nie czytacie gazet, Matula...- Co chcecie przez to powiedzieć? - Szef informacji był niemile dotknięty tonem Turskiego. Nagle stało mu się duszno. Czuł, że popełnił jakąś gafę, którą tamten wykorzysta.- Wyszedł taki dekret urzędowy o utworzeniu ORMO, czyli Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej, złożonej właśnie z cywilów. Na tej podstawie otrzymali broń robotnicy z Ropienki. Podobne oddziały będziemy tworzyć, gdzie się tylko da.Turski mówił zimnym, równym głosem. Nie patrzył nawet na Matulę. Wiedział, że cios był celny.- Wygłupiłem się... - jęknął kapitan i rozpiął dwa górne guziki swego munduru. W myślach całą złość obrócił teraz przeciw podpułkownikowi Tomaszewskiemu. Czuł, że dowódca pułku zakpił z niego, i nie posiadał się z wściekłości. Nieszczęsna skarga wysłana do Warszawy nie przysporzy mu laurów w oczach przełożonych. Trzeba było teraz za wszelką cenę ratować prestiż. Zaczął gorączkowo przemyśliwać nad posunięciem, które mogłoby go zrehabilitować. Na razie musiał jeszcze skończyć uciążliwą dyskusję z Turskim.- Wracając do tematu, poruczniku - powiedział - proszę z całym naciskiem, abyście w Baligrodzie żadnych łowów na duchy nie urządzali. Sam będę tu sobie dawał radę. Dobrze?- Czy zajmiecie się wobec tego sprawą „ducha”? - zapytał uparty szef bezpieczeństwa.- Mam ważniejsze zagadnienia od metafizycznych bredni! - z godnością stwierdził

kapitan Matula.- Szkoda... - westchnął Turski, ale kapitan nie podjął już rzuconej mu rękawicy. Spojrzawszy na zegarek oświadczył, że jest późno i „lepiej się wyspać”, po czym zimno uścisnąwszy dłoń porucznika i nie zapinając munduru, co dla niektórych oficerów informacji wówczas w armii było podkreśleniem ich niezależności, wyszedł z pokoju.Tego momentu z najwyższą niecierpliwością oczekiwał oficer zwiadowczy pułku kapitan Wiśniowiecki. On również miał do pogadania z małym szefem powiatowego urzędu bezpieczeństwa. Znajdując się za cienką ścianą w sąsiednim pokoju, Wiśniowiecki słyszał całą rozmowę. Zagadnienia wywiadu, czyli zbieranie wiadomości o zewnętrznym nieprzyjacielu, ściśle łączą się z problematyką kontrwywiadu, to jest zwalczaniem przeciwnika grożącego od wewnątrz. Turski zajmował się jako szef bezpieczeństwa jedną i drugą stroną problemu. Wiśniowiecki poznał go przelotnie zaraz po przybyciu pułku w te strony. Później wiele słyszał o inteligencji Turskiego, uporze i zamiłowaniu, z jakim mały człowieczek o dziecięcym spojrzeniu ścigał bandytów.- Wierzę, podobnie jak wy, poruczniku, że z tym „duchem” coś jest - oświadczył po przywitaniu się z Turskim, od razu dobrze go tym do siebie usposabiając.Porucznik uśmiechnął się.- Bardzo mnie to cieszy - powiedział - ale nie mam zamiaru kruszyć kopii z kapitanem Matulą. W naszej pracy ważny jest przede wszystkim spokój wewnętrzny... Do sprawy „ducha” jeszcze zapewne kiedyś wrócimy. Z przestępcami jest jak z chorobą: objawów nie musi się ciągnąć za włosy, z biegiem, czasu same coraz intensywniej dają znać o sobie. Tak będzie i z „duchem”.- Skąd dowiedzieliście się o tym, poruczniku? - pytał Wiśniowiecki. - Wydawało mi się dotąd, że była to tylko historia krążąca w naszym pułku, od kiedy ogniomistrz Kaleń spostrzegł białą postać w czasie służby nocnej.Turski nie uważał za stosowne składać szerszych wyjaśnień.- Moją rzeczą jest wiedzieć jak najwięcej, a i tak wiem niewiele.- Czy nie moglibyśmy wprowadzić jakiejś szerszej wymiany naszych wiadomości o bandach? - ożywił się Wiśniowiecki, wykorzystując odpowiedź Turskiego, by zbliżyć się do

celu rozmowy, który sobie postawił.Szefa bezpieczeństwa z Leska też taka wymiana interesowała. Z wewnętrznej kieszeni marynarki wydobył postrzępioną na brzegach mapę, którą rozpostarł na stole.- W gruncie rzeczy strasznie mało wiem o bandytach - powtórzył. - No, i niestety, strategiem też nie jestem.. Mam tylko małą własną hipotezę... - Pieszczotliwym ruchem wygładził mapę, nad którą pochyliły się głowy Ciszewskiego i Wiśniowieckiego. - Od kilku miesięcy notuję skrzętnie wszystkie punkty, w których zaobserwowano pojawienie się band.- My to samo robimy - ze zniechęceniem w głosie zauważył Wiśniowiecki. - Mam nawet taką mapę pełną dat i kolorowych punktów. To nic nie daje...- Za pozwoleniem... - Turski przeciągnął się leniwie. - Ja na swojej mapie staram się wszystkie te punkty łączyć. Uzyskuję w przybliżeniu prawdopodobne trasy przesunięć band. To jednak jest „coś”.- W jakim sensie?- Proszę spojrzeć. Trasy powtarzają się dość często. Wygląda na to, że istnieją pewne stale szlaki przemarszów używane przez bandytów.- Czy to jest wasza hipoteza, poruczniku? - z rozczarowaniem w głosie zapytał Ciszewski, który dotąd ani jednym słowem nie wtrącał się do rozmowy. Wiśniowiecki był równie zawiedziony. Wyjaśnił, że znajomość tras przemarszów niewiele daje, ponieważ częstotliwość używania danej trasy przez nieprzyjaciela jest tak różna, iż zasadzka zorganizowana na takim szlaku musiałaby tkwić w miejscu tygodniami, co ze względu na konieczność dostarczania żołnierzom choćby żywności nie mogłoby ujść uwagi bandytów. Zresztą zwiadowca pułku też miał na swojej mapie te trasy. Odkrycie dokonane przez szefa urzędu bezpieczeństwa z Leska nie było żadną rewelacją.Turski spokojnie wysłuchał uwag obu oficerów.- Nie pozwoliliście mi skończyć mojego wywodu - uśmiechnął się łagodnie. - Same trasy istotnie niewiele dają, choć znajomości ich nie należy lekceważyć. Podobnie jak was interesuje mnie głównie sprawa, gdzie wśród tej całej gmatwaniny gór i lasów przebywają bandyci, gdzie znajdują się stałe ich kryjówki. Do tego zmierzam.Znów zaciekawieni przytaknęli skwapliwie. Porucznik tymczasem wodził palcem po wystrzępionej mapie.

- Wydaje mi się, że istnieją pewne stałe punkty przecięcia się tras. Na razie mam na to jeszcze za mało materiału. Jeżeli jednak tak jest, to wówczas te stałe punkty mogą się okazać siedzibami bandytów. - Badał wzrokiem reakcję obu oficerów. Oczy jego błyszczały podobnie jak wtedy, gdy odcinał się Matuli.- Kusząca hipoteza! - wykrzyknął Wiśniowiecki.- Udowodnienie jej wymaga czasu - ostudzał zapał kolegi Ciszewski.Turski był zdania, że należy gromadzić jak najwięcej wiadomości o bandach. Wiśniowiecki skarżył się, że pułk nie wziął dotychczas ani jednego jeńca banderowskiego. Schwytanego przez załogę pociągu pancernego pod Łukawicą żubrydowca Zawiszę przesłuchiwał bez skutku od kilku dni. Chłopak nie miał wiele do powiedzenia. Podał rysopisy innych członków bandy i ich pseudonimy. Rzeczy te znane były już dawno zwiadowcom Wojsk Ochrony Pogranicza podobnie jak fakt, że oddział „Serca Gorejącego” często kwaterował w Niebieszczanach. Jasne było, iż teraz do tej wsi już nie wróci. Inne jednostki dywizji miały jeńców banderowskich i z grup WIN, co jednak niezbyt posuwało sprawę naprzód. Jeńcy dostarczali informacji przestarzałych, przeważnie niesprawdzalnych lub pletli dosłownie, co im ślina przyniosła na język. Czasem wręcz odmawiali zeznań. Byli twardzi, mieli tupet i pewność siebie. Było rzeczą oczywistą, że dopóki bandy nie zaczną ponosić poważnych klęsk, zachowanie jeńców nie ulegnie zmianie.- Chwilami wydaje mi się, że mamy do czynienia z problemem kwadratury koła - westchnął Wiśniowiecki. - Chcąc wydobyć z jeńców i miejscowych ludzi, którzy też sporo wiedzą o bandach, jakieś wiadomości, musimy zacząć zwyciężać... Aby się to stało, musimy mieć odpowiednie informacje. Kółko się zamyka. Szlag człowieka trafia!- Na wszystko trzeba czasu - powiedział Turski, składając mapę. - Mam pewien plan. Trzeba stanowczo wprowadzić naszych ludzi do band. Wtedy zaczniemy otrzymywać informacje.- Wallenrodyzm! - parsknął Ciszewski. - To nie będzie proste.- Nic nie jest proste... Czy mógłbym was prosić, kapitanie, o zwrot mego rewolweru? - zmienił nagle temat. Zaczął się żegnać z obu oficerami, wkładając swoje wytarte, ciemne

palto. - Psiakrew, że też zmusiliście mnie, kapitanie, do pozostawienia na tym polu kalosza! - zaklął naprawdę strapiony. Troskliwie owinął szyję popielatym wełnianym szalem, nacisnął na uszy beret. - Do zobaczenia! Jednak szkoda, że nie mogę się zająć tym „duchem”. - Wydawał się szczerze zmartwiony.Środa była dniem targowym. W jakiś czas po usadowieniu się wojska w Baligrodzie mieszkańcy miasteczka i okolicznych wsi wskrzesili tę tradycję.Kapitan Wiśniowiecki, który wcale nie kładł się tej nocy spać na skutek długiej rozmowy z porucznikiem Turskim, stał teraz w oknie swego służbowego pokoju, w dawnej willi notariusza i patrzył na ludzi, ciągnących w kierunku rynku. Opatuleni w grube baranie kożuchy chłopi, w futrzanych czapach na głowach, zakutane w chusty kobiety i podobniejsze raczej do pakunków niż do żywych istot dzieci jechali sańmi, zaprzężonymi w małe włochate koniki. Raźnie podzwaniały metalowe brząkadełka uwieszone przy sznurkowej uprzęży. Chłopi pokrzykiwali ochrypłymi głosami, trzaskając z batów. Śnieg skrzył się w słońcu barwami delikatnej masy perłowej, posiekanej w miriady okruchów. Pogoda była sucha, bezwietrzna.Wiśniowiecki niechętnie odwrócił się od okna.- No więc? Zdecydujesz się nareszcie na powiedzenie mi czegoś ciekawego? - Starał się nadać swemu głosowi surowe brzmienie, ale czuł, że mu to nie wychodzi. Był zbyt znużony i zniechęcony jałowym śledztwem, które prowadził od kilku dni.- O wszystkim już mówiłem, panie kapitanie. Nic więcej nie wiem. - Od dwóch dni Zawisza powtarzał właściwie w kółko to samo zdanie. Siedział na krześle naprzeciw biurka Wiśniowieckiego. Na pucołowatych, pozbawionych zarostu policzkach dwudziestolatka, nie tkniętych przez mydło od Bóg wie jak dawna, wrosły plamy brudu. Owinięty był w bandaże, w podartych spodniach i buciorach, z których zabrano mu sznurówki. Miał jasne, zmierzwione włosy, oczy bez określonego wyrazu i czoło nigdy chyba nie zmącone żadną myślą.Wiśniowiecki patrzył na niego z odrazą.- Czy chciałbyś ocalić łeb, Karbowski? - w śledztwie używał jego prawdziwego

nazwiska, pseudonim jeńca należał już do przeszłości, za którą będzie musiał zapłacić. - Jesteś młody, powinno ci zależeć na wyniesieniu z tych opałów głowy - perswadował sennie. - Na to jest jedyny środek. Musisz wykazać dobrą wolę. W przeciwnym razie będziemy cię musieli rozwalić, Karbowski. Zostałeś złapany z bronią w ręku. Wiesz sam, co to oznacza... - przerwał. Tyle razy już to powtarzał. Może on rzeczywiście powiedział wszystko, co wie? Ostatecznie podał rysopisy członków oddziału „Serca Gorejącego”, wymienił uzbrojenie, jakim żubrydowcy rozporządzali, wskazał Niebieszczany jako ich kryjówkę, opowiadał o akcjach, w których brał udział. Niestety o planach bandy na przyszłość nic nie wiedział albo nie chciał mówić, a przecież to było najważniejsze.- Nic więcej nie wiem. - Jeniec nawet się nie starał zmienić tonacji głosu. Powtarzał wciąż jedno i to samo. Wczoraj obecny przy przesłuchaniu podporucznik Daszewski pokłócił się o to z Wiśniowieckim.- Aby stawiać pytanie, musisz sam coś wiedzieć, mieć jakieś punkty zaczepienia - stwierdził Daszewski. - W przeciwnym razie jesteś w takiej właśnie żałosnej sytuacji. Starasz się od tego durnia wybłagać odpowiedź, ale on po kilku dniach śledztwa orientuje się już dobrze, że o niczym pojęcia nie masz, i nawet jeśli coś wie, to robi z ciebie wała - Gdyby nie był ranny, wziąłbym się do niego inaczej - oponował Wiśniowiecki. - Dobry kij rozwiązuje usta takim typom.- Bzdura! Inne jednostki mają jeńców zdrowych i całych, maglują ich kijami ile wlezie, a też nic nie wychodzi - zaperzył się podporucznik i zaproponował Wiśniowieckiemu zakład, że przesłuchanie za pomocą kija do niczego nie prowadzi.- Ciekaw jestem, jak mi to udowodnisz? - zainteresował się kapitan.- Udowodnię! - zapewnił Daszewski w obecności wielu oficerów w kasynie, gdzie toczyła się dyskusja. Potem już nie odzywał się ani słowem, wyraźnie nad czymś medytując.Wiśniowiecki zaczął wędrówkę dokoła izby. Zawisza opuścił powieki. Zdawał się drzemać. Za oknem wciąż rozlegał się dźwięk dzwonków sań, zdążających na targ.Ewa skończyła lekcje przed jedenastą. Z trudem przecisnęła się przez rynek

całkowicie zapchany sańmi i ubijającymi różne interesy chłopami. W pobliżu domu dziewczyna przypomniała sobie, że nie wzięła dziś rano klucza od klatki schodowej, wychodzącej na rynek, i musi wobec tego przejść przez szynk. Dobiegały stamtąd, jak zawsze w dni targowe, hałas pijackich okrzyków, brzęk szkła i wrzaskliwe przyśpiewki. Na samym progu odurzył ją kwaskowaty zapach piwa i wódki pomieszany z charakterystyczną wonią wydzielaną przez kożuchy i juchtowe buty plus amalgamat dymu tytoniowego i potu. Opary tego wszystkiego były tak gęste, że jedynie z największym trudem dawało się odróżnić twarze siedzących przy stołach i oblegających bufet gości. Knajpiarz Szponderski orientował się jednak w swoim lokalu jak dobry dowódca na polu walki. Wiedział nie tylko, kto ile wypił, ale także, jaki jest stan kieszeni poszczególnych konsumentów i jak należy spreparować rachunek, aby z tych kieszeni odpowiedni zysk wycisnąć. Stał za kontuarem, połyskując lśniąco białymi zębami i równiutko przyklejoną do czaszki hebanową fryzurką z artystycznym przedziałkiem. Operował butelkami z wprawą cyrkowca, wydając błyskawiczne a niechybne polecenia pannie Krysi, niezmordowanie obsługującej gości. Jej śmiało rysujące się pod nie najpierwszej czystości bluzką piersi i tęgie pośladki stanowiły istotną reklamę przedsiębiorstwa pana Szponderskiego. Nie każdemu pozwalała się po nich klepać. Mieli ten przywilej podoficerowie od plutonowego wzwyż, z cywilów zaś tylko wójt Trzebnicki i nieliczni bogatsi gospodarze. Przedstawicieli miejscowej inteligencji przyjmowała Krysia w godzinach wolnych od pracy w szynku. Złośliwi twierdzili, że raz w tygodniu myje podłogę u miejscowego proboszcza.Przenikliwe oko Szponderskiego od razu dostrzegło Ewę przeciskającą się przez zasłonę dymną. Skinął na Krysię, która energicznym ruchem strząsnąwszy rękę gościa, spoczywającą na ponętnej wypukłości jej ciała, szybko zbliżyła się do młodej nauczycielki.- Ktoś na panią czeka. Mężczyzna - uśmiechnęła się porozumiewawczo. - Siedzi już dobrą godzinę - wykonała głową ruch w kierunku sąsiedniej izby stanowiącej przedłużenie lokalu pana Szponderskiego.

- Jak się nazywa? - zapytała Ewa. Nie miała tu żadnych znajomych poza Rozwadowskim i Ciszewskim. Rodzice uczniów przychodzili ze swoimi sprawami do szkoły. Serce jej ścisnął nagły chłód.- Albo to ja wiem, jak się nazywa - usłyszała głos Krysi. - Tylu tu teraz obcych! A jeszcze w dzień targowy! Nazjeżdża się kupców, handlarzy różnych, gospodarzy, kto by tam znał ich nazwiska.- Proszę go przysłać do mnie na górę - poleciła kelnerce.Za drzwiami, w korytarzu, oparła się o ścianę, Odetchnęła głęboko, starając się opanować bicie serca. „Spokój! Za wszelką cenę spokój! To przecież nie musi być on” - perswadowała sobie. W pokoju poprawiła włosy przed lustrem i zapaliła papierosa. Spostrzegła, że jest blada. Opanowała się niemałym wysiłkiem woli. Usłyszała kroki na schodach. Ktoś szedł, nie spiesząc się, stawiając stopy pewnie, twardo. Rozległo się pukanie.- Proszę! - powiedziała Ewa.W drzwiach stanął uśmiechnięty kapitan Piskorz. Miał na sobie kurtkę z szarej wełny z czarnym barankowym kołnierzem, długie buty - oficerki, na głowie zaś popielaty kapelusz filcowy. Strój noszony przez wielu ludzi w tym czasie, niczym nie zwracający uwagi. Obie ręce wyciągnął w geście pełnym serdeczności do dziewczyny.- Dzień dobry, Ewo! Widzę, że sprawiłem ci niespodziankę. Dlaczego jesteś tak zmieszana? Powiedziałem przecież, że się zobaczymy. Zawsze staram się dotrzymywać przyrzeczenia. Słowo dżentelmena jest święte! - Nie znajdując wieszaka, położył kapelusz i kurtkę na poręczy łóżka. Usiadł odsunąwszy krzesło od stołu. Swobodnie założył nogę na nogę, z kieszeni marynarki wydobył srebrną papierośnicę.- Co słychać, Ewuniu? Jak ci się tu powodzi? - z wyraźną przyjemnością zaciągał się dymem papierosa.- Jestem nauczycielką, pracuję... - odpowiedziała machinalnie.- Wiedziesz spokojny żywot w czasie, gdy my - leśni ludzie... tak, tak! - westchnął w teatralny sposób. Spostrzegł, że spojrzenie jej stwardniało, a czarne brwi niemal się zeszły.- Nie pochwalasz tego? - zapytał uśmiechając się wąskimi wargami.- Nie - odpowiedziała bez wahania.- Dlaczego, Ewuniu? Pamiętasz nasze komplety w Warszawie, podczas okupacji?

Rwałaś się wtedy do działania. Byłaś jedną z moich najlepszych słuchaczek na wykładach historii. A powstanie pamiętasz? Zawsze byłaś przecież z nami...- Dobrze pan wie, że to się działo w innych czasach.- Jak to w „innych”? Walka trwa. Możesz się o tym codziennie przekonać.- Czego pan chce ode mnie? - Była teraz całkiem spokojna. Aż ją to samą dziwiło. Zdenerwowanie znikło. Czuła, że nie wolno jej się poddać temu człowiekowi, że musi się z nim raz na zawsze rozprawić.Piskorz nie odpowiadał. Przymrużył jasne oczy, jak by go raziło wpadające przez okno światło słoneczne. Nie patrzył na dziewczynę. Mogło się wydawać, że całą jego uwagę pochłaniają smugi dymu z papierosa. Puścił kilka misternych kółek i obserwował, jak się rozwiewają na tle sufitu. Potem zaczął mówić:- Nie potrafię zapomnieć o tobie, Ewa. Miałem cię przed oczami od rozłąki po powstaniu, widziałem twoją postać w dzień i w nocy. Byłem wstrząśnięty naszym spotkaniem w tych stronach i musiałem tu przyjść, narażając się na sto niebezpieczeństw. Wiesz dobrze, że ciebie kocham. Stało się to od pierwszej chwili. Jeszcze wtedy, gdy będąc prawie dzieckiem słuchałaś moich wykładów historii. Drżałem o ciebie w czasie powstania. Nie miałem chwili spokoju w ciągu tych długich miesięcy, kiedy nie wiedziałem, co się z tobą dzieje... Dziś odzyskałem cię nareszcie i postanowiłem wyznać ci wszystko. Nie mam nic więcej do powiedzenia. Po prostu cię kocham i jestem szczęśliwy, że znalazłem się przy tobie.Był świetnym aktorem. Głos jego miał miękkie, łagodne brzmienie, drgał wzruszeniem i tkliwością. W tym momencie Piskorz sam prawie wierzył w to, co mówi. Doskonale wczuwał się w rolę zakochanego. Na Ewę jednak nie patrzył. Nie miał zaufania do swoich oczu. Wiedział, że ich zawsze zimny, ironiczny wyraz może go zdradzić. Czekał na efekt całej tyrady z pochyloną pokornie głową, jakby wyczerpany tym, co powiedział. Z rynku dobiegał gwar głosów ludzkich, zlewający się z hałasem rozsadzającym ściany knajpy pana Szponderskiego.- Nie znajdujesz dla mnie żadnego słowa, Ewuniu? - zniecierpliwiło go jej milczenie. Czuł się lekko zdetonowany.

- Jestem zaskoczona. Chciałabym, aby mnie pan pozostawił w spokoju. - Stała odwrócona do niego plecami. Patrzyła na rynek.Postanowił zagrać inaczej.- Masz kogoś? Jesteś zajęta? Mogłem się tego spodziewać. Gardzisz mną, bo jestem w lesie i nic nie mam poza karabinem! - Jednym skokiem znalazł się przy dziewczynie, położył jej ręce na ramionach i zmusił do odwrócenia w jego stronę. Twarz wykrzywiał mu bolesny grymas. Po mistrzowsku grał scenę zazdrości.Ewa poczuła jego przesiąknięty wódką i tytoniem oddech. Ramiona bolały ją od kleszczowego uścisku palców mężczyzny. Zrobiło jej się mdło. Blada twarz Piskorza o rysach zniekształconych wściekłością miała w sobie coś odpychającego. Dziewczyna intuicyjnie czuła, że jej gość nie jest szczery. Odepchnęła go, aż się zatoczył.- Czy panu nie wstyd? - Oczy skrzyły się jej oburzeniem.- Kocham cię i ty mnie kochasz, Ewo - powiedział znów siadając na krześle. Udawał, że się z wolna uspokaja i z wysiłkiem opanowuje rozedrgane nerwy.- To nieprawda. Jeszcze raz pytam, czego pan chce ode mnie? - nie dawała się zbić z tropu.- Mam dowody, że mnie kochasz, Ewo. Przecież nie powiedziałaś ani słowa o naszej znajomości podczas dochodzeń w sprawie zasadzki na samochód z Ropienki. Prawda? - Wcale nie był pewny, że tak było. Chciał się o tym przekonać.- Nie potrafiłam się na to zdobyć, ale proszę mi nie wmawiać uczuć, których do pana nie żywię. Zresztą to, coście tam zrobili, zabójstwo dwojga starych ludzi, było czymś okropnym. Nie znajduję słów na określenie tego czynu.- To byli tylko Żydzi, Ewo... - powiedział zimno. - Nie odbiegajmy jednak od tematu. Czy wiesz, maleńka, że zatajając fakt naszej znajomości przed władzami popełniłaś coś, co ci ludzie określają jako przestępstwo? Utrzymujesz, że nie postąpiłaś tak z miłości dla mnie. Bardzo to bolesne, bardzo... - Przez krótką chwilę udawał smutek, ale zaraz wrócił do twardego tonu. - Tak więc masz właściwie z bezpieką na pieńku, Ewuniu. I jeszcze jedno, czy ujawniłaś twoją konspiracyjną przynależność?- Nie należałam do żadnej organizacji. Uczęszczałam tylko na konspiracyjne komplety pedagogiczne, przygotowując się do zawodu nauczycielki. O tym wszyscy wiedzą.

- A powstanie?- Byłam w nim ochotniczo sanitariuszką. Nic poza tym.- Bardzo naciągnięte rozumowanie.- Do czego pan zmierza? - Ewa czuła, że ten człowiek otacza ją jakąś misterną siecią, lepką i groźną. Znów wróciło dławiące uczucie lęku.- Chcę ci wykazać, Ewuniu, że wciąż jeszcze jesteś naszym człowiekiem. Zataiłaś przed władzami znajomość ze mną, nie powiedziałaś nic o twojej działalności konspiracyjnej. Zgodnie z panującym teraz w tym kraju prawem podlegasz karze. Możesz być najzwyczajniej w świecie wtrącona do więzienia. Wyobrażasz to sobie, kochanie? Czy zdajesz sobie sprawę, że w więzieniu twoja młodość zostałaby złamana, postarzałabyś się przedwcześnie, byłabyś zniszczona? Myślałaś o tym? Obudź się, Ewa! Nie bądź naiwna. Przyszedłem do ciebie z wyciągniętą pomocną dłonią, bo cię kocham, bo widzę grożące ci niebezpieczeństwo. Pragnę cię ratować, Ewuniu. Jestem tu dla twego dobra... Otoczona zewsząd przez wrogów, masz jednak przyjaciół. Jesteśmy nimi my - leśni ludzie, ja przede wszystkim. Rozumiesz?W zdenerwowaniu zwarła palce, aż zatrzeszczały w stawach. Teraz już wiedziała, do czego Piskorz zmierza. Gość spostrzegł jej zmieszanie i postanowił przystąpić do generalnego ataku.- Życie jest czasem twarde, moje dziecko - powiedział z wywołaną bez trudu nutą współczucia w głosie. - Toczymy wielką walkę. Jesteś z nami związana przeszłością i teraźniejszością. Mam na myśli twoje postępowanie wobec władz... Zaofiarowałem ci uczucie czyste i bezinteresowne. Niestety na razie mnie nie kochasz. Może to z czasem przyjdzie... Nie o to w tej chwili idzie. Nasze prywatne sprawy muszą ustąpić wobec ważniejszych celów - przerwał i bacznie obserwował dziewczynę. Stała z pochyloną głową oparta o stół. - Mieszkasz tu, Ewuniu, w dość ważnym garnizonie wojskowym. Masz zapewne znajomości wśród oficerów, a jeżeli nie, możesz je przy twojej aparycji - uśmiechnął się - z łatwością nawiązać. Przez takie znajomości dowiesz się niejednego, co mogłoby nas interesować. Co pewien czas, nie za często oczywiście, zgłosi się do ciebie ktoś od nas, może nawet ja, i odbierze wiadomości. Jest to proste i nieskomplikowane zadanie. Nasze

dziewczęta nieraz je podczas okupacji wykonywały. Na kompletach w Warszawie tak bardzo marzyłaś o wzięciu udziału w tych sprawach. Byłaś wtedy za młoda i nie mogłem spełnić twojej prośby. Dziś czynię to z prawdziwą przyjemnością. Nic chyba przeciw temu nie masz? Nie narzucam ci swojej miłości. Te rzeczy „są znacznie ważniejsze, Ewa. Nic nie mówisz?Zdziwił się, kiedy podniosła głowę. Jej spojrzenie było zimne i pełne nienawiści.- Proszę stąd wyjść natychmiast!- Bo co? Czy to jest twoja odpowiedź, Ewuniu? A może chcesz zawołać bezpiekę albo któregoś ze znajomych oficerów? - Śmiał się zupełnie swobodnie, szczerze ubawiony.- Proszę stąd wyjść! - powtórzyła.Kapitan Piskorz wstał. Swobodnym ruchem wyciągnął w stronę dziewczyny otwartą papierośnicę. Kiedy nie zwróciła na to uwagi, zapalił sam, odchrząknął i nie przestając się uśmiechać powiedział:- Żal mi ciebie, Ewa. Naprawdę zachowujesz się jak dziecko. Gdybyś próbowała mnie wydać, mogłoby cię spotkać sporo przykrości. Wyobraź sobie, co by się stało, gdyby władze dowiedziały się o tym, co przed nimi zataiłaś? Mój wpadunek spowodowałby to nieuchronnie. Jesteś dostatecznie dojrzała, aby te rzeczy rozumieć. I jeszcze jedno, być może przyjdzie ci do główki, że dobrze byłoby opuścić te strony, abyśmy zgubili twój ślad. Wykazałabyś wtedy niezwykłą naiwność. Bez naszej opieki straciłabyś wszelką osłonę i władze mogłyby się dowiedzieć o tobie takich szczegółów, za które musiałabyś zostać pociągnięta do odpowiedzialności. Znikając z naszego horyzontu, straciłabyś i nasze współczucie, byłabyś zdana na łaskę i niełaskę komunistów. Nie mielibyśmy żadnego interesu w oszczędzaniu ciebie. Wręcz przeciwnie...- Operujecie prócz szantażu i denuncjacją w razie potrzeby - uzupełniła Ewa. Jej policzki pałały. Z trudem opanowała drżenie kolan.- Co za brzydkie słowo! - wykrzyknął Piskorz. Zbliżył się do dziewczyny i objął ją wpół. Nie opierała się. Była jak odurzona. Czuła ręce mężczyzny przesuwające się po jej ciele. Odepchnęła go ostatkiem sił.- To chyba nie należy do moich obowiązków! - szepnęła, stając po drugiej stronie stołu.

- Sądzę, że z biegiem czasu zmiękniesz, moja panno - powiedział chmurnie Piskorz. Bez słowa sięgnął po kurtkę i kapelusz. W drzwiach skłonił się z przesadną elegancją. - Do zobaczenia, Ewa. I... dobrych wyników w pracy!Rzuciła się na łóżko. Ciężki, bolesny szloch wstrząsnął całą jej postacią.Ogniomistrz Kaleń szedł sprężystym krokiem szosą, stanowiącą jeden z boków rynku, a zarazem główną ulicę Baligrodu. Mrużył oczy od słońca świecącego prosto w twarz, nieco oślepiony bielą śniegu. Raźno mu było na duszy. Lubił gwar dni targowych tak bardzo ożywiający zaspane zwykle miasteczko. Minę miał zadzierżystą, podkreśloną jeszcze zawadiacko nasuniętą na ucho czapką. Pas mocno ścisnął, fałdy płaszcza ułożył z drobiazgową dokładnością. W pobliżu kościoła energicznie zasalutował kapitanowi Matuli, który z zielonym skoroszytem pod pachą godnie kroczył w kierunku sztabu pułku.- Nic nie macie dziś do roboty, ogniomistrzu? - rzucił mu w przejściu oficer. Nie znosił artylerzysty jeszcze od czasów frontowych i wiedział, że Kaleń odwzajemnia mu się tym samym uczuciem.- Wręcz przeciwnie, obywatelu kapitanie - odpowiedział ogniomistrz - wręcz przeciwnie... Będę dziś miał pełne ręce roboty!Zabrzmiało to tak dwuznacznie, że nawet oficer informacji wyczuł drwinę, jakkolwiek nigdy nie był pewny, czy Kaleń z niego kpi, czy mówi poważnie. Odprowadził go wzrokiem i spostrzegł, że ogniomistrz skręca w jedną z bocznych uliczek przylegającą do rynku. Matula zaniepokoił się. Czyżby pani Stefania? Owszem, mogła być pani Stefania. Na Ziemiach Odzyskanych była przecież Irma i Erna, we Wrocławiu - Ludka, a potem Jadwiga. Kaleń zawsze wchodził mu w paradę. Wyglądało, że postępuje tak umyślnie. Ilekroć on - kapitan Matula - znajdował jakiś obiekt - powiedzmy - swego serca, tyle razy na horyzoncie pojawiał się ogniomistrz Kaleń. Zgodnie ze znanym określeniem byli wielokrotnymi „szwagrami”. Artylerzysta, nie mając żadnego respektu dla różnicy stopnia, z upodobaniem przyprawiał kapitanowi rogi. To właśnie było zresztą powodem ich nie kończących się starć. Cały pułk bawił się tą walką. Teraz ogniomistrz wszedł w uliczkę, przy której mieszkała Stefania. Złe

przeczucie dręczyło serce Matuli. Jaka szkoda, że musiał udać się natychmiast do sztabu pułku. Sam był sobie winien. Umówił się przed godziną z podpułkownikiem Tomaszewskim, którego prosił o przyjęcie. Dowódca pułku nie znosił spóźnień. Matula zaklął pod nosem i jeszcze bardziej nadęty przyśpieszył kroku.Ogniomistrz Kaleń szedł tymczasem żwawo ku swemu celowi, którym rzeczywiście była pani Stefania, ognista brunetka o wspaniałych tycjanowskich, ale zmodyfikowanych do kryteriów dwudziestego wieku kształtach, żona baligrodzkiego weterynarza. Dzień targowy był prawdziwym świętem jej szaleństw. Mąż pochłonięty od rana do wieczora końskimi transakcjami, przy których musiał asystować, nie zjawiał się wtedy w domu. Pani Stefania mogła się więc oddawać temu, co zawsze uważała za istotę swego życia, miłości. Miała na tym polu nieprzeciętną wprawę. Mały, zahukany weterynarz od ćwierć wieku małżeństwa z panią Stefanią uchodził w Baligrodzie i okolicach za najpotężniejszego rogacza Karpat. Od przybycia do Baligrodu sławnego pułku strzelców możliwości pani Stefanii niepomiernie wzrosły. I jeżeli kapitan Matula sądził, że jedynym jego konkurentem do serca nadobnej żony weterynarza jest tylko ogniomistrz Kaleń, mylił się srodze, jak zwykle, jak w wielu innych poważniejszych sprawach wchodzących w zakres jego czynności służbowych.Ogniomistrz miał w życiu dwie namiętności: wojsko i kobiety. Starał się jakoś je godzić, ale nie zawsze mu się to udawało. Co pewien czas popadał w sprzeczność ze swoimi obowiązkami na jednym lub drugim polu i musiał ponosić niemiłe konsekwencje bądź ze strony obiektów miłosnych zapędów, bądź ze strony przełożonych. Mężnie pokonywał te przeciwności i z pogodą brał, co mu los dawał.Pani Stefania przyjęła go z szeroko rozwartymi ramionami. Dosłownie i w przenośni. Nigdy nie lubiła tracić czasu, tym bardziej że nie miała go wiele. Zbliżające się popołudnie należało do kapitana Matuli. Ogniomistrz Kaleń zdawał sobie z tego sprawę.Oparty potem wygodnie na pulchnym ramieniu żony weterynarza z zajęciem kontemplował jedyny promyk słońca przenikający przez opuszczoną roletę i jak ostrze szabli rozcinający mrok. Stefania głaskała go po włosach.

Ogniomistrz Kaleń myślał, że dziś w nocy ma randkę z panną Krysią od szynkarza Szponderskiego i musi wobec tego oszczędzać sił. Stłumiony gwar dochodzący z rynku działał na niego usypiająco.Kompania porucznika Wierzbickiego wyruszała na akcję. Miała przeszukać okolice Smolnika. Lotnik - obserwator z Sanoka dostrzegł tam wczoraj kilka grup ludzi, poruszających się na skraju jednego z lasów. Prawdopodobnie banda. Należało to zbadać. Może przecież natrafi się na jakieś ślady przeciwnika. Wtedy porucznik Wierzbicki dałby wiadomość przez radio. Zostałyby uruchomione większe siły.Żołnierze szli w słońcu po obu stronach szosy długimi łańcuchami. Śnieg trzeszczał. Był tu dobrze ubity płozami sań. Tam dalej będą jednak z pewnością zaspy. Nie uda się tak łatwo iść. Porucznik Wierzbicki salutował z siodła na pożegnanie swemu dowódcy, kapitanowi Ciszewskiemu, który stał wyprostowany przy kapliczce u wylotu z Baligrodu. Myślał, że właściwie w ogóle nie zna tego Wierzbickiego. Taki dziwny, małomówny chłopak o marzycielskim usposobieniu. Nie rzucający się w oczy. Zupełnie inny od zadzierżystego porucznika Zajączka lub często perorującego porucznika Rafałowskiego. Wolne chwile często spędza z żołnierzami. Układa im listy do dziewcząt, bierze udział w ich osobistych kłopotach. Lubią go za to. Przypomina trochę w sposobie postępowania majora Premingera. Ma Virtuti Militari i Krzyż Walecznych. Był podobno odważny na froncie.Uśmiechnął się jeszcze raz do Ciszewskiego i już znikł na zakręcie za mostem. Ten zakręt powoli wchłania całą kompanię. Ostatni znika obciążony tobołami góral Gąsienica, chłopisko prawie dwumetrowej wysokości, popisujące się czasem skręcaniem podków końskich.W drodze powrotnej Ciszewski spotkał idącego naprzeciw niego gońca batalionowego w towarzystwie jakiegoś cywila. Dopiero z odległości kilku kroków rozpoznał znanego mu z warszawskiego pożegnalnego wieczoru „mecenasa”. Co ten tu robi? - zaniepokoił się Jerzy. Bał się, że niespodziewany gość przynosi mu jakieś złe wieści od Barbary. Ale mały, ruchliwy brunet szybko uśmierzył jego obawy.

- Wszystko w najlepszym porządeczku, panie kapitanie! - mówił rozpromieniony, drepcąc drobnymi kroczkami po szosie. - Basia tęskni za panem, biedactwo, ale jest zdrowa i ma się dobrze. Przywiozłem liścik od niej... A jakże! - grzebał w kieszeniach futra. - Zosia też zdrowa. Wspominamy pana codziennie. Wspominamy i tak nam żal! - Nie mógł jakoś znaleźć listu od Barbary.- A jak pan Zębicki? - wyrwało się mimo woli Jerzemu, który często, zwłaszcza gdy nie było listów od Barbary, myślał o młodym inżynierze poznanym w jej domu w ostatni wieczór warszawski. Zły był na siebie, że teraz postawił to pytanie właśnie „mecenasowi”. Otrzymał zapewnienie, że pan Zębicki też ma się dobrze i dostał świetną posadę w Instytucie Geologii. „Ani mnie to ziębi, ani grzeje” - przeleciało Jerzemu przez głowę, ale jednocześnie zdziwił się, jak bardzo go ta wiadomość obeszła.- Ależ pan kapitan marnie wygląda! - biadał „mecenas”. - Strasznie pana ściągnęło! Klimat nie służy czy co?- Właśnie... - mruknął Ciszewski. Ogarniało go coraz większe zniecierpliwienie. W pobliżu kwater batalionu odprawił gońca.- Nie przyjechał pan chyba, mecenasie, specjalnie, aby mi wszystko to powiedzieć? - zwrócił się szorstko do małego bruneta. Tamten stropił się wyraźnie i poczerwieniał.- Mam tu pewien interes - wyjaśniał niepewnie. - O! - ucieszył się nagle. - Znalazłem list!Ciszewski wyjął z nie zaklejonej koperty arkusik papieru pokryty równym dużym pismem Barbary. Był to właśnie list polecający dla „mecenasa”, który miał przedstawić Jerzemu „swoją sprawę”. Treść listu poza tym była jeszcze bardziej banalna i mniej osobista niż zwykle. „Nic dziwnego, list wysłała w otwartej kopercie. Nie chciała, aby ten tutaj czytał” - pocieszył się, uświadamiając sobie zarazem, że Barbara właściwie nigdy inaczej nie pisała. Suche, w kiepsko maskowanym pośpiechu nakreślone zdania, zawsze te same tchnące niecierpliwością zwroty o tęsknocie i wreszcie zapewnienia, że o nim myśli i czeka. Znał na pamięć te listy, jeden podobny był zawsze do drugiego. Przychodziły zresztą tak rzadko!- Słucham pana, panie... - Jerzy uświadomił sobie, że nawet nie znał nazwiska swego

gościa.- Charkiewicz! Wacław Charkiewicz, do usług, panie kapitanie - skwapliwie przedstawił się „mecenas”. Zachęcony powtórnie przez Ciszewskiego do wyjaśnienia celu swej wizyty w Baligrodzie, Charkiewicz zaplątał się najpierw w zawiłym wstępie o trudnościach obecnej egzystencji. Często powtarzał zdanie wypowiadane w formie retorycznego pytajnika, że „każdy musi jakoś żyć, no nie”? oraz „my - Polacy, powinniśmy sobie wzajemnie pomagać”. Kapitan potakiwał, gdyż nie można było tym pewnikom zaprzeczyć. Zachęcony „mecenas” przeszedł do sedna sprawy. Dowiedział się mianowicie, że na terenach objętych walką z bandami chłopi sprzedawali za bezcen bydło domowe, szczególnie konie i nierogaciznę. Jedni dlatego, że nie mogli wywieźć wszystkiego na Ziemie Odzyskane lub do Związku Radzieckiego, a potrzebowali pieniędzy na zagospodarowanie się, drudzy - pogorzelcy - byli do tego zmuszeni nędzą, w jakiej się znaleźli, jeszcze inni obniżali ceny z powodu stagnacji handlu na tych terenach.- Kupując tu i sprzedając w centralnej Polsce - mówił z zapałem Charkiewicz - można się znakomicie szybko dorobić. Cudowna okazja! Pan, kapitanie - napierał na Ciszewskiego swoim okrągłym brzuszkiem - mógłby mi ogromnie pomóc. Jako wojskowy uzyskałby pan łatwiej transport od kolei. Poza tym mając od pana jakąś przepustkę, coś w tym rodzaju, taki papierek, poruszałbym się swobodnie w terenie, co niestety dla cywila nie jest na tych obszarach proste... O te ułatwienia pozwalam sobie uprzejmie pana prosić. Naturalnie niczego za darmo nie chcę! My, Polacy... - z uwagą patrzył Jerzemu w twarz.Ciszewski nie był nawet oburzony. Kombinatorów w rodzaju Charkiewicza przyjeżdżało tu sporo. Wykorzystywali sytuację. Typ, którego miał przed sobą, zjawiał się jednak z listem polecającym Barbary. To tylko ubodło Ciszewskiego.- Panie mecenasie, jak nazywają się takie transakcje według litery prawa? - zapytał z uśmiechem Charkiewicza.- Ależ, panie kapitanie!- Mój dowódca - mówił spokojnie Ciszewski - zamyka spekulantów w piwnicy willi notariusza. Niestety nie mamy tu bardziej komfortowego kryminału. Byłoby mi niezmiernie

przykro, gdyby tak bliski znajomy Basi, jak pan, zawędrował do tej piwnicy. Nie miałbym wtedy żadnej możliwości interweniowania.- Nazywa mnie pan spekulantem?! - oburzył się „mecenas”.- Radziłbym panu opuścić jak najszybciej te strony. Dalszy pański pobyt tutaj może się okazać bardzo niezdrowy. Istnieją dość uzasadnione podejrzenia, że różni ludzie, zajmujący się tą formą handlu, o jakiej pan przed chwilą mówił, zaopatrują również bandy dostarczając im lekarstw, starych mundurów, nawet broni. W zamian za to otrzymują zrabowane u chłopów bydło. Dlatego też tacy „handlowcy” dostają się do piwnicy, o której wspomniałem.- Obraża mnie pan, kapitanie!- Czy pan mecenas jest skłonny wyjechać stąd możliwie szybko? Byłbym prawdziwie wstrząśnięty, gdybym musiał wyciągnąć konsekwencje z tego, co mi pan powiedział o swoich zamiarach...Stadko kawek krążyło z hałasem wokoło wieży kościoła. Ciszewski z ostentacyjnym zainteresowaniem patrzył na ptasi sejmik. Nie było mu wesoło na duszy. Oczami wyobraźni widział Charkiewicza, powtarzającego ich rozmowę Zofii i Barbarze. Wiedział, że odprawa, jaką dał „mecenasowi”, nie spotka się z aprobatą obu kobiet. Trudno. Wszystko sprzysięgało się widocznie na pogłębienie rozdźwięku między nim a Barbarą. „Mecenas” coś mówił, ale jego słowa nie dochodziły już do Ciszewskiego. Spostrzegł właśnie podporucznika Daszewskiego, pędzącego konno pełnym galopem w kierunku Stężnicy. Podporucznik odbywał codziennie takie przejażdżki. Oddalał się przy tym na znaczną odległość od Baligrodu, nie zważając na ryzyko wpadnięcia w ręce bandytów. „Ten Daszewski nawarzy kiedyś piwa sobie i nam... W ogóle dlaczego on tak zajeżdża konia?” - pomyślał w nagłym przypływie irytacji Jerzy. Charkiewicz przerwał swój monolog spostrzegłszy widocznie, że kapitan go nie słucha.- Czy mam coś powiedzieć Basi? - zwrócił się do Ciszewskiego tonem tak przymilnym, jak by nie było żadnego spięcia między nimi.- Proszę powiedzieć, co pan zechce - odburknął oficer.Opuściło go poprzednie opanowanie. Obłuda Charkiewicza przełamała tamę jego

cierpliwości. Pożegnał się z „mecenasem” w pobliżu szkoły. „Powinienem go był przynajmniej zaprosić do siebie, trochę dyplomacji nigdy nie zawadzi” - pomyślał, gdy znalazł się sam.Kapitan Matula siedział naprzeciw zabarykadowanego potężnym biurkiem podpułkownika Tomaszewskiego, który od dobrych kilku minut z uporem wpatrywał się w wiszący na przeciwległej ścianie portret córki notariusza. W pokoju panowała krępująca cisza. Obie mocno owłosione dłonie dowódcy pułku spoczywały na płask na przyniesionych przez Matulę zapisanych arkuszach papieru. Tomaszewski ledwie raczył rzucić na elaborat okiem. Jego usta wykrzywił lekki, nic dobrego nie wróżący uśmieszek. Kapitan kaszlnął, podpułkownik westchnął ciężko, ile nie przestawał się uśmiechać. Wyraźnie napawał się skrępowaniem Matuli. Przerwał milczenie w momencie, kiedy zniecierpliwienie kapitana doszło do zenitu.- Pański pomysł jest znów genialny, obywatelu kapitanie Matula - powiedział. - Tym razem przeszedł pan samego siebie.- Obywatel pułkownik ironizuje, a sprawa jest poważna.- Błagam, niech mi pan wybaczy, obywatelu kapitanie! Nie moja wina, że mam taki ton. Jestem za stary, aby pokonać ten fatalny nawyk... Do rzeczy jednak! Czy istotnie sądzi pan - wskazał ręką na rozpostarte papiery - że powinienem zażądać usunięcia z pułku tych oficerów? - przestał się uśmiechać. Jego jasne oczy świdrowały Matulę, zdawały się przenikać go na wskroś.- Bezwarunkowo! - energicznie stwierdził kapitan. - Będąc w walkach z bandami UPA i WIN nie możemy mieć w naszych szeregach ludzi, którzy kiedyś służyli w AK, przybyli z Zachodu lub są Ukraińcami. - Ton głosu Matuli był suchy, rzeczowy.- Ale oni się doskonale spisywali na froncie - oponował podpułkownik. - Taki Wierzbicki na przykład... Nigdy nie przypuszczałem nawet, że jest Ukraińcem. Zresztą, co to ma do rzeczy, u licha! Chłopak ma „Virtuti” i Krzyż Walecznych, był dwa razy ranny. Pełni tu służbę z całym oddaniem. Niech się pan zastanowi, obywatelu kapitanie! Lewicki też Ukrainiec według pańskiej listy. To świetny oficer. Nie widzę powodu... Z pańskiego

zestawienia wynika, że mamy kilku Ukraińców w pułku. No i co z tego? Nie walczymy tu przecież z Ukraińcami, lecz z bandytami, kapitanie. Ja to przynajmniej tak rozumiem. W bandach UPA jest - wszystkie dane zwiadowcze na to wskazują - spory procent ludzi najrozmaitszych narodowości. Co mają bandy wspólnego z narodem ukraińskim? Nie wolno nam przenosić nacjonalistycznej demagogii bandziorów na teren wojska... Byłoby to naszym największym błędem. Kilku innych oficerów chce pan usunąć, bo należeli do AK, kapitana Ciszewskiego za to, że wojnę spędził na Zachodzie. Drogi panie kapitanie! Czy ci ludzie ukrywali przed nami swoją przeszłość? Wzięliśmy ich takich, jakimi są. Noszą polski mundur, są naszymi kolegami...- Tu nie mogą wchodzić w rachubę sentymenty, obywatelu pułkowniku - zaperzył się Matula.- W takiej walce jak ta, w każdej walce, jaką prowadzimy - poprawił się dowódca pułku - muszą wchodzić w grę sentymenty. Jak zwykle jesteśmy innego zdania. A ci dwaj Żydzi, których mamy w pułku? Pan radzi ich usunąć, aby nieprzyjacielowi wytrącić argument o tak zwanej żydo-komunie. Czy powinniśmy całemu ciemnogrodowi iść na rękę, Matula? Mamy w Polsce i uznajemy w wojsku, jak wynika z ostatniego rozkazu ministra, dwadzieścia dwa wyznania. Żydzi są jednym z nich. Dlaczego w stosunku do Żydów mamy prowadzić odrębną politykę? Wszyscy ci ludzie są naszymi obywatelami, kapitanie. Doprawdy mocno pan przesadził tym razem...Przerwał i głęboko zamyślony patrzył na portret córki notariusza.- Zaskoczę pana czymś, obywatelu kapitanie - mówił dalej. - Mając przed sobą tę listę, tak pilnie przez pana zestawioną, doszedłem przed chwilą do wniosku, że dobrze jest, iż mamy w pułku tych Ukraińców, a obok nich ludzi z AK i z Zachodu... Niech się pan nie uśmiecha. Dobrze jest! - powtarzam. To nadaje naszej walce jakiś ogólniejszy sens. Jest i odtrutką na zarazę nacjonalistyczną, rozsiewaną przez bandziorów z UPA, i odpowiedzią na polityczne hasełka tych drabów z WIN. Czy pan to rozumie, Matula?- Nie.- Żal mi pana, obywatelu kapitanie. Pewne rzeczy dochodzą do pana z opóźnieniem. Taki spóźniony zapłon...

- Obywatel pułkownik czyni aluzje do sprawy Ropienki?- Choćby do sprawy Ropienki.- Obywatel pułkownik nie powiedział mi nic o dekrecie w kwestii ORMO. Obawiam się, że po to, aby mnie skompromitować i ośmieszyć.- Ma pan spaczony sposób myślenia, drogi kapitanie. Wtedy nic o tym dekrecie nie wiedziałem. Myśl wydawała mi się słuszna. Nie powinniśmy się bać ludzi. Większość z nich jest na pewno z nami. Dlatego sądziłem, że można dać broń robotnikom z Ropienki.- Czy moglibyśmy wrócić do sprawy tych oficerów? - przerwał Matula.- Oczywiście. Zapewniam pana, obywatelu kapitanie, że nie wyślę żadnego wniosku o usunięcie z pułku Ukraińców, Żydów i ludzi z AK czy z Zachodu.- Apeluję do obywatela pułkownika w imię czujności.- Źle pan rozumie to pojęcie.- Mam swoje kryteria.Tomaszewski ziewnął. Wstał, obciągnął bluzę munduru i strącił jakiś niewidoczny pyłek z rękawa. Potem ujął delikatnie w dwa palce wnioski kapitana Matuli i trzymał je przed sobą w taki sposób, jak by się bał zabrudzić.- Zgodnie z regulaminem powinien pan wstać, obywatelu kapitanie - powiedział - kiedy czyni to oficer starszy od pana stopniem.Matula poczerwieniał i wstał.- Jak to ładnie, że pan ma dzisiaj zapięty kołnierz! - kpił Tomaszewski. - Widać nauka nie idzie w las. Powoli doszlifuje się pan, kapitanie... Proszę teraz posłuchać, co panu powiem. - Spojrzał na papiery. Mówił spokojnie, ze wzrokiem twardo wbitym w twarz stojącego przed nim oficera:- Niech się pan to stara dobrze zapamiętać, obywatelu kapitanie. Póki ja tym pułkiem dowodzę, nigdy tego rodzaju wnioski nie zostaną wysłane. Nigdy! Nie pójdę na nacjonalistyczne czy innego rodzaju dyskryminacje. - Przedarł papiery Matuli na cztery części, złożył je uważnie i jeszcze raz przedarł. - To świństwo nie zasługuje na inne traktowanie. Powinienem je wyrzucić do kosza, ale w imię czujności oddaję te confetti panu dla spalenia ich w swoim piecu. Ktoś, kto by te wnioski ze strzępków odcyfrował, mógłby pana jeszcze zawstydzić, Matula. Zdaje się, że to byłoby już wszystko... Czy załatwiliśmy sprawę, obywatelu kapitanie?- Tak jest.

Matula rozdygotanymi ze zdenerwowania rękami, wiązał zielony skoroszyt, zawierający teraz strzępki podartych wniosków. Wykonał przepisowy półobrót w lewo i wyszedł, odprowadzony rozbawionym spojrzeniem dowódcy pułku.Ochłonął dopiero na dworze pod wpływem mroźnego powietrza słonecznego dnia zimowego. Postanowił najbliższą pocztą wysłać wnioski „po własnej linii” - jak określał to specjalny język, którym posługiwali się oficerowie jego służby. Winszował sobie w duchu, że przecież nie wszystkie wnioski pokazał Tomaszewskiemu. Postępował ostrożnie. W zielonym skoroszycie leżał jeszcze wniosek w sprawie zwolnienia z jednostki ogniomistrza Kalenia. Kapitan Matula zarzucał mu pijaństwo i naruszanie tajemnicy wojskowej pod wpływem alkoholu. „Ale by stary piernik skakał, gdyby i ten wniosek zobaczył!” - pomyślał Matula pod adresem dowódcy pułku i zaczął układać raport do swych przełożonych. Skarga na Tomaszewskiego miała zająć poczesne miejsce w tym dokumencie. Kapitan przekonany był, że ma słuszność. Jego wnioski świadczą o wyższym typie głęboko politycznego myślenia. Wierzył, że racja zostanie mu przyznana i odniesie zwycięstwo.Na razie zbliżała się godzina jego odwiedzin u pani Stefanii. Przypomniawszy sobie o tym, Matula odzyskał dobry humor.- I to ma być obiad, ty ofiaro!Major Grodzicki z posępną miną mieszał chochlą w kotle pełnym brunatnego płynu. Starszy kucharz i jego dwaj pomocnicy stali obok w postawach wyrażających zakłopotanie i bezradność.- Łatwiej było chyba Kolumbowi odkryć Amerykę, niż mnie znaleźć w tej cieczy kawałek mięsa - unosił się major. - Miałbym szczerą ochotę wrzucić was samych do tego kotła. Czym wy karmicie kolegów? Gdzie jest tłuszcz? Gdzie podziało się mięso” Co się stało z kartoflami?- To nie nasza wina, obywatelu majorze - tłumaczył się kucharz. - Niczego prawie nie dostajemy.Grodzicki ze złością cisnął chochlę do kotła. Spojrzał znacząco na Ciszewskiego. Obaj wiedzieli, że kucharz powiedział prawdę. Wyżywienie było fatalne. Transporty nie dochodziły na czas i były systematycznie rozkradane przez spekulantów. Kwatermistrze

zmieniali się jak w kalejdoskopie, wędrowali za kraty, ale ich następcy znów kradli. Ci spośród nich, którzy byli uczciwi, musieli prowadzić bezustanną walkę ze złodziejami w ogniwach podległych i na liniach komunikacyjnych. W drodze do jednostek przepadały lub przychodziły zdekompletowane całe wagony żywności. Worki z cukrem i mąką były nieraz do połowy wypełnione piaskiem, zamiast dobrych jarzyn ładowano zgniłe, tłuszcz docierał zjełczały albo nie dochodził wcale. Sławna była historia pierwszego kwatermistrza pułku, majora Kosacza, który ze stu dwudziestu krów, zakupionych na ubój, przygnał do Baligrodu tylko dwie. Utrzymywał, że „reszta” zdechła po drodze. Kosaczem zajął się prokurator, ale pułk długo nie miał mięsa. Bandy spekulantów były nie mniej groźne od leśnych. Dawały się najbardziej we znaki oddziałom walczącym w odległych okolicach kraju, do których droga transportu była długa i trudna do pilnowania.- Przerażenie mnie ogarnia - mówił major Grodzicki - kiedy patrzę na żołnierzy. Są nie tylko obdarci, ale i nie dojadają. Diabli wiedzą, jak oni to wytrzymują!Ciszewski też nie wiedział jak. Major Preminger twierdził, że spekulacja jest tylko jednym z frontów walki toczącej się obecnie w kraju i że trzeba wytrzymać również ciosy z tej strony. Było to wyjaśnienie zjawiska, ale nie środek zaradczy. Tkwiąc w tych górach, na próżno takiego środka szukali. Niewidzialne bandy spekulantów osaczały tyły codziennie, niezmordowanie.Doktor Pietrasiewicz konstatował u badanych żołnierzy spadek sił, ubytek na wadze, wyczerpanie, zdarzały się wypadki anemii, a nawet szkorbutu. Podpułkownik Tomaszewski klął, przyjmując meldunki lekarza i wysyłał ostre raporty do dowódcy dywizji. Podobna sytuacja była w owym czasie także w innych pułkach i dywizjach zaangażowanych w walkach z bandami, nie mających stałych garnizonów i dobrze strzeżonych baz zaopatrzenia. Spekulantów tępiono, ale wyrastali znów jak grzyby po deszczu.- Ta walka musi się toczyć przy pustych żołądkach. To jest, zdaje się, jedną z jej cech charakterystycznych i nieodłącznych, jak objaw choroby - powiedział Ciszewski.

Major Preminger westchnął. Obaj dowódcy batalionów obserwowali żołnierzy, ustawiających się teraz z menażkami przy kotle z rzadką brunatną cieczą - jedynym daniem na obiad.Kapitan Wiśniowiecki wezwał dyżurnego podoficera i kazał mu odprowadzić Zawiszę do celi zaimprowizowanej w piwnicy notariusza. Miał poczucie absolutnie zmarnowanego czasu. Nie wydobył od jeńca ani jednego szczegółu, który mógłby stanowić jakąś wskazówkę dla bezpośredniego działania przeciw bandytom.Zniechęcony i zły szedł w kierunku kasyna na obiad. W zamyśleniu zderzył się z jakimś cywilem. Przeprosił go, unosząc rękę do daszka. Cywil uchylił z gracją kapelusza.- Tak się stuknąć w Baligrodzie to sztuka! - zaśmiał się. - Zupełnie jak na wielkomiejskim bulwarze, panie kapitanie.Wiśniowiecki miał przed sobą parę jasnych oczu o ostrym wyrazie i drobną, szczupłą twarz ozdobioną zadartym nosem. Wąskie usta cywila odsłaniały w uśmiechu równe, z lekka pożółkłe zęby.- Najmocniej przepraszam! - powiedział jeszcze raz kapitan. Patrzył przez chwilę za oddalającym się jegomościem, odzianym w szarą wełnianą kurtkę z baranim kołnierzem i długie buty-oficerki. Skąd miał wiedzieć, że zderzył się z zastępcą Żubryda - Piskorzem, którego dokładny i raczej wierny rysopis podał mu nie dalej jak wczoraj Zawisza?Niestety, los lubi takie sytuacje. Piskorz zresztą też nie wiedział, jakiego niebezpieczeństwa uniknął. Można się nienawidzić nie znając swoich twarzy. A swoją drogą znajomość rysopisów nie zawsze doprowadza do ujęcia przestępców. To, co się przytrafiło doskonałemu zwiadowcy, kapitanowi Wiśniowieckiemu, spotykało wielu innych.Rynek baligrodzki pustoszał. Sanie jedne po drugich wysuwały się z miasteczka. Tylko nad wieżą kościoła wciąż krążyły sejmikujące kawki i z szynku pana Szponderskiego dobiegał nie milknący hałas...7Wydłużała się lista wyczynów „tych z lasu”. Zdawało się, że UPA i WIN rozpoczęły prawdziwe współzawodnictwo, kto więcej spali, wymorduje i zniszczy.

Kurin Rena działał na południu od Sanoka w osławionej „ślepej kiszce”:- sotnia Hrynia spaliła Habkowice i Tyskową,- sotnia Bira - Sawkowczyk, Twory me i Krywe, - sotnia Stacha puściła z dymem Lisznę. Kurin Bajdy pustoszył ziemie na obszarach między Sanokiem a Przemyślem:- sotnia „Łastiwki” mordowała i paliła w okolicach Birczy;- sotnia „Kryłacza” czyniła to samo pod Dynowem;- sotnia „Chromenki” - pod Przemyślem.Kuriny Berkuta i Żeleźniaka szalały w Hrubieszowskiem, Tomaszowskiem i Lubaczowskiem.Kurinom UPA żwawo sekundowały bandy WIN;- oddział Żubryda ozdabiał trupami drzewa pod Wielopolem, Mokrem i Tyrawą Wołoską;- oddział Mściciela terroryzował ludzi w okolicach Krajny i Rybotycz;- oddział Wołyniaka grabił w powiecie brzozowskim;- oddział Kosakowskiego palił zagrody chłopskie w rejonie Żmigrodu.Wszędzie lała się krew. Ludzkie życie nie miało żadnej wartości, zależało od chwilowej fantazji bandytów. Władza państwowa dewaluowała się na tych obszarach, podobnie jak los mieszkańców. Rządził i decydował w danej wiosce czy miasteczku ten, kto w nim akurat przebywał. Dziś mogło to być wojsko, jutro - banda UPA czy WIN. Ludzie dla świętego spokoju wykonywali polecenia jednych i drugich. Byli najnieszczęśliwsi, bo zawsze zostawali na miejscu. Ci, którzy nie wytrzymywali nerwowo tej sytuacji, wyjeżdżali pod ochroną wojska na Ziemie Odzyskane lub do ZSRR. Było takich coraz więcej. Szczególnie wyludniały się tereny na południe od Sanoka. Życie zamierało. Śnieg szybko zasypywał zgliszcza opuszczonych wsi, po których zostawały jedynie nazwy na mapach.Jednostki wojska wciąż przesuwały się od pożaru do pożaru, od jednego miejsca pogromu dokonanego przez bandę do drugiego. Większych starć nie było. Bandyci pozostawali nieuchwytni. Ogromne zaspy śnieżne utrudniały wszelki pościg. Wojsko, wysłane w te strony przeciw bandom UPA i WIN, nie było przygotowane do działań w zimie, w warunkach górskich. W pierwszych miesiącach 1946 roku śnieg był nadal sprzymierzeńcem „tych z lasu”.

Mógł się o tym przekonać porucznik Wierzbicki, który w połowie marca brnął wraz z podległą mu kompanią znanym szlakiem przez Kołonice w kierunku Smolnika.Czym jest taki oddziałek wśród bezmiaru okrytych śniegiem gór? W chłodnym uścisku lasu Chryszczata żołnierze poczuli się bardzo samotni. Doznał tego każdy, kto kiedykolwiek wędrował zimą w górach. Przemarsz przez ten las wywiera szczególne wrażenie. Setki buków i jodeł, nieprzejrzana gęstwa drzew zdaje się w ogóle nie kończyć. Biała cisza przytłacza i niepokoi. Koalicja przestrzeni, czasu i śniegu prowadzi milczące natarcie na psychikę żołnierza.Szperacze, rozstawieni w tyralierę, szli w odległości czterdziestu - pięćdziesięciu metrów przed kompanią z bagnetem na broni. Nie napotykali żadnego śladu nieprzyjaciela. Znajdowane ślady należały tylko do zwierząt. „Droga wolna!” - meldowali co pewien czas. Ani oni, ani dowódca, ani żaden z żołnierzy nie przypuszczali, że przemarsz kompanii śledzony jest przez banderowców już od Łubnego, gdzie wczoraj nocowali.Siatka informatorów rejonowego prowidnyka Ihora działała sprawnie. Nocą „charczowy” z Łubnego pognał skrycie do Kolonie, gdzie przekazał swemu kontaktowi wiadomość: „Wojsko idzie!” Dokładnie określił przy tym liczebność kompanii porucznika Wierzbickiego. Dowiedział się tych danych od sołtysa, który rozmieszczał żołnierzy na nocleg. Z Kolonie konny goniec złożył meldunek przedstawicielowi żandarmerii Berkuta w Habkowicach. Stamtąd wiadomość dotarła nad ranem do Hrynia, z którym jak zwykle przebywał dowódca kurina Ren.Rozkazy szybko zostały wydane. Sotnia Hrynia podeszła na Jaworne, oskrzydlając kompanię Wierzbickiego od północy. Sotnia Bira, znajdująca się na nieszczęście dla tej kompanii przypadkiem pod Cisną, skierowała się forsownym marszem na Wołosań, to jest w kierunku południowym od osi, po której szli żołnierze. Konny goniec dotarł też do Stacha.Jego sotnia przyczaiła się na stokach Krąglicy. Kompania porucznika Wierzbickiego znalazła się w worku. Nieprzyjaciel, rozporządzający prawie pięciuset ludźmi, miał nad nią

przeszło czterokrotną przewagę. Odtąd wszystkie trzy sotnie kurina Rena towarzyszyły jak groźny cień małemu oddziałkowi wojska.Żołnierzom często zarzuca się brak wyobraźni. Może to i prawda, niemniej faktem jest, że frontowi żołnierze mają wysoce rozwinięty instynkt, który ostrzega ich przed niebezpieczeństwem. Porucznik Wierzbicki też nie czuł się teraz dobrze, choć starał się tego nie okazywać. Był dowódcą, a to zobowiązuje. Widział, jak żołnierze oglądają się niespokojnie na boki i ściskają karabiny w garści. Znał ich dostatecznie, aby zdawać sobie sprawę, że pragną jednego: jak najszybciej wyjść z lasu i znaleźć się na otwartej przestrzeni.Ale drzewom nie było końca. W rejonie Jaworne - Krąglica - Wołosań teren pocięty jest całą masą wąwozów. Krzaki tworzą tu istny mur, napierający ze wszystkich stron. Dziewiczy nieomal las Chryszczata może wzruszać miłośników gór, turystów i myśliwych, inaczej jednak patrzyli nań żołnierze. Dla nich był to jedynie teren ewentualnej walki.Płynęły godziny. Wierzbicki nie wiedział, gdzie się dokładnie znajduje. Mapa w lesie, pozbawionym wyraźnych punktów orientacyjnych, nie na wiele się zdaje. Kompas wskazywał, że idą w kierunku północno-zachodnim, a więc zgodnie z marszrutą.„Czego ja się właściwie boję? - zżymał się w duchu Wierzbicki. - Wszędzie cisza i spokój... Gdybyśmy nawet zostali napadnięci, możemy się bardzo skutecznie bronić. Teren tego lasu sprzyja nie tylko zasadzkom, ale i obronie. Przywarowalibyśmy na brzegu któregoś z tych wąwozów i nic by nam bandyci nie mogli zrobić. Mamy nad każdą sotnią przewagę ogniową. Amunicji jest dość. Żołnierze mogą się odstrzeliwać godzinami. Tymczasem zaalarmowalibyśmy radiem choćby grupę WOP w Ciśnie...”W tej chwili przypomniał sobie, że na pomoc tego oddziału nie może liczyć. Mógłby, gdyby wykonał ściśle rozkaz podpułkownika Tomaszewskiego, który wyznaczył kompanii inny szlak przemarszu do Smolnika. Miała iść szosą do Cisny, tam połączyć się z grupą manewrową WOP i razem kontynuować marsz wzdłuż linii kolejki wąskotorowej przez Zubracze, Maniów i Wolę Michowa. Wierzbicki chciał skrócić drogę. Poprowadził kompanię

przez bór Chryszczata. Kontakt radiowy z Cisną nawiązał nie, jak mu polecono, z Baligrodu, ale dopiero dziś rano, kiedy był już w głębi lasu. Niestety, grupa manewrowa o niczym nie wiedząc ruszyła we wręcz przeciwnym kierunku, na Połoninę Wetlińską. W Ciśnie została tylko ochrona. Na WOP nie można więc było liczyć. Pozostawał jedynie pułk w Baligrodzie, ale piechota musiałaby zużyć na dotarcie do nich co najmniej jeden dzień.„Bzdura! Takiej potrzeby nie będzie” - mruknął sam do siebie porucznik Wierzbicki. Gnębiła go jednak myśl, że nie postąpił dokładnie tak, jak polecił dowódca pułku. „Byleby tylko wyjść już z tego przeklętego lasu!” - powtarzał w duchu.Banderowcy tymczasem nie mieli wcale zamiaru atakować w lesie. Wiedzieli, że drzewa i wąwozy umożliwiają wprawdzie zaskoczenie, ale i ułatwiają obronę. Rozumowali tak samo, jak porucznik Wierzbicki. Ułożyli inny plan. Mały oddziałek wojska sam szedł w pułapkę.- Koniec lasu! - krzyknęli nagle szperacze i zabrzmiało to zupełnie jak okrzyk „ziemia!”, który wydają marynarze po długiej, niebezpiecznej żegludze na wzburzonym morzu.Wierzbicki poweselał. Żołnierze skręcali papierosy, padło kilka dowcipnych uwag na temat „pietra”, jakiego mieli, i „cykorii”. Żołnierze frontowi nigdy nie wstydzą się przyznać do przeżytego strachu. Teraz byli spokojni. Nikt nie bał się starcia z nieprzyjacielem w otwartym polu. Banderowcy zawsze tego unikali. Koncentracji trzech sotni Wierzbicki nie brał pod uwagę. W zimie taka operacja, ze względu na trudności wyżywienia i ślady pozostawiane na śniegu, była - jego zdaniem - mało prawdopodobna. Z pojedynczą sotnią zawsze dadzą sobie radę.Na skraju lasu do porucznika Wierzbickiego podeszli trzej dowódcy plutonów, podporucznik Jasiński, świeżo przybyły ze Szkoły Oficerskiej sierżant-podchorąży Wolski, sprężysty i młodzieńczo surowy blondynek, tryskający zapałem do zawodowej służby wojskowej, oraz chorąży Wacek - najlepszy w pułku lekkoatleta.Dowódca kompanii ogarnął spojrzeniem łagodnie opadającą w kierunku Smolnika połoninę. Oba jej brzegi były gęsto zarośnięte jałowcowym zagajnikiem. W środku

znajdowała się łąka, z której wiatry odmiotły śnieg. Podobna była do łysiny olbrzyma, przeciętej głęboką blizną - wąwozem pełnym śniegu. Godzina czwarta po południu. Ostatnie promienie zachodzącego słońca ukosem pieściły łąkę.- Zjedziemy kolumienkami plutonów, kątem w tył. Zamyka sierżant Wolski - polecił Wierzbicki.- Czy nie wyślemy ubezpieczenia do zagajników? - zapytał podporucznik Jasiński.Wierzbicki wzruszył ramionami.- Można to zrobić, jakkolwiek tu od miesięcy nie było żywej duszy. Cisza, aż w uszach dzwoni! - Skinął ręką. Dowódcy plutonów zasalutowali. Po chwili kompania zaczęła schodzić w dół szykiem nakazanym przez dowódcę. Nie przebyła nawet dwustu metrów kiedy na skraj lasu, dopiero co przez nią opuszczony cicho jak duchy podeszli strilci sotni Stacha. Sotnie Hrynia i Bira już od pół godziny leżały w obu oskrzydlających kompanię jałowcowych zagajnikach Czota Rezuna zamykała dostęp do wioski. Pierścień okrążenia był kompletny. Znajdowało się ich tu blisko sześciuset przeciw stu dziesięciu żołnierzom kompanii porucznika Wierzbickiego.Szperacze plutonów podporucznika Jasińskiego i chorążego Wacka natknęli się pierwsi, prawie równocześnie, na leżących za krzakami banderowców Zostali skoszeni krótkimi seriami z pistoletów maszynowych; nie zdążyli nawet oddać strzału. Natychmiast cała polana zatrzęsła się od huku. Pociski z przeraźliwym gwizdem pruły powietrze. Banderowcy walili do żołnierzy, którzy na tej otwartej przestrzeni stanowili żywe tarcze strzeleckie.Kompania starała się bronić, ale teren w najmniejszym stopniu nie nadawał się do tego. Żołnierze, czołgając się, szukali nierówności gruntu. Daremnie. Miejsc przydatnych na stanowiska ogniowe, poza tymi, które obsadził przeciwnik, nie było. Osaczeni szybko zdali sobie sprawę, że są skazani na śmierć. Z rozpaczą strzelali w kierunku niewidzialnych banderowców. Umierali, nie wypuszczając z rąk karabinów i pistoletów maszynowych. Tak było lepiej.W huku strzałów z własnej broni nie słyszeli pocisków, od których ginęli.

Pluton sierżanta-podchorążego Wolskiego zamykał szyk kompanii i był na razie poza zasięgiem ognia. Znajdujący się przy nim porucznik Wierzbicki od razu ocenił katastrofalne położenie kompanii. Starał się niemniej przyjść z pomocą obu pozostałym plutonom, oskrzydlając prawy zagajnik.Przekrzykując huk pocisków dowódca kompanii wydał odpowiednie rozkazy.- Skook! Biegiem marsz! - wołał jak na placu ćwiczeń młodziutki podchorąży. Żołnierze porwali się naprzód. Nie zważali na ogień sotni Hrynia i gnali w kierunku zajmowanego przez nią zagajnika.W tej chwili ruszyła sotnia Stacha. Kontratakujący usłyszeli za plecami tętent koni. Odwrócili się i zobaczyli pędzących szerokim wachlarzem banderowców pieszych i konnych. Byli już tak blisko, że można było rozróżnić ich zarośnięte, czerwone z wysiłku i wściekłości twarze.„Koniec!” - przemknęło przez myśl Wierzbickiemu.Wyjął z przytroczonego do siodła chlebaka granat ręczny, odbezpieczył go i cisnął z rozmachem. Zobaczył, że żołnierze plutonu Wolskiego robią to samo. Wśród nacierających upowców powstały wyrwy. Kilka koni, obalonych na ziemię, wierzgało rozpaczliwie kopytami, kilka innych sadziło bez jeźdźców w stronę wąwozu. Ale oto atakujący już starli się z żołnierzami. Zbili się w jedną gromadę. Nie można było teraz w ogóle odróżnić walczących przeciwników. Wierzbicki poczuł nagle, że koń jego się chwieje. Chciał wysunąć nogi ze strzemion. Za późno. Leciał w dół. Ogarnęła go czarna noc. Stracił przytomność.Podporucznik Jasiński zdawał sobie sprawę, że z jego żołnierzy niewielu pozostało przy życiu. Komend nikt i tak w tym zgiełku nie słyszał. Dokoła tryskały w górę małe fontanny ziemi i śniegu, podrywane przez padające zewsząd pociski. Jakimś cudem nie był jeszcze trafiony. Spostrzegł, że znajduje się dość blisko wąwozu. Zaczął w tym kierunku pełznąć. Był coraz bliżej. Jeszcze tylko parę metrów... W takich okolicznościach wydają się one milami. Jasiński poczuł nagle ostre szarpnięcie. Jego prawa ręka zwisła bezwładnie. Zrozumiał, że jest trafiony. Mógł jednak triumfować. Stoczył się do wąwozu ciężko, jak

worek wypełniony piaskiem. Po szyję zagłębił się w zaspie miękkiego śniegu. Była tu cisza. Pociski nie dochodziły. Zobaczył kilku żołnierzy tkwiących w zaspach podobnie jak on. Żaden z nich się nie poruszał. Jasiński spróbował dźwignąć się z zaspy. Pojął, że nie może tego uczynić, i ogarnęła go zgroza. Nie zginął, ale był jeńcem banderowców. Wiedział, że to było najgorsze, co mogło go spotkać.Chorąży Wacek obrał inną drogę. Wraz z kilkunastoma żołnierzami wyrwał się spod morderczego ognia i ile sił w nogach pędził w dół połoniny, ku wsi. Ta strona wydawała się wolna. Wydostali się z kleszczy obu zionących pociskami zagajników. O dziwo, nikt ich nie ścigał. Widzieli już domy Smolnika, kiedy gwałtowny ogień zaczął ciąć ukosem z lewa. To czota Rezuna strzelała. Padło trzech żołnierzy, potem jeszcze dwóch. Reszta, naśladując chorążego Wacka, skręciła w prawo. Za garbem wzgórza odetchnęli. Znów strzały do nich nie dochodziły. „Gdybyśmy się wszyscy nie zatrzymali tam w górze, a próbowali przedrzeć się przez ogień bandytów tą drogą, moglibyśmy się uratować” - pomyślał chorąży. Długie nogi lekkoatlety niosły go znakomicie. Żołnierze dotrzymywali mu kroku.Ale co to? Przed biegnącymi wyrosły nagle małe czerwone tabliczki. Wiedzieli, co oznaczają. Pole minowe! Stare, jeszcze z czasów wojny. To WOP ustawił te tabliczki. Było rzeczą zrozumiałą, dlaczego banderowcy nie zamknęli pierścienia z tej strony. Zimny pot wystąpił chorążemu na czoło. Biegli wzdłuż łańcucha tabliczek ostrzegawczych. Pole zdawało się nie mieć końca. Za plecami słyszeli chrapliwe okrzyki banderowców. Strzały całkowicie umilkły. Tragedia tam, na górze, musiała się już dokonać.Wacek obejrzał się w tył. Połoniną zbiegał ogromny tłum upowców. Jacyś jeźdźcy zbliżali się do uciekających. Byli tuż, tuż...- Nie mamy innego wyboru! - krzyknął jeden z żołnierzy. Wszedł na pole minowe. Nie oglądając się w tył, biegł przed siebie.- Tyralierą, chłopcy! Tyralierą! Jak najdalej jeden od drugiego! - zakomenderował chorąży. „Jeżeli to są miny przeciw piechocie, od wybuchu pojedynczej zginie tylko ten, który na nią nastąpi” - pomyślał.Stosowali się do jego polecenia. Toczyli teraz dziwną grę ze śmiercią ukrytą

podstępnie pod ich stopami.Pierwszy wybuch rozszarpał na sztuki kaprala z plutonu podporucznika Jasińskiego. W chwilę później zginął żołnierz idący w odległości może trzydziestu metrów od chorążego Waceka. Inni zatrzymali się przerażeni.Banderowcy podeszli do skraju pola minowego. Wacek stał zwrócony twarzą w ich stronę. Wiedział, że na pole nie wejdą. Mogli go co najwyżej zastrzelić.Było mu obojętne. Zarepetował karabin. Od prześladowców dzieliła go odległość nie większa niż pięćdziesiąt metrów. Kilku znajdujących się na polu minowym żołnierzy zatrzymało się również.- Słuchajcie, wy, tam na polu! - krzyknął jeden z banderowców. - Wracajcie albo idźcie naprzód. I nie próbujcie do nas strzelać, bo rozwalimy jeńców!Teraz dopiero chorąży Wacek spostrzegł, że w gromadzie nieprzyjaciół znajduje się kilku żołnierzy. Z osłupieniem rozpoznał wśród nich porucznika Wierzbickiego, podporucznika Jasińskiego i podchorążego Wolskiego.- Nie słuchaj ich! Strzelaj, Wacek! Strzelaj! - usłyszał głos dowódcy kompanii.Tłum banderowców rozbiegł się jak na komendę. Ułożyli się za fałdą wzgórza. Od czasu do czasu pokazywały się tylko ich głowy. Znajdowali się jak w loży teatralnej. Ludzie na polu minowym dostarczali im widowiska.Dowódca kurina Ren mówił do związanych kablem telefonicznym oficerów, wziętych do niewoli:- Zaraz zobaczycie, panowie, niezrównane przedstawienie. Wasi koledzy zatańczą dla nas i dla was na tym miłym pólku minowym. Oni myśleli, że uciekną! Idioci! Przed nami nie ma ucieczki.Ręką dał znak Hryniowi. Zagrzechotał ręczny karabin maszynowy. Jeden z żołnierzy na polu minowym runął na ziemię. Inni poruszyli się niespokojnie. Ranny podporucznik Jasiński zamknął oczy. Porucznik Wierzbicki i podchorąży Wolski patrzyli jak urzeczeni. Karabin znów strzelał.Tamci na polu minowym zaczęli się poruszać. Z odległości wyglądało to rzeczywiście na taniec. Padali, przysiadali, czołgali się i znów wstawali czepiając się okruchów życia, jakiejś absurdalnej nadziei ocalenia.

Jeden z żołnierzy krzyknął przeraźliwie, odwrócił się plecami do prześladowców i pognał naprzód. Czarny słup dymu wskazał miejsce wybuchu miny, która go zabiła. Banderowcy zanosili się śmiechem.Dwóch innych żołnierzy splotło ręce w uścisku. Kulejąc szli w stronę bandytów. Widocznie jeden z nich był ranny, bo przystawali co chwila. Ren kazał przerwać ogień. Metr po metrze żołnierze zbliżali się do skraju pola. Za chwilę wydostaną się z niego. W piersi porucznika Wierzbickiego zamarło serce. Wolski był blady jak ściana. Nawet banderowcy wstrzymywali oddech. Nagły huk rozdarł powietrze.W miejscu, gdzie przed chwilą znajdowali się żołnierze, leżały tylko ich drgające kadłuby bez głów i kończyn.Znów na znak Rena rozszczekał się erkaem. Na polu minowym pozostał tylko chorąży Wacek i dwóch żołnierzy. Jeden z nich upadł twarzą do ziemi. Musiał zostać trafiony przez banderowca prowadzącego ogień z karabinu maszynowego.- Durniu! - upomniał swego podwładnego surowo Hryń. - Miałeś tak strzelać, aby skakali, a nie zabijać ich.- Psuje przedstawienie - skarżył się Ren. Stojący najbliżej niego banderowcy śmiali się usłużnie.Chorąży Wacek zbliżył się do żołnierza. Spostrzegł, że tamtemu drżą kolana i łzy spływają po policzkach.- Chodź! Pójdziemy - powiedział łagodnie. Nigdy tak nie mówił do żołnierzy. W służbie był raczej szorstki. - Przestań się mazać! Oni mogliby zobaczyć... Chodź, mały! - powtórzył widząc, że żołnierz się waha. - We dwójkę będzie nam raźniej. - Wyciągnął rękę. Dłoń żołnierza była chłodna, spocona.Szli trzymając się za ręce w stronę wsi. Banderowcy pozostali za nimi. Oficera i szeregowca to nie obchodziło. Wszystko, co było za ich plecami, nie miało już najmniejszego znaczenia. Nad chatami Smolnika unosiły się równe, smukłe kolumienki dymu. Mieszkańcy gotowali wieczerzę. Ich życie toczyło się na pozór zwykłym trybem. Udawali całkowity brak zainteresowania strzelaniną. Tak było najbezpieczniej. Krajobraz tchnął przedwieczornym spokojem. Na zboczach gór kładły się fioletowe cienie. Było mroźno, czysto, przejrzyście.

- Boję się! - wyszeptał żołnierz. Chorąży Wacek ścisnął jego dłoń. Chciał mu powiedzieć, że śmierć jest mniej straszna od umierania, które czasem nie od razu przychodzi, ale nie zdołał tego uczynić. Jego gardło ściskał stalowymi kleszczami ból. Uświadomił sobie, że wcale nie wie, czym jest śmierć, choć tyle razy na nią patrzył. Zdawało mu się, że idą strasznie długo. W istocie były to tylko minuty. Szukał słów pocieszenia dla żołnierza, ale nie potrafił ułożyć żadnego zdania. Każdy z nich musiał sam za siebie umrzeć.Huk wybuchu jest szybszy od głosu. Ci, którzy giną, nie słyszą zabijającej ich eksplozji. Runęli obaj w czarną bezdenną otchłań nieświadomości. Jedyne dobrodziejstwo współczesnej śmierci na polu walki stało się udziałem ostatniej sekundy tych, którzy zginęli na polu minowym pod Smolnikiem.Leżeli w samej tylko bieliźnie na ubitym klepisku dużej szopy bez okien. Kabel telefoniczny, którym byli związani, wpijał się boleśnie w ciało. Najgorsze było jednak zimno. Zdrętwieli od niego całkowicie. Było ich razem czternastu: trzech oficerów - porucznik Wierzbicki, podporucznik Jasiński i sierżant-podchorąży Wolski - oraz jedenastu szeregowych. Jedyni ocaleni z fatalnego starcia pod Smolnikiem. Ocaleni tylko po to, aby zginąć inną śmiercią. Co do tego nie mieli najmniejszych wątpliwości.- Zimno mi - powiedział jeden z żołnierzy. - Ciekaw jestem, jak długo ta cholerna komedia będzie jeszcze trwała?- Nie martw się. Tak od razu nie dadzą ci zdechnąć. To są specjaliści od wyprawiania na tamten świat - mruknął strzelec Gąsienica z Zakopanego.Podchorąży Wolski uważał, że powinien podtrzymywać morale żołnierzy. Był służbistą do ostatniej chwili.- Nie macie innego tematu? - zapytał z surową przyganą w głosie.- Ten nas jakoś najwięcej interesuje - westchnął Gąsienica i umilkł.Zatopili się we własnych myślach, tylko podporucznik Jasiński mamrotał coś pod nosem. Był ranny. Musiał mieć wysoką gorączkę. Od wczoraj nie przestawał majaczyć.- Joasiu, nie masz racji! - krzyknął nagle. Było to imię jego dziewczyny z Kielc, do której dwa razy na tydzień pisywał marzycielskie wiersze. Gorączka przenosiła go w inny

świat, bardzo daleki od tej szopy i tego, co ich czekało.- Jak obywatel porucznik myśli: rozstrzelają nas? - zapytał Wierzbickiego szeptem podchorąży Wolski.- Staram się o tym nie myśleć - skłamał zagadnięty. W rzeczywistości wciąż się zastanawiał, jaki rodzaj śmierci jest im sądzony. - Chciałbym, żeby się to już skończyło - dodał. - Zimno i ten smród są naprawdę nie do zniesienia!Kałuże moczu zamarzały wokół każdego z nich. Oddawali go bezwiednie raz po raz, z zimna i dlatego, że nie mogli zapanować nad nerwami. Wszystko sprawiało ból, i drut wpijający się w ciało, i mróz, i najdrobniejsze wypowiadane zdanie.- Czy człowiek czuje ból, kiedy umiera, obywatelu poruczniku?Leżący pod przeciwległą ścianą strzelec Barański zwrócił głowę w kierunku Wierzbickiego. Białka jego oczu błyszczały w mroku.- Nic nie czuje. Nerwy zostają przecięte i świadomość znika. To są ułamki sekundy - zapewniał. Jednocześnie pomyślał, że nikt jeszcze nie zbadał, co się odczuwa w momencie śmierci. Nigdy zresztą się nad tym nie zastanawiał. Ten problem wyłonił się dopiero teraz.- Najwięcej żal mi rodziców. Pisałem im, że dostanę urlop na Wielkanoc... Niech to krew zaleje! Zawiodą się - mówił jakiś żołnierz.- Po co kłamałeś? Wiesz przecież, że urlopów nie ma - strofował go inny. - U mnie co innego. Zrobiłem dzieciaka babie i miałem się żenić. Kapitan Ciszewski obiecał mi urlop. W takich historiach to musowe. Dostałem już z gminy zaświadczenie...- Co nas obchodzą twoje z...ne sprawy! - zirytował się Gąsienica. - Wszyscy mamy różne kłopoty. Albo to teraz ważne?Milczeli. Istotnie nic nie miało już znaczenia. Porucznik Wierzbicki pomyślał, że ma dwadzieścia trzy lata i właściwie jeszcze w ogóle nie żył. Jak daleko sięgał pamięcią, była wokół niego tylko wojna i śmierć. Znał wyłącznie tę stronę życia. Nauczył się zabijać i widział, jak zabijano. Ale to przecież jest jedna strona medalu. O tej drugiej nie miał pojęcia. Nigdy też jej nie pozna. Przypomniał sobie matkę. Czuł jakby wyrzut, że oto teraz ginie, a matka tak liczyła na jego powrót. Na taśmie wspomnień wyłoniło się przed nim dzieciństwo, sceny i wydarzenia, o których nigdy nie myślał.

- Żołnierz polski nie boi się śmierci - doszedł go głos podchorążego Wolskiego.„Też znalazł porę na wygłaszanie przemówień! - zirytował się w duchu Wierzbicki. - To zresztą nieprawda. Boimy się wszyscy tego, co nas czeka. Każdy odczuwa lęk przed śmiercią, kiedy ta tuż, tuż przed nim staje. Ten Wolski ma dziewiętnaście lat - tłumaczył sobie. - Naszpikowali go w szkole oficerskiej formułami o bohaterstwie i teraz gdacze... Czy on faktycznie w to wierzy? Żeby przynajmniej zechciał zamknąć gębę!”- Pociąg odchodzi o jedenastej trzydzieści... - wyraźnie powiedział Jasiński. Nie przestawał majaczyć.Z kąta szopy dobiegło łkanie. Jeden z żołnierzy płakał jak dziecko. Co chwila mocno pociągał nosem.- Przestaniesz się mazać, ty gówniarzu! - krzyknął ostro strzelec Gąsienica.- Dajcie mu spokój - interweniował Wierzbicki.- Zwariować można od tego chlipania! Uszy nam łamie ta szmata cholerna! - wściekał się góral. - Pódźcie tu, zasrańce, cholery banderowskie, bandziory! - miotał się w swoich więzach. Ogarnął go jakiś szał. Prężył potężny, muskularny tors, wygiął w łuk nogi w kolanach, głową uderzał w drewnianą ścianę, piana wystąpiła mu na usta.Żołnierze zaczęli coś krzyczeć bezładnie. Kilku z nich za przykładem Gąsienicy biło głowami w ścianę. Rzucali się jak wyjęte z wody ryby.W tym momencie otworzyły się drzwi szopy. Na szarym tle nieba zarysowały się trzy sylwetki. Snop światła latarki elektrycznej przesunął się po leżących. Wszyscy od razu się uspokoili. Lodowata woda z wiadra chlusnęła na nich. Drgnęli jak pod ciosem bata. Znów woda. Cięła do szpiku kości. Na dworze było kilka stopni mrozu. Temperatura w szopie niewiele wyższa.- Mamy środki, aby was uciszyć - rozległ się głos dowódcy kurina Rena. Przechodził wzdłuż szeregu leżących świecąc im latarką w twarze. - Który z was jest porucznikiem Wierzbickim? - zapytał.- Ja - odezwał się dowódca kompanii. Czuł, że jest mokry nie tylko od wody. Pot mieszał się z moczem. „Przeklęte nerwy! - pomyślał porucznik. - Żeby nie wiem jak człowiek

chciał, nie potrafi nad nimi zapanować!” Skierowana wprost w twarz latarka oślepiała go.- Z twoich papierów wynika, że urodziłeś się w Trembowli. Znałem tam rodzinę Wierzbickich. Twój ojciec nazywał się Aleksander. Był Ukraińcem. Czy jesteś z tej rodziny? - pytał Ren.- Tak. - Zamknął oczy. Światło latarki jak świder drążyło czaszkę.- Od kiedy służysz w wojsku?- Od 1940 roku.- To znaczy byłeś w armii rosyjskiej?- Tak.- Potem w polskiej?- Tak.- Czym jesteś?- Żołnierzem. - Odczuł przeraźliwy ból w lewym boku. But Rena zdawał się miażdżyć mu żebra.- Jesteś bezczelny. Może nie zrozumiałeś pytania? Jeszcze raz powtarzam: czym jesteś, skoro twój ojciec był Ukraińcem?- Jestem Ukraińcem - antyfaszystą. - Czekał na nowe kopnięcie, ale nie nastąpiło.- Bolszewik?- Jestem komunistą.Grad bolesnych ciosów. Ciężkie buty miażdżą brzuch i żebra oficera. W ustach czuje słodkawy smak ciepłej krwi. „Nie krzyczeć, tylko nie krzyczeć” - jego ostatnia myśl. Ale skowyt wydobywa się z piersi. Nie ma nic ludzkiego w tym głosie. Po chwili milknie. Porucznik Wierzbicki stracił przytomność. Nie słyszał już słów Rena.- Ty czerwona świnio! Chciałem ci dać szansę... Światło latarki znów przesuwa się po twarzach leżących.- Proszę im ogłosić wyrok, doktorze! - rozkazuje dowódca kurina.Rejonowy prowidnyk Ihor chrząka. Zaschło mu w ustach i w gardle. Jego system nerwowy z trudem znosi takie sceny jak ta, która się tu rozegrała. Opanowuje się z wysiłkiem.- Wyrokiem sądu polowego Ukraińskiej Powstańczej Armii zostaliście wszyscy skazani na śmierć. Wykonanie wyroku nastąpi o świcie - mówi Ihor.- Kiedy w tych szparach zobaczycie światło dnia, przygotujcie się na śmierć - uzupełnia Ren. - Nie jesteśmy barbarzyńcami. Czy ktoś z was chce księdza?- Jesteśmy związani i w takim wypadku niestety będziemy twemu klesze mogli tylko

plunąć w jego tłustą gębę! - odzywa się w panującej ciszy dźwięcznym głosem sierżant-podchorąży Wolski, który dostrzegł księdza Małotyję, gdy zamykano ich w tej szopie.Ren oświetla latarką młodziutką twarz podchorążego.- Jesteście bezczelni bolszewicy. Zobaczymy, jak będziecie jutro zdychali. Zostały już właściwie tylko minuty - mówi.Hryń zbliża się do Wolskiego i starannie odmierzonym kopnięciem nogi rozcina mu czoło. Potem wszyscy trzej wychodzą.- Ja bym się tam nawet wyspowiadał - powiedział potem jeden z żołnierzy.- Przed kim? Przed tym bandziorem w sutannie? - przemagając ból, irytował się podchorąży.- Bałwan jesteś! - odezwał się Gąsienica pod adresem żołnierza. - Myślisz, że Bóg potrzebuje takiego pośrednika jak ten sk...syn, ich banderowski ksiądz? I tak pójdziesz prosto do nieba. Prawda obywatelu podchorąży? W męce umieramy przecie. Podchorąży Wolski milczał. „Po co tym, którzy wierzą, odbierać nadzieję? - pomyślał. - Ostatecznie, wszystko jedno...”- Jeżeli po tamtej stronie jest niebo, to z pewnością w nim się znajdziemy - zapewnił. - Obywatelu poruczniku! - zawołał, ale Wierzbicki nie odpowiadał. Jeszcze nie odzyskał przytomności.Czas stracił zwykłe wymiary. Płynęły minuty, które wydawały się godzinami, tak wiele kłębiło się myśli w głowach skazanych na śmierć ludzi. Wreszcie w szparach między belkowaniem szopy ukazało się szare światło wstającego dnia.Stali na śniegu przebierając palcami bosych nóg, z których zdjęto im drut, aby mogli przyjść na miejsce egzekucji. Tylko porucznik Wierzbicki siedział na ściętym pniu drzewa, kaszląc co chwila i spluwając krwią. Obok niego leżał ciągle nieprzytomny podporucznik Jasiński. Dygotali z zimna, wyczerpania i niewątpliwie pod wpływem strachu nie oznaczającego tchórzostwa, strachu, którego najodważniejszy człowiek nie potrafi opanować, gdy staje twarzą w twarz ze śmiercią.Sotnia komandira Hrynia ustawiła się w półkole, którego środek stanowił pieniek, jakiego w gospodarstwie używa się do rąbania drzewa, z wbitym weń dużym ciesielskim

toporem. Wokół otwierała się pusta przestrzeń. Połonina ostro spływała w dół, w kierunku lasu. Dzień był mroźny, słoneczny. Ren, Hryń i Ihor zajęli miejsce na prawym skrzydle sotni.Dowódca kurina wystąpił przed dwuszereg.- Strilci! - krzyknął donośnym głosem. - Do ścięcia głów tym oto Lachom wybrałem najmłodszych z was. Takich, którzy jeszcze nie popisali się w boju. Niech zawrą przymierze krwi z naszymi bohaterskimi bojownikami. Niechaj okażą się was godni! Muszą nam udowodnić, że ręka ich nie zadrży, wznosząc topór nad wrażym karkiem! Pamiętajcie, że ten tylko jest prawdziwym żołnierzem naszej powstańczej armii, kto osobiście zabił nieprzyjaciela. Uwaga, strilci! Ci, których nazwiska wymienię, mają wystąpić.Zaczął odczytywać nazwiska. System egzekucji nie był nowy. Dowództwo UPA uważało, że nic tak nie wiąże, jak bezpośrednio popełniona zbrodnia. Dlatego też im była krwawsza, tym lepiej. Przelana krew obciążała osobiście i w myśl wychowawczych kanonów ustalonych przez Adolfa Hitlera - hartowała. Dowództwo UPA miało sprawcę w ręku. Zbrodnie wszystkich razem i każdego z osobna stanowiły spójnię banderowców. Ren poruszał ten temat nieraz na licznych odprawach ze swymi podwładnymi.Twarze żołnierzy mających umrzeć były prawie tak białe jak śnieg. Mimo zimna czuli gorący pot na całym ciele. Sierżant-podchorąży Wolski zachowywał nadal hart ducha. Przypomniał sobie konfederatów barskich, Romualda Traugutta, komunardów paryskich, stojących z uśmiechem przed plutonami egzekucyjnymi. Takie obrazki wisiały w szkole oficerskiej. Chciał o tych bohaterach opowiedzieć jeszcze żołnierzom, ale nie było już czasu.Wyszeptał tylko:- Odwagi, chłopcy! To jest szybka śmierć.Zbliżył się do pieńka pierwszy, energicznym ruchem odrzucając z czoła jasną czuprynę, ale Ren kazał mu wrócić na miejsce.- Oficerowie na końcu - powiedział.W tej chwili wybuchło zamieszanie. Jeden z żołnierzy zemdlał. Dwóch banderowców zawlokło go nieprzytomnego na miejsce kaźni.Topór opadł z głuchym mlaśnięciem. Rejonowy prowidnyk Ihor poczuł, że robi mu się słabo. Zamknął oczy.

Gromadka żołnierzy topniała. Byli jak sparaliżowani grozą. Jakiś strzelec nie chciał uklęknąć. Rozwalono mu głowę na stojąco. Oprawcy spieszyli się.Im również nerwy zaczynały odmawiać posłuszeństwa. Hryń zdawał sobie z tego sprawę. Własnoręcznie zastrzelił nieprzytomnego podporucznika Jasińskiego. Z rewolwerem w ręce podszedł do dowódcy kompanii.Wierzbicki miał zgruchotane żebra i złamaną szczękę. Jego oczy zapuchły tak dalece, że prawie nic nie widział. Mogło się wydawać, że to, co się działo, nie dochodzi już do jego świadomości. W storturowanym ciele myśl była jednak jeszcze żywa. Słyszał wołanie żołnierzy, wleczonych na egzekucję, wrzask banderowców, strzał, którym Hryń zabił podporucznika Jasińskiego, i zaraz potem okrzyk nieustraszonego sierżanta-podchorążego Wolskiego: „Wy będziecie znacznie gorzej zdychali, katy przeklęte!”W nocy, kiedy Wierzbicki odpowiadał na pytania Rena, opuścił go strach przed śmiercią i już nie wrócił. Teraz jego zmiażdżoną pierś rozpierało poczucie dumy. Strach był pobity. Niezwykła istota, jaką jest człowiek, potrafi pokonać nawet instynkt życia. Jedynym, co jeszcze łączyło Wierzbickiego z tak zwanym światem, była miłość do umierających, ostatnich żołnierzy kompanii, którą dowodził, i bezbrzeżna nienawiść do ich oprawców. Miłość i nienawiść - dwa najbardziej graniczące z sobą uczucia - tak pokrewne jak życie i śmierć. Porucznik wcale nie zdawał sobie sprawy, że w ostatniej chwili swego istnienia jest jedną z tych postaci, które w drętwych czytankach szkolnych i nie zawsze wybrednych pogadankach dydaktycznych dla żołnierzy określane są mianem „bohaterów”. Miał zbyt długie doświadczenie frontowe, aby w heroiczną śmierć wierzyć. Tu jednak było coś innego. Banderowcy urządzili sobie widowisko. Rozdzielili role, których odtwórcy stanęli na wysokości zadania: oprawcy byli prawdziwymi mordercami; ginący toczyli z nimi walkę do końca. Jej wyrazem mogło być w tej sytuacji tylko nieokazywanie strachu. Wierzbicki rozumiał to podobnie, jak przedtem chorąży Wacek na polu minowym, jak sierżant-podchorąży Wolski i inni żołnierze.Strzał z pistoletu Hrynia zabrzmiał cicho, jak trzask ułamanej suchej gałęzi. Głowa

porucznika Wierzbickiego drgnęła i opadła na pierś. Nie żył.Przez chwilę uwaga całej sotni zajęta była tylko tym fragmentem egzekucji. Moment wystarczający dla strzelca Gąsienicy. Już kiedy prowadzono go wraz z innymi na miejsce kaźni, poczuł, że kabel, którym związano mu ręce na plecach, nie trzyma się zbyt mocno. W ciągu kilkunastu minut rozluźnił go jeszcze bardziej. Wiedział, że istnieje jedna szansa na milion, aby ucieczka mogła się udać. Nie miał jednak nic do stracenia. Jeszcze pięciu strzelców wraz z podchorążym Wolskim miało zostać ściętych. Banderowcy, oszołomieni potwornym widokiem spadających pod ciosami topora głów i obficie barwiącej śnieg krwi, stracili orientację na skutek zmiany biegu egzekucji przez Hrynia, który zastrzelił obu oficerów, i nie patrzyli na topniejącą gromadkę skazanych. Może zresztą uważali wszelką ucieczkę ludzi storturowanych, o związanych rękach i skamieniałych ze zgrozy za niemożliwą.Energicznym ruchem pchnął jeniec stojącego obok strażnika tak mocno, że strilec stracił równowagę i runął w śnieg. Potem na swoich śmigłych góralskich nogach zaczął Gąsienica gnać w dół, w kierunku lasu. Nie wiadomo, skąd brał na to siły. Ucieczka jego była tak nagła, że w sotni początkowo nikt nie mógł się połapać, co zaszło. Gąsienica odsądził się od miejsca egzekucji na dobrych sto pięćdziesiąt metrów, gdy padły pierwsze strzały. Był to największy błąd jego prześladowców. Strzelali, zamiast go ścigać. Celowanie jest jednak w górach utrudnione, ocena odległości w pośpiechu zawodzi o wiele bardziej niż na równinie. Poza tym broń banderowska była mocno sfatygowana i zużyta. Jej stan techniczny, a co za tym idzie, celność - pozostawiały wiele do życzenia. Toteż żaden pocisk nie drasnął nawet sadzącego potężnymi susami żołnierza. Miał szczęście, w pobliżu miejsca egzekucji nie było banderowskich koni. Wszystkie znajdowały się w Smolniku. Kilku strilciw rzuciło się do bezładnego pościgu pieszego, gdy góral już był w lesie. Dzielił go od nich spory dystans. Biegł jak szalony. Instynkt życia obudził się w nim z całą przepotężną siłą. Nie istniało nic poza wolą ocalenia. Nie zwracał uwagi na to, że do kości kaleczy bose stopy, że gałęzie

drzew i krzaków zerwały z niego bieliznę i pozostał nagi przy kilkustopniowym mrozie. Z jego piersi ze świstem wydobywało się powietrze. Płuca pracowały jak miechy. Przebywał wąwozy i wzniesienia. Wpadał w zaspy śnieżne, przewracał się na wystających korzeniach, wstawał i znów biegł. Nie czuł zimna. Nie zdawał sobie sprawy, że ocieka potem zmieszanym z krwią, spływającą z rozciętego jakimś konarem czoła i zalewającą mu oczy. Jak przedtem dla skazanych, tak obecnie dla Gąsienicy czas przestał istnieć. Nie wiedział, ile godzin biegnie i czy ucieka we właściwym kierunku.Wytrzymałość fizyczna człowieka ma jednak swoje granice. Nadszedł moment, kiedy góral nie mógł już biec. Przed oczami latały mu różnobarwne płaty. W skroniach waliły młoty. Z piersi dobywał się skowyt podobny do tego, jaki wydawał katowany przez Rena porucznik Wierzbicki.Gąsienica wlókł się noga za nogą. Coraz częściej przewracał się i coraz trudniej było mu się podnieść. Od dwóch dni nic nie miał w ustach. To, co przeżył, wstrząsnęło jego systemem nerwowym. Dochodził do kresu sił. Świat ciemniał mu przed oczami. Posuwał się naprzód metr po metrze.Szperacze batalionu kapitana Ciszewskiego, którzy spostrzegli nagiego człowieka zalanego krwią, wspinającego się między drzewami na wzgórze „816”, myśleli początkowo, że mają przed sobą zjawę. Najpierw przywarli do ziemi i obserwowali uważnie niezwykłą postać. Potem zwrócili się do niej z regulaminowym wezwaniem, aby stanęła.Człowiek nie reagował. Wtedy szperacze podeszli bliżej i jeden z nich rozpoznał strzelca Gąsienicę. Góral nie potrafił wymówić słowa. Wzrok miał błędny, z ust jego dobywało się ni to rzężenie, ni to szloch.- Szok nerwowy - powiedział doktor Pietrasiewicz.- On ma całkiem siwe włosy i - stwierdził jakiś żołnierz. Istotnie, dwudziestoletni Gąsienica, który kilka dni temu był ciemnym szatynem, miał obecnie włosy białe jak mleko. W ciągu czterdziestu ośmiu godzin postarzał się o dziesiątki lat.- Czy on otrząśnie się z tego stanu, doktorze? - zapytał kapitan Ciszewski.- Chyba tak. O ile w ogóle z takich rzeczy naprawdę się wychodzi... - odparł Pietrasiewicz.

Spotkanie batalionu Ciszewskiego z Gąsienicą nie było przypadkowe. Wieść o klęsce kompanii porucznika Wierzbickiego dotarła do Baligrodu przed kilkunastu godzinami. Przyniosło ją pięciu żołnierzy tej kompanii, którzy podczas walki pod Smolnikiem zdołali zagrzebać się w śniegu, na dnie wąwozu, przecinającego ową polanę - miejsce zasadzki banderowców. Bandyci jakoś ich nie znaleźli, mimo że przez szereg godzin krążyli w tym miejscu obdzierając trupy i poszukując ewentualnych uciekinierów. Dopiero nazajutrz po walce żołnierze wyszli ze swych kryjówek i wrócili do Baligrodu.Tak więc ze stu dziesięciu żołnierzy kompanii porucznika Wierzbickiego ocalało wraz z Gąsienicą sześciu. Oni właśnie opowiedzieli o całym przebiegu wypadków, które rozegrały się pod Smolnikiem. Była to jedna z najcięższych klęsk, poniesionych przez wojsko w walkach z bandami w Bieszczadach.Batalion Ciszewskiego nie doszedł wtedy do Smolnika. Na radiowy rozkaz dowódcy pułku zawrócił do Baligrodu. Sztab dywizji koncentrował oddziały wojskowe do zapowiedzianej podpułkownikowi Tomaszewskiemu jeszcze w Ropience większej akcji, w której pułkownik Sierpiński zamierzał rozprawić się z bandami.Mocno owiniętego w koce, wciąż nieprzytomnego strzelca Gąsienicę transportowano na noszach.Gąsienica odzyska zmysły dopiero za dwa dni, przejdzie ciężkie zapalenie płuc z komplikacjami mózgowymi, ale rogata góralska natura zwycięży. Pozostaną tylko siwe włosy. Nigdy też Gąsienica nie będzie się tak beztrosko śmiał, jak przed tą wyprawą pod Smolnik. O wieku człowieka decydują przeżycia.Konna grupa manewrowa WOP wracała z Połoniny Wetlińskiej. Wyprawę należało uważać za udaną. W pobliżu cerkwi w Wetlinie kawalerzyści natknęli się na trzech uzbrojonych banderowców. Wezwani do poddania się, zaczęli uciekać. Ogień z broni maszynowej pograniczników położył ich trupem. Porucznik Siemiatycki - dowódca grupy manewrowej - żałował tylko, że nie wziął żadnego jeńca. Bądź co bądź dałoby się z nich może coś wydobyć.W pobliżu Woli Górzańskiej szpica WOP-istów zasygnalizowała samotnego jeźdźca,

zbliżającego się od strony Stężnicy. Siemiatycki kazał swemu oddziałowi zjechać z drogi. Jeździec zmierzał w ich kierunku, nie zachowując żadnych środków ostrożności. Było to dość dziwne, ale porucznik w ciągu długiej służby w wojsku dawno już przestał się czemukolwiek dziwić.- Jeżeli który z was strzeli do niego bez rozkazu, będzie miał ze mną do czynienia - ostrzegł swych podwładnych. Chciał koniecznie wziąć jeńca. Przez lornetkę spostrzegł, że kawalerzysta ma na sobie oficerski płaszcz i czapkę polową. Bandyci często nosili mundury polskie. W to, że jeździec nie może być wojskowym, Siemiatycki nie wątpił ani przez chwilę. Żołnierzom wszystkich stopni nie wolno było poruszać się w tym terenie pojedynczo.- Stać! - krzyknęli gromko żołnierze, kiedy jeździec znalazł się naprzeciw zarośli, w których byli ukryci.Kawalerzysta zatrzymał się posłusznie. Na patkach płaszcza miał odznaki stopnia podporucznika. Nie okazywał żadnego zaniepokojenia. Jego ciemne oczy zimno lustrowały wyłaniających się z krzaków jeźdźców. Cerę miał smagłą, ogorzałą. Na koniu trzymał się prosto, zżyty widocznie z wierzchowcem od dawna.- Ręce do góry! - krzyknął porucznik Siemiatycki. - Najmniejsza próba ucieczki - strzelamy! - ostrzegł nieznajomego, któremu jeden z żołnierzy wyjmował właśnie pistolet z kabury.- Kim pan jest? - indagował dowódca grupy manewrowej.- Podporucznikiem - odpowiedział zapytany. Lekki uśmieszek przewinął się przez jego cienkie wargi.- Nie mamy czasu na żarty - zniecierpliwił się Siemiatycki. - Jakim podporucznikiem? Skąd się pan tu wziął? Proszę odpowiadać poważnie, do diabła!- Czy ciągle mam trzymać ręce podniesione w górę? Cholernie przykra pozycja...- Może pan opuścić. Jeszcze raz pytam...- Znacie mnie, panowie, dobrze - przerwał mu zatrzymany - mój pseudonim bojowy brzmi Hryń. Jestem dowódcą działającej tu sotni Ukraińskiej Powstańczej Armii - powiedział spokojnie patrząc przeciągle na dowódcę grupy manewrowej. Delektował się miną tamtego i wyrazem, jaki przybrały twarze stojących wokół żołnierzy. Malowało się na nich nieopisane zdumienie. Przez chwilę stracili mowę.

- Ręce do góry! - krzyknął po chwili z przejęciem porucznik Siemiatycki. - Jaki marny dowód, że mówisz prawdę? - zapytał surowo, przechodząc na „ty”. Całą silą woli starał się nie okazywać emocji. „Czyżby to było możliwe, aby krwawy bandyta Hryń tak po prostu wpadł w ich ręce?” W tej dziwacznej wojnie wszystko jednak było możliwe i Siemiatycki przypomniał sobie, że nie powinien się dziwić.- Dowód należy do was - mruknął obojętnie jeździec. - Przedstawiłem się wam tylko, jak tego wymaga grzeczność; niczego więcej nie oczekujcie. Nie powiem ani słowa...- Zamknij gębę! Odtąd będziesz ją otwierał wyłącznie na nasze polecenie - upomniał go dowódca grupy manewrowej. Lekki błysk ironii w oczach jeńca nie uszedł jego uwagi.Kazał pojmanemu związać ręce, które następnie za pomocą długiego sznura przymocowano do kulbaki jednego z jeźdźców.- Spuścisz z tonu, jak sobie trochę pobiegasz u końskiego ogona - powiedział Siemiatycki.- Kiedy jestem zmęczony, chce mi się spać; wtedy staję się cholernie małomówny. Nie wiem wobec tego, panie poruczniku, czy ten pomysł z bieganiem jest taki celowy - oświadczył Hryń. Chciał jeszcze coś dodać, ale w tym momencie otrzymał potężny cios pięścią pod brodę od najbliżej stojącego żołnierza. Zachwiał się i upadł w śnieg.- To tylko zadatek - oznajmił flegmatycznie żołnierz.Ruszyli od razu na Radziejową i Jabłonki - najkrótszą drogą do Cisny. Porucznik Siemiatycki myślał przez chwilę, że powinien o wzięciu znacznego, bądź co bądź, jeńca zawiadomić pobliski Baligród, ale szybko doszedł do wniosku, iż w takim wypadku zachłanny podpułkownik Tomaszewski odbierze mu Hrynia i sława związana z sukcesem przepadnie. - Postanowił wobec tego zameldować o tym, co zaszło, dopiero po wstępnym przesłuchaniu jeńca.Aż do Jabłonek, całą tracą przez stoki Tyskowej jeniec biegł, a miejscami brnął pod górę za koniem, do którego był przywiązany. Kilka razy padał, podnosił się jednak sam i szedł dalej bez słowa skargi, „Twarda sztuka” - myślał o nim z uznaniem Siemiatycki. Musiał przyznać, że z tej pierwszej próby sił między nimi jeniec wyszedł zwycięsko. Nie

załamał się, nie wyglądał na specjalnie zmęczonego, ale za to, idąc nawet szybkim tempem piechotą, opóźniał posuwanie się naprzód całego oddziału. Porucznikowi spieszyło się do przesłuchania jeńca. Wiedział, że od szybkości zdobycia informacji zależy wykorzystanie sukcesu. Chcąc nie chcąc, musiał wobec tego zmienić poprzednią decyzję: kazał pojmanego wsadzić na konia. Ręce Hrynia przywiązano do siodła, tak że jego głowa opierała się niemal na końskiej szyi; nogi jeńca skrępowano sznurem przechodzącym pod brzuchem wierzchowca, wzdłuż popręgu.Teraz grupa manewrowa WOP wspięła się krętą serpentyną szosy za Jabłonkami i pokonawszy wzniesienie pognała z kopyta do Cisy, gdzie znalazła się jeszcze przed wieczorem.Śledztwo rozpoczęło się od razu. Prowadził je osobiście porucznik Siemiatycki, wspomagany przez swego zastępcę, podporucznika Teodora Walczaka - młodego człowieka mającego metr osiemdziesiąt centymetrów wzrostu, stopy legendarnego Waligóry i pięści, których nie powstydziłby się zapewne żaden z mistrzów ciężkiej wagi bokserskiej. Pięści podporucznika Walczaka odgrywały zasadniczą rolę w przesłuchaniu.Natychmiast po wejściu do izby jeniec otrzymał pierwszy cios. Rozpłaszczył się na ścianie, która zatrzęsła się tak mocno, że spadł z niej obrazek.- Skąd się wziąłeś pod Wolą Górzańską? Gdzie znajduje się obecnie twoja sotnia? W jaki sposób doszedłeś do wojskowego konia, na którym jechałeś? Gdzie jest Ren, gdzie Stach i Bir ze swymi bandami? - zasypywał jeńca pytaniami Siemiatycki.Walczak szykował pięści do nowego ciosu. Hryń jednak milczał. Z podbródka spływała mu mała strużka krwi. Jakiś ząb musiał ucierpieć. Jeńcowi to nie przeszkadzało. Uśmiechał się pogardliwie. Wyraźnie nie miał zamiaru odpowiadać na pytania.- Mów, faszystowski bydlaku! - huknął zniecierpliwiony dowódca grupy manewrowej. - Czy sądzisz, że w nieskończoność będziemy z tobą czas tracić? Chcesz opóźnić dochodzenia, aby ratować skórę twoich bandyckich kamratów, aby umożliwić im ocalenie. Znamy się aż nadto dobrze na takich kawałach. Słuchaj, Hryń, przewlekając śledztwo pogarszasz tylko swój własny los. Zastanów się...

- Tracicie czas ze mną - mruknął jeniec.- Walczak! - porucznik Siemiatycki skinął ręką.Tym razem stare krzesło z majątku hrabiny Skarbkowej, oddane wraz z innymi meblami do dyspozycji dowództwa grupy manewrowej WOP przez sołtysa Cisny, rozleciało się na drobne kawałki pod ciężarem ciała jeńca uniesionego w górę przez Walczaka i z nadmierną energią osadzonego z powrotem. Siemiatycki spojrzał z wyrzutem na swego podkomendnego. Hryń zaśmiał się drwiąco.- Będziemy mogli porozmawiać, kiedy rozlecą się wszystkie meble w tym pokoju - powiedział.- Otworzy ci się ta parszywa gęba znacznie wcześniej - oświadczył z godnością dowódca grupy manewrowej.- Bardzo wątpię - śmiał się spuchniętymi wargami jeniec. - Stosujecie przecież tylko półśrodki. Po pierwsze, nie wiecie, jak i o co mnie pytać. Pojęcia nie macie, jak mnie przyprzeć do muru jakimiś dorzecznymi pytaniami. Słyszę same ogólniki. Po drugie, nawet porządnych tortur nie potraficie stosować... U nas w sotni przywiązano by takiego jeńca za kutasa do klamki od drzwi i stojącego na czubkach palców walono by po tyłku. Wyobrażacie sobie, panowie, co by to było? Trudno się nawet schylić z obawy przed urwaniem tak ważnej części ciała. Można by mnie również powiesić na przykład głową w dół na kilka godzin albo za kciuki - nadzwyczajna metoda! Można i zakopać po szyję w ziemi lub wsadzić do kąpieli w lodowatym potoku na kilkustopniowym mrozie. Niezłe jest też, choć mało oryginalne, wbijanie szpilek za paznokcie i przypalanie żelazem... Ale co z tego? Wam tych metod stosować nie wolno. Nawet walenie w gębę jest zakazane. Musicie się trzymać przepisów. Nie martwcie się, panowie. Zapewniam was, że i środki, które wymieniłem, niczego nie dają, jeżeli się nie wie, o co pytać. Mógłbym wam przecież wymyślić dowolną historyjkę, wskazać jakiekolwiek miejsce postoju sotni, skierować w góry na błędne łażenie i poszukiwania, które do niczego by nie doprowadziły. Nie chcę tego robić. Ani wasze bicie w gębę, ani inne pomysły pokrewne nic nie dadzą. Postanowiłem nie otwierać ust i nie będę ich otwierał.Jedyną odpowiedzią na to przemówienie był nowy cios wymierzony jeńcowi przez

podporucznika Walczaka. Dla odmiany atletyczny oficer zaaplikował przesłuchiwanemu tak zwany prawy sierpowy w wykonaniu jak najbardziej klasycznym. Jeniec miał już podbite oko i rozciętą brew. Porucznik Siemiatycki schował przezornie do szafy z aktami gipsową figurkę Wenus.Płynęły godziny. Mundur jeńca był w wielu miejscach podarty. Jego twarz płonęła. Z nosa i warg ciekła krew. Siemiatycki czuł, że ogarnia go senność. Walczakowi robiło się słabo z obrzydzenia.- Która godzina? - zapytał swego zwierzchnika.- Druga - westchnął Siemiatycki.- Strasznie późno! - wtrącił ze współczuciem w głosie jeniec.- Stul przynajmniej swój bezczelny pysk! - upomniał go leniwie dowódca grupy manewrowej. - Mam zamiar rozstrzelać cię o świcie.- I poszlibyśmy się wyspać - dorzucił podporucznik Teodor Walczak.- Nie możecie mnie rozstrzelać, przynajmniej na razie. Jestem zbyt ważnym obiektem dla was i już od dawna powinniście o mnie zameldować wyższemu dowództwu - powiedział jeniec.- Jesteś z pewnością najbezczelniejszym bandziorem, jakiego w ogóle spotkałem - przyznał Siemiatycki.- Proszę mnie nie wbijać w dumę.- Mógłbym ci kazać zaraz zamknąć tę gębę, ale w tej chwili mi się to znudziło... Walczak, zostań z nim kilka minut, ja podejdę do telefonu.- Chciałbym jeszcze złożyć krótkie zeznanie - przerwał mu jeniec.- Proszę - zdziwił się Siemiatycki.- Zanim, obywatelu poruczniku, udacie się złożyć meldunek podpułkownikowi Tomaszewskiemu, a potem zgodnie z drogą służbową dowódcy odcinka WOP w Przemyślu podpułkownikowi Kowalewskiemu, przyjmijcie do wiadomości, że wcale nie jestem Hryniem.W pokoju zapanowała cisza. Siemiatycki czuł, że senność uchodzi zeń nagłe jak powietrze z przekłutego balonika. Zastąpiła ją pustka, piekąca jak oparzelina. Poniósł porażkę. To było oczywiste.- Kim wobec tego jesteś? - zapytał głuchym głosem.- Widzicie, jak mało wiecie? Nie potrafiliście mi nawet wykazać, że nie jestem Hryniem. Czepiliście się tej myśli, bo sam ją podsunąłem. Własnej koncepcji nie mieliście w ogóle.

- Jeszcze jedno słowo i...- Już mówię... Jestem podporucznik Stefan Daszewski z pułku w Baligrodzie.Siemiatycki wszystkiego oczekiwał oprócz tego wyznania. Było ono tak nieprawdopodobne, że wybuchnął śmiechem. Teodor Walczak zawtórował mu niskim basowym rechotem.- Uważasz nas za idiotów? - zapytał groźnie dowódca grupy manewrowej, przerywając niestosowny wybuch wesołości.- Wolę nie mówić, co o was myślę, zwłaszcza że odnosi się to i do mnie samego. Niestety, o bandytach na razie bardzo niewiele wiemy. Powiedziałem wam jednak prawdę. Jestem oficerem pułku kwaterującego w Baligrodzie.- Dlaczegoś więc grał tę komedię?- Założyłem się z oficerem zwiadowczym naszego pułku kapitanem Wiśniowieckim, że nasze metody dochodzeniowe są niewiele warte. Chciałem mu to na własnym przykładzie udowodnić. Zatelefonujcie do Baligrodu, przekonacie się, że mówię prawdę.Porucznikowi Siemiatyckiemu wydawało się, że przeżywa trzęsienie ziemi. Ze złością odrzucił nogą resztki rozbitego obrazka i trzaskając drzwiami wyszedł z pokoju, aby zatelefonować do podpułkownika Tomaszewskiego.Na drugi dzień rano kapitan Ciszewski został za pośrednictwem gońca wezwany do dowódcy pułku. Tomaszewski miał cienie pod oczami, policzki mu zapadły, nawet mundur nie był tak starannie opięty jak zwykle. Strata wymordowanej pod Smolnikiem kompanii była dla starego żołnierza ciężkim ciosem. To, co się tam stało, nastąpiło bez jego winy, gdyby bowiem porucznik Wierzbicki połączył się zgodnie z rozkazem z grupą manewrową WOP i poszedł zleconą trasą, z pewnością uniknąłby klęski. Banderowcy nie odważali się atakować wojska, jeśli nie rozporządzali zdecydowaną przewagą. Nie chodziło jednak nawet o problem winy. Porażka była porażką i dowódca pułku boleśnie przeżywał śmierć tylu dobrych żołnierzy.Teraz, jak by tego jeszcze było mało, wynikła ta historia z podporucznikiem Daszewskim.Delikwent stał obok Ciszewskiego. Jego twarz pokrywały liczne plastry, jedno oko

miał zabandażowane. Dopiero przed godziną wrócił z Cisny pod eskortą gęsto sumitującego się podporucznika Walczaka.- Chętnie bym pana wsadził do mamra, obywatelu poruczniku, ale niestety pułk poniósł straty, przygotowuje się duża akcja i potrzebujemy każdego człowieka, nawet takiego jak pan - powiedział Daszewskiemu dowódca pułku, wysłuchawszy jego wyjaśnień. - Pańska pomysłowość może doprowadzić do rozpaczy - dodał po chwili odprawiając oficera niechętnym skinieniem ręki.- Ludzi czepia się wariacja. Beznadziejność tego życia wywiera swój wpływ - tłumaczył postępowanie podwładnego kapitan Ciszewski.Zwierzchnik popatrzył na niego przeciągle i skrzywił się.- G...no prawda, obywatelu kapitanie - zaoponował. - Nic pan z tego wszystkiego nie rozumie. Nie jest pan nawet zdolny tych rzeczy pojąć. Pańska artystyczna duszyczka nie obejmuje takich horyzontów. To, co uczynił Daszewski, jest dziełem fantazji, prawdziwej kawalerskiej fantazji. Nie wszyscy jesteśmy do niej zdolni. Takie wyczyny jak ten, którego się on dopuścił, muszą być zgodnie z regulaminem karane, ale pozostają w pamięci żołnierskiej. Nadejdzie czas, bandy będą pobite i znikną na zawsze. Przetrwają natomiast wśród wielu naszych wspomnień również i takie historie. Daszewski został bohaterem jednej z anegdot. Będą ją sobie nieraz wieczorami w kasynach dalekich garnizonów opowiadać młodzi oficerowie naszej armii. To też jest pewną stroną tradycji. Proszę mi wierzyć, kapitanie.- Wartość takich wyczynów może budzić pewne wątpliwości - wzruszył ramionami Ciszewski.- Żal mi pana, artysto. Na polu walki konieczna jest fantazja, podobnie jak w sztuce. Myśli pan, że Kozietulski rozwaliłby Hiszpanów pod Somosierrą, gdyby nie miał odrobiny fantazji?- Kozietulski był zalany, podobnie jak większość jego ułanów, jest to fakt historyczny - roześmiał się Jerzy.- Właśnie dlatego wybrałem ten przykład, obywatelu esteto. W ogóle pan zdaje się wątpić w fantazję wojskowych?- Tak jest.

- Jeszcze raz stwierdzam, że nic pan nie rozumie, obywatelu kapitanie... A przecież w tej dziwacznej wojnie, jaką tu prowadzimy, fantazja, pomysłowość i tym podobne rzeczy są wręcz niezbędne.- Nie wykazujemy ich w nadmiarze.Tomaszewski zasępił się.- Rzadko się zdarza, aby pan miał rację, teraz muszę ją panu jednak przyznać. Na pomysłowość i fantazję jeszcze się zdobędziemy. Przekona się pan, obywatelu kapitanie. - Milczał przez chwilę, patrząc na portret córki notariusza, po czym suchym już i oficjalnym tonem powiedział: - Chciałem pana, obywatelu kapitanie, zawiadomić, że podporucznik Stefan Daszewski obejmie dowództwo nowej kompanii, jaką sformujemy po nadejściu uzupełnień na miejsce tej, która zginęła pod Smolnikiem.Reszta ich rozmowy dotyczyła wielkiej akcji przeciw bandom, przygotowywanej przez dowództwo dywizji.Akcja rozpoczęła się pod koniec marca.Jednostki dywizji pułkownika Sierpińskiego rozciągnęły się wzdłuż linii szosy od Soliny poprzez Polańczyk, Wołkowyję, Terkę, Dołżycę aż do Cisny długim wężem-tyralierą, wijącą się na przestrzeni wielu kilometrów. Oddziały powinny były przejść w tym niezwykłym szyku całą przestrzeń aż do góry Halicz, wciskając się niejako w trójkąt utworzony przez granice państwa, zwany ze względu na swój kształt „ślepą kiszką”. Wszystkie lasy, wąwozy i zbocza górskie miały być przeczesane. Żaden bandyta nie powinien był umknąć przed tyralierą o tak szerokim froncie. Tak przynajmniej sądziło dowództwo dywizji. Liczne odwody zapewniały swobodę manewru na wypadek spotkania z większą bandą. Artyleria, która też brała udział w akcji, dawała wojsku całkowitą przewagę ogniową. Bandy, znajdujące się w tym rejonie, musiały zostać zmiażdżone.Zgromadzenie i rozstawienie takiej ilości wojsk zabrało cały dzień. Szybkość i tak rekordowa. Potem jednostki czekały na brzask następnego dnia. Przeciwnik, mający w terenie dobrze zorganizowaną obserwację i sprawnie działającą sieć informatorów, patrzył na te przygotowania ze szczytów gór. Banderowcy widzieli zajęcie podstaw wyjściowych przez wojsko, zorientowali się co do kierunku przeczesywania przez nie wybranego obszaru. Mieli

aż nadto czasu, aby zagrożony teren opuścić i nawet zamaskować ślady swojej w nim bytności. Drobnymi grupami przeszli na północ od Soliny i na południe od Cisny w ciągu nocy poprzedzającej wielką akcję, na tyły wojsk. Tam byli już spokojni.Jednostki dywizji pułkownika Sierpińskiego ruszyły naprzód. Niebywale długa tyraliera gięła się, łamała i gubiła łączność w pociętym, górzysto-lesistym terenie. Od razu stało się rzeczą oczywistą, że tak wielka jednostka nie zdoła dokładnie przeszukać ogromnego obszaru objętego akcją. Zabrałoby to zbyt wiele czasu. Wkrótce tyraliera rozczłonkowała się na dziesiątki segmentów, skracających sobie drogę i omijających naturalne przeszkody w postaci gór oraz wąwozów. I oczywiście nie mogła wykonać zadania. Artyleria utkwiła całkowicie w zaspach i bezdrożu. Trzeba było z niej po kilku godzinach zrezygnować.Rozkaz jest jednak rozkazem. Jednostki szły naprzód. Ich dowództwa i sztaby przesuwały się od miejscowości do miejscowości, odbierając smętne meldunki radiowe. Nieprzyjaciel był nieuchwytny.Po upływie doby pułkownik Sierpiński wiedział już, że jego akcja jest kompletnym fiaskiem. Nieco później utwierdzili się w tym przekonaniu dowódcy pułków. Jedynie siłą rozpędu operacja toczyła się do końca.O brzasku trzeciego dnia wielkiej akcji jednostka podpułkownika Tomaszewskiego znalazła się naprzeciw góry Halicz. Wszystkie lornetki skierowały się na roziskrzony w promieniach słońca, lśniący w śnieżnej szacie wierzchołek.- Co tam widzicie, kapitanie? - zapytał Ciszewskiego major Grodzicki.- Dwie szubienice.- A na nich?- Dwóch wisielców.- Zgadza się.Pół dnia wspinali się na szczyt. Towarzyszył im szef urzędu bezpieczeństwa z Leska, mały porucznik Turski, który z kilkoma swymi współpracownikami brał udział w całej wyprawie.Powieszonych rozpoznano bez trudu. W mroźnym powietrzu byli doskonale zakonserwowani.- Ten wyższy był moim pracownikiem. Sierżant Józef Harełka. Pochodził z tych stron,

z tutejszych Bojków. W trzydziestym drugim roku bił się z granatowymi pod Teleśnicą. Stary antyfaszysta. Siedział w Berezie. Sześć tygodni temu zgłosił się z propozycją, że pójdzie do banderowców i będzie u nich działał od wewnątrz. Odtąd nie dał znaku życia. Musieli go rozpoznać - powiedział Turski. Drugiego zamordowanego nie mógł zidentyfikować.Rozpoznał go ogniomistrz Kaleń. Drugi powieszony nazywał się Kuźmin. Był gospodarzem z Komańczy. Kilka miesięcy temu udzielił schronienia ciężko rannemu żołnierzowi WOP strzelcowi Karasińskiemu.Obaj zabici byli nadzy. Odcięto ich ze sznurów. Szubienice zrąbano.Na rozkaz dowódcy dywizji sierżantowi Harełce i chłopu z Komańczy Kuźminowi urządzono wojskowy pogrzeb na stokach góry Halicz. Sporo kłopotów było z wykopaniem grobów w zmarzniętej i kamienistej glebie, jakoś się z tym jednak uporano. Saperzy wyciosali dwa krzyże brzozowe. Kompania porucznika Rafałowskiego oddała w powietrze salwę honorową. Ustawiono krzyże, ubito ziemię. Żołnierze w zaszarganych płaszczach i butach, których podeszwy często przywiązane były do cholewek kablem telefonicznym lub kawałkami sznurka, żołnierze o twarzach ogorzałych od wiatru i mrozu, o rękach zsiniałych z zimna, prezentowali broń i milczeli o wiele dłużej, niż wymagał tego rozkaz, polecający, aby trwało to tylko minutę. Nie było żadnych przemówień.W gęstniejącym mroku wieczornym pułk schodził z Halicza. Akcja była skończona. Zaczął dąć wiatr południowo-zachodni. Niósł z sobą wyraźnie wyczuwalne ciepło.- Wiosna idzie - powiedział porucznik Turski. Oficerowie popatrzyli na niego z niedowierzaniem. Zdawało im się, że ta zima nigdy się nie skończy.W nocy pułkownik Sierpiński meldował Generałowi przez telefon wynik akcji.- Kompletne fiasko, Generale - przyznał szczerze na zakończenie.- Spodziewałem się tego - usłyszał opanowany głos Generała. - Może byśmy się wszyscy spotkali w najbliższym czasie? - proponował Generał. - Niezmiernie żałuję, że nie mogę przyjechać do Sanoka, chciałbym niemniej porozmawiać z wami, pułkowniku, i waszymi oficerami. Zgoda?

Generał używał często w rozmowach z podkomendnymi trybu warunkowego. Sierpiński znał swego zwierzchnika zbyt dobrze, aby nie wiedzieć, że ta odprawa jest już całkowicie postanowiona. Tryb warunkowy był wyrazem grzeczności.- Kiedy i gdzie ma się odbyć odprawa, Generale? - zapytał pułkownik Sierpiński.- Miejsce i termin ustalimy w najbliższym czasie, pułkowniku, a na razie dobranoc. Sądzę, że rychło pójdzie nam lepiej. Wiosna idzie...Sierpiński odwiesił słuchawkę i podszedł do okna. Otworzył je, poczuł na twarzy ciepłe tchnienie wiatru.- Wiosna się zbliża, majorze - powiedział do swego zastępcy.Major Preminger uśmiechnął się.- Wiosna zawsze budzi nowe nadzieje.Szepnął to tak cicho, że wychylony przez okno Sierpiński słów tych nie dosłyszał. Obaj patrzyli teraz w wilgotną ciemność, jakby w oczekiwaniu tych nowych nadziei, które miała ziścić krocząca jeszcze w mroku wiosna.8Wiosna przyszła równie nagle, jak przedtem zima. Ludzie ani się obejrzeli, kiedy ze zboczy górskich ustąpił śnieg i ukazała się zieleń coraz bardziej świeża i odświętna. San, Osława, Solinka, Nasiczniański, Hoczewka, Hylaty i wiele innych rzek, rzeczek, potoków zahuczało nadmiarem wód, torujących sobie drogę wśród bloków skalnych, między obsuwiskami i spadzistymi ścianami wąwozów. W wioskach bano się powodzi, ale obawy te okazały się płonne. Na niebie, całkowicie pozbawionym chmur, krążyły czujne orły górskie. Żołnierze patrolujący różne okolice donosili o pojawieniu się dzików i rogaczy w nieprawdopodobnych ilościach. Kawalerzyści z Cisny twierdzili, że widzieli niedźwiedzia, ale podpułkownik Tomaszewski uznał tę wiadomość za wytwór ich fantazji: wiadomo, że kawalerzyści i zwiadowcy często donoszą o rzeczach, które innym nawet się nie śniły.Wszyscy poweseleli, raźniej jakoś było na duszy. Od połowy kwietnia żołnierze paradowali w wypłowiałych drelichowych mundurach, mniej sfatygowanych od zwisających w strzępach płaszczy zimowych. Już to samo dodało im animuszu. Byli mniej chmurni i wykazywali wzmożone zainteresowanie dziewczynami w Baligrodzie, Lesku i wszystkich

wioskach, przez które w czasie służbowych przemarszów przechodzili.Dla kapitana Jerzego Ciszewskiego wiosna przybrała postać młodej kobiety w jasnogranatowym kostiumie, ozdobionym białym kołnierzykiem. Kobieta miała zgrabne i długie nogi, pantofle na wysokim obcasie i krótko przycięte czarne włosy. W jej oczach, pod czarnymi łukami brwi, odbijał się cały błękit nieba. W nich właśnie Ciszewski widział wiosnę. Chciał to Ewie niejednokrotnie powiedzieć, ale przypominał sobie Barbarę i milczał. Jak większość mężczyzn, nie zdawał sobie sprawy, że Ewa i tak doskonale rozumie jego milczenie. Zresztą rzadko znajdowali się sam na sam. Przeważnie cały czas spędzali we trójkę z niewidomym Janem Rozwadowskim.Siadywali niedaleko jego domu na ściętym pniu drzewa, leżącym nad rzeczką Jabłonką. Łagodny szum wody mieszał się z ich słowami.- Co pani zrobi, Ewo, kiedy skończy się walka z bandami? - zapytał w jedno z takich wiosennych popołudni Ciszewski. Spostrzegł, że Rozwadowski zacisnął wargi i odwrócił głowę. Ruch ten był zbyt gwałtowny, aby Ewa mogła go nie zauważyć.- Mój pobyt tutaj, panie Jurku, nie jest związany z tą walką. Nie mam żadnych planów. Sądzę, że będę dalej nauczycielką w Baligrodzie. To wszystko - odpowiedziała dziewczyna.Ciszewski gwałtownie zaoponował. Stwierdził, że Ewa nie pasuje do tych okolic, że nie może przecież żyć choćby bez światła elektrycznego, bez rozrywek i jakiegoś towarzystwa.- To jest grób, Ewo. Grzebie się pani żywcem, pozostając w tej dziurze.- Nie podzielam tego zdania - stwierdziła chłodno. - Ciekawa jestem zresztą, jakie są pańskie plany?Jerzy musiał przyznać, że nie wie, co będzie robił. Od wielu lat przyzwyczaił się tylko do wykonywania rozkazów. Kiedy się jednak wojna skończy (jak wszyscy żołnierze biorący udział w walkach z bandami, uważał je za dalszy ciąg działań wojennych), wyjedzie stąd na pewno do jakichś „kulturalnych” okolic - zapewniał.- Nigdzie na świecie nie jest tak pięknie jak tu! - nienaturalnie grubym głosem odezwał się nagle Rozwadowski. - Pamiętam to jeszcze z okresu przed wojną. Miałem wtedy

oczy. Teraz te obrazy wracają. Co do elektryczności... Pewny jestem, że jak się uspokoi z bandami, będziemy tu mieli normalne światło. Towarzystwo też się chyba znajdzie.Umilkł, widocznie wyczerpany. Ewa delikatnie przesunęła czubkami palców po jego dłoni. Ciszewski pomyślał: „ma dziewczyna serce” i uświadomił sobie po raz nie wiadomo już który, że w myślach od dawna Barbarę zdradza. Zmieszał się i zaczął ciskać kamieniami w rzekę. Wybierał same płaskie i gładkie, aby mogły się lekko odbijać od powierzchni wody. Czynność tę nazywał w dzieciństwie „puszczaniem kaczek” i miał w niej dużą wprawę. Z ilości odbić starał się ongiś wywróżyć sobie, jaką otrzyma w szkole cenzurę. Teraz zadecydował: „jeżeli kamień odbije się parzystą ilość razy, to mam u Ewy szanse, jeżeli nieparzystą, to szans nie mam”. Kamyk podskoczył na falach trzy razy. Ciszewski znów spróbował. Pięć razy. Zaklął pod nosem i uznał, że wszelkie wróżby są idiotyczne. W tej chwili usłyszał, że go ktoś woła.Odwrócił się. Obok Ewy i Rozwadowskiego stał porucznik Zajączek.- Dowódca pułku was wzywa, obywatelu kapitanie - powiedział.- Nie wiecie, czego ode mnie chce?- Obywatel kapitan ma jechać do Krakowa; poza tym wybuchła wielka chryja z chorążym Garlickim.- Co się znów stało?- Okazuje się, że żubrydowcy wcale go nie napadli i nie zabrali mu transportu cukru. Całą tę historię sam wymyślił, a cukier zamelinował, aby go sprzedać spekulantom.Ciszewski gwizdnął przez zęby. Kilka dni temu oficer żywnościowy pułku chorąży Garlicki wyjechał do Sanoka po transport cukru dla pułku. Wrócił tego samego dnia i zameldował, że po drodze został napadnięty przez oddział „Serca Gorejącego”. Według podanej przez niego wersji, bandyci zatrzymali samochód i przeładowali cały cukier na furmankę. Uporawszy się z tą czynnością puścili oficera wolno. Była to dziwna historia, ale ostatecznie takie rzeczy się zdarzały. Świadków nie było żadnych, bo Garlicki często - wbrew wszelkim rozkazom dowódcy pułku - sam prowadził samochód. Twierdził, że zbyt mało ma ludzi do dyspozycji, co zresztą było zgodne z prawdą i powodowało, iż na jego postępowanie

patrzono przez palce. Kapitan Matula spisał protokół i wdrożył dochodzenia, które w tych okolicznościach musiały utkwić w martwym punkcie.- W jaki sposób sprawa zastała wykryta? - zapytał Ciszewski.- To jest właśnie najzabawniejsze - uśmiechnął się Zajączek. - Podpułkownik Tomaszewski otrzymał dziś rano list, którego nieznany autor zdemaskował Garlickiego i radzi mu, aby przypomniał sobie, gdzie schował cukier, bo napad żubrydowców wymyślił. Chorąży poszedł za tą radą. Płacze teraz przed Tomaszewskim i Matulą, który podskakuje z radości, bo nareszcie ma jakąś sprawę. Garlicki tłumaczy się, że do tej mistyfikacji namówił go jakiś mecenas Wacław Charkiewicz z Warszawy. Amator taniego cukru. Jeden z tych spekulantów kręcących się tutaj masowo.Ciszewski tak był przejęty wiadomością o Charkiewiczu, że nawet nie spostrzegł, jak bardzo Ewa przybladła. Nie uszło to uwagi Zajączka.- Czy pani jest słabo? - zwrócił się do niej.- Zimno tu... Taki chłód ciągnie jeszcze od rzeki - odpowiedziała.- Idziemy - powiedział szorstko Ciszewski do swego podwładnego. Szybko pożegnał się z dziewczyną i niewidomym. Starał się dotrzymać Zajączkowi kroku, co nie było rzeczą łatwą, bo porucznik niezmiernie szybko posuwał się na swoich bocianich nogach.- Ciekawy jest ten list - mówił Zajączek. - Kto też mógł go napisać? Turski z UB i nasz Matula wydzierają już sobie ten papier z rąk. Każdy z nich ma oczywiście inną tezę. Faktem jest, że list podrzucono tu, na miejscu w Baligrodzie. Kto to mógł zrobić? Bandziory nigdy nie byli tacy honorni...- Po co mam jechać do Krakowa? - przerwał mu Ciszewski.- Tego nie wiem. Z pewnością jakaś odprawa w okręgu.- Serdecznie dziękuję, poruczniku. Jesteście cholernie domyślni. Pewny byłem, że zapraszają mnie na tort z poziomkami - żachnął się Jerzy, który nie przestawał myśleć o Charkiewiczu. Wiedział, że spekulant zostanie prędzej czy później aresztowany i wtedy z pewnością będzie się powoływał na znajomość z nim. Nietrudno było przewidzieć, do jakich wniosków dojdzie na tej podstawie kapitan Matula.- Obywatel kapitan jest w kiepskim humorze? - usłyszał głos porucznika Zajączka.Ciszewski spojrzał na niego takim wzrokiem, że tamten postanowił o nic więcej już nie pytać.

W sztabie pułku podpułkownik Tomaszewski wezwał swoich najbliższych współpracowników i oznajmił im krótko, że podczas jego nieobecności obowiązki dowódcy pełnić będzie szef sztabu major Pawlikiewicz. Do Krakowa wyjeżdżali dowódcy batalionów: major Grodzicki i kapitanowie Gorczyński oraz Ciszewski.- Wkrótce zaczniemy dawać bandytom w skórę - oświadczył podpułkownik Tomaszewski. - Jeżeli Generał wzywa nas w tej kwestii na odprawę, to sprawa jest tak pewna, jak to, że teraz świeci słońce - dodał z przekonaniem.Odjechali w godzinę potem wielkim samochodem artyleryjskim; przy kierownicy zasiadł ogniomistrz Kaleń.Samochód żwawo toczył się w kierunku Leska. Słońce przypiekało, ale pęd powietrza chłodził twarze jadących. Podpułkownik Tomaszewski nie lubił milczenia. Już po kilku kilometrach zwrócił się do oficerów:- Zarządzam ćwiczenie fizyczne języków. Jest ono w tej samej mierze ważne co na przykład gimnastyka poranna czy szermierka na bagnety. Oficer musi umieć posługiwać się językiem jak bronią. Siła perswazyjna w stosunkach z podkomendnymi zależy od słów. Zawsze byłem zdania, że nie może dobrze w polu dowodzić ten, kto nie umie mówić. Wobec powyższego zaczynamy... Pierwszy ma głos kapitan Ciszewski. Artysto - uśmiechnął się do Jerzego - pan z pewnością coś wie o tych okolicach. Proszę się tym z nami podzielić. Słuchamy.Ciszewski odchrząknął. Istotnie, w wolnych chwilach interesował się historią Bieszczadów. Sporo na ten temat opowiedział mu Rozwadowski. Przeglądał też stare księgi parafialne w Hoczwi, w których figurują zapiski o powinnościach chłopów pańszczyźnianych w ciągu dwóch minionych stuleci. W bibliotece szkolnej znalazł pożółkły maszynopis z 1935 roku. Zawierał historię tych stron skrupulatnie i z pewnym talentem spisaną przez baligrodzkiego adwokata Sommera, zamordowanego przez Niemców podczas okupacji. Szkoda, że praca ta nie była dokończona i brakowało w niej wielu stron.Zaczął mówić:- Ziemie te skolonizowane zostały jeszcze za czasów Kazimierza Wielkiego, choć

pierwsze ślady ludzkie znalezione tu przez archeologów pochodzą sprzed dwu i pół tysięcy lat. Za czasów rzymskich ciągnęły tędy karawany kupieckie...- Zdaje się, że zalał pan, obywatelu kapitanie; legiony rzymskie nigdy nie przekroczyły Karpat - przerwał podpułkownik Tomaszewski.- Melduję, że nie mówiłem o legionach, lecz o kupcach. Wpływy gospodarcze i kulturalne w każdej epoce sięgały dalej niż wojsko - powiedział Ciszewski z tak wyraźną satysfakcją w głosie, że jego zwierzchnik się uśmiechnął.- Jeden do zera na pańską korzyść, obywatelu kapitanie. Mów pan dalej. Jeżeli to nawet nieprawda, to jednak ciekawe jest z pewnością.- Wiadomości te są absolutnie prawdziwe. W Czarnej, niedaleko Ustrzyk, znaleziono narzędzia krzemienne; tu w Stefkowej - bransolety, naramienniki i, co sprawi obywatelowi pułkownikowi przyjemność, miecze oraz inną broń. W Cisnej, Szczawnem, Kalnicy wykopano monety rzymskie.- Ogniomistrzu Kaleń, czy ten silnik nie mógłby pracować trochę ciszej? To wszystko jest bardzo cielca we, ale kapitan zerwie sobie płuca, przekrzykując wasz motor - zwrócił się do kierowcy Tomaszewski.- Obywatelu pułkowniku, melduję, że to jest artyleryjski ciągnik, a nie rolls-royce. Ten motor musi hałasować. Ja się w ogóle dziwię, że on tak dobrze pracuje, a obywatel pułkownik jest niezadowolony - zdenerwował się ogniomistrz.- Dobrze już, dobrze... Jesteście wrażliwy jak dziewica. Już nic więcej nie mówię.- Jeżeli obywatel pułkownik będzie ciągle przerywał, to Ciszewski nie skończy nawet do Krakowa - odezwał się major Grodzicki.- Albo ja przerywam? - zdziwił się Tomaszewski. - Wy sami wciąż się kłócicie i to najbardziej przeszkadza. Kapitanie Ciszewski, ma pan głos.- Szły tędy - ciągnął Jerzy - wyprawy Celtów z zachodu i Scytów ze wschodu. Niejeden raz płonęły osiedla ludzkie w dzisiejszych Bieszczadach... Jak pisze Nestor, w 981 roku Włodzimierz I zajął te okolice. Potem odebrał je Bolesław Chrobry. Ślady jego grodzisk można znaleźć w pobliżu Hoczwi, Szczawnego, Łupkowa i Rajskiego...- Dziwna rzecz, wszędzie tam byłem, a tych śladów nie widziałem - mruknął podejrzliwie podpułkownik Tomaszewski.- Melduję, że to nie jest specjalność obywatela pułkownika - uprzejmie, ale

z naciskiem powiedział major Grodzicki.- Naprawdę lepiej się nie kłóćmy - zaproponował kapitan Gorczyński i Ciszewski kontynuował:- Ciągnęły tędy hordy tatarskie w XIII wieku i oddziały węgierskie w XV... Wracam do Kazimierza Wielkiego. Przy kolonizacji tych ziem najznaczniejszą rolę odegrał ród pochodzenia węgierskiego - Balowie. Od ich nazwiska pochodzi nazwa naszego garnizonu - Baligród. Im właśnie - braciom Piotrowi i Pawłowi Balom - nadał król Kazimierz te ziemie. Zakładali wsie na prawie niemieckim, a później wołoskim... W XVI wieku pierwsze skrzypce, że tak powiem, zaczęła tu grać rodzina Kmitów. Z tych czasów pochodzi dobry tuzin, a może i więcej miejscowości - te nad Sanem, jak Tworylne, Hulskie, Krywe, dalej Zatwarnica, Smerek, Wetlina, Berehy Górne, Dwernik. Dołżyca... Zbóż uprawiano tu mało. Hodowano raczej owce i kozy. Nic dziwnego: ówczesne metody uprawy były jeszcze bardzo prymitywne. Poza tym ci pierwsi osadnicy, ludzie pochodzący z Wołoszy, a więc przodkowie dzisiejszych Rumunów. Bułgarów, Serbów, Albańczyków, byli pasterzami od pokoleń i wędrowali ze stadami od pastwisk do pastwisk...- Proszę o głos! - nie wytrzymał podpułkownik Tomaszewski. - Tym razem, obywatelu kapitanie, wydaje mi się, że pan naprawdę zalewa. Skąd i po co miałaby się tu wziąć taka zbieranina. Jakie są na to dowody?- Były to ludy koczownicze, obywatelu pułkowniku. Wędrówka związana była z ich bytem. Poza tym często musieli uciekać ze swych ojczystych stron przed rozmaitego rodzaju uciskiem. W XI i XVI wieku były na przykład na Węgrzech powstania chłopskie. Obywatel pułkownik pyta o dowody. Naukowcy znajdują je w tutejszym zdobnictwie podobnym do bałkańskiego, w muzyce, budownictwie, obyczajach, konstrukcji sprzętów, nazwach miejscowości. Wszystko to krzyżowało się zresztą z istniejącymi od najdawniejszych czasów wpływami polskimi, ruskimi, węgierskimi i słowackimi. Napływowe elementy wołoskie - pasterskie - połączyły się z miejscowymi - rolniczymi. Z biegiem wieków ukształtowały się dwie grupy ludności: Bojkowie i Łemkowie. Granica między nimi jest bardzo płynna.

Zasadniczo przebiega przez Wołosań i Chryszczatę do Turzańska i Rzepedzi. Na wschód od tej linii mieszkali Bojkowie. Mówię - mieszkali, bo wszystko to należy już do przeszłości. Dziś zostały tylko ślady tej odrębności. Na przykład długie, wypuszczane na spodnie koszule, duże kapelusze z kresami opadającymi w dół, lniane białe zapaski, spódnice z samodziału i chustki wiązane na karku nosili Bojkowie. Kapelusze słomiane z kresami do góry, niebieskie kamizelki, serdaki, kolorowe spódnice i chustki wiązane pod brodą nosiła ludność łemkowska. Obie grupy trudniły się pasterstwem i rolnictwem, z tym że pasterstwem zajmowali się głównie Bojkowie. Mieli oni między innymi piękną hodowlę wołów w pobliżu Halicza, handlowali końmi w Baligrodzie i Lulowiskach...- Dojeżdżamy do Hoczwi - zakomunikował ogniomistrz Kaleń.- Proszę się przyjrzeć temu kościołowi z początku XVI wieku - mówił głosem zawodowego przewodnika Ciszewski. - Zbudowali go Balowie. Tu także urodził się ojciec Aleksandra Fredry, a sam Aleksander opisał tę wieś w „Trzy po trzy”. W Hoczwi znajduje się zabytkowa karczma, przed którą stoi właśnie mężny dowódca tutejszego posterunku MO plutonowy Hipolit Kolanowski ze swym zastępcą kapralem Ołeksą Łemko.- Proszę zatrzymać samochód, ogniomistrzu - rozkazał podpułkownik Tomaszewski.Wyprężony jak struna, plutonowy Kolanowski meldował, że na posterunku „nic ważnego nie zaszło”, ale dowódca pułku go nie słuchał.- Skąd pan pochodzi, obywatelu plutonowy? - zapytał.- Z Wieliczki, obywatelu pułkowniku - zameldował Kolanowski, nie okazując żadnego zdziwienia, był bowiem zdyscyplinowanym żołnierzem.Tomaszewski machnął ręką i z natężeniem wpatrzył się w rysy twarzy kaprala Łemki.- Jest pan, obywatelu kapralu, niewątpliwym potomkiem Serbów, Bułgarów, Chorwatów, Albańczyków, Rumunów, Węgrów, Słowaków, Rusinów, no i oczywiście Polaków, którzy zawsze we wszystkim maczali palce - powiedział dowódca pułku.- Na rozkaz, obywatelu pułkowniku - huknął Łemko.- Co to znaczy „na rozkaz”? Czy wie pan, o czym mówię?- Melduję, że nie wiem, obywatelu pułkowniku - oświadczył kapral.- Jest blondynem, ma błękitne oczy, nic bałkańskiego w sobie... - stwierdził

z rozczarowaniem w głosie Tomaszewski i spojrzał z wyrzutem na kapitana Ciszewskiego.- Trudno, żeby po tylu wiekach... - zaczął Jerzy.- Ale on nazywa się Łemko i pochodzi, o ile wiem, z tych stron - upierał się dowódca pułku.- Czy moglibyśmy jechać dalej? - wtrącił major Grodzicki. - Obawiam się, że etnograficzne badania obywatela pułkownika są nieco powierzchowne i brak im pewnych podstaw naukowych...- Spocznijcie - rozkazał dowódca pułku obu milicjantom.Ogniomistrz Kaleń zapuścił motor. Kolanowski i Łemko znów stanęli na baczność. Zachowali niewzruszony, kamienny wyraz twarzy. Salutowali. Oficerowie odpowiedzieli na ukłon. Podpułkownik Tomaszewski nie spuszczał wzroku z kaprala Łemko i mruczał coś pod nosem.- Niech pan opowiada dalej, obywatelu kapitanie - powiedział po chwili.- Muszę się nieco cofnąć z powodu tej dygresji hoczewskiej.- Bardzo proszę...- A więc tak... W Bieszczadach, podobnie jak w ogóle w Karpatach, kwitło w minionych wiekach zbójnictwo. Gromadzili się tu zbiegowie z wsi pańszczyźnianych, ludzie uciekający przed wyrokami królewskich i magnackich trybunałów, pasterze miłujący ponad wszystko wolność i nie chcący się poddać żadnym zarządzeniom władz. Nazywano ich beskidnikami. Napadali karawany oraz podróżujące dwory. Największym z tych zbójników był Ołeksa Dowbusz, zwany popularnie Doboszem i działający w całych wschodnich Karpatach w pierwszej połowie XVIII wieku. Znane są także nazwiska innych beskidników - Rogaczki, Bronisza, Solinki, Czepca, Zakliki, Jaworowskiego, Kardasza. Ich watahy napadały nawet na duże miejscowości. W XVIII wieku udało się im zająć i spalić Smolnik, Solinkę, Szczerbanówkę, Komańczę, Wołosate, Cisnę, Dołżycę, Ustrzyki Górne. Zagrażali nawet Sanokowi. Jeszcze przedtem, w XVII wieku, ruchy te łączyły się z powstaniem chłopskim Kostki Napierskiego na Podhalu i walką toczoną przez Bohdana Chmielnickiego, w której wzięli udział mieszkańcy wsi Wołosate. Z biegiem lat pogłębiała się nędza wsi bieszczadzkiej, znana nędza galicyjska. Pragnienie wolności spowodowało, że wielu chłopów

z tych stron brało udział w rozmaitych mniejszych i większych ruchach przeciw zaborcy i szlachcie. W 1846 roku jednak akcja Dembowskiego spaliła na panewce. Powstanie, jak wiadomo, ograniczyło się tylko do Krakowa i okolic. Intrygi austriackie i magnackie wywołały zamieszanie wśród chłopów. Ruch Jakuba Szeli też objął te tereny. Płonęły dwory szlacheckie... Uwłaszczenie z 1843 roku nie przyniosło ulgi chłopom. Gospodarstwa rozdrabniały się, nędza była coraz dotkliwsza. Nie uratowały przed nią chłopów powstające tu tartaki, huta żelaza, założona przez Fredrów w Cisnej, czy hamernia w Rabem, ani też rozwijający się w ostatnim dwudziestoleciu ubiegłego wieku przemysł naftowy. Wyzysk stosowany w tych przedsiębiorstwach był równie ostry, jak na roli. Pierwsza wojna światowa spowodowała w Bieszczadach wiele zniszczeń. Potem przyszła w 1918 roku niepodległość. Niewiele dała tym stronom. Wyczytałem w przedwojennym roczniku statystycznym, który znalazłem w bibliotece baligrodzkiej, że jeszcze w 1931 roku 60 procent mieszkańców Bieszczad nie umiało czytać ani pisać. W okresie wielkiego kryzysu szalało tu bezrobocie. Kopalnie redukowały górników. Bezrolni i małorolni przymierali głodem. W 1932 roku wybuchło powstanie leskie. Chłopi, zmuszani do bezpłatnej naprawy i budowy dróg w ramach akcji zwanej „świętem pracy”, nie wytrzymali i 23 czerwca ruszyli na swoich prześladowców - policję, różnych komorników, sekwestratorów i, oczywiście, właścicieli ziemskich. Znów polała się krew.- Jest rzeczą zadziwiającą, ile razy ta ziemia dosłownie spływała krwią - powiedział major Grodzicki.- Można do tego dodać i okupację, która w tych wszystkich wsiach i miasteczkach pochłonęła całą hekatombę Polaków, Ukraińców, Żydów - dorzucił kapitan Gorczyński.- Lesko przed nami - zakomunikował ogniomistrz Kaleń.Szosa biegła teraz nad Sanem. Na moście w Huzelach stali wartownicy z batalionu kapitana Gorczyńskiego. Bezpośrednio za mostem droga pięła się w górę. Ukazały się potężne mury leskiego zamku. Widniał na nich wielki, wapnem wykonany napis: „Głosuj trzy razy: tak!”

Przekrzykując huk silnika, który z wysiłkiem pokonywał wzniesienie, kapitan Ciszewski powiedział:- Ten zamek wznieśli Kmitowie, podobnie jak kościół w Hoczwi. Zbudowali go z początkiem XVI wieku. Zamek palił się kilka razy. W 1701 roku byli w nim Szwedzi, którzy zabawili w Lesku zaledwie sześć dni, ale wyjeżdżając puścili je z dymem. Jeszcze przedtem krył się w tych murach „diabeł łańcucki”, Stanisław Stadnicki, z początkiem XVII wieku. Zginął on zresztą niedaleko stąd, pod Tarnawą, zabity przez kozaka Anny Ostrowskiej. Po rodzinie Stadnickich objęli zamek w posiadanie Krasiccy. Jeden z nich - Edmund, porucznik szwoleżerów z 1831 roku - próbował tu w 1848 stworzyć kompanię i przyłączyć się do rewolucji. W tym zamku pisywał swe wiersze Wincenty Pol, który kazał go też zresztą przebudować według ówczesnej mody włoskiej. W jednej z komnat zmarł tu Franciszek Pułaski - konfederat barski, brat Kazimierza. Wyzionął ducha od ran odniesionych w boju pod Hoszowem...- Pan jest istną kopalnią wiadomości historycznych, obywatelu kapitanie - stwierdził z podziwem podpułkownik Tomaszewski. - Ma pan ich o wiele więcej niż wojskowych - dodał po chwili namysłu. - Sądzę też, że po rozgromieniu band zamiast wracać do malowania lub, co byłoby fatalne dla wojska, pozostać w jego szeregach, mógłby się pan poświęcić zawodowi przewodnika w tych okolicach. Będzie tu z pewnością duży napływ turystów... A swoją drogą, oficerowie podległego mi pułku mają stanowczo zbyt wiele czasu! Ile go pan stracił, zbierając te wszystkie wiadomości?- Mniej, niż zmarnowałbym w kasynie na nie zawsze wybrednych rozmowach - odparował Ciszewski.Dowódca pułku zachichotał złośliwie. Samochód zatoczył łuk i stanął przed sztabem batalionu kapitana Gorczyńskiego. Mieli stąd zabrać w dalszą drogę majora Premingera, który zatrzymał się w Lesku przejazdem.Preminger miał niewesołą nowinę. Przed kilku dniami banderowcy zamordowali żonę i dwoje małych dzieci sekretarza powiatowego komitetu partii Drozdowskiego. Stało się to pod Birczą. Żona sekretarza udała się tam w odwiedziny do krewnych. Bandyci zatrzymali

furmankę, którą jechała.- Zakłuto ich po prostu nożami - opowiadał Preminger. - Dzieci miały pięć i siedem lat.- Jak Drozdowski przyjął tę wiadomość? - zapytał major Grodzicki.- Nic nie powiedział. Wczoraj wrócił stamtąd, już po pogrzebie. Teraz jest przy budowie tego mostu na drodze do Sanoka. Niesamowicie twardy człowiek.Kaleń pokiwał głową w milczeniu i splunął przez burtę samochodu. Major Preminger usiadł obok podpułkownika Tomaszewskiego. Wóz ruszył ostro, pozostawiając za sobą niebieską smugę spalin. W ciągu kilku minut byli nad Sanem, którego pętla przecinała szosę do Leska. Z inicjatywy Drozdowskiego kilka tygodni temu przystąpiono tu do odbudowy zniszczonego mostu.Sekretarz stał po kolana w wodzie. Nogawki spodni odwinął wraz z kalesonami, szare szelki wpijały się w jego potężne ramiona. Trzewiki, marynarka i karabin leżały na brzegu, gdzie zresztą żołnierze batalionu kapitana Gorczyńskiego ustawili cekaem z lufą wymierzoną w kierunku zarośli, ciągnących się po przeciwległej stronie rzeki. Kilkunastu robotników krzątało się przy budowie.Ogniomistrz Kaleń wprowadził samochód do rzeki. Koła zaczęły się ślizgać po kamienistym dnie. Zbliżali się do Drozdowskiego, który osłoniwszy dłonią oczy patrzył w ich kierunku. Zatrzymali się tuż przy nim.- Dzień dobry, sekretarzu - powiedział podpułkownik Tomaszewski. - Nie bardzo wiem, jak się zachować w takich okazjach, ale proszę przyjąć ode mnie wyrazy współczucia...Uścisnęli mu rękę. Drozdowski miał zmęczony wygląd. Wyraźnie schudł. Jego ciemne oczy zapadły w głąb czaszki, policzki były wklęsłe, podbródek się zaostrzył.- Jak idzie budowa? - zapytał kapitan Gorczyński.- Na piętnastego maja będziemy gotowi.- Co ma pan zamiar robić dalej? - zwrócił się do niego Tomaszewski.- Chciałbym się zająć tym młynem w Lesku. Jakoś opieszale posuwa się tam robota.- Pozostajecie w tych okolicach? - zdziwił się major Grodzicki.Na twarzy sekretarza odmalowało się szczere zdumienie.- Nie rozumiem tego pytania. A co miałbym robić?- Zdawało mi się, że po tych przejściach zechcecie zmienić otoczenie. Człowiek nie

jest przecież z żelaza. Tutaj wiele rzeczy przypomina wam o bólu. Zmiana okolic często pomaga w zaleczeniu takich ran - tłumaczył się Grodzicki.Drozdowski potrząsnął głową. Westchnął z wysiłkiem, jak by jego pierś przytłaczał ogromny ciężar, i nie patrząc na oficerów powiedział:- Swój ból każdy nosi w sobie. Nic tu żadne ucieczki nie pomogą. Przed sobą nikt przecież nie umknie. I do czego by doszło, gdyby tak człowiek miał uciekać? Słuchajcie... czternaście lat temu, w trzydziestym drugim roku, w taką samą wiosnę jak dziś, pamiętam, biliśmy się z granatowymi w Brzegach Dolnych, potem pod Łobozwią, Teleśnicą Oszwarową, Ustianową i Bóbrką. Z piętnaście tysięcy chłopa Polaków i Ukraińców stanęło jak mur. Mieliśmy tylko drągi, siekiery, widły, kosy i strzelb myśliwskich tyle co kot napłakał... Wysłano granatowym na pomoc strzelców podhalańskich z Sanoka. Stoczyliśmy bitwę na Jaworze. Krwawą bitwę. Wtedy tu działali Piotr Madej, Stanisław Lenkiewicz, Władysław Nowicki, Mikołaj Małecki, Stanisław Drozd, Iwan Bunio, Antoni Pacławski. To wszystko trwało tylko szesnaście dni, ale kilkuset chłopów zginęło. Potem była pacyfikacja. Wiecie sami, jak się to odbywało... Ludzie ginęli, szli do więzień, na poniewierkę. Rodziny rozwalały się, przestawały istnieć. Byłem wtedy o tych czternaście lat młodszy, ale już pogrzebałem ojca i najlepszego przyjaciela. A przecież to był dopiero początek. Tu niejeden z naszych, Polak czy Ukrainiec, zginął przed trzydziestym dziewiątym rokiem albo przejechał się do Berezy. Przyszła okupacja. Znów grzebało się bliskich. Łaziłem tu z partyzantką. Porucznik Turski też był z nami. Zapytajcie go, czy opuściłby te strony. Jego żonę i dzieci zamordowali NSZ-owcy. Takich jak on czy ja jest tu sporo... Nie zapomina się tych, co polegli, kiedy samemu wynosi się całą głowę. Wtedy trzeba zostać i prowadzić rzecz dalej. Tak mi się wydaje. To jest takie nie podpisane zobowiązanie. Teraz zresztą sprawa jest łatwa. Tylko patrzeć, będzie koniec z bandami i wtedy inaczej wszystko się potoczy. Naprawdę tak wiele jest tu do roboty i tyle rozmaitego cierpienia, że łatwiej można znosić ból niż gdzie indziej.Woda cicho przelewała się przez koła samochodu.

W promieniach słońca była zupełnie przezroczysta. Dokładnie widać było dno rzeki pełne pracowicie wytoczonych w ciągu setek tysięcy, a może milionów lat kamieni. San mienił się srebrem. Śpiewał monotonną i odwiecznie obojętną na ludzkie losy pieśń.Ogniomistrz Kaleń pochylił się nad kierownicą. Zawarczał silnik i koła zaczęły się ślizgać po kamienistym dnie rzeki. Wkrótce postać sekretarza zmalała, wóz wspiął się na drogę wiodącą do Zagórza, minął karczmę Goldbluma i nabrawszy szybkości pognał przed siebie. Pozostały za nim gęste kłęby mlecznobiałego pyłu.Oficerowie przenocowali w Sanoku, po czym ruszyli dalej trasą przez Krosno i Tarnów. Piękna pogoda utrzymywała się nadal. Nic nie zdawało się zakłócać spokoju. Wszędzie na polach i w ogrodach pracowali ludzie. Skowronki unosiły się w górę i jak korale nanizane na niewidzialne sznurki opadały nagłym ruchem w dół. Bocian poważnie przechadzał się na jakiejś podmokłej łące. Przypominał tak dalece porucznika Zajączka, że Ciszewski mimo woli musiał się roześmiać. Podpułkownik Tomaszewski spojrzał na niego podejrzliwie i powiedział z niechęcią:- Dusza artystyczna się budzi; myślątka skaczą pod wiosennym podmuchem, co, kapitanie?Ciszewski uśmiechnął się roztargniony. Wszędzie widać było napisy: „Trzy razy tak” albo „Dwa razy tak, raz nie”.- Szykuje się wielka bitwa - mówił major Preminger. - Referendum. Za dwa miesiące zmierzymy się z PSL-owcami. Sprawa nie będzie łatwa.- Jak brzmią pytania tego referendum? - zapytał Tomaszewski.- Obywatel pułkownik wbrew instrukcjom Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego nie czyta gazet - zaśmiał się major Grodzicki.- Rzadko. Nie lubię zajmować się plotkami. No więc... Jak brzmią pytania?- Są proste. Mamy wszyscy odpowiedzieć, czy chcemy w przyszłej konstytucji utrwalenia ustrojki opartego na unarodowieniu przemysłu i reformie rolnej, czy jesteśmy za utrwaleniem granic Polski na Odrze i Nysie oraz czy pragniemy zniesienia tego zmurszałego i wywołującego zawsze reakcyjny bałagan senatu. PSL agituje, by na to ostatnie pytanie odpowiedzieć przecząco. Mikołajczykowcy uruchomili cały swój aparat w tym kierunku.

- Bandytów też - mruknął podpułkownik Tomaszewski.- Złapałem instrukcje Żubryda. Każe głosować w myśl wskazówek PSL albo bojkotować referendum - stwierdził kapitan Gorczyński.- Banderowców niby to nie obchodzi, ale zakazują głosowania według programu PPR i są raczej za bojkotem referendum - dodał major Grodzicki.Preminger oczekiwał wzmożonego terroru ze strony band w okresie poprzedzającym głosowanie.- Bandyci będą się za wszelką cenę starali ratować Mikołajczyka. Z naszej strony musimy zapewnić ludziom jak najspokojniejsze warunki głosowania - powiedział.- G...no bandziory i Mikołajczyk uzyskają, obywatelu majorze - niespodziewanie odezwał się znad kierownicy ogniomistrz Kaleń. - Oni się teraz cholernie zdemaskowali, że idą z sobą ręka w rękę. To już jest dla każdego jasne.- Jak wy się wyrażacie, ogniomistrzu? - surowo zgromił go podpułkownik Tomaszewski i dodał:- Istotnie, ja też sądzę, że zdemaskowanie tej ku...skiej spółki jest bodaj że najważniejszym osiągnięciem referendum. W tym samym zawiera się zwycięstwo jeszcze przed ostatecznym wynikiem.- Wszystko jedno, wałka będzie ciężka - upierał się Preminger. - Pozostawienie senatu dałoby mikołajczykowcom broń do ręki i mogłoby przekreślić wszystko inne.- Iii! Władzy i tak nie wypuścimy z rąk - wzruszył ramionami ogniomistrz Kaleń i jak by podkreślając swoją pewność, energicznie zatrąbił na stadko kaczek, człapiące w poprzek drogi.Napisy „3 x tak” i „2 x tak, 1 x nie” ukazywały się na murach domów, płotach, słupach przydrożnych i wraz z nimi uciekały w tył. Samochód pochłaniał taśmę szosy. Na liczniku sumowały się kilometry, Oficerowie drzemali. Kraków zbliżał się coraz bardziej.Stół nakryty był oliwkowozielonym suknem, jak wszystkie stoły w wyższych dowództwach wojskowych. Z wiszących na ścianach portretów patrzyły zatroskane twarze Czarnieckiego, Kościuszki, Dąbrowskiego, księcia Józefa, Bema, Traugutta. „Jest rzeczą zaskakującą, jak wiele kłopotów mieli zawsze, w ciągu całej historii, rozmaici nasi

przywódcy. Trudno znaleźć wśród nich takiego, który by po prostu zwyciężał, nie opłacając tego niezwykłymi tarapatami. Może zresztą jest to los wodzów na całym świecie? Nader rzadko się nad tym zastanawiamy. Polacy uwielbiają cierpiętnictwo wojskowe. Nic nas tak nie wzrusza, jak martyrologia na różnych polach bitew, w których bądź dostawaliśmy w skórę, bądź okupywaliśmy zwycięstwo najwyższymi cenami. Często mamy nawet pretensje do przedstawicieli innych narodów, że tego nie uznają i w żadnej dziedzinie nie chcą nam z tej racji udzielić kredytu. Zapominamy, że świat lubi zwycięzców, nie bohaterów...” - myślał Ciszewski, podczas gdy Generał mówił:- Zwycięstwo drogo kosztuje i nie dostaje się go za darmo. Musimy je słono opłacić również w walkach z bandami WIN, UPA czy NSZ.Odziany był jak zwykle, w mundur bez żadnych wstążek orderów, uszyty z szorstkiego żołnierskiego sukna, w bryczesy i wysokie buty z cholewami. W ciągu tej zimy twarz jego nieco poszarzała i była jeszcze bardziej pobrużdżona niż dawniej, ciemne oczy błyszczały jednak po dawnemu energią i humorem, ruchy pozostały żywe, prawie młodzieńcze. Maskowały one skutecznie gnębiące Generała troski i zmęczenie, któremu nie chciał się poddać. Patrząc na tę twarz, Ciszewski mimo woli porównywał ją z tymi na portretach, ozdabiających ściany sali odpraw. Podobnie jak na tamtych, w kącikach ust Generała czaił się ledwie uchwytny wyraz goryczy przeżyć i doznań, z którymi musiał się sam rozprawiać. Oczy maskowały błyskiem humoru nie ustające napięcie wewnętrzne związane z ogromną odpowiedzialnością, od tylu już lat ciążącą na tym człowieku. Wziął przecież udział w najważniejszych wojnach ostatniego trzydziestolecia. W wielu bitwach i kilku kampaniach dowodził dziesiątkami tysięcy żołnierzy. Nie zawsze spotykały go za to honory i zaszczyty. Był czas, że musiał odpierać najbardziej bezsensowne zarzuty i walczyć o własną, elementarną godność człowieczą. Znajdował się już na wozie i pod wozem. Przeżył wszystko, co można było przeżyć. Rzecz charakterystyczna, że nigdy nie usiłował imponować, stając na cokole, jak to czynił ten i ów dowódca, który wypchnięty na arenę

wielkich (czasem jedynie jego zdaniem) wydarzeń dziejowych, zachowuje się jak aktor na scenie teatralnej, przybiera pozy męża opatrznościowego i domaga się oklasków. Generał był człowiekiem prostym. Wyczyny wojenne przeplatały się u niego z rozmaitymi historiami miłosnymi, w których celował i których bynajmniej nie usiłował kryć. Przyczyniało mu to sporo kłopotów. Nic sobie z nich nie robił. Brał życie na gorąco. Interesował się mnóstwem problemów i zadziwiał piszących o nim nieraz literatów i dziennikarzy wiadomościami z kilku dziedzin, nie mających nic wspólnego z wojskiem, takich jak literatura, muzyka, malarstwo. Nawet podczas wojny zwiedzał stare zamki, grzebał w bibliotekach, nakładał kilometrami drogi, aby obejrzeć jakiś słynny obraz. Jedni uważali go za dziwaka, inni utrzymywali, że pozuje, inni jeszcze zarzucali mu lekkomyślność na polu walki i w życiu prywatnym; ogromna większość tych, którzy znali Generała bliżej, i cała olbrzymia masa żołnierska pełna była dla niego podziwu. Ludzie patrzący jeszcze dalej i szerzej twierdzili, że jest jedną z najciekawszych postaci naszych czasów. Był z pewnością jedną z najczystszych i najbardziej bezinteresownych. Wiedziano, że przejmował się bardzo losem żołnierzy, których wysyłał do walki. To również różniło go od wielu innych generałów, którzy w warunkach współczesnej wojny przyzwyczaili się do wyłącznie statystycznego ujmowania strat. Może właśnie dlatego nawet jeden z wielkich pisarzy amerykańskich, bardzo daleki od jakichkolwiek sympatii dla komunizmu, w swojej powieści, osnutej na tle wojny w Hiszpanii, przesadnie krytykujący generałów tej kampanii, o Generale wyrażał się ciepło i serdecznie.Kapitan Ciszewski obserwował Generała na odprawie w krakowskim okręgu wojskowym i myślał o tym wszystkim słuchając jednocześnie jego słów. Jerzy miał na wskroś sceptyczny stosunek do wojska i rozciągał go oczywiście na generałów. Widział ich podczas wojny i nic bardziej go nie przerażało niż władza, którą mieli nad ludźmi. Była to władza polegająca na prawie zabijania po obu stronach frontu: zabijania nieprzyjacielskich i wysyłania na śmierć własnych żołnierzy. Władzę tę miała w ogóle cała hierarchia wojskowa,

ale im wyższy był jej szczebel, tym bardziej to umasowione prawo skupiało się w rękach jednego człowieka - sternika - koszmarnej machiny mielącej w ogniu kości i mięso ludzkie. Przy takim zakresie władzy zachowanie poczucia odpowiedzialności było ogromnie trudne. Generał - jak głosiła fama podawana sobie z ust do ust przez żołnierzy dwóch generacji - poczucie to posiadał. Jerzy nigdy nie służył bezpośrednio pod jego rozkazami, wiedział jednak, że świadectwo wystawiane przez prostych szeregowych swoim dowódcom jest o wiele więcej warte od roztaczanej wokół nich oficjalnej aureoli. Ten pewnik znają wszyscy starzy frontowi żołnierze. Ich zdanie nie zawodzi.Za oknami widać było ozłocone słońcem mury Wawelu. Do pokoju wpadł zabłąkany chrabąszcz. Brzęczał nad stołem i głowami blisko trzydziestu oficerów, dowodzących jednostkami, które walczyły w Bieszczadach przeciw bandom UPA i WIN. Potem zmęczony przysiadł na ciemnozielonej portierze stanowiącej obramowanie jednego z okien. Generał mówił:- Ta przeklęta zima wiele nas kosztowała. Za wszystko trzeba niemniej płacić. W naszym zawodzie płaci się niestety życiem, uzyskując w zamian doświadczenie. Trudno to oczywiście powiedzieć rodzicom, żonom, dzieciakom i dziewczynom tych, którzy zginęli w rok po wojnie i wciąż jeszcze codziennie giną. Nie wiem, czy w ogóle można komuś słowami wytłumaczyć śmierć bliskiego mu człowieka. Jedno jest w każdym razie pewne: nie my wywołaliśmy te walki. Narzucili nam je bandyci. Nikt bardziej od nas nie pragnie, aby wreszcie zapanował spokój. Leży to tak dalece w naszym interesie, że tylko skończony bałwan albo bandyta mógłby temu zaprzeczyć. Narzuconą walkę musieliśmy przyjąć i musimy ją doprowadzić do końca.Generał przerwał na chwilę i śledził lot chrabąszcza, który z impetem opuścił swą bazę na portierze i, zapewne w gwałtownym poszukiwaniu wyjścia z pokoju, łupnął w przeciwległą ścianę.- Przechodzę do naszych doświadczeń - ciągnął dalej Generał. - Zastanawialiśmy się sporo, minister, jego zastępca, moi współpracownicy i ja, nad wnioskami z działań

przeprowadzonych w Karpatach tej zimy. Popełniliśmy rozmaite błędy. Działaliśmy raz dużymi formacjami wojska, na przykład całymi pułkami, a nawet, jak to było w ostatniej akcji pułkownika Sierpińskiego, dywizją, to znów zbyt małymi oddziałkami o siłach nie przekraczających kompanii. W pierwszym wypadku nieprzyjaciel miał czas zaobserwować ruchy tych wielkich, ciężkich jednostek i usunąć się spod ich uderzenia, w drugim - otaczał małe grupy wojska i likwidował je.Generał zacisnął pięść i z lekka uderzył nią w stół. Pułkownik Sierpiński poruszył się niespokojnie. Major Grodzicki trącił lekko w bok kapitana Gorczyńskiego, jak by chciał mu powiedzieć: „dokładnie to samo mówiłem”.- Wlekliśmy na nasze akcje cały ciężki sprzęt: działa, moździerze, samochody ciężarowe i diabli wiedzą co jeszcze. Próbowano nawet szczęścia z czołgami. - Generał pokiwał głową w stronę podpułkownika Tomaszewskiego, który udał, że tego nie widzi. - Czesaliśmy lasy, zajmując godzinami podstawy wyjściowe. Bandyci spokojnie przypatrywali się naszym ślimaczym ruchom i bez wysiłku... wiali. Mało tego. Zamiast przejąć w swoje ręce inicjatywę, pozostawialiśmy ją bandom. Gnaliśmy tylko od wzniecanego przez nie jednego pożaru do drugiego, od jednego miejsca mordu do następnego. Prowadziliśmy wątpliwej wartości pościgi, w których bandyci zawsze rozporządzali dostateczną przewagą czasu nad nami, aby się wymigać od walki. Nie byliśmy najzupełniej przygotowani do działań zimowych w górach. Nie mieliśmy należytego umundurowania, a przede wszystkim nart, białych strojów maskujących i tym podobnych rzeczy... Wreszcie sprawa najważniejsza: nie potrafiliśmy znaleźć siedzib bandytów, ich biwaków, ich kryjówek górskich. Nie umieliśmy wywnioskować, gdzie się przeciwnik chowa. To pozwoliło mu na zachowanie inicjatywy działań i w połączeniu ze wszystkimi naszymi błędami dało możność swobodnego niemal grasowania w terenie.„O tym wszystkim była już mowa setki razy - myślał z pewnym rozczarowaniem Ciszewski. - Ciekaw jestem, jaka na to może być rada?” Wyczuwał rosnące napięcie siedzących przy stole oficerów. Ci, którzy lepiej od niego znali Generała, wiedzieli, że nie

wypominałby tego, o czym mówił, jako błędów, gdyby nie miał podać sposobu ich zwalczania. Generał tymczasem podniósł do ust szklankę z wodą. Pijąc śledził lot upartego chrabąszcza, którego zdenerwowanie i zmęczenie rosły. Owad coraz częściej przysiadał. Nie potrafił znaleźć otwartego okna, przez które uprzednio wleciał do pokoju.- Ale upał! - powiedział Generał odstawiając szklankę. Uśmiechnął się z roztargnieniem i mówił dalej:- Błędy, które wymieniłem, trzeba będzie teraz czym prędzej naprawić... Zaczniemy działać inaczej. Jednostką dającą nam zasadniczo przewagę nad nieprzyjacielem jest batalion. Mniejsze mogą przy odpowiedniej koncentracji sił bandytów zostać otoczone i zniszczone, większe mogą działać tylko w akcjach zakrojonych na poważniejszą skalę. Batalion pozwala na skuteczne zwalczanie band, może się nie obawiać ich napaści, potrafi samodzielnie otaczać i niszczyć grupy przeciwnika. Bataliony jednego pułku powinny z sobą współdziałać na kierunkach równoległych, zbieżnych lub przy okrążaniu nieprzyjaciela. Podstawowa łączność między nimi - radiowa... Zapowiadam z całym naciskiem - głos Generała zabrzmiał nagle twardo, metalicznie - koniec z zabieraniem na akcje ciężkiej broni. Artylerzyści będą walczyli z karabinami w ręku, czołgiści wrócą do swoich garnizonów i będą się szkolić. Nie mają nic do roboty w walce z bandami. Najważniejsza jest obecnie ruchliwość. Musicie być szybcy, o wiele szybsi od bandytów. Jesteście od nich znacznie lepiej uzbrojeni, bardziej zdyscyplinowani. Musicie tę przewagę wykorzystać. Jesteście znacznie liczniejsi. Trzeba też będzie zapomnieć o pewnych frontowych nawykach działań. W walkach z bandami wojsko musi przejść na metody partyzanckie. Przesuwajcie się lekko, szybko, skrycie... Podkreślam: skrycie! Oni nie śmią obserwować waszych ruchów. Powinniście wyrastać przed nimi nagle, zawsze tam, gdzie się was nie spodziewają; nękać ich tymi ruchami, nie dawać chwili spokoju. To będzie dla nieprzyjaciela równie męczące jak sama walka.- Musimy przesuwać się nocą! - wypalił nagle major Grodzicki, który od pewnego czasu kręcił się niespokojnie na krześle.

- Brawo, Grodzicki! - powiedział Generał. - Właśnie o to mi chodziło: musicie przesuwać się nocą. Wtedy żadna obserwacja nie pomoże bandytom.„W jaki sposób on zapamiętuje tyle nazwisk?” - myślał z podziwem Ciszewski.- Najważniejszą kwestią jest jednak sprawa znajdowania bandytów - słyszał głos Generała. - Długośmy się nad tym w Warszawie głowili, zanim ktoś wpadł na rozwiązanie tego problemu. Bandyci muszą przecież jeść i pić. Do obu tych czynności niezbędna jest woda. Żaden biwak, żadne leśne obozowisko nie mogą istnieć bez wody. Bez niej nikt nie ugotuje obiadu, nie ugasi pragnienia, nie zachowa jakiej takiej higieny osobistej. Człowiek nie może żyć bez wody. Nad nią też, nad strumieniami czy rzeczkami górskimi, muszą się znajdować kryjówki nieprzyjaciela... Czemu kręcicie głową, Tomaszewski? - przerwał Generał.Podpułkownik Tomaszewski poczerwieniał. Generał uśmiechał się do niego zachęcająco.- Tylko wątpliwości pomagają w prawdziwym rozwiązaniu trudnych zagadnień. Walcie śmiało, pułkowniku!- O tej wodzie już myśleliśmy, Generale. Rzecz w tym, że w górach są setki, a może i tysiące strumieni i źródeł.- Wiem o tym, ale nie nad każdym z nich mogą się usadowić bandyci... Oni muszą mieć jednocześnie drogi dojazdu dla dowozu żywności albo przynajmniej jakieś przejścia dla przyniesienia jej na barkach. Dalej, wybrane przez nich na obóz miejsce musi posiadać warunki dogodne do obrony i wycofania się w razie konieczności, warunki pewnej obserwacji i łączności między bandami i informatorami, zamieszkującymi wioski. Takich miejsc, i do tego położonych nad wodą, nie ma w nadmiarze nawet w tych skomplikowanych Bieszczadach. Przy uważnym studiowaniu mapy zdołacie sporo wydedukować...Tym razem Generał trafił w sedno. W milczeniu, jakie zapanowało po jego słowach, dawał się wyczuć najwyższy podziw. „Ależ to proste!” - entuzjazmował się w duchu kapitan Ciszewski. Oficerowie spoglądali po sobie i uśmiechali się, ale Generał zachował powagę.- Kiedy z początkiem zimy zeszłego roku rozmawiałem w Warszawie z pułkownikiem

Sierpińskim, Kowalewskim i jeszcze kilku innymi oficerami na temat działań przeciw bandom UPA i WIN w Bieszczadach, powiedziałem, że nie daję żadnych recept. Zdawałem sobie sprawę, że musimy nabrać doświadczenia i wszelkie teoretyzowanie mogłoby w takim wypadku być tylko szkodliwe. Teraz sytuacja jest inna. Niemałym kosztem okupione doświadczenie mamy. Wiemy już, czego się trzymać. Dlatego też - głos Generała znów zabrzmiał ostro - to, o czym mówiłem, proszę traktować jako ogólną, ale obowiązującą dyrektywę. Dostosowując się do konkretnej sytuacji, powinniście osiągnąć należyte rezultaty.Zmęczony chrabąszcz spadł nagle do tuż obok stojącej przed Generałem karafki z wodą. Ten pochylił się nad owadem, ostrożnie położył go sobie na dłoni i podszedł do otwartego okna. Chrabąszcz rozpostarł skrzydełka i nabrawszy widocznie nowych sił, wystartował nad skąpany w słońcu zielony skwerek uliczny. Generał patrzył za nim przez chwilę. Kiedy się odwrócił, twarz jego rozjaśniał uśmiech.- Jeszcze kilka optymistycznych słów... Mam wrażenie, że sytuacja gwałtownie zmienia się na naszą korzyść. Bandy WIN i NSZ przeżywają poważny kryzys. W Lubelskiem i Białostockiem są już prawie całkowicie wytępione, a raczej rozleciały się. Ich członkowie wracają do domów. Mają dość włóczęgi. Chłopi nie chcą powrotu właścicieli ziemskich, masa biedaków chce się usamodzielnić ostatecznie, coraz bardziej zaczyna wierzyć w naszą trwałość i wie, że tylko my dajemy im możność normalnego życia. Ci ludzie odwracają się od band. Nie widzą interesu w ich popieraniu. Bandy pozbawione chłopów, składające się wyłącznie z różnych obwiesiów, którzy nie mają drogi powrotnej z racji zbrodni okupacyjnych czy innych przestępstw, oraz grupy mających mętlik w głowie chłopaczków z tak zwanych „dobrych domów” i rozmaitych półgłówków, nie pozwalających „szargać świętości ołtarzy”, nie są w ogóle groźne ze względu na swą małą liczebność i kompletny brak poparcia ze strony ludności. Zostaną zmiecione z powierzchni ziemi bardzo szybko... To zjawisko rozlatywania się band obserwujemy właśnie w Lubelszczyźnie i Białostocczyźnie. Inna sprawa z UPA. Faszyści ukraińscy są zbrodniarzami wojennymi w pełnym tego słowa

znaczeniu. Nie mają nic do stracenia. Będą ratowali skórę, jak długo się da. Ich wraz z całym tym tałatajstwem hitlerowskim z różnych krajów Europy, które zgromadzili, trzeba będzie po prostu zniszczyć... Nie rokuję im jednak długiego żywota. Odcięte w Karpatach, odizolowane od wszelkiej pomocy z zewnątrz i współdziałania z bandami WIN, będą musiały zginąć.Potem Generał mówił o referendum i zadaniach wojska w związku z głosowaniem. Odprawa ciągnęła się do późnych godzin nocnych. Oficerowie stawiali pytania.- Jak będzie z urlopami, obywatelu Generale? - zapytał pułkownik Sierpiński. - Mamy oficerów i szeregowych, którzy nie widzieli rodzin od lat.- Urlopy możemy dawać niestety tylko w ograniczonej ilości - powiedział Generał. - Nie wolno ich jednak oczywiście kasować w ogóle. Z drugiej strony rodziny mogą śmiało odwiedzać żołnierzy w waszych garnizonach. Musimy dążyć do normalizacji życia, tym bardziej że bandyci pragną czegoś przeciwnego. Poruszyliście istotny problem, pułkowniku... Nie mam nic przeciw temu, aby oficerowie sprowadzili rodziny. Uważam to nawet za wskazane. Poza tym proszę dążyć do jak największego zbliżenia z miejscową ludnością. Pomagajcie chłopom w pracy, interesujcie się ich życiem, urządzajcie wspólne zabawy z młodzieżą wiejską wszędzie, gdzie się to tylko okaże możliwe. Bieszczady nie mogą być upośledzoną częścią kraju, jak by tego chcieli panowie z UPA czy WIN. Walka o normalne życie jest tak samo ważna, jak ta, którą toczymy z bandami w polu. Trzeba ją będzie wygrać...- Możemy więc sprowadzić nasze żony! - krzyknął z zachwytem major Grodzicki.Generał skinął głową. W tej chwili otworzyły się drzwi. Adiutant z kołyszącymi się na piersi srebrnymi sznurami podszedł do dowódcy okręgu i pochylił się nad jego uchem. Ten zmarszczył brwi i z zatroskanym wyrazem twarzy zwrócił się do Generała. Kilka minut mówił coś do niego szeptem. Kark Generała poczerwieniał. Nieomylna oznaka zdenerwowania. Podniósł rękę, uciszając zebranych, którzy z ożywieniem komentowali sprawę przyjazdu rodzin.- Zła wiadomość, pułkowniku Sierpiński. - Głos Generała był przytłumiony, bardziej nosowy niż zwykle.

- Co się stało?- Wasz szef sztabu podpułkownik Rojewski został zabity przez żubrydowców pod samym Sanokiem.W pokoju zapanowała cisza. Skromny wręcz do przesady i pracowity Rojewski był przez wszystkich lubiany. Załatwiał zawsze rozmaite drażliwe sprawy, jeżeli go pułkownik Sierpiński do nich dopuszczał, szef sztabu znany był bowiem z tego, że nie potrafiłby skrzywdzić muchy. Nigdy nikogo nie karał i nie używał mocnych słówek jak inni dowódcy. Jego autorytet opierał się na dobroci, rzadko spotykanej wśród ludzi w mundurach. Prawdopodobnie właśnie dzięki niezwykłości tego zjawiska miał wśród podwładnych większy posłuch niż inni.- Jeszcze jedna żona i dwoje dzieci osieroconych - mruknął podpułkownik Tomaszewski.- Jak do tego doszło? - informował się pułkownik Sierpiński.- Rojewski wracał z Olchowiec. Samochodem. Bandyci siedzieli w zasadzce. Otworzyli ogień z pistoletów maszynowych. Podziurawili Rojewskiego i kierowcę pociskami jak rzeszota. Śmierć ich musiała być momentalna... - wyjaśnił swym tubalnym głosem dowódca okręgu.Generał patrzył przez okno w noc spowijającą już ulice. Potem, nieco przygarbiony, wrócił na swoje miejsce przy stole.- Znałem Rojewskiego, kiedy miał nie więcej niż siedemnaście lat. To był taki marzyciel o wijących się blond włosach. Pozostał nim do końca, mimo wszystkiego, co przeżył w ciągu czterdziestu pięciu lat swego życia. Niech to szlag trafi! Najlepsi ludzie giną! - zaklął niespodziewanie. Po chwili ciągnął dalej:- W związku ze śmiercią pułkownika Rojewskiego musimy dokonać pewnych przesunięć... Stanowisko jego obejmie teraz podpułkownik Tomaszewski. Dowódcą pułku na miejsce Tomaszewskiego zostanie major Grodzicki.- Nie nadaję się do sztabu. Nie potrafię siedzieć za biurkiem - posępnie zaoponował podpułkownik Tomaszewski.- Przyzwyczaicie się, obywatelu pułkowniku - zapewnił go Generał. - Ta zmiana zresztą i tak by nastąpiła. Mieliśmy zamiar przenieść Rojewskiego do sztabu generalnego. Niestety, Żubryd nas uprzedził...

- Zostaję przeniesiony z powodu błędów, jakie popełniłem w zimie - powiedział jeszcze bardziej posępnie Tomaszewski.- Gdyby tak było, nie ukrywałbym tego przed wami, obywatelu pułkowniku. Znacie mnie przecież dostatecznie dobrze i nie od dziś. Nie lubię bawić się w dyplomację w wojsku. Wszyscy ze mną na czele dopuściliśmy się na terenie Bieszczadów wielu błędów tej zimy. Nie mogę mieć o to do nikogo pretensji.Twarz Tomaszewskiego rozjaśniła się.- Będę chyba mógł dalej brać udział w akcjach przeciw bandom wraz z moim dotychczasowym pułkiem, z którym tak bardzo się zżyłem? - zapytał.- Powinniście to nawet czynić. Poza tym wasz pułk w najbliższym czasie bardzo się zmieni Tomaszewski. Musimy sporo żołnierzy odesłać do domów. Kilka roczników odejdzie. Nie możemy tych ludzi w nieskończoność trzymać w wojsku...- Demobilizacja frontowych żołnierzy w tej chwili będzie dla nas fatalna - zaniepokoił się pułkownik Sierpiński.- Nowi przyjdą na ich miejsce.- Ale bez doświadczenia tych z frontu.- Nabędą tego doświadczenia... Zresztą nie wszyscy frontowcy odejdą.Odprawa kończyła się. Oficerowie rozmawiali jeszcze w małych grupach i żegnali się z Generałem, kiedy ten nagle zawołał:- Do diabła, zapomniałbym na śmierć! Kapitanie Ciszewski, proszę do mnie na chwilę...Jerzy, zdziwiony niespodziewanym wymienieniem swego nazwiska, podszedł do Generała. Wiedział, że w walkach niczym specjalnym się nie wyróżnił, ale na naganę też nie zasługiwał. Czego mógł Generał chcieć od niego i skąd ten obdarzony zadziwiającą pamięcią człowiek znał jego nazwisko?Ciemne, badawcze oczy Generała spoczęły na twarzy Ciszewskiego.- Wasza dziewczyna nazywa się Barbara Romańska, czy tak, kapitanie?Osłupiały Jerzy potwierdził.- Ładna dziewczyna - bez uśmiechu pokiwał głową Generał. - Niedawno była u mnie ze swoją koleżanką Zofią Lenkiewicz. Opowiedziały mi wszystko... O waszej miłości, długim rozstaniu, perypetiach i tak dalej. Barbara prosiła, aby wam umożliwić powrót do Warszawy. Jesteście podobno nieźle zapowiadającym się malarzem. Jaki kierunek?

- Abstrakcjonizm.- Niełatwa droga. Mało kto rozumie, że w tych obrazach nie ma nic do rozumienia, jak w muzyce, jak w miłości, jak w barwach świata, które można po prostu lubić albo nie.Ciszewski milczał.- Czy chcecie wracać do Warszawy, opuścić wojsko i zabrać się z powrotem do malowania?- Nie wiem, czy będę jeszcze umiał malować.- Życie byłoby nudne, gdybyśmy wszystko z góry wiedzieli... Przyrzekłem pani Romańskiej, że z wami porozmawiam i na podstawie odpowiedzi, jakiej mi udzielicie, podejmę decyzję. Kończy się już czas karabinu, zaczyna o wiele dłuższy okres pędzla, smyczka, pióra i diabli wiedzą jakich jeszcze cywilnych narzędzi... No, więc, co będzie z tą Warszawą?Ciszewski spojrzał w kierunku wychodzących z sali oficerów. Wszyscy oni wracali w góry, przed nim jednym, nie wiadomo dlaczego, na skutek - zdawałoby się beznadziejnej - interwencji Barbary otwierała się droga spokojnego życia. Uświadomił sobie, że w ciągu ostatniej doby już trzeci raz jest mowa o opuszczeniu Bieszczadów. Zobaczył wyraźnie twarze Ewy i Drozdowskiego. Potem zabitego dziś podpułkownika Rojewskiego, Wierzbickiego, Wacka, Jabłońskiego, żołnierzy jego batalionu wymordowanych pod Smolnikiem, wszystkich innych poległych tej zimy, mieszkańców wiosek powieszonych przez bandytów, zabijanych dziesiątkami sposobów. Stanowili cały tłum, a sprawa wcale nie była skończona. Żywi musieli ją doprowadzić do końca. Jego koledzy. On jeden mógł teraz odejść... Dlaczego ten dziwny człowiek, Generał, każe mu samemu decydować? Dlaczego przenika go teraz na wskroś swoimi ciemnymi oczami, w których migocą jakieś ni to ironiczne, ni to ciepłe błyski?- Proszę mi pozostawić czas do namysłu, obywatelu Generale - powiedział Ciszewski.Teraz tamten uśmiechnął się szeroko swoimi grubymi wargami i nie ukrywając zadowolenia potarł dłonią łysinę.- A swoją drogą ładna dziewczyna ta Barbara! Mogłaby was odwiedzić w Baligrodzie.- Mogłaby, ale nie pali się do tego - mruknął Jerzy.Generał obrzucił go krytycznym spojrzeniem.

- Wojna, jaką zawsze, od pierwszego pocałunku do rozstania, prowadzimy z kobietami, wymaga pewnej strategii. Jeżeli się tego nie potrafi, to trzeba cierpieć... Między kobietą a mężczyzną toczy się walka o hegemonię w miłości; tylko od czasu do czasu przerywają tę walkę krótkie rozejmy i pakty o nieagresji. Długo jednak nie trwają. Proszę to sobie zapamiętać, młody człowieku. Dziwne, żeście się tego nie nauczyli w Paryżu, Barbara mówiła mi, że tam zaczęliście się kochać. Dla mnie południowe strony Europy były w tej dziedzinie doskonałą szkołą, dla was widocznie nie.- Nie miałem czasu.- Szkoda. Na to zawsze warto znaleźć czas.- Tak jest, obywatelu Generale - stwierdził bez przekonania Ciszewski.- A więc, kiedy się namyślicie, czy pozostać w pułku, czy wracać do Warszawy, napiszcie mi bezpośrednio albo via Barbara. Ona może mi przynieść waszą odpowiedź. Nie będziecie zazdrosny?- Nigdy nie byłem zazdrosny.- To znaczy, że w ogóle nie wiecie, co to znaczy kochać. Żal mi was, Ciszewski - westchnął Generał. - To jest trudniejsze od malowania i wojska. Obudźcie się, kapitanie! - krzyknął prawie na Jerzego i mocno klepnął go dłonią po plecach.Na ulicy czekali na Ciszewskiego podpułkownik Tomaszewski, majorzy Grodzicki i Preminger oraz kapitan Gorczyński. Mieli razem odbyć powrotną drogę. Jerzy myślał, że zasypią go pytaniami na temat rozmowy, jaką odbył z Generałem, i z góry układał sobie wersję, którą miał im zamiar podać. Tymczasem okazało się, że jego towarzyszy podróży trapił inny kłopot: ogniomistrz Kaleń przepadł jak kamień w wodę. Samochód stał przed budynkiem okręgu, ale ogniomistrza nie było. Podpułkownik Tomaszewski szalał.- Kaleń rozpuścił się jak dziadowski bicz! Ledwie zobaczył duże miasto, już go poniosło! On ma nas wszystkich gdzieś - powtarzał ze złością.Sprawę wyjaśnił adiutant dowódcy okręgu. Kaleń wywołał w niezbyt trzeźwym stanie piekielną awanturę w jakimś nocnym lokalu. Dla uspokojenia żandarmeria wojskowa wspólnie z milicją wpakowała go do ula.- Trzeba było do tego celu dwóch żandarmów i trzech milicjantów - stwierdził

z niesmakiem adiutant, człowiek elegancki, kulturalny i posługujący się nader wyszukanymi zwrotami.- Każdy z moich żołnierzy wymagałby takiej albo jeszcze większej liczby pogromców - oświadczył chełpliwie podpułkownik Tomaszewski, zapominając, że przed chwilą miotał gromy na ogniomistrza.- W wojsku zaznacza się pewien upadek dyscypliny, obywatelu pułkowniku - powiedział ogólnikowo adiutant.- G...no pan może wiedzieć o wojsku, obywatelu kapitanie! - huknął Tomaszewski.- Czy nie wypuścilibyście Kalenia, abyśmy mogli odjechać? - odezwał się major Preminger, chcąc zapobiec dalszej utarczce słownej między adiutantem a nowym szefem sztabu dywizji.- Chętnie byśmy to uczynili, ale obawiam się, że w obecnym stanie ogniomistrz Kaleń nie byłby zdolny do prowadzenia wozu - skonstatował lodowatym tonem adiutant dowódcy okręgu.Podpułkownik Tomaszewski mruknął pod nosem, że na froncie nie w takim stanie ogniomistrz Kaleń już jeździł, ale adiutant udał, iż tego nie słyszy, i zaproponował oficerom bony do Hotelu Francuskiego, odjazd zaś następnego dnia. Musieli się na to zgodzić.Podczas gdy w sali krakowskiego okręgu wojskowego toczyła się wyżej opisana odprawa oficerów, ogniomistrz Kaleń, krążąc bez celu po ulicach Krakowa, spotkał swego starego przyjaciela plutonowego broni pancernej Alojzego Rączkę. Nie widzieli się od stycznia 1945 roku, kiedy to Alojzego wyciągnięto pod Warszawą z płonącego czołgu i dzięki najwyższemu wysiłkowi całego grona lekarzy gwałtem powstrzymano od podróży na tamten świat, aby mógł dalej służyć ojczyźnie. Wysoki jak tyka, chudy i żylasty plutonowy rzucił się Kaleniowi na szyję i oświadczył z naciskiem, że takie spotkanie należy oblać, gdyż w przeciwnym razie zabraknie tego uczuciowego akcentu, bez którego rodacy nasi nie mogą się obejść w ważnych, wesołych czy smutnych momentach życia. Ogniomistrz przystał na tę propozycję z pewnym ociąganiem.- Wiozę samą śmietankę naszej sławnej jednostki - powiedział - i nie mogę jej narażać na lądowanie w rowie.

- Nie poznaję cię, Hipolit - zasmucił się Rączka. - Musiałeś się bardzo postarzeć! Czy to raz jeździłeś, mając w czubie, ty sflaczała kicho? Czy raz byłeś w rowie? Podnosi się wtedy samochód i szura dalej. Nie podróżujecie chyba lemuzyną na białych gumach?- Zaprowadzisz mnie do jakiejś obskurnej knajpy i będziemy chlać „Perłę”... Wielkie mecyje. Mogę to mieć codziennie w zakichanym Diabligrodzie u obywatela Szponderskiego - zmiękł ogniomistrz Kaleń, na którego ambicję przymówki Rączki mocno podziałały.Alojzy zapewnił go, że żaden nędzny szynk nie wchodzi w rachubę.- Idziemy do pierwszorzędnego lokalu. Dansing. Kobity... - wykonał płynny ruch ręką. - Od samych perfum już kręci się we łbie!- Zobaczymy - skrzywił się z powątpiewaniem Hipolit, co z kolei podnieciło ambicję jego przyjaciela.Kaleń jako zdyscyplinowany żołnierz wstąpił jeszcze do okręgu i wymienił dyżurnemu podoficerowi nazwę lokalu, do którego się udawał. Gdyby się odprawa skończyła przed jego powrotem, prosił, by go wezwać.Alojzy Rączka nie przesadził w swych zapowiedziach. Ogniomistrzowi Kaleniowi wydawało się, że nigdy w życiu nie widział takiego lokalu. Na lśniącym parkiecie wirowały pary - mężczyźni czysto, porządnie odziani i kobiety w zachwycających sukniach, które odsłaniały leciutko powyżej kolan najzgrabniejsze nogi, najsmuklejsze szyje, najbardziej krągłe ramiona, uduchowione twarze i najpiękniejsze fryzury, jakie Kaleń kiedykolwiek oglądał. Kolorowe światła reflektora łagodnie muskały w półmroku tańczących. Muzyka grała tak, że serce ogniomistrza tajało. Siedział z plutonowym Rączką przy stoliku, nakrytym śnieżnobiałym obrusem. Jadł kolację, którą tamten zamówił łącznie z prawdziwą „czystą” (niebieska nalepka) i winem dla podkreślenia uroczystości chwili. Wcale nie zwrócił uwagi na nieco ironiczne, protekcjonalne zachowanie się kelnera ani na podobne spojrzenia gości, zajmujących miejsca przy sąsiednich stołach, pań i panów, którzy krzywili się na widok połatanych mundurów i srodze koślawych, sfatygowanych butów obu żołnierzy. Atmosfera lokalu rozbierała go wraz z wypitą wódką i winem, zapachy perfum, dźwięki muzyki, widok

tylu miękkich, ciepłych ciał kobiecych - oszołamiały. Alojzy pełnym szczęścia wzrokiem wpatrywał się w twarz przyjaciela. Czas płynął zupełnie niepostrzeżenie.Jak pantera, co w złotej klatce śpi...Refrenista śpiewał rozmarzonym głosem tekst przedwojennego szlagiera. Spleceni w uścisku tancerze kołysali się na parkiecie. Było coraz cieplej. Twarze kobiet płonęły nie tylko od purpurowego światła, rzucanego przez reflektor, po szyjach mężczyzn spływał pot. Tu i ówdzie rozlegały się pijackie okrzyki. Ktoś położył ciężką głowę na obrusie. Słychać było gardłowy śmiech kobiecy.To - jest Ameryka, ach, to jest Uesa!Refrenista zmienił program. Ogniomistrz Kaleń wstał. Nie trzymał się zbyt mocno na nogach.- Zaproszę tę blondynkę do tańca - oświadczył plutonowemu Rączce, wskazując na pulchną dziewczynę, siedzącą przy sąsiednim stoliku.- Wzięło cię! - powiedział zachwycony Alojzy.Blondynka wydawała się zdumiona, kiedy krępy i barczysty podoficer zwarł przed nią obcasy w najdworniejszym ukłonie wojskowym, na jaki potrafił się w tej chwili zdobyć. Szepnęła coś do swego towarzysza, niskiego bruneta w ciemnym garniturze. Ten chmurnie popatrzył na Kalenia i potrząsnął głową.- Pani jest zmęczona i nie może tańczyć.Ogniomistrz przeprosił i odwrócił się na pięcie.Podszedł do innego stołu, przy którym siedziało większe towarzystwo. Fokstrot nabierał coraz szybszego tempa. Towarzystwo śmiało się. Znów szepty.- Może zakurim? - zaproponował jeden z mężczyzn Hipolitowi. Ujął w dwa palce papierosa i chciał podać go przez ramię żołnierzowi. Cofnął gwałtownie rękę, widząc, że ten marszczy brwi. Odmowa spotkała Kalenia przy trzecim, czwartym i piątym stole. Ale ogniomistrz nie dawał za wygraną. Krążył między stolikami i kłaniał się jednej kobiecie po drugiej. Wszystkie mu odmawiały. Twarz jego była teraz niemal kredowoblada, mięśnie szczęk chodziły nerwowo. W skroniach czuł szum. Mąciło mu się w oczach, ale był jeszcze o tyle przytomny, by spostrzec, że blondynka, która pierwsza dała mu kosza, tańczy z jakimś łysym jegomościem w popielatych bryczesach i butach-oficerkach.

Kiedy fokstrot przebrzmiał, ogniomistrz Kaleń wrócił do swego przyjaciela.- To są zwyczajne k...wy - powiedział.Plutonowy Rączka milczał. Zamówił jeszcze pół litra wódki, którą wypili w alarmowym tempie.Wtedy się zaczęło.Brunet w ciemnym garniturze zbliżył się do orkiestry i szepnął coś saksofoniście wsuwając mu w dłoń banknot.Rozszumiały się wierzby płaczące, Zapłakała dziewczyna ma...Odurzone alkoholem głowy zwróciły się w kierunku orkiestry. Oczy zasnuły się tęskno-pijacką mgiełką. Na sali panowała cisza. Tylko jakaś para usiłowała tańczyć, ale pełen oburzenia brunet przepędził ją z parkietu.- Wstać - rozległ się nagle czyjś głos. Z wielu stron podjęto ten okrzyk.- Baczność! - komenderował łysy facet w bryczesach.Chwiejące się na nogach postaci usiłowały wykonać polecenie. Przy stolikach wstawano. Gdzieś z hałasem runęło krzesło, przewróciła się butelka i wino splamiło obrus.- Mogą mnie pocałować... - oświadczył plutonowy Alojzy Rączka. - Oni to grają nie dla partyzanckich wspominek, ale na cześć tych, którzy teraz są w lesie - objaśnił.- Bydlaki! - mruknął Kaleń i poczęstował przyjaciela papierosem. Obaj siedzieli, nie ruszając się z miejsc.- Wstać, wy tam! - ryknął pod ich adresem brunet. Kaleń bez słowa pokazał mu pięść rozmiarów niezłego bochenka chleba.Gdy orkiestra skończyła grać, wstał i zbliżył się do saksofonisty.- Jak patriotyzm, to patriotyzm - powiedział do niego. - Graliście „Wierzby”, to teraz dawajcie „Okę”. Jazda! - podał mu tysiącłotowy banknot.Tamten wzruszył ramionami.- Za mało? - zdziwił się ogniomistrz i poszperawszy w kieszeni wyciągnął w kierunku grajka całą garść papierowych pieniędzy.- Nie o to idzie - roześmiał się saksofonista. - Nie umiemy tego grać.Kaleń - pokiwał ze zrozumieniem głową. Zastanowił się chwilę i wszedł na estradę.- Na tej fujarce się nie znam - oświadczył wskazując na saksofon - ale akordeonik to moja specjalność. - Wziął od zdumionego akordeonisty jego instrument, usiadł i zagrał:Płynie, płynie Oka, jak Wisła szeroka...Wśród publiczności rozległy się gwizdy.

- Precz z nim! Chcemy się bawić! - krzyczano.Powstał niebywały hałas. Towarzystwo, które jeszcze kilka godzin temu wydawało się Kaleniowi tak wytworne, grzmociło pięściami w stoły, uderzało trzonkami noży o butelki, gwizdało, wyło, byle tylko zagłuszyć akordeon. Ogniomistrz pojął, że nikt już nie słyszy jego muzyki, oddał akordeon i mrucząc coś pod nosem wrócił na miejsce.- To są większe sk...syny, niż myślałem - powiedział do Alojzego Rączki.W tym momencie orkiestra znów zagrała „Wierzby”. Publiczność biła oklaski. Brunet stał w środku parkietu i ryczał:- Niech żyje Stanisław Mikołajczyk!- Mi-ko-łaj-czyk! Mi-ko-łaj-czyk! Mi-ko-łaj-czyk! - skandowano ze wszystkich stron na sali.Tego już było Kaleniowi za dużo.- Alojzy! Kryj mnie od strony skrzydeł! - zakomenderował. - Teraz przynajmniej wiemy, z kim mamy do czynienia.Jednym skokiem znalazł się przy brunecie. Zanim tamten zdążył się spostrzec, chwycił go swoją potężną dłonią za marynarkę na piersiach, cofnął dla nabrania rozmachu i całą siłą cisnął między stoły, które runęły wśród brzęku tłuczonego szkła. Rozległ się histeryczny krzyk kobiecy. Kaleń nie bez zadowolenia zauważył, że wydała go pulchna blondynka. Nie miał czasu się tym cieszyć. Został ze wszystkich stron zaatakowany.Alojzy Rączka starał się wydobyć przyjaciela z opresji. Uderzeniem pięści pod brodę znokautował sprawnie łysego jegomościa w bryczesach. Kelnera, który chciał mu w tym przeszkodzić, wyrżnął w dołek neutralizując go do końca walki. Jakiegoś młodzieńca o bardzo sportowym wyglądzie chwycił za włosy i mocnym kopniakiem posłał w gromadkę kobiet. Kubełkiem od szampana rozbił głowę drugiemu kelnerowi. Potem skorzystał z zamieszania, porwał krzesło i wywijając nim groźnego młyńca zaczął torować sobie drogę do walczącego jak lew ogniomistrza Kalenia.Hipolit był w o wiele gorszym położeniu. Rozpoczął walkę i od razu zwrócił na siebie uwagę. Poza tym znajdował się w środku parkietu i nie miał żadnych naturalnych punktów oparcia w postaci stołów, krzeseł czy walących się z nóg przeciwników. Mógł pracować tylko

pięściami. Dokonywał też nimi prawdziwych cudów. Najpierw zwalił z nóg faceta o wysoko podgolonym łbie, mającego wygląd zreformowanego właściciela ziemskiego. Saksofoniście, który wmieszał się do walki w obronie tamtego, zaaplikował lewy sierpowy, podbiegającemu akordeoniście - prawy sierpowy. Dwóch gości unieszkodliwił zręcznie wymierzonymi kopniakami.Liczba przeciwników wciąż jednak rosła. Wkrótce obaj przyjaciele znaleźli się w gęstych koliskach i zostali ściśle odizolowani. W rękach atakujących mężczyzn pojawiły się krzesła i butelki. Piski kobiet rozdzierały powietrze. Niektórzy goście kryli się za poprzewracanymi stołami. Inni cisnęli się do garderoby, chcąc czym prędzej opuścić lokal.Nagle w drzwiach coś się zakotłowało. Jak pancernik na rozhukanym morzu, torował sobie w ciżbie drogę patrol Milicji Obywatelskiej. Za nim ukazało się w drzwiach dwóch barczystych żandarmów wojskowych.- Do nas, koledzy! Do nas! - krzyknął w ich kierunku ogniomistrz Hipolit Kaleń.Był to jego ostatni okrzyk, zanim stracił przytomność, uderzony butelką w głowę. Zdołał jeszcze tylko dostrzec, jak mężny plutonowy broni pancernej Alojzy Rączka łamał krzesło na barkach oprzytomniałego i wracającego do walki łysonia w bryczesach.Powrót z Krakowa do Baligrodu był raczej smętny. Przy kierownicy wozu siedział ogniomistrz Kaleń z podbitym okiem i zabandażowaną głową. Podpułkownik Tomaszewski nie przestawał czynić bojowemu artylerzyście ciężkich wyrzutów.- Okrył pan hańbą pułk i całą dywizję, obywatelu ogniomistrzu - mówił surowo. - Całą noc nie zmrużyłem oka przez pana. Taki skandal, psiakrew!- Melduję, że ja też nie spałem w tym ich dziadowskim mamrze - zakomunikował Kaleń.- Jeszcze pan śmie się uskarżać?! - krzyknął podpułkownik. - Zasługuje pan, obywatelu ogniomistrzu, na sąd polowy.- Wielkie rzeczy! Zgodnie z regulaminem nie wolno mi się lękać nieprzyjaciela, a miałbym bać się własnego sądu.- Zapamiętam pańskie zuchwalstwo, obywatelu ogniomistrzu. Stał się pan cywilem, łajzą i zawalidrogą. Rozwydrzył się pan w rzadkim stopniu.

- To, co się stało w Krakowie, nastąpiło z winy obywatela pułkownika.Tomaszewski na chwilę zaniemówił z wrażenia.- Z mojej winy? - wybąkał. - Oszalał pan chyba?- Obywatel pułkownik nie dopuścił mnie do Generała, a tak chciałem się z nim zobaczyć. Znam go jeszcze z frontu. Często omawialiśmy różne działania i Generał bardzo się liczył z moim zdaniem. Chciałem i teraz z nim pogadać. Przywiozłem zresztą dla niego nową zapalniczkę. Już pól roku ją noszę, ale nie mam okazji spotkania się z Generałem. Kiedy parę miesięcy temu pułkownik Sierpiński i major Preminger pojechali do Warszawy, też o mnie zapomnieli. Zapalniczka, którą dałem Generałowi na froncie, na pewno już nie działa tak dobrze... Miałem więc wczoraj cholerny żal. Być tak blisko Generała i nie móc się z nim zobaczyć! Toteż jak mi się podwinęli pod rękę ci zakichani cywile na dansingu z ich „Wierzbami płaczącymi” i Mikołajczykiem, nie wytrzymałem. Taką mam naturę. Musiałem się wyładować.- Opowie pan te bajdy sądowi, obywatelu ogniomistrzu - powiedział łagodniej już Tomaszewski.- Mam gdzieś cały sąd - mruknął Kaleń i dodał gazu, aż silnik zaryczał boleśnie, jadących zaś odrzuciło w tył.Potem ogniomistrz zaczął się zwierzać siedzącemu obok kapitanowi Ciszewskiemu. Oświadczył, że nigdy więcej nie pojedzie do „zakichanego” Krakowa.- Dojadła mi ta banda - skarżył się. - Żeby obywatel kapitan widział mordę jednego takiego bruneta! - monologował. - Parszywy pysk. Nigdy tej gęby nie zapomnę. Może ją jeszcze spotkam... Albo ta k..wa, z którą się bawił. Spuściłbym jej na ten pulchny zadek dobre lanie. To nauczyłoby ją pewnie szacunku dla żołnierzy. Śmierdziały im moje buty, zas...com! Nie pojadę do Krakowa - powtórzył z mocą.- A co będziecie robić, kiedy skończą się walki z bandami? - zapytał Ciszewski.- Myślałem już o tym... W wojsku nie zostanę. O byle co ochrzaniają człowieka, jak by był gówniarzem czy jakimś wiecznym zasmarkańcem - wykonał nieznaczny ruch głową w kierunku podpułkownika Tomaszewskiego, na jego twarzy odmalowała się gorycz. - Osiedlę się chyba w Bieszczadach. Ta Krysia od Szponderskiego to niezła dziewczyna.

Zabiorę ją z tej budy i będziemy gospodarzyć... - Jego oczy przybrały łagodniejszy wyraz.- Znacie się na rolnictwie? Czym byliście właściwie przed wojną, ogniomistrzu?- Nie mam pojęcia o rolnictwie, ale tego się można nauczyć. Przed wojną niczym nie byłem. Miałem szesnaście lat, kiedy wybuchła. Mój ojciec ma kuźnię pod Sosnowcem.- Moglibyście mu przecież pomóc.Kaleń potrząsnął głową.- Nie. W domu jest macocha i jej dzieci. One odziedziczą kuźnię. Stary całkiem dla tej baby zbaraniał. Nie miałem u nich lekkiego życia i nie chcę tam wracać. Zostanę choćby w tym Baligrodzie. Krysia... - umilkł i zatopił się we własnych myślach.Samochód gnał. Wiatr wygrywał na drutach telefonicznych niezmienną, lekką melodię. Jaskółki krótkimi zakosami cięły błękitne niebo. Ciszewski myślał, że on też nie ma dokąd wracać i wcale nie wie, co będzie robił po zakończeniu tych walk. Podpułkownik Tomaszewski omawiał z majorem Grodzickim sprawę przekazania pułku. Major Preminger i kapitan Gorczyński drzemali. Kilometr po kilometrze oficerowie wiezieni przez ogniomistrza Kalenia zbliżali się do Sanoka. Zatrzymali się tu tylko na chwilę i pożegnali z majorem Premingerem, który pozostawał w sztabie dywizji. Po upływie czterdziestu minut dojechali do Leska.Jakie było ich zdumienie, kiedy okrążając rynek miasteczka spostrzegli nagle podporucznika Daszewskiego. Stał nie opodal sztabu kapitana Gorczyńskiego i rozmawiał z postawną brunetką.- Zaraz znów dowiemy się o jakiejś chryi, skoro tu jest Daszewski - westchnął nowy szef sztabu dywizji. - Z takimi asami jak on albo Kaleń nie będzie pan miał łatwego życia, Grodzicki - powiedział i kazał zatrzymać samochód.Ogniomistrz, który usłyszał ostatnie zdanie, zahamował tak gwałtownie, że oficerowie omal nie spadli z siedzeń. Tomaszewski z uśmiechem mrugnął porozumiewawczo do majora wskazując kciukiem na plecy Kalenia. Potem przybrał poważny wyraz twarzy i skinął na Daszewskiego.- Co pan tu robi, obywatelu poruczniku? - zapytał. - Zdawało mi się, że garnizonem pańskim jest Baligród i mamy stałe pogotowie bojowe.

- Melduję, że właśnie z tego rodzaju zadaniem przybyłem wczoraj do Leska, obywatelu pułkowniku.- Pewnie chodzi o jakąś nową grandę, Daszewski. Proszę o wyjaśnienia.- Wysłał mnie tu major Pawlikiewicz - stwierdził z godnością Daszewski.- Po co?- Było tak... - zaczął opowiadać podporucznik. - Wczoraj przed południem do sztabu pułku nadszedł list, nie wiadomo przez kogo napisany. Zawierał ostrzeżenie, że żubrydowcy chcą zabić pannę Wasserównę, i mają to uczynić jeszcze tego samego dnia wieczorem. Major Pawlikiewicz nie chciał tego zlekceważyć, zwłaszcza że przekonaliśmy się już raz, przy sprawie Garlickiego z tym cukrem, iż autor listów pisze prawdę...- To nie wyjaśnia pańskiej obecności w Lesku. Trzeba było zawiadomić o tej historii batalion kapitana Gorczyńskiego - przerwał podpułkownik Tomaszewski.- Zgłosiłem się na ochotnika, obywatelu pułkowniku - powiedział Daszewski.- Kręci pan, i do tego nieudolnie... Nie zamierza pan, obywatelu poruczniku, w charakterze ochotnika obsługiwać wszystkich naszych jednostek?- Pannę Wasserównę znam osobiście - szepnął Daszewski, opuścił głowę i poczerwieniał.- Błędny rycerz! - natrząsał się podpułkownik i chciał powiedzieć coś jeszcze, ale Kaleń oparł się na klaksonie. Rozległ się dźwięk tak długi i donośny, że para chłopskich koni stojących obok w zaprzęgu stanęła dęba.- Obywatelu ogniomistrzu, ja znam się na pańskich kawałach - kwaśno zauważył Tomaszewski gdy Kaleń się usprawiedliwiał. - Niech pan mówi dalej, poruczniku. Dlaczego Żubrydowcy chcieli zabić Wasserównę?- Bo jest Żydówką. Oni zamordowali przed kilku miesiącami jej rodziców.- No więc, jak to było? - Tomaszewski słuchał wyjaśnień oficera, patrząc równocześnie na dziewczynę, która stała w pewnej odległości od samochodu. Twarz podpułkownika złagodniała.- Wskoczyłem na konia i przygnałem do Leska...- Sam?- Tak jest.- Będzie pan za to ukarany. Mówiłem już, że nie wolno tu jeździć samemu po

drogach.Kaleń ostrzegawczo położył rękę na klaksonie.- Jeszcze jeden dźwięk tej trąby jerychońskiej, ogniomistrzu, i każę pana zamknąć - stwierdził Tomaszewski.Podporucznik Daszewski opowiadał dalej:- Zameldowałem się u zastępcy kapitana Gorczyńskiego. Dał mi kilku ludzi i zorganizowaliśmy zasadzkę w pobliżu domu Eli... Chciałem powiedzieć panny Wasserówny.- Czy ona o tym wiedziała?- Nie... Czekaliśmy pięć godzin. Około pierwszej w nocy zauważyłem trzech ludzi zbliżających się w kierunku domu. Powiedziałem przedtem, aby bandytów brać żywcem. Niestety, jeden z żołnierzy miał katar i akurat zachciało mu się kichnąć. Żubrydowcy rzucili się do ucieczki. Trzeba było strzelać... Dwóch zostało zabitych, jeden zwiał. Potem był alarm. Szukał cały batalion, aleśmy bandziora nie znaleźli. To wszystko.- Następnie opowiedział pan całą historię Wasserównie?- Musiałem jej wyjaśnić strzelaninę pod oknami.- Miłość! Słowo daję, marny nawet romantyków w tym pułku - parsknął Tomaszewski.Ogniomistrz Kaleń z niebywałym hałasem uruchomił silnik.- Jeszcze nie jedziemy, obywatelu ogniomistrzu! - zawołał, przekrzykując huk motoru, szef sztabu dywizji.- Co pan teraz zamierza uczynić z tą dziewczyną, Daszewski? Żubrydowcy mogą przecież ponowić próbę zgładzenia jej - zapytał.Podporucznik dostał wypieków na twarzy.- Właśnie w tej sprawie chciałem się do obywatela pułkownika zameldować. W pułku mamy etat maszynistki. Ela, to jest panna Wasserówna, umie pisać na maszynie. Czy nie można by jej zatrudnić?- Dla pańskiej wygody?Ogniomistrz Kaleń zaczął gwizdać „Rozszumiały się wierzby płaczące”. Tomaszewski spojrzał na niego i skrzywił się.- Decyzja w tej sprawie nie należy już do mnie. Dowódcą pułku jest od wczoraj major Grodzicki - powiedział podpułkownik i dodał: - Może pan już przestać gwizdać, Kaleń. Sądziłem, że nie lubi pan tej pieśni?- Zależy kto, kiedy, gdzie i w jakim celu ją śpiewa - odciął się artylerzysta.

- Sądzę, że będziemy mogli zatrudnić pannę Wasserównę - oświadczył Grodzicki. - Niech się jutro zgłosi u majora Pawlikiewicza.- Lepiej jej tu nie zostawiajmy. Weźmy ją z sobą, bo jak dojedzie jutro do Baligrodu? - zaproponował ogniomistrz.- To jest prawdziwe nieszczęście: pułk zamienia się w jakiś warcholski sejmik. Każdy ma głos, każdy daje rady i wskazówki, każdy przewiduje i dowodzi. Burdel! - gderał Tomaszewski.Skończyło się na tym, że Wasserówna pojechała z oficerami do Baligrodu. Siedziała między Grodzickim a Daszewskim. Jej walizka ugniatała kolana Jerzego. Podpułkownik Tomaszewski zajął miejsce obok ogniomistrza Kalenia i spierał się z nim o coś przez całą drogę.Ciszewski obserwował dziewczynę. Miała delikatny profil, choć nieco ostre i zbyt regularne rysy. Jej ciemne oczy patrzyły poważnie i trochę smutno. Nad nosem rysowała się prostopadła zmarszczka; czoło było wysokie, wypukłe. Miękkimi falami wiły się nad nim ciemne włosy. Długimi palcami przytrzymywała poły płaszcza, które czasem rozchylając się odsłaniały jej smukłe nogi. „Ładna dziewczyna” - pomyślał Jerzy i westchnął, bo przypomniały mu się jego własne sprawy. 9W klasztornym ogrodzie kwitły jaśminy i bzy. Ich woń mieszała się z odurzającym zapachem kadzideł. Spokojnie, uroczyście rozbrzmiewała muzyka organów. Błękitny dymek przesłaniał mgiełką ołtarz i umęczoną twarz rozpiętego na krzyżu Zbawiciela. Białe kornety sióstr pochylały się jak kielichy lilii nad terakotową posadzką. Starcze palce przesuwały pożółkłe kartki nabożnych książek. Przywiędłe wargi w skupieniu szeptały słowa modlitwy. Od czasu do czasu pełne łez oczy wznosiły się w górę i napotykały wzrok Tego, który wziął na siebie cierpienia ludzi, aby odkupić ich winy. Przez otwarte drzwi kaplicy widać było drzemiące w przedwieczornej ciszy Bieszczady: na zachodzie grzbiety Otrytu i Toustej, na wschodzie Ostrego. Słońce smukłym grzebieniem ukośnych promieni przeczesywało lasy zasłuchane w płynące pod niebo dźwięki organów. „Te Deum laudamus” - „Ciebie, Boże,

chwalimy”. Promienie słoneczne odbijały się od złoceń ołtarza, od ornatu księdza i sczerniałych obrazów, przedstawiających wszystkie fazy Męki Pańskiej, która powtarzała się zawsze wśród ludzi w niezliczonych wariantach.Oto religijna poezja kojąca ludzkie tęsknoty, przynosząca spokój. W takich chwilach czuje się panowanie wiosny - płowowłosej, jasnookiej dziewczyny - obecnej wśród rozmodlonych ludzi. Dobroć. Przebaczenie. Pogoda. Radość jest prawem wszelkiego stworzenia.Oddział „Serca Gorejącego” znów przebywał w R. Po nabożeństwie siostra przełożona wręczyła majorowi Żubrydowi pracowicie wykonany w ciągu zimy proporzec. Kapitan Piskorz dźwięcznym głosem wydał komendę. Ludzie stojący w dwuszeregu przyjęli postawę zasadniczą. Proporzec załopotał na wieczornym wietrze. Przybyły z Przemyśla kanonik wygłosił okolicznościowe przemówienie o walce, zwycięstwie, przywiązaniu do wiary świętej i potępieniu, które spotka bolszewików w postaci klęsk na ziemi oraz wiecznego ognia w piekle. Słuchacze kręcili się w dwuszeregu, ziewali i myśleli o kolacji.Kiedy ksiądz skończył, z gromady mieszkańców R., stanowiących publiczność, wysunął się niespodziewanie mały chłopina w odświętnym czarnym ubraniu - najbogatszy gospodarz w R., wypróbowany przyjaciel klasztoru - Romuald Wodzicki. Skłonił się nisko żubrydowcom i zacierając ręce oświadczył:- Chciałbym i ja... ee... uczcić dziś... e... to nasze dzielne wojsko... Dar święty pragnę ofiarować... ee... oddziałowi naszego... „Serca Gorejącego”. Wszyscy wiedzą, że - głos jego drgnął i nabrał uroczystego brzmienia - cudem wielgim bardzo wioska nasza uraczona była... ee... w dzień Bożego Ciała roku 1941. Miałem-ci ja, panowie żołnierze... w ogrodzie moim gruszę taką ściętą, bo uschła. Miało się tak pod wieczór jak dziś, pamiętam. Wyszłem se na ogród dla gospodarskiego obrzundku i patrzę a tu... ee... od tej gruszy taka ci światłość jakaś bije, że mi aż oczy zamgliło. Spoglądam i myślę: co się takiego dzieje, Matko Przeczysta! Przeżegnałem się i ide ku tej światłości. Aż tu granie anielskie słyszę i szum... ee... niby skrzydeł. Padłem na kolana i modle sie cicho, bo żem zrozumiał, że coś wielgiego sie dzieje.

W tej chwili widzę, że ona światłość rozstępuje się, a za nią... ee... o Bożeż ty mój, stoi sam Chrystus Pan w białej szacie takiej fałdzistej. Z oczu Mu łzy ciurkiem lecą, a rękę ma podniesioną i dwa palce złożone. „Błogosławię... ee... - mówi - ten klasztor i ciebie, Romualdzie Wodzicki... W drodze jezdem po ziemi, bo moc złych rzeczy sie dzieje. Ino se tu krzynkę spoczną i ide dalej. Tak tedy nie dziw sie zbytnio ludziom, jako było, opowiedz, bo tu som poczciwe ludzie i bardzo świętobliwe siostry. A komunistów to... ee... nima i nigdy nie będzie. Było dwóch, ale ich Niemce wywieźli i dobra jest. Módlcie sie ludzie i o kościele nie zapominajcie, bo od tego najgorsze zło.” Tak to... ee... Pan nasz do mnie przemówił i przysiadł se na tym ściętym pniu gruszy. Patrzę, a tu ta światłość jakoś przybladła, robi się coraz mniejsza i mniejsza... Granie anielskie oddalało się... ee... i Pana naszego już nie widziałem... Zaraz też wielgiego krzyku narobiłem, ludzi zwołałem i mówię im, com widział. Som na to świadki. Cała wieś i nasze tu oto siostry przyświadczą, że tak było. Zarazem też te grusze zabrał ze sadu i jako świętą relikwię przechowuję... Prosili mnie różne ludzie o kawałki tego drzewa świętego. Na boleści jest dobre i od choroby chroni, bo jest cudowne, jako że Pan na nim se spoczywał. Nawet Niemce przyjeżdżali i też prosili... Po kawałku dawałem pobożnym ludziom. Teraz tym oto... ee... żołnierzom „Serca Gorejącego” chce też po kawałku dać, bo o świętą naszą wiarę z bolszewikami wojują. To żem... ee... chciał powiedzieć dla tego uroczystego momentu.Otarł wielką chustą pot z czoła i małymi oczkami spod krzaczastych brwi badał wrażenie, jakie wywarł na żubrydowcach. Ci stali bez słowa, pełni napięcia. Twarze wielu z nich wyrażały ekstazę. Cudowne - drzewo, na którym Chrystus Pan odpoczywał! - oto czego trzeba im było dla ochrony przed „złą” kulą, raną, niespodziewaną śmiercią...Kapitan Piskorz spojrzał na Żubryda. Dostrzegł rozegzaltowany wzrok dowódcy i zacisnął wargi. Poczerwieniał. Siłą woli zachowywał powagę. Gdyby go ktoś w tej chwili obserwował, musiałby dostrzec, że Piskorz z najwyższym trudem hamuje śmiech.Tymczasem na skinienie Wodzickiego spośród gromadki widzów wysunęła się tęga

kobieta, dźwigająca przed sobą wiklinowy kosz pełny małych kawałków drzewa. Postawiła kosz na ziemi. Ludzie z oddziału „Serca Gorejącego” kolejno występowali z szeregów, podchodzili do kosza, przyklękali, żegnali się i z czcią chowali drzazgi na piersi. W podobny sposób postąpili Żubryd i Piskorz.Zapadł wieczór. Na łące panowała cisza. Dowódca oddziału „Serca Gorejącego” ściskał rękę Wodzickiego.- Nigdy panu tego nie zapomnimy - powiedział.- Ino byście dobrze grzali komunistów - mówił pan Romuald, który jąkał się tylko w publicznych wystąpieniach. - Nie pozwalajcie im zbierać z dworskiej ziemi ani z grontów tych przesiedleńców, bo to by była wielga obraza boska... A tych jeich państwowych gospodarstw tyż nie pozwalajcie robić... To dopiero jest obraza boska. Parobki chcom całą ziemie gospodarzom zabierać, kobiety i dziewczyny żeby były wspólne jak w Rosyi u bolszewików. W was nasza nadzieja... Odciągnął Żubryda na bok.- Panie majorze, jak z tymi końmi? - zapytał. - Bo mam kupca.- Konie będą - zapewnił go dowódca, który jeszcze nie ochłonął z mistycznego nastroju tego wieczoru. - Właśnie ruszamy po te konie. Tylko kolację zjemy. A kupiec jest dobry, panie Wodzicki?- Doskonały. Z samej Warszawy.- Po ile płaci?Wodzicki wymienił jakąś sumę. Żubryd skrzywił się, ale machnął ręką.- Do wójta nie pójdziemy - uspokoił go półgłosem pan Romuald.Kolacja podana przez siostry w refektarzu klasztornym była - jak zwykle - znakomita, Żubryd. Piskorz i Książek siedzieli wraz z księdzem na honorowych miejscach. Członkowie oddziału jedli na dworze.- Czy ten cud, o którym opowiadał Wodzicki, jest uznany przez Kościół? - zapytał Piskorz.- Kościół długo bada takie zjawiska - odparł dyplomatycznie ksiądz. - W każdym razie widzenie Romualda Wodzickiego jest powszechnie znane w okolicy i wywarło na mieszkańcach duże wrażenie.- Dlaczego by Chrystus miał ukazać się właśnie w R., i to Wodzickiemu? - napierał eks-dziennikarz.- A dlaczego zszedł do Betlejem, wioski jeszcze mniejszej od R., i obrał sobie małą

stajenkę, a za otoczenie pasterzy? - uśmiechnął się pełnymi jedzenia ustami ksiądz.Żubryd rzucił Piskorzowi wściekłe spojrzenie.- Przestałbyś już pytać. Zwątpieniem możesz na nas ściągnąć gniew boży. W cudy trzeba wierzyć - powiedział ostro.- W każdym razie ten Wodzicki musiał zrobić na tym drzewie niebywały interes, jeżeli od czterdziestego drugiego roku do dnia dzisiejszego sprzedaje kawałki tej gruszy - szepnął kapitan do Książka, który zaśmiał się krótko.Kolację jedli z pośpiechem. Jeszcze tej nocy Żubryd chciał przeprowadzić akcję, do której przywiązywał dużą wagę.- Jak referendum? - zapytał ksiądz.- My zrobimy swoje - zapewnił Żubryd. - Chodzi o to, abyście wy nie zawiedli.- Boję się, że sprawa nie będzie łatwa w tych stronach. Jest tu dużo hołoty, a ta ciąży do komunizmu. Ci, którzy nie mieli ziemi przed wojną, chętnie ją teraz biorą albo idą pracować do państwowych gospodarstw czy fabryk. Gospodarze też chcą już spokoju. Niczego nie mogą sprzedać, od kiedy panuje to zamieszanie. Nie jestem pewny, jak ci ludzie będą głosowali.- Mikołajczyk może więc przegrać?- Wszystko w ręku Boga, panie majorze - powiedział kanonik, nabierając sobie na talerz białego sera, szczypiorku i rzodkiewek.- Zdawało mi się, że ksiądz, przemawiając do naszych żołnierzy, był bardziej optymistycznie nastawiony - skrzywił się kapitan Piskorz.- Trzeźwa ocena sytuacji jest jednym z warunków sukcesu, panie kapitanie... Zresztą trzeba wierzyć. Wiara nieraz już działała cuda. To było głównym motywem mego wystąpienia.- Czy ksiądz wierzy w wybuch nowej wojny?- Będzie, jak Bóg zechce, moi panowie...- Daleko z tym nie zajedziemy - mruknął Piskorz.- Kościół przetrwał już niejedną burzę, stawił czoło największym nawałnicom i ostatecznie zawsze zwyciężał - oświadczył ksiądz i podnosząc siwe brwi, równocześnie obserwował stół, pełen najgłębszego namysłu, co jeszcze wybrać do jedzenia.- Ale co się stanie z nami? - denerwował się kapitan Piskorz.- Przestań męczyć księdza - z przymilnym uśmiechem pod adresem kanonika odezwał

się Żubryd. - Ja się tam polityką nie interesuję. To nie żołnierska rzecz. My się mamy bić. Taki jest rozkaz. I będziemy się bili. O referendum się nie boję. Zrobimy po wioskach porządek... A wojna, skoro nie wybuchła na wiosnę, to z pewnością będzie na jesień, po zbiorach. My możemy tu choćby całe lata wytrzymać - patrzył oczami wiernego psa w twarz pochłoniętego jedzeniem księdza. Ten tylko pokiwał siwą głową, jakkolwiek doskonale zauważył pogardliwy wzrok Piskorza, jakim ten obrzucił dowódcę oddziału „Serca Gorejącego”.- Odrzucicie nas jak stare, zużyte kalosze, jeżeli naprawdę nie będzie wojny - powiedział twardo zastępca Żubryda. Ostentacyjnie odsunął od siebie talerz. Już od dłuższej chwili nie jadł.- Więcej pokory, mój synu - usłyszał łagodny głos kanonika. - Jesteście przecież wszyscy mieczem chrystusowym... Cóż może się wam przytrafić złego?Siostry Modesta i Beata, stojące dotąd przy drzwiach ze skrzyżowanymi na piersiach ramionami, przeżegnały się nabożnie. Kapitan Piskorz gwałtownie wstał od stołu.- Już czas... - zwrócił się do Żubryda.Książek jednym haustem wychylił szklankę wódki. Dowódca oddziału „Serca Gorejącego” ściskał rękę kanonika, z respektem pochylając głowę. Po nim uczynił to samo Książek. Tylko Piskorz wyszedł z refektarza bez słowa.Kanonik zbliżył się do okna i patrzył na odmarsz oddziału. Kiedy zaś ucichły odgłosy komend i żubrydowcy zniknęli wśród opłotków wioski, gestem wskazał siostrze Modeście miejsce przy stole. Beata jak cień bezgłośnie wysunęła się z refektarza.- Przywiozłem - powiedział zniżonym głosem kanonik - ważne wskazówki. Proszę je dobrze zapamiętać... Należy postępować, droga siostro, bardzo ostrożnie i umiejętnie z tymi zapaleńcami, Żubrydem i innymi. Tacy jak oni przychodzą i odchodzą; Kościół zostaje. Nie chcemy stracić tego klasztoru... Czy siostra mnie rozumie?Spojrzał na jej zaciśnięte starcze wargi i patrzące bez żadnego wyrazu, wyblakłe oczy. Siedziała na krześle wyprostowana jak żołnierz. Uosobienie twardej, zdecydowanej woli. Wiedział, że na siostrze Modeście można było polegać.- Wzrok Kościoła sięga daleko, siostro - mówił dalej. - Dzięki swemu doświadczeniu

dostrzega horyzonty, których inni, być może, jeszcze nie widzą. Wszystko poza Kościołem jest na tej ziemi chwilą dłuższą czy krótszą, ale tylko chwilą. Ludziom malej wiary różne postanowienia nasze - sług Kościoła - mogą wydawać się dziwne, To jednak nie ma żadnego znaczenia, Podmuch wiatru wieczornego lekko poruszył rogami jej kornetu. Kanonik wstał. Miał prawie dwa metry wzrostu. Pochylił siwą głowę nad siostrą Modestą, rękami oparł się o stół.- Komuniści nie powinni mieć do klasztoru pretensji, siostro Modesto - powiedział z naciskiem. - Muszą posiadać o nim jak najlepszą opinię. Choćby wszystko w tych okolicach spalić miał gniew boży, klasztor musi pozostać! Są ku temu najlepsze dane: macie dobre stosunki z partyzantami, możecie mieć podobne z władzą czerwonych...- Za jaką cenę? - Głos jej zaskrzypiał starczo i tak nieprzyjemnie, że aż kanonik drgnął.- Za godziwą cenę, oczywiście, siostro...- Jestem na to od dawna przygotowana.- Tak sądziłem.- Czy sprawa jest już przegrana?- Historia Kościoła uczy, że trzeba patrzyć daleko. Poza sprawami wiary wszystko jest przecież tylko chwilą, Modesto. Jesteśmy śmiertelni, a to, co podejmujemy, przemija. Budowle Kościoła są jednak naszymi twierdzami. Ich załoga zmienia się co pół wieku i walczy o wiarę w sercach ludzkich. Na tym polega nasza siła. Dlatego też nie możemy stracić klasztoru w R. z jego piękną gospodarką, sadami, ogrodami. Ile wydarzeń ludzkich przesunęło się już pod murami Jasnej Góry, siostro? A przecież klasztor ten trwa. Musi tak być i tutaj, choćby nie wszyscy pojmowali nasze postępowanie. Trzeba przetrwać burzę, siostro Modesto. Czy się rozumiemy?- Już czas na nabożeństwo wieczorne, księże kanoniku - stwierdziła po prostu i poprawiła kornet ruchem żołnierza, sprawdzającego przed walką, czy hełm dobrze się trzyma na głowie.- Noc jest długa - powiedział ksiądz. - Będziemy jeszcze mogli porozmawiać.Wyszli do chłodnego kamiennego korytarza klasztoru, oświetlonego małą lampką

naftową. Ich cienie, niby groźne, mroczne ptaki nocy, szybko przebiegły po ścianach.Droga oddziału „Serca Gorejącego” była tym razem niedaleka. O kilkanaście zaledwie kilometrów od R. rozkwaterował się ze swą hodowlą koni zarządzający nią Krzysztof Dwernicki, były właściciel ziemski z tych okolic, teraz specjalista od hodowli. Funkcję tę pełnił od roku nie tylko ze względów materialnych. Konie były pasją jego życia. One spowodowały, że już przed wojną zaniedbał całkowicie swą gospodarkę, zadłużył się i doprowadził ją prawie do ruiny. Podczas okupacji z narażeniem życia ukrywał przed Niemcami ulubione zwierzęta. Sporo ich zresztą w tym okresie stracił. Kiedy przyszło wyzwolenie, Dwernicki bez cienia żalu rozstał się ze swym niewiele już wartym majątkiem ziemskim. I tak nigdy nie zdołałby go dźwignąć własnymi siłami. Pozwolono mu się zająć hodowlą koni i oddał się temu zajęciu całym sercem, całą duszą.Z nastaniem wiosny zaczynał koczować na czele swej stadniny, składającej się z czterdziestu pięciu koni, pilnowanych przez kilkunastu starych pastuchów. Młodzieży męskiej nikt by w tych stronach nie znalazł. Kryła się przed przymusowym werbunkiem idąc do band w innych częściach kraju, służyła w wojsku, nie wróciła jeszcze ze szlaków wojennych lub wędrowała po górach z bandami.Na połoninach pod R. rosły doskonałe, soczyste trawy. Dwernicki zamierzał tu długo zabawić. Napaści ze strony band się nie bał. On i jego ludzie nie byli uzbrojeni, konie zaś, młode i jeszcze nie ujeżdżone, nie nadawały się do potrzeb leśnych oddziałów.Tego wieczora nadzorował właśnie pojenie zwierząt, kiedy krzycząc i gestykulując nadbiegł jeden z pastuchów. Wyciągał rękę w kierunku sąsiedniego wzgórza. Księżyc stał w pełni, widoczność była dobra. Na tle jasnego, rozgwieżdżonego nieba spostrzegł Dwernicki to, co tak zaniepokoiło pastucha: sylwetki uzbrojonych jezdnych i pieszych.- Przestań się drzeć! - uspokoił swego podwładnego. - Wojsko albo banda... - mruczał, stojąc na rozkraczonych nogach. Klepnął po szyi konia i pouczył pastucha:- Zjawisko, którego wyjaśnienie za chwilę nastąpi, nie jest straszne. Tylko

oczekiwanie jest straszne... - Nieznany oddział rozproszył się w tyralierę i z okrzykiem „hura”, gwizdami i pohukiwaniem zaczął zbiegać w dolinę.- Banda - skonstatował Dwernicki. - Wojsko nie wykonywałoby ani tych niepotrzebnych ruchów, ani takiego hałasu... Nawet banderowcy działaliby jakoś sprawniej. To musi być hałastra Żubryda - powiedział do pastuchów, którzy teraz całą gromadką zbili się za jego plecami.W chwilę potem wszyscy, razem z końmi, zostali otoczeni przez oddział „Serca Gorejącego”.- Dobry wieczór, panie Dwernicki - rozległ się przesadnie uprzejmy głos Żubryda.- Zależy dla kogo „dobry” - chmurnie odpowiedział oślepiony kilkoma latarkami kierownik hodowli koni. - Jakiej okazji mam zawdzięczać te wizytę?- Jak to, nie cieszy się pan? - błaznował dowódca oddziału „Serca Gorejącego”. - Tak dawno już się nie widzieliśmy. Ostatnim razem chyba to było w... Hoczwi. Co, panie Dwernicki? Pan był wtedy bardzo nieuprzejmy. Bardzo! Ale teraz pan jest grzeczniejszy, prawda?Dwernicki milczał. Kolisko żubrydowców zacieśniało się. Konie zaniepokojone obecnością tylu nieznanych ludzi zaczęły strzyc uszami i kręcić się w miejscu.- Ręce do góry, stary draniu! - krzyknął nagle Żubryd i Dwernicki poczuł przy skroni lufę pistoletu. - Spotkaliśmy się nie po to, aby prawić sobie grzeczności, ty pachołku czerwonych - ryczał dowódca oddziału „Serca Gorejącego”. - Zaraz powiesimy cię głową w dół, aż zdechniesz jak kundel! Myślisz, że zapomniałem, coś wtedy w Hoczwi wygadywał? Zapłacisz teraz za to!Były właściciel ziemski nie usłuchał rozkazu: nie podniósł rąk do góry. Wyprostował się i zacisnął pięści. Krew w nim zagrała.- Zabierz to żelazo, gówniarzu, bo zimno mi w głowę i mogę się przeziębić - powiedział stłumionym głosem, z trudem wymawiając poszczególne wyrazy, tak bardzo latała mu szczęka. Opanował się i mówił dalej do osłupiałego Żubryda:- Kim jesteś, ciemny bandyto, watażko obszarpany, że ośmielasz się mnie napastować? Myślisz że boję się twoich gróźb? Może mam paść na kolana przed tobą,

kanalio? Czy wiesz, gówniarzu, że na tej ziemi moi przodkowie jeszcze za króla Kazimierza Wielkiego lasy karczować kazali? Setki lat walczyli tutaj o tę ziemię i nigdy nie wiedzieli, co to strach. Bandziorów takich jak ty w Sanoku na hakach za żebra wieszali, końmi kazali ich włóczyć albo na pal wbijać... Zatracony przybłędo, skąd i po co tu przylazłeś? Ludzie chcą spokojnie żyć. Wojna się skończyła, a ty wciąż łazisz z tą swoją hałastrą i łazisz... Wynoś się stąd natychmiast! Chcesz mnie zabić? Rób swoje, ale nie otwieraj tej parszywej gęby, bo mdło się robi od zepsutego powietrza. Marsz, bydlaku! - zakończył tak władczo, że Żubryd mimo woli drgnął. Nic na to nie mógł poradzić: głos Dwernickiego tak dalece przypominał mu krzyk majora Pełki, że dowódca oddziału „Serca Gorejącego” czuł się przez mgnienia oka znów kapralem z tamtych koszarowych czasów grudziądzkich, kiedy przełożeni nieraz odzywali się do niego w podobny sposób.- Powiesić tego starego! - rozkazał otrząsając się z osłupienia.Sierżant Zawieja, Jastrząb i kilku innych zbliżyli się, aby wykonać polecenie. Kierownik hodowli zapiął kożuszek. Kipiała w nim taka wściekłość, że nie odczuwał strachu. Postanowił pokazać tej hołocie, jak idzie na śmierć ostatni z Dwernickich.W tej chwili Żubryd poczuł na ramieniu rękę swego zastępcy. - Czy mogę poprosić o chwilę rozmowy? - szepnął Piskorz.- Pilnuj starego! - rozkazał Żubryd sierżantowi Zawiei, po czym niechętnie udał się za kapitanem Piskorzem.Kiedy wydostali się z kręgu ludzi, kapitan zwrócił się do dowódcy:- Czy poważnie nosisz się z zamiarem, powieszenia Dwernickiego?- Najpoważniej w świecie.- Nie zrobisz tego - oświadczył Piskorz.- Ciekaw jestem, kto mi przeszkodzi?- Durniu! - zasyczał kapitan. - Czy nie pojmujesz, że ściągnąłbyś na nas największą biedę? Teraz, przed referendum, chcesz zamordować byłego właściciela ziemskiego? Żeby wszyscy naprawdę uwierzyli, że jesteśmy tylko zwyczajnymi bandytami, jak twierdzą komuniści. Tak? A poza tym, czy pomyślałeś, że ten Dwernicki ma kupę krewnych w kraju i w samym Londynie? Są dość mocni, aby dostać twoją skórę, idioto.- Ale Dwernicki pracuje dla czerwonych - słabo zaoponował Żubryd, którego przytłoczyły argumenty zastępcy.

- Wszyscy gdzieś pracują. Z czego on miałby żyć? Przestań już ze mną dyskutować, zabierajmy konie i zjeżdżajmy stąd czym prędzej - irytował się Piskorz.Wrócili do oddziału.- Jastrząb, proszę odprowadzić Dwernickiego do koliby - rozkazał Piskorz.Żubrydowcy patrzyli, jak stary człowiek wspinał się z podniesioną głową po pochyłości łąki. Światło księżyca jakby aureolą otaczało jego wyniosłą postać. Eskortujący go uzbrojeni ludzie czynili wrażenie karłów wokół olbrzyma. Przy całym prymitywizmie swej natury dowódca oddziału „Serca Gorejącego” czuł, że poniósł porażkę, a jego i tak niezbyt duży autorytet znów został zachwiany.- Chorąży Książek, proszę się zająć końmi - rozkazał, gdy Dwernicki i jego eskorta znikli.Polecenie szybko zostało wykonane. Przy pomocy sterroryzowanych pastuchów, wierzgającym i zaciekle broniącym się koniom zarzucono postronki na szyje. Dziesięć brzemiennych klaczy nie nadawało się do drogi. Zastrzelono je po odprowadzeniu innych koni na odpowiednią odległość.- Jak my sobie z tymi końmi damy radę, doprawdy sam nie wiem - troskał się Piskorz.- Osiem kilometrów stąd przygotowane jest ogrodzenie. Doskonale zamaskowane. Reszta nas nie obchodzi. Niech się kupiec martwi. My inkasujemy forsę - mówił Żubryd.Wkrótce łąka opustoszała. Kilku pastuchów pobiegło, aby uwolnić z koliby Dwernickiego i opowiedzieć mu o tym, co zaszło. Wysłuchał ich spokojnie. Dygotał tylko z lekka, ale oni kładli to na karb poprzedniego zdenerwowania napadem. W mroku nie mogli dostrzec, jak bardzo zmieniły się rysy jego twarzy. Nagle odepchnął ich i zbiegł połoniną w dół do źródła, przy którym niedawno pojono konie.Przechodził od klaczy do klaczy. Przy każdej klękał przykładając ucho do jej serca, jak by się spodziewał, że dobędzie zeń jeszcze jakąś iskierkę życia. Gdy obszedł wszystkie dziesięć zastrzelonych klaczy, podszedł do wodopoju i runął na kolana. Jego twarz mokra była od łez.- Wszystko zniszczyli... Wszystko... - szeptał. Potem zaczął wygłaszać zgoła

niezwykłą modlitwę, - Panienko przeczysta! - poruszał niemal bezgłośnie wargami. - Jak się to stać mogło? Dlaczego dopuściłaś do tej zbrodni? Może to grzech, że kiedy ludzie giną, ja zaprzątam Cię tą sprawą, ale przecież zwierzęta to też stworzenia boże i one są najbardziej bezbronne. Nikomu nie uczyniły krzywdy. Panienko Przeczysta, wiesz o tym dobrze... Jak można zabić brzemienną klacz, w której dokonuje się cud życia?! Wybacz mi, Panienko. Nie wiem, co się ze mną dzieje... Nikogo nie miałem i nie mam. Kochałem konie. Dlaczego - załomotał pięściami po skroniach - nigdy nie udaje mi się ich dłużej zatrzymać, patrzeć, jak rosną, wychować? Panienko Najświętsza, za co mnie karzesz? Nigdy nie zapominałem o ludziach, wykonywałem przykazania boskie, niczego dla siebie nie żądałem. W czasie okupacji ukrywałem u siebie Rozenfeldów z ich dwojgiem małych dzieci, przeprowadzałem innych na Węgry, nie dałem zabić Ludwickiego bulbowcom i uchroniłem tych trzech Ukraińców od zemsty naszych partyzantów. Zawsze wierzyłem i wierzę w Boga, ale przestaję rozumieć, co się tu dzieje... Panienko, daj mi jakiś znak! Dlaczego pozwalasz, aby bandyci, osłaniając się Twoim godłem, palili i mordowali?Obojętne światło księżyca odbijało się w szemrzącej cicho i połyskującej srebrem wodzie źródlanej. Gwiazdy migotały jak diamenty na aksamitnym płaszczu nocy. Pytanie zawisło w powietrzu, rozpłynęło się w przestrzeni, pełnej niezrozumiałych zjawisk i niepojętych rzeczy.Dwernicki otarł łzy, spływające mu po policzkach na staropolskie wąsy, i szeptał dalej:- Jestem starym człowiekiem. Zapewne stoję już przed tą ostatnią drogą, której nikt z nas nie uniknie. Posłuchaj mnie, Panienko... Biorę na siebie ten grzech, choć wiem, że nie Tobie, Najsłodsza, powinienem złożyć to ślubowanie, ale tak jest, iż my - ludzie - tu, na ziemi, załatwiać musimy nasze sprawy. Wiedz przeto, Panienko, że teraz jeden tylko cel mam przed sobą. Ślubuję ci: nie spocznę, póki nie zniosę z powierzchni świata łotra i obwiesia Żubryda wraz z jego bandą. Będę ich ścigał wszędzie, nawet sam jeden, aż sczezną. Tak mi dopomóż, Boże i ty, Przenajświętsza Słodka Panienko, bo nie możesz - wierzę - patrzyć

obojętnie na to, co się tu dzieje. I przysięgam jeszcze, że o nic nigdy już Cię prosić nie będę... Amen...Przeżegnał się i zanurzył twarz w chłodnej wodzie źródlanej. Przyniosło mu to ulgę. Wstał. Chwiejąc się jeszcze na nogach podszedł do pasterzy.- Idę - powiedział chrapliwym głosem. - Nic tu już nie mam do zrobienia.Ruszył przed siebie, jak stał, w rozpiętym półkożuszku i rozchełstanej na piersiach koszuli. Pasterze odprowadzali go chwilę wzrokiem, po czym zaczęli za nim iść w pewnej odległości. Szli miękkimi, niby drogocenny dywan trawami, wśród zapachów ziół. Zadumane Bieszczady, które w ciągu wieków widziały już tyle rzeczy, rejestrowały jeszcze jedną ludzką sprawę.O wszystkim, co wydarzyło się koniom z hodowli Krzysztofa Dwernickiego w pobliżu R., złożył dowódcy żandarmerii kurina Berkutowi meldunek żandarm Mak, który wraz ze swym kolegą Zubem śledził skrupulatnie, jak zawsze, ruchy oddziału „Serca Gorejącego”. Pozostawiwszy Zuba na czatach, Mak dotarł nad ranem do stałej siedziby żandarmerii - obozu w małej dolince pod Zawojem. Miejsce to było świetnie wybrane i żandarmi czuli się w nim bezpieczni jak nigdzie. Na Połomie urządzili sobie punkt obserwacyjny. Znajdujący się tam wartownik widział całą okolicę: na północy Terkę, na zachodzie Polanki i szosę Wołkowyja - Cisną, na wschodzie i południu spory kawał grzbietu Połoniny Wetlińskiej i jej oba stoki. O tym, żeby ktokolwiek mógł w dzień podejść do tego obozu, nie mogło być mowy. W nocy nieprzyjaciel nie dokonywał przesunięć. Las świetnie maskował szałasy przed obserwacją lotniczą. Wody dostarczała rzeczka Wetlinka. Z siedzibami ludzkimi zapewniała łączność zarośnięta, stara droga wiodąca przez Zawój, Jaworzec i Kalnicę.Berkut z dużą irytacją przyjął meldunek. Błysnął swoimi złotymi zębami i zaklął:- Znów Lachy-sobaki na naszym terenie rozrabiają! Konie pewnie na handel zabrali... Ech, poigrałbym ja sobie z nimi, gdyby Ren pozwolił!Włożył swoją starą niemiecką bluzę mundurową, palcami przygładził rozwichrzone włosy. Budził się zawsze wcześnie. Nie mógł spać - wynik stałego napięcia nerwowego.

Egzekucja większości ferowanych przez Rena i innych komandirów wyroków nie spłynęła po nim bez śladu. Co tydzień wieszał opornych chłopów, wyrażających się źle o Ukraińskiej Powstańczej Armii, rozstrzeliwał tych, którzy odmawiali składania obowiązkowych danin w postaci żywności i pieniędzy, palił ich gospodarstwa lub, w najlepszym wypadku, kazał chłostać do krwi, utraty przytomności, a czasem życia. Podobne kary stosowała żandarmeria UPA wobec każdego niezdyscyplinowanego strilcia. Gospodarze, wyrażający chęć przeniesienia się na Ziemie Odzyskane względnie do ZSRR, karani byli jeszcze surowiej. Nie było chyba rodzaju tortury moralnej i fizycznej, którego by Berkut nie znał i nie zastosował. Niby się do tego wszystkiego od dawna przyzwyczaił, bo przecież jeszcze w SS-Galizien on i jego ludzie stosowali te rzeczy... Widocznie jednak trzeba było za to płacić. Nerwy żandarmów były bardzo nadwerężone. Przyczyniała się do tego również otaczająca ich powszechna niechęć strilciw. Bano się ich, ale i nienawidzono równocześnie, choć byli najwierniejszymi z wiernych i najbardziej oddanymi z oddanych w szeregach UPA.Żandarm Mak zdjął but i przewijał onucę. Berkut wyszedł przed szałas z sosnowych gałęzi. Przeciągnął się, aż zatrzeszczały stawy.- Ładny dzień będzie dziś - powiedział. - Czeka nas znów robota... Trzeba będzie pojechać do Hulskiego. Mocno tam na nas pyskują ostatnio.- Czy zbudzić żandarmów? - zapytał Mak.Berkut spojrzał na zegarek.- Niech jeszcze pośpią. Dopiero czwarta godzina...Popatrzył w kierunku skraju lasu, porastającego Połomę, i nagle zdrętwiał. Z niewielkiej odległości, najwyżej pięćdziesięciu metrów, prościutko naprzeciw niego stał żołnierz w pełnym uzbrojeniu i rozglądał się po okolicy. Berkut dostrzegał wyraźnie orła na polowej czapce żołnierza, który w tej chwili zwrócił głowę w ich stronę.Dowódca żandarmerii stał jak skamieniały. Zdawało mu się, że śni, tym bardziej iż żołnierz odwrócił się i, niby senne zjawisko, rozpłynął w porannej mgle.Pierwsza salwa pozwoliła Berkutowi na odzyskanie równowagi. Góry zatrzęsły się od huku, zwielokrotnionego echem idącym wzdłuż Połoniny Wetlińskiej. Przerażeni żandarmi

wybiegli z szałasów pojedynczo, w bieliźnie lub na pół ubrani. Szybko wracali po broń. Wiedzieli, że stała się dla nich rzecz straszna: nieprzyjaciel podszedł nocą pod obóz, ominął czy zlikwidował wartownika na Połomie i teraz atakuje. Nigdy się im jeszcze w tych stronach taka rzecz nie zdarzyła.Sprawnie zajęli stanowiska. Nie ulegli panice, jakkolwiek każdy z nich zdawał sobie sprawę, że przeciwnik ma ogromną przewagę, zarówno pod względem liczebności, jak panujących nad obozem pozycji. Żandarmów było zaledwie piętnastu, żołnierzy, jak się Berkut domyślał - co najmniej batalion.Istotnie batalion kapitana Ciszewskiego składający się z dwóch kompanii atakował obóz żandarmów UPA w małej dolince pod Zawojem. Uzupełnień na miejsce żołnierzy porucznika Wierzbickiego jeszcze pułk nie otrzymał. Była to pierwsza akcja wojska po krakowskiej odprawie Generała. Pułk zaczął przeszukiwać miejsca w górach dogodne do zakładania obozów ze względu na wodę, drogi dojścia i obronę. Takim podejrzanym rejonem było łożysko Wetlinki. Tam skierował nowy dowódca pułku major Grodzicki batalion kapitana Ciszewskiego.Jerzy wyruszył na czele swych żołnierzy nocą. Jak się tego spodziewał Generał, obserwacja banderowska, tak sprawnie zazwyczaj działająca, tym razem całkowicie zawiodła. Informatorzy z siatki rejonowego prowidnyka Ihora nie byli nastawieni na nocne czuwanie, Ciszewski zaś skrzętnie omijał wioski i nigdzie nie zatrzymywał się na dłuższy czas, jak to uczynił w zimie porucznik Wierzbicki, którego zgubił nocleg w Lubnem.Na Połamie szperacze batalionu zakłuli bagnetami, już o świcie, drzemiącego wartownika banderowskiego, który w ostatniej chwili się obudził i usiłował oddać strzał alarmowy. Nabrali wtedy pewności, że są w pobliżu jakiegoś obozu.Ciszewski pierwszy raz widział swoich żołnierzy w bezpośrednim starciu z nieprzyjacielem. Kompanie poruczników Zajączka i Rafałowskiego utworzyły kąt ostry nad obozem, zamykając go z dwóch stron; podporucznik Daszewski z jednym plutonem przesunął się na południe, aby uniemożliwić przeciwnikowi wycofanie się w tym kierunku. Berkut ze swoimi żandarmami znalazł się w samym środku groźnego trójkąta.

Wszystkie te ruchy odbywały się w zupełnym spokoju. Żołnierze, którzy w garnizonie pełnili służbę z taką nonszalancją, tu składali dowody najbardziej celowej dyscypliny.- Gotowe! - zameldowali gońcy od Zajączka, Rafałowskiego i Daszewskiego.- Ja „San”, ja „San”... Czy słyszysz mnie, „Wisło”? „Wisło”, czy mnie słyszysz? - komunikował się Ciszewski za pośrednictwem swej krótkofalówki z majorem Grodzickim, wspinającym się w tym samym czasie ze swoim dawnym batalionem na Połoninę Wetlińską, trasą przez Jawornik. - Okrążyłem bandytów... współrzędne... liczebność nieprzyjaciela na razie nie znana. Przechodzę do natarcia. Czy słyszałaś mnie, „Wisło”? „Wisło” - powiedz, jak mnie słyszałaś?- Tu „Wisła”, tu „Wisła”... Powodzenia „San”. Powodzenia! - mówił major Grodzicki.- Życzymy sukcesu, „San”... Życzymy sukcesu! Tu „Warta” - włączała się wielka nasłuchowa radiostacja dywizji.Ciszewski podniósł rękę. Stojący obok podoficer z trzaskiem zamknął rakietnicę. Poleciała w górę kolorowa raca. Wtedy huknęła pierwsza salwa.Żandarmi Berkuta, broniący się w swoim obozie, byli od samego początku w beznadziejnym położeniu. Przede wszystkim na skutek mgły porannej w ogóle nie widzieli nieprzyjaciela. Mogli prowadzić ogień tylko na oślep. Strzały żołnierzy były coraz precyzyjniejsze. Przygważdżały banderowców do ziemi, nie dając się im poruszyć. Żandarm Mak leżał z roztrzaskaną głową przy szałasie dowódcy. Nie zdążył włożyć buta. Padł twarzą na rozwiniętą onucę i barwił ją teraz krzepnącą już krwią. Oparty o drzewo, konał z brzuchem rozprutym serią erkaemu żandarm Pika. Szklistymi oczami patrzył w niebo żandarm „Rozłucz”.Najgorsze było, że przeciwnik wciąż zmieniał kierunek ognia: raz strzały padały z prawej strony, to znów z lewej; na koniec gdzieś z dołu, od strony Zawoju. Berkut i wszyscy jego ludzie zrozumieli wymowę tej makabrycznej zabawy. Byli okrążeni. Śmierć otulona w biały płaszcz mgły schodziła do nich z gór. Miała jednak dla żandarmów kurina Rena Ukraińskiej Powstańczej Armii o wiele więcej wyrozumiałości niż oni dla swych ofiar. Nie kazała Berkutowi i jego ludziom długo na siebie czekać.

Ciszewski i podlegli mu żołnierze zorientowali się zaraz po pierwszej wymianie strzałów, że mają przed sobą słabego liczebnie nieprzyjaciela. Przedłużanie starcia nie miało celu. Kompania porucznika Rafałowskiego ruszyła do szturmu.Przestrzeń do przebycia miała tak niewielką, że w kilku skokach dopadła banderowców. Żandarmi nie poddawali się, nie prosili o łaskę. Nie wpadło im to nawet na myśl. Wiedzieli, że konto ich jest zbyt obciążone zbrodniami, aby mogli się spodziewać lepszego wyjścia od szybkiej śmierci. Do ostatka prowadzili ogień.Porucznik Rafałowski miał dwóch zabitych i trzech rannych. Rozwścieczyło to tylko jeszcze bardziej pozostałych żołnierzy kompanii. Patrzący spod lasu na ostatnią fazę boju Ciszewski nie mógł się nadziwić zaciekłości swych podwładnych. To, co się działo tam w dole, nie było już walką. To była rzeź. Szalał nawet spokojny i łagodny zwykle Rafałowski. Banderowców dosłownie rozniesiono na bagnetach. Obficie broczącego krwią i sięgającego po granat ręczny Berkuta zastrzelił dowódca kompanii.Bój był zakończony. Ciszewski przeglądał papiery znalezione w torbie polowej Birkuta. Wiedział, że sprawi nimi dużą przyjemność kapitanowi Wiśniowieckiemu. Potem zameldował przez radio dowódcy pułku o wyniku starcia. Odebrał gratulacje od niego i dowódcy dywizji. Kazał podpalić obóz bandytów. Szybko, z lekkim trzaskiem płonęły leśne szałasy. Leżał wśród nich szczerząc złote zęby i ostre, niby kły wilcze, siekacze, z połyskującą na piersi odznaką SS-Galizien komandir żandarmerii Berkut. Dla niego i pozostałych zabitych już się wojna skończyła.Żołnierze nie wydawali się wcale zbytnio rozgorączkowani walką. Większość z nich przysiadła teraz z obojętnymi minami czekając na nowe rozkazy.Dalsza droga batalionu wiodła wzdłuż Wetlinki do szosy Wołkowyja - Cisna. Trzeba się było spieszyć ze względu na rannych. Zabitych żołnierzy wieziono na furmance, dostarczonej przez sołtysa Zawoju, który otrzymał jednocześnie polecenie zajęcia się pogrzebaniem ciał Berkuta i jego żandarmów.Niedaleko od szosy, w pobliżu miejsca, w którym Wetlinka wpada do Solinki, szpica batalionu zatrzymała trzech mężczyzn w cywilu, nie uzbrojonych. Znajdowali się w pobliżu

ogrodzenia, zamykającego przeszło trzydzieści koni. Zatrzymanych przyprowadzono do Ciszewskiego.- Jesteśmy... ee... Polacy. Nie mamy nic... ee... z bandami wspólnego. Pan kapitan nas... ee... puści - prosił niski człeczyna, rzucający niespokojne spojrzenia spod krzaczastych brwi.- Co robiliście w lesie?- Przy koniach, panie kapitanie.- Dlaczego tu je trzymacie i skąd wzięliście aż tyle koni?- Należą do różnych... ee... gospodarzy z tych wiosek. Ukryliśmy je w lesie przed... ee... bandytami, panie kapitanie.- Tuż obok obozu bandytów?Twarz człeczyny wyrażała najwyższe zdumienie.- Słyszeliście strzelaninę?- Tak jest, panie kapitanie. Baliśmy się... ee... bardzo.- Wasze nazwiska i skąd jesteście?- Romuald Wodzicki jestem, a to moi ludzie - Mikołaj Derecki i Mateusz Fiałka. Przychodzimy z R.- Ostrzegam całą trójkę - ostro powiedział Ciszewski - jeżeli skłamaliście, będzie to was drogo kosztowało. Pójdziemy teraz wszystko sprawdzić. Pokażecie mi, jakie konie należą do których gospodarzy.- Dziwna rzecz, że w tych wioskach ludzie mają chyba tylko same młode i ładne koniki. Nigdzie tu tak bogatych chłopów nie widziałem - ironizował porucznik Zajączek, któremu nie podobały się rozbiegane oczy i przymilny ton Wodzickiego.- Ja tam nie wiem, czyje są te konie... - mruknął z rezygnacją Derecki.- Ja tyż nie - stwierdził szybko Fiałka.- Jak to nie wiecie? Z tych okolic jesteście i nie wiecie? - zdumiał się Ciszewski.- To jakieś krętactwo, obywatelu kapitanie - zawołał Zajączek.- Niech się pan namyśli, panie Wodzicki. Może pan też nie wie, skąd się wzięły te konie? - zaśmiał się Ciszewski.Człeczyna milczał. Jerzy nie miał już teraz żadnych wątpliwości, że zatrzymany kłamie. Całą trójkę oddał pod straż. Kilkunastu żołnierzy zaopiekowało się końmi i batalion zwiększony o stadninę Krzysztofa Dwernickiego ruszył w dalszą drogę.W ten sposób zrabowane przez żubrydowców konie w jakieś dwanaście godzin potem rozpoczęły powrót do swego opiekuna.

Każdy okres ma swoich bohaterów. O ile reguła ta nie ulega żadnej wątpliwości, o tyle dokonanie wyboru, kto jest bohaterem danego okresu, okazuje się czasem trudne.Kto był nim w latach 1945-1947?Ci, którzy odbudowywali ze zgliszcz miasta i wsie? Ludzie wprowadzający się do piwnic zniszczonych domów? Ludzie podnoszący mosty wysadzone przez nieprzyjaciela podczas wojny, ludzie łatający z trudem ruch kolejowy albo ci, którzy z niczego klecili fabryki, z pustką w brzuchu zjeżdżali do kopalń czy stali przy wielkich piecach? A może wreszcie tak zwanymi „bohaterami okresu” byli ci, którzy przeżywali go z bronią w ręku?Im bardziej napięty i pełen wydarzeń jest okres, tym trudniejszy okazuje się wybór bohaterów. Lata 1945-1947 były bardzo napięte. I jeżeli wiele osób zasługiwało w tym okresie na pompatyczne, zbytnio nadużywane i na skutek tego trochę drętwe, z zażenowaniem wymawiane miano bohaterów, to na pierwsze miejsce wysuwali się ludzie jeżdżący od wioski do wioski, od miasteczka do miasteczka, wchodzący do najodleglejszych zagród chłopskich i chat smolarskich w lasach. Bez broni, bez żadnej ochrony, która mogłaby swą obecnością podważyć do nich zaufanie, ludzie ci mówili o tym, co się dopiero zaczynało - o nowej władzy, jej celach, dążeniach i perspektywach. Była to wówczas w wielu częściach kraju jedyna droga. Radio i gazety nie wszędzie dochodziły. Zresztą żywa rozmowa, dyskusja na wiejskim zebraniu zawsze były lepsze. Od razu odpowiadało się na pytania, przytaczało argumenty, brało - jak mówią - byka za rogi. Reforma rolna, kwestia kontyngentów i obowiązkowych dostaw, zagadnienia religii, sprawy międzynarodowe, „będzie wojna, czy jej nie będzie?”, wszystkie te problemy i wiele jeszcze innych stanowiły przedmiot dyskusji. Przed referendum 1946 roku kraj zbliżał się do szczytowego punktu zmagań. Nowa władza czy stara? Mikołajczyk czy komuniści? Łuk walki napiął się tak, że aż trzeszczał. Do ludzi bez broni i bez ochrony, samotnie jadących po odległych drogach, występujących na zebraniach i przemawiających za komunistami nieraz strzelano. Bandy uważały ich za najniebezpieczniejszych przeciwników. Wiedziały, że swą postawą imponują. Strzały zawsze

były celne. Cóż łatwiejszego od zabicia człowieka, który nie ma się czym bronić? A jednak ludzie, jadący od wioski do wioski z zadaniami komitetów partyjnych, nie cofali się. Nie było dnia, aby gazety w tych latach nie donosiły o śmierci któregoś z nich. Szli naprzód potężną ławą, tylko na pozór pojedynczo. Obejmowali cały kraj. Byli najbardziej narażeni na śmierć. Mieli ją wciąż dokoła i nie cofnęli się. Oni chyba są bohaterami tego okresu.Major Preminger, który podobnie jak wielu innych oficerów wojskowego aparatu politycznego brał żywy udział w przygotowaniach do referendum, nie brał z sobą wyjeżdżając do wiosek żadnej ochrony. Uważał, że zjawienie się w otoczeniu uzbrojonych żołnierzy na dyskusyjne zebrania może wywrzeć na chłopach najgorsze wrażenie. Na uwagi pułkownika Sierpińskiego, że się naraża, odpowiadał:- Zebrania nie są z góry zapowiadane. Dlaczego muszę koniecznie natknąć się na bandytów? W końcu teren jest duży i prawdopodobieństwo spotkania ograniczone. Sami coś o tym wiemy na podstawie naszego uganiania się za bandami, pułkowniku! - śmiał się beztrosko.W ten dzień major Preminger udał się do kilku wsi w rejonie Wołkowyi. Zaczął od Radziejowej. Chłopi zebrali się w komplecie przed domem sołtysa. Przyszły i kobiety z dziećmi na rękach. Większe zbiły się w osobną gromadkę i, z jeszcze bardziej ostentacyjną niż dorośli ciekawością, obserwowały niecodziennego przybysza.Preminger mówił o referendum, starając się równocześnie wiązać ten problem z lokalnymi sprawami. Z pytań, jakie mu stawiano, czuł, że ludzie chcą spokoju, mają dość band i... obecności wojska.- Czy po rozbiciu „leśnych” pójdziecie sobie stąd? - zapytał jeden z gospodarzy.- Wrócimy do stałych, normalnych garnizonów - zapewnił major. - A dlaczego pragniecie, żebyśmy odeszli?- Nie chcemy już oglądać ludzi z bronią. Zawsze gdy się zjawiali w naszych stronach, nic dobrego nie wynikało.W ciągu kilku ostatnich miesięcy zmalała obawa mieszkańców wiosek przed bandytami. Nie dlatego, że terror się zmniejszył. Dla Premingera oczywiste było inne

zjawisko: chłopi przestawali wierzyć w wybuch trzeciej wojny światowej. Bandyci, określający stale niezbyt odległe terminy tego wybuchu, sami się kompromitowali w oczach mieszkańców. Wiosną 1946 roku w Bieszczadach ludzie bali się jeszcze band, ale już nie wierzyli w możliwość ich zwycięstwa.Pytań było niewiele. Sąsiad lękał się sąsiada. Siatka informatorów banderowskich i winowskich działała. - Jakiekolwiek doniesienie mogło kosztować życie, a w najlepszym razie bolesną chłostę. Tu nie było gorących i zaciekłych dyskusji czy polemik, od których w owych czasach trzęsły się ośrodki miejskie i wsie, mogące liczyć na stałą ochronę władz. Mieszkańcy Radziejowej i innych podobnych, zagubionych w Bieszczadach wiosek musieli prowadzić własną politykę. Wiedzieli, że w każdej chwili dekoracja może ulec zmianie: w godzinę po odejściu wojska przychodzili bandyci i na odwrót. Instynkt życia nakazywał rozwagę. Nie zdradzano się w tych wioskach z planów osobistych, nie wypowiadano bardziej określonego zdania i nie stawiano pytań, które mogły zgubić. Umiano natomiast słuchać. O tym major Preminger wiedział i nie uważał swego czasu za stracony.Chciał już zakończyć zebranie, kiedy ujrzał na drodze zbliżającego się wielkimi krokami w kierunku domu sołtysa mężczyznę słusznego wzrostu, odzianego w buty z cholewami miękkimi, dość niezwykłego kroju, półkożuszek chłopski i czapkę baranią. Preminger nie mógł sobie przypomnieć, skąd zna twarz mężczyzny, szeroką, o krzaczastych brwiach i ogromnych czarnych wąsach. Pewny był tylko, że tego człowieka kiedyś widział.Tamten podchodził, machając rękami i mrucząc coś do siebie. Nie starał się kryć oznak zdenerwowania. W pewnej odległości za nim postępowała gromadka starszych chłopów.- Pan Dwernicki i jego pastuchy - powiedział sołtys do Premingera. - Ciekawe, co ich tu może sprowadzać?Odpowiedź na to pytanie otrzymał niemal natychmiast.W słowach pełnych bólu, nie klejącymi się zdaniami, połykając wyrazy i krztusząc się z irytacji, opowiedział Dwernicki o napaści żubrydowców na jego hodowlę koni.

- Klacze źrebne zastrzelili ci łotrzy, obwiesie spod ciemnej gwiazdy, rozumiecie?! - zawołał w pewnej chwili do chłopów i Preminger czuł, że przybysz tym jednym zdaniem więcej zdziałał w umysłowości chłopów niż w całym swym wystąpieniem. Czy istnieje bowiem na świecie gospodarz, któremu wstrząsającą potwornością nie wydawałoby się bezmyślne zastrzelenie klaczy źrebnej?Mieszkańcy Radziejowej zatrzęśli się na tę wiadomość ze zgrozy. Znali wiele banderowskich i witowskich okrucieństw, każde było jednak jakoś lepiej lub gorzej umotywowane. W tym nie dopatrywali się żadnego uzasadnienia.- Ludzie, czy bandyta i szubrawiec Żubryd przechodził tędy z moimi końmi? - zapytał Dwernicki.Odpowiedziano mu przecząco.- Nigdzie ich nie widziano... - jęknął żałośnie, po czym przypominając sobie o obecności Premingera zaczął się skarżyć:- Tyle razy, panie majorze, chciałem się dostać do dowódcy pułku, tyle razy o to prosiłem! Nigdy mnie nie przyjął. Nie miał czasu. A teraz stało się... Bandyci górą... Miałem zamiar stworzyć konny oddział przeciw bandziorom. Znaleźliby się ochotnicy. My znamy każdą ścieżkę w tych stronach. Ręczę, że wytropilibyśmy bandy. Moglibyśmy poważnie pomóc wojsku. O wszystkim tym chciałem mówić z dowódcą pułku... Gdyby się zgodził, nic by się moim koniom nie stało.- Nie wiedziałem o tej sprawie. Będę interweniował - zapewnił major Preminger. - Pewny jestem, że to zostanie pozytywnie załatwione.- Przysięgam - uroczyście stwierdził Krzysztof Dwernicki - że w takim wypadku bandyta Żubryd nie będzie długo chodził po tej ziemi.Preminger uśmiechnął się. Chłopska furmanka miała go przewieźć do Wołkowyi. Zaproponował wyraźnie wyczerpanemu Dwernickiemu, aby z nim pojechał. Wkrótce trzęśli się obaj na rozklekotanej furce, pokonującej niezliczone dziury i wyboje nie naprawianej od lat drogi. Dwernicki się zwierzał:- Miałem przed wojną w tych okolicach majątek ziemski. Zaprzepaściłem go z powodu namiętności do koni. Pochłonęły wszystko. Tor wyścigowy jest równie groźny jak wódka. Cofający się Niemcy spalili mój dom. Syn zginął jeszcze w 1939 roku. Byliśmy sobie

zawsze obcy. Nie rozumieliśmy się. Wkrótce po nim umarła moja żona. Zdradzała mnie, uważała za dziwaka, śmieszne indywiduum, w końcu znienawidziła. Kochałem tylko konie i to mi pozostało. Teraz jednak nie mam już nic. Jestem całkiem sam.- Ja też jestem sam - powiedział Preminger. - Całą moją rodzinę wymordowali Niemcy. Niemniej są pewne rzeczy, w które wierzę. One nadają sens mojemu życiu. Staram się nie myśleć o przeszłości.- To jest niemożliwe! - zaoponował Dwernicki. - Jesteśmy ulepieni z przeszłości, która jak cień idzie za nami. Czy można zgubić własny cień?- Można o nim nie myśleć.- Ale cień pozostaje.Preminger nie zgadzał się. Dzieliła go od Dwernickiego przeszłość, głęboka jak górskie obsuwisko, przeszłość szlachcica z dziada pradziada i żydowskiego inteligenta z małego miasteczka, ale łączyła ich teraźniejszość. Obaj byli równie samotni, obaj mieli tego samego nieprzyjaciela - bandytów - i identyczny cel: pokonanie przeciwnika. Cień przeszłości nie mógł w tej chwili grać roli. Preminger powiedział to Dwernickiemu.- Nikt tak do mnie jeszcze nie mówił - uśmiechnął się stary człowiek. Pomyślał, że czasem wystarczy tylko niewiele słów i odpowiednie okoliczności, aby ktoś przed chwilą spotkany stał się naraz bardzo bliski.- Wierzę, że będziemy żyli w przyjaźni, majorze - oświadczył Premingerowi. - Niezbyt rozumiem młodych ludzi obecnych czasów, z panem jednak rozmawia się inaczej.Preminger uśmiechnął się. On też polubił starego. Sympatia od pierwszego wejrzenia zdarza się między nader różnymi ludźmi.W pobliżu Woli Górzańskiej droga szła nad małym potokiem, płynącym wzdłuż lasu. W tym miejscu otoczyło furmankę czterech jezdnych. Na lewej piersi każdego z nich widniał emblemat Serca Gorejącego. Spięte gwałtownie przez woźnicę konie zaryły się kopytami w piaszczysty grunt.- Żubrydowcy! - krzyknął z bezbrzeżną nienawiścią Dwernicki. - Znów się spotykamy, bandyci! - zawołał. - Co zrobiliście z moimi końmi, złodzieje?!...- Stul pysk, stary wariacie - odpowiedział zimno chorąży Książek, który z polecenia

dowódcy oddziału miał odebrać w Woli Górzańskiej pieniądze od kilku bogatszych chłopów i dlatego obrał tę właśnie drogę.Od razu rozpoznał majora Premingera. Nie zwracając uwagi na miotającego się Dwernickiego, patrzył przybladły na zastępcę dowódcy dywizji.- A więc spotykamy się, Żydzie! - powiedział zniżonym głosem. - Padaj na kolana i módl się do Jehowy. Twoja ostatnia godzina wybija.Preminger milczał. Nieznacznym ruchem sięgnął po rewolwer, ale zauważył to jeden z żubrydowców, rzucił się na majora i po krótkim szamotaniu, wspomagany przez drugiego kamrata, wyrwał oficerowi broń.- Bandyci, mordercy! - ryknął Dwernicki starając się pomóc majorowi.- Jeszcze jedno słowo, a zastrzelę was obu - zimno oświadczył chorąży Książek.Preminger patrzył na chuderlawą postać dezertera w wytartym płaszczu artylerzysty, mimo upału zapiętym pod szyję. Widział parę pozbawionych wyrazu oczu, mały cofnięty podbródek, lekko drgające w sadystycznym spazmie usta. Miał przed sobą zwierzę w ludzkiej postaci, tylko dzięki wyjątkowemu fenomenowi natury obdarzone zdolnością prymitywnego myślenia. Lufa trzymanego przez Książka rewolweru podniosła się na wysokość czoła majora. Preminger czuł, że jego okulary zasnuwają się mgiełką. Z brwi ściekał na nie pot.- Z pewnością nie uklęknę przed panem, Książek - powiedział. - Mój rachunek jest czysty. Ze swego będzie pan jeszcze zdawał sprawę.W tej chwili huknął strzał. Konie zaprzężone do furmanki szarpnęły gwałtownie. Z lufy pistoletu Książka uniósł się mały, błękitny dymek. W powietrzu rozszedł się zapach spalonego prochu strzelniczego. Wierzchowce kamratów chorążego przysiadły na zadach. Ciało Premingera drgnęło i opadło ciężko w bok, na kolana Dwernickiego.- Ruszaj! - krzyknął Książek do woźnicy. Ten zaciął konie i nie oglądając się za siebie pognał wyboistą drogą.Dwernicki, śmiertelnie blady, zdjął półkożuszek i okrył nim troskliwie ciało nieżyjącego już majora Premingera.Pod Tworykiem sotnia Bira ostrzelała kolumnę okolicznych mieszkańców, przechodzących granicę Związku Radzieckiego: mężczyzn, kobiety, dzieci, starców, furmanki

załadowane dobytkiem, krowy, konie, owce, kosze z kurami, toboły statków domowych, wory z zeszłorocznym ziarnem.Dla członków sotni Bira był to bardzo łatwy cel. Leżeli na wzgórzu pod błękitnym niebem, po którym żeglowały szybkie brzuchate obłoczki, i prali z karabinów. Świetne ćwiczenie dla strilciw. Ręczne karabiny maszynowe sotni rozdzierały ciała ludzi i zwierząt na przemian z piernatami. W powietrzu fruwało jak śnieg białe pierze, przylepiające się po opadnięciu na ziemię do czerwonych kałuż krwi. Ludzie, konie, krowy - wszystko, co żyło - biegali jak w obłędzie. Pozostawały ciśnięte w miejscu toboły z resztkami dobytku, worki z ziarnem i mąką. Pozostawały też trupy i ranni. Echo niosło krzyk ludzi i odgłosy strzałów.Zza Sanu otworzyli do bandytów ogień radzieccy żołnierze straży granicznej. Osłaniali przesiedleńców. Kolumna przechodziła pod ogniem San. Pograniczników było mało. Sotnia czuła swoją przewagę. Przeszło godzinę trwała masakra. Spokojnie, systematycznie kierował nią eks-kleryk Bir. Jego strilci znakomicie wykonali zadanie. Wszystko było w porządku: każdy mieszkaniec Bieszczadów, wyrażający chociażby chęć wyjazdu do ZSRR, karany był śmiercią. Ostrzelanie kolumny przesiedleńców było zgodne z prawem Ukraińskiej Powstańczej Armii.Żubrydowiec Zawisza-Karbowski został zabity przez strzelca Karasińskiego w czasie transportu z Baligrodu do Leska. Zawisza był jeszcze zimą wzięty do niewoli w starciu pod Łukawicą. Kapitan Wiśniowiecki kazał go dziś odwieźć do dyspozycji porucznika Turskiego z urzędu bezpieczeństwa. Nie dojechał, został zabity. Bagnet strzelca Karasińskiego przeszył mu na wylot krtań.- Jak to się stało? - pytał zirytowany kapitan Wiśniowiecki.- Eskortowaliśmy go we dwóch, Rudzki i ja - tłumaczył się ponuro Karasiński. - Samochód trząsł bardzo... W pewnej chwili upuściłem z rąk automat... chciałem powiedzieć, pistolet maszynowy. Patrzę: a tu ten sk...syn Zawisza pochyla się i chce chapnąć broń. Wtedy pchnąłem go bagnetem... Musiałem. Pewnie chciał nas kropnąć i wiać...Kapitan Wiśniowiecki patrzył na pociemniałe od nienawiści oczy żołnierza. Wiedział,

że kłamie. Z pewnością sam specjalnie upuścił pistolet maszynowy. Jak jednak do tego dojść? Fakt był faktem. Strzelec Rudzki podawał dokładnie tę samą wersję wypadku.- Dlaczego nie związaliście rąk jeńcowi?Karasiński wzruszył ramionami.- Nie pomyśleliśmy o tym.- Możecie odejść.Stuknięcie obcasami. Obaj żołnierze wyszli.- Co o tym sądzicie, poruczniku? - zapytał Wiśniowiecki Turskiego.- Karasiński został wzięty przez bandytów do niewoli podczas likwidacji placówek WOP w zeszłym roku. Skastrowali go wtedy i dla odstraszenia innych puścili wolno. Odmówił odejścia do cywila. Służy jako ochotnik. Nie może im tego zapomnieć. Sądzę, że popełniliście błąd, polecając mu eskortowanie jeńca.- Czy będą jakieś dochodzenia?- Na pewno. Prokurator tej okazji nie przepuści, a kapitan Matula też nie zrezygnuje ze śledztwa. Ale co to pomoże? I tak do niczego nie dojdą. Karasiński będzie w kółko powtarzał swoje, a Rudzki potwierdzał. Dochodzenia utkną na martwym punkcie i po jakimś czasie, kiedy przyzwoitości stanie się zadość, będą musieli wszystko umorzyć przyjmując wersję obu żołnierzy... Dziwi to was, kapitanie?- Czy Rudzki będzie podtrzymywał swoje zeznania?- Z pewnością. Oni są bardzo twardzi. W pojęciu żołnierzy, ilu ich jest w tym pułku, Karasiński ma prawo do zemsty. Prastare prymitywne pojęcie sprawiedliwości. Karasiński miał narzeczoną. Spodziewał się demobilizacji jak inni i planował swój ślub. Teraz z tego nici. Chłopak wstydzi się wracać do wioski. Znów stoimy wobec swoistych kryteriów wstydu... Możecie mu do jutra mówić, że w czasie wojny tysiące żołnierzy odniosło takie i gorsze rany... Ta będzie go paliła do końca życia i nigdy tego bandytom nie zapomni. Zresztą Zawisza miał sporo na sumieniu. Mordował i znęcał się nad ludźmi jak wszyscy bandyci. Złapaliśmy go z bronią w ręku. Nie ma się nad czym zastanawiać. Mówmy o czymś innym... Widzieliście przedstawiciela PSL?- Tego, który zatrzymał się u Szponderskiego?- Tak. Nazywa się Wacław Charkiewicz. Z Warszawy. Handlarz. Maczał podobno palce w tej sprawie kradzieży cukru przez Garlickiego.- Pójdziemy posłuchać? Już prawie godzinę gada.

„Mecenas” Charkiewicz przemawiał, stojąc na furmance. Wymowę miał gładką. Chłopi słuchali go z uwagą.- Jeden jest lud rolny - mówił - wielki i zjednoczony. Od setek lat chłopi uprawiają ziemię i nikt im jej nie wyrwie. To nieprawda, że na wsi jest jakaś walka. Te bzdury wymyślają ludzie, którym obce jest dobro chłopa. Pan Bóg stworzył biednych i bogatych; trzeba się poddać Jego woli. Musimy być zjednoczeni i iść razem. Nie możemy dawać się oszukiwać. Kto dzieli chłopów według posiadanych hektarów czy koni, nie jest ich przyjacielem. Uprawa ziemi-żywicielki łączy nas i jednoczy. Idźmy za jej głosem. Musimy natomiast żądać, aby państwo dostarczało nam narzędzi, nawozów, budulca. Są tacy, którzy twierdzą, że przemysł jeszcze się nie rozkręcił i na skutek zniszczeń wojennych nie ma u nas tych rzeczy. Możemy je wobec tego sprowadzić z zagranicy. Stany Zjednoczone i Anglia oferują nam wszystko, czego dusza zapragnie. Prezes Mikołajczyk przyjechał z Zachodu. Cieszy się tam prestiżem i uznaniem. Może dla chłopów sprowadzić, co trzeba. Pamiętajcie o tym podczas referendum. Prezes Mikołajczyk...W tej chwili wybuchło zamieszanie. Na baligrodzki rynek wdarło się nagle, z trudem powstrzymywane przez luzaków, stado koni. Za nimi postępowali prawie biegiem żołnierze batalionu kapitana Ciszewskiego. Osobną grupę stanowiła eskorta wiodąca aresztowanych Romualda Wodzickiego, Mikołaja Dereckiego i Mateusza Fiałkę z R. Konie, i tak już zdenerwowane przejściami, znarowiły się całkiem na widok tłumu zalegającego rynek. Rżały, kręciły się w kółko, cofały blokując drogę batalionowi. Przekleństwa żołnierzy mieszały się z okrzykami luzaków. Kapitan Ciszewski, porucznicy Zajączek, Rafałowski i inni oficerowie oraz podoficerowie batalionu usiłowali na próżno zaprowadzić porządek. Nad chaosem górowała jedynie postać stojącego na furmance agitatora PSL - „mecenasa” Wacława Charkiewicza.Kapitan Wiśniowiecki i porucznik Turski pospieszyli z pomocą kolegom w tej niezwykłej opresji Ale oto uwagę ich zwróciło inne zjawisko. Z wprost przeciwnego kierunku, od strony Leska, nadjeżdżała furmanka. Siedzący na niej za plecami woźnicy

potężnego wzrostu mężczyzna, w którym Turski bez trudu poznał Krzysztofa Dwernickiego, zerwał się na równe nogi - wyskoczył w biegu z półkoszka i jak szalony popędził naprzód.- Moje konie! - krzyczał. - Moje konie!Nagle, przypominając sobie coś widocznie, stanął, chwycił się za głowę i zawołał:- Major Preminger zabity!Z okrzykiem tym skrzyżował się w powietrzu drugi, wydany piskliwym falsetem przez Romualda Wodzickiego:- To on! Poznaję go! Koniokrad! Kupiec koni. On namówił mnie do tego wszystkiego. Nie będę za niego odpowiadał! Nie będę!Palec Wodzickiego skierowany był na Charkiewicza. Porucznik Zajączek doskonale zrozumiał okrzyk aresztowanego. Mocnymi łokciami zaczął torować sobie drogę do mówcy, starającego się teraz czym prędzej opuścić zaimprowizowaną trybunę. Porucznika uprzedził jednak nadbiegający właśnie od pani Stefanii ogniomistrz Kaleń, który korzystał z obecności weterynarza na peeselowskim wiecu. Zwabił go niezwykły hałas panujący na rynku. Pierwszą osobą, którą dojrzał, był złażący z trybuny Charkiewicz.- To mój stary znajomy z Krakowa! - zawołał ogniomistrz do Zajączka. - Ja się nim zajmę...telu...niku!W kilku susach dopadł „mecenasa”, pochwycił go za kołnierz i bezceremonialnie ściągnął z mównicy.- Poznajesz mnie? - syknął.Charkiewiczowi zamarło serce.Przy radiostacji dowództwa pułku siedział major Grodzicki.- „Warta”, „Warta”, jak mnie słyszysz? Jak mnie słyszysz? Ja „Wisła”, ja „Wisła”. Melduję: major Preminger zabity przez żubrydowców. Mordercą jest chorąży Książek, dezerter Książek... Pod Tworylnym banderowcy ostrzelali kolumnę przesiedleńców. Siedemnaście osób cywilnych zabitych, dwadzieścia jeden rannych... Aresztowaliśmy przedstawiciela PSL Wacława Charkiewicza za inicjatywę w napaści żubrydowców na hodowlę koni pod R. Oddział żandarmerii Berkuta zlikwidowany przez pierwszy batalion... Jak mnie słyszeliście, „Warta”? Ja „Wisła”, ja „Wisła”. To wszystko na dziś. Wszystko... Pisemny meldunek wysyłam. Koniec. Koniec. Czołem!Major Grodzicki się mylił. To nie było wszystko.

Pod Wróblikiem Szlacheckim na torach leżały dwie potężne kłody. Maszynista pociągu pasażerskiego z Krakowa w ostatniej chwili zatrzymał parowóz, - Banderowcy czy WIN? - zapytał go flegmatycznie palacz.- UPA... - stwierdził maszynista, wskazując na stojących już półkolem przed parowozem ludzi w mundurach różnych armii ozdobionych „tryzubami”.Dwóch banderowców uzbrojonych w pistolety maszynowe wgramoliło się do lokomotywy. Maszynista i palacz podnieśli ręce do góry. Napastnicy obmacali ich pobieżnie, czy nie mają broni, kazali opuścić ręce i usiąść na podłodze. Zastosowali się do tych życzeń. Znali już na pamięć cały repertuar takich napadów. Powtarzały się kilka razy w miesiącu w różnych punktach linii. Raz urządzali je banderowcy, to znów WIN-owcy. Ci drudzy szczególnie specjalizowali się w tego rodzaju akcjach. Ostatnio konkurowała z nimi UPA.Do każdego z wagonów weszło po kilku banderowców. Pozostali stanęli wzdłuż pociągu. Kontroli poddawany był przedział za przedziałem. Podróżni bez względu na płeć byli dokładnie obmacywani. Chłopi z ponurymi minami patrzyli, jak strilci szczególnie długo badają, czy ich żony i córki nie ukryły broni pod spódnicami. Banderowcy śmiali się przy tej okazji, wymieniając różne uwagi na temat anatomii badanych kobiet. Te piszczały i chichotały, nie wiadomo - z rozbawienia czy ze strachu. Z przedostatniego wagonu wyprowadzono milicjanta i robotnika, u którego znaleziono legitymację partyjną. Milicjantowi kazano zdjąć mundur, robotnikowi zjeść legitymację. Obaj odmówili. Bito ich po twarzy, przewracano na ziemię, kopano, podnoszono i znów obalano, ale oni nie chcieli wykonać polecenia. Wiedzieli, że i tak zginą. Zastrzelił ich osobiście sotenny Stach, postawiwszy tyłem do pociągu na brzegu nasypu.Potem kilku chłopów wyciągniętych z wagonów musiało odwalić leżące na szynach kłody, obaj wartownicy zeskoczyli z parowozu i pociąg ruszył. Na stacji zostały tylko trupy zamordowanego milicjanta, który nie chciał zdjąć munduru, i robotnika, który odmówił zjedzenia legitymacji partyjnej.- Ostatnim razem było gorzej - stwierdził maszynista. - Zabili cztery osoby, nawet

tego żołnierza, co ich tak na klęczkach prosił, żeby mu darowali...- A jak żubrydowcy zabrali tę dziewczynę, pamiętasz?Pociąg nabierał prędkości. Obsługa i pasażerowie komentowali incydent, wspominali podobne, których byli świadkami lub o których słyszeli.Pułkownik Sierpiński i jego szef sztabu podpułkownik Tomaszewski w Sanoku omawiali również to wydarzenie. Dowódca dywizji uważał, że wzmożenie napaści na pociągi spowodowane jest zbliżającym się referendum.- Bandyci wiedzą, że nic tak dotkliwie nie podważa naszego prestiżu, autorytetu władzy, jak te napady na liniach kolejowych - powiedział pułkownik Sierpiński. Następnie wyłuszczył Tomaszewskiemu swój plan.- Czy mogę wykonanie zadania powierzyć memu dawnemu pułkowi? - zapytał szef sztabu dywizji.- Ten pułk nie ma w swoim rejonie żadnej linii kolejowej o ruchu pasażerskim.- Ale ma człowieka idealnie nadającego się do takich zadań.- Nazwisko?- Podporucznik Stefan Daszewski.Pogrzeb majora Premingera odbył się w trzy dni po opisywanych wydarzeniach.Nad otwartym grobem na cmentarzu w S. miał przemawiać podpułkownik Tomaszewski. Okazało się jednak, że nie jest najlepszym mówcą. Ze wzruszenia słowa nie potrafił wykrztusić. Mocno tylko zacisnął pięści i zawołał:- To był człowiek, żołnierze! To był człowiek!Zebrani oficerowie, urzędnicy administracji, lokalne osobistości, milicjanci, żołnierze formacji wojskowych i WOP czekali, ale dalszego ciągu przemówienia nie było.Salwa kompanii honorowej rozdarła trzykrotnie powietrze. W ciszy, jaka potem zapanowała, dał się jedynie słyszeć łagodny, kojący i daleki zarazem dźwięk organów. W kościele parafialnym odbywało się jedno z nabożeństw maj owych. Przez otwarte wrota, ponad głowami rozmodlonych ludzi, patrzył w przestrzeń, z wysokości swego krzyża, Zbawiciel. Błękitny dymek kadzideł snuł się nad ołtarzem. Ich woń mieszała się z zapachem bzów i jaśminów, których wszędzie pełno jest o tej porze roku.Miłosierdzie, wybaczenie, pokój i zgoda - dzwonił kościelny dzwonek. Ksiądz pochylając się do stóp Chrystusa rozkładał ręce:- Panie, wybacz nam nasze winy...

Nad grobem majora Premingera nie było nikogo. Wszyscy rozeszli się do normalnych zajęć. Tylko przez otwarte wrota kościoła plynęła melodia organów.10Wiosna odchodziła spadzistymi jarami, spływała rwącymi potokami, prześlizgiwała się wśród kołysanych ciepłym wiatrem buków i jodeł. Maszerowało lato. W Bieszczadach meldowało się w żołnierskim mundurze rozchylonym na piersi, zawadiacko przekrzywionej polowej czapce nad ogorzałym czołem, z karabinem w ręce.Ogniomistrz Hipolit Kaleń własnoręcznie wymalował i rozwiesił na łące przed sztabem pułku wielki transparent z napisem: „Jeżeli bandy będą działać, pozostaniesz w wojsku do 1950 roku. Głosuj trzy razy »tak«!”. Żołnierze podchodzili do urny. Wrzucali kartki. Patrzyli na transparent i kiwali głowami bez uśmiechu. Z bandami trzeba było skończyć jak najszybciej.Referendum. Jechały sznurem furmanki, jak na jarmark. Nie udał się proklamowany przez bandy bojkot głosowania. Pozostawała im jeszcze tylko nikła nadzieja, że ludzie wypowiedzą się za hasłem Mikołajczyka. Ale wieczorem i ta nadzieja prysła. Już wstępne obliczenia wykazały, że olbrzymia, przytłaczająca większość mieszkańców Bieszczadów głosowała trzy razy „tak”. Terror i represje stosowane przez UPA i WIN zawiodły. Ludzie znalazłszy się u urn poza groźnym koliskiem strachu, stworzonym przez bandytów, zadali im kieskę o wiele cięższą niż ta, którą mogli ponieść na polu bitwy.- Szkoda, że major Preminger nie doczekał tego dnia - mówił dowódca pułku Grodzicki do przybyłego z Sanoka podpułkownika Tomaszewskiego.- Szkoda... - powtórzył jak echo szef sztabu dywizji. - Czy pan wie, obywatelu majorze, że żubrydowcy rozkopali przedwczoraj grób Premingera, wyrzucili jego trumnę poza mur cmentarza i zostawili na miejscu kartę z napisem: „Nie będzie żydowsko-komunistyczne ścierwo spoczywać na katolickim cmentarzu!”- Nawet zmarłych nie zostawiają w spokoju! - wkurzył się Krzysztof Dwernicki, czekający w sztabie pułku na decyzję w sprawie utworzenia jego oddziału konnego, który na zasadach ORMO miał walczyć przeciw bandom.- Coście wobec tego zrobili? - zapytał major Grodzicki.- Ano nic. Jeszcze raz pochowaliśmy Premingera w tym samym miejscu i dowódca

dywizji kazał ustawić przy grobie wartownika. Naturalnie w nieskończoność nie możemy cmentarza pilnować.- Ja będę pilnował - odezwał się Dwernicki.- Ciekaw jestem, jakimi siłami?- Nie siłami, ale sposobem - powiedział z powagą Dwernicki i dodał enigmatycznie: mumie faraonów strzegły się same; kto ośmielił się zakłócić ich spokój, ginął...- Pojęcia nie mam, co pan ma na myśli, ale z chęcią przekażemy panu sprawę pilnowania grobu Premingera, aby go już więcej nie profanowano - oświadczył Tomaszewski.- Czy mój oddział będzie zatwierdzony? - dopytywał się stary miłośnik koni, nie ukrywając zdenerwowania.- Wszyscy się na to zgadzamy, porucznik Turski w imieniu urzędu bezpieczeństwa już zatwierdził projekt. Pozostaje tylko Matula, ale to zaraz załatwimy.- Idzie kapitan Matula - odezwał się major Grodzicki.Oficer informacji zbliżał się lekkim krokiem z teczką pod pachą. Pod wpływem słońca twarz jego była zaróżowiona. Przybrała barwę konserwowej polędwicy. Liczne piegi urządziły sobie rejon koncentracji wokół perkatego nosa Matuli, na którym zaczepnie sterczały przekrzywione druciane okulary. Trzcinową szpicrózgą oficer uderzał nonszalancko po cholewach wysokich butów.- Jak zawsze całkowicie nie dopięty - mruknął pod adresem nadchodzącego podpułkownik Tomaszewski. - Musi pan tego bubka pilnować, obywatelu majorze - powiedział do Grodzickiego - w przeciwnym razie, pozbawiony mojej czułej opieki, rozpuści się w nieodwracalny sposób.Kapitan Matula stanął w drzwiach.- Dwernicki, czy mógłby nas pan zostawić samych? - zwrócił się do hodowcy koni. - Chciałbym omówić kilka spraw z pułkownikiem Tomaszewskim i majorem Grodzickim...Kiedy jego życzeniu stało się zadość, rozłożył przyniesione papiery na stole i chciał mówić dalej, ale uprzedził go szef sztabu dywizji:- Kapitanie Matula, nigdy nie nauczy się pan chyba dobrych wojskowych manier, ustalonych przez nasz światły regulamin... To my z panem mamy do pogadania, a nie na odwrót. Dobrze?

Oficer informacji gładko przełknął pigułkę. Oświadczył, że nie zgadza się na projekt Dwernickiego.- Nie wolno nam - perorował - powierzać koni byłemu obszarnikowi. Skąd możemy wiedzieć, w jaki sposób on się nią posłuży? Głęboko słuszna idea ORMO zostanie wypaczona, jeżeli elementy reakcyjne i klerykalne będą zaopatrywane w broń... Nie rozumiem, jak porucznik Turski mógł wyrazić na to zgodę. Moje sumienie nie dopuszcza takich kompromisów i tego rodzaju lekkomyślności... Odmawiam i domagam się, aby Turski, a także sztab dywizji zastanowili się nad błędną decyzją podjętą w tej kwestii.Podpułkownik Tomaszewski spojrzał na Grodzickiego rozbawionym wzrokiem, który natychmiast przeniósł na Matulę. Potem patrzył już tylko na portret córki notariusza.- Obywatelu kapitanie - powiedział Grodzicki - my tego Dwernickiego znamy nie od dziś. Pan też wie, jak on się zachował podczas obrony posterunku w Hoczwi. Hodowlę koni również prowadzi wzorowo. Przed referendum nie taił swoich sympatii do nas. W wielu miejscach publicznie i nader ostro wyrażał się o bandytach. Chce nam pomóc od dawna i zasługuje, by mu to umożliwić.- Tak sądzicie, obywatelu majorze? - zaśmiał się krótko Matula. - Wobec tego proszę mi odpowiedzieć na pytanie, dlaczego bandyci zastrzelili majora Premingera, a Dwernickiemu włos z głowy nie spadł? Żubrydowcy mieli ich przecież obu w ręku. Czy nie wydaje się to wam podejrzane?- Dwernicki jest łysy. Żaden włos nie mógł mu spaść - powiedział Tomaszewski.- Trudno mi roztrząsać postępowanie bandytów - dodał Grodzicki. - Oni mają swoją politykę w tych zabójstwach. Twierdzę nadal, że Dwernicki złożył sporo dowodów lojalności... Nie powinniśmy zrażać ludzi, którzy chcą walczyć o likwidację band.Dyskusja trwała bardzo długo. Obie strony powtarzały w kółko te same argumenty. W końcu znaleziono kompromis. Matula zgodził się, aby Dwernicki i jego przyszły oddział otrzymali tylko białą broń. Palna była im zakazana.- Szable w dwudziestym wieku! - uśmiechnął się z goryczą major Grodzicki. - Co oni będą mogli tą bronią zdziałać i skąd w ogóle ją wezmą?

Matula rozłożył ręce i napuszył się, dumny ze swej nieustępliwości, ale wezwany do wysłuchania ostatecznej decyzji Dwernicki nie okazał żadnego zakłopotania.- Szabla jest bronią kawalerii - powiedział - piękną bronią. Będziemy grzmocić bandytów szablami. Nasi przodkowie dokonywali nimi cudów waleczności.- Ale teraz mamy rok 1946 i poza tym skąd, u diabła, pan weźmie szable? - zauważył Grodzicki.- Wojna, którą toczymy - odparł z powagą stary miłośnik koni - i tak nie ma nic wspólnego ze współczesnymi metodami walki. Strzela się tu wprawdzie z nowoczesnych karabinów, ale te wszystkie podchody, zasadzki i fortele plus okrucieństwa bandytów są nie z tej epoki. Dlaczego więc nie mają się pojawić szable? Proszę się nie kłopotać, skąd je wezmę. Po wioskach jest ich jeszcze dość z różnych epok. Ja sam zachowałem tę, z którą mój dziadek w 1848 wyprawiał się na Węgry.Matula patrzył na starego podejrzliwie. Tomaszewski i Grodzicki gorąco uścisnęli jego rękę. Dwernicki wyszedł zapowiadając, że w ciągu tygodnia „oddział konnicy będzie gotów do działań”.Przez otwarte okna dobiegł ich chrapliwy warkot silnika samochodowego. Na szosie podniósł się obłok pyłu.- Przyjechały - powiedział Grodzicki niespokojnie spoglądając na zegarek.Tomaszewski pokiwał głową.- Może się pan jakoś zapnie, obywatelu kapitanie Matula, na przywitanie żony pańskiego dowódcy i żon innych kolegów? - zaczepił złośliwie swego wiecznego antagonistę.Do Baligrodu przybył nowy transport żon oficerów. Wysiadały teraz z ciężarówek, którymi przyjechały z Sanoka, gdzie w tym czasie urywała się komunikacja kolejowa. Przyjeżdżały od kilku dni dzięki decyzji Generała, który chciał, aby życie w terenach objętych walkami przeciw bandom stawało się jak najbardziej normalne.Major Grodzicki tulił w ramionach małą blondyneczkę o zadartym nosku, dużych, nieco naiwnych oczach i policzkach ozdobionych kilkoma filuternymi pieprzykami. Jego żona. Nareszcie miał ją przy sobie i mógł być spokojny. Znał aż nadto dobrze zamiłowanie

Ireny do flirtu, aby lekceważyć ich długą rozłąkę. Prowadził ją do willi notariusza, zażenowany spojrzeniami podwładnych, ale szczęśliwy. Irena szczebiotała obrzucając go rozkochanym wzrokiem i jednocześnie strzygła wokół oczami.Porucznik Osiecki, który przyprowadził samochody, szedł teraz z żoną i parką ślicznych dzieciaków - pięcioletnim może chłopczykiem i o rok młodszą dziewczynką. Uwiesiły mu się u ramion. Odpowiadał na ich pytania i jednocześnie z ożywieniem rozmawiał z żoną.- To ma być „pierwszy amant” pułku! - parsknął śmiechem porucznik Zajączek, który stał obok Ciszewskiego. - Zawsze byłem pewny, że kto dużo miele ozorem na temat swych wyczynów z kobietami, ten w ogóle dobrze nie wie, jak baba wygląda...Major Pawlikiewicz prowadził do urządzanego od kilku dni z najwyższą troską mieszkania swoją żonę, przystojną szatynkę, która z punktu wzięła go do galopu za jakąś niedokładność w podaniu czasu przyjazdu do Baligrodu. Surowy, zimny i ścisły sztabowiec tłumaczył się jak przed dowódcą dywizji.- Jeszcze jeden bohater! - komentował Zajączek. - Człowiek może sobie tylko pogratulować, że jest kawalerem.- Wcale nie jestem tego zdania - stwierdził kwaśno Ciszewski. - I w ogóle, obywatelu poruczniku, wydaje mi się, że batalion ma na dziś zaplanowane jakieś zajęcia...Odeszli obaj w kierunku rzeki, gdzie w wyznaczonych miejscach poszczególne kompanie odbywały zajęcia zgodnie z programem szkoleniowym. To również obowiązywało w czasie walk z bandami. Żołnierz ani przez chwilę nie powinien się nudzić.Za plecami obaj oficerowie słyszeli śmiech przybyłych kobiet, wciąż nowe powitalne okrzyki, nawoływania dzieci.- Życie się normuje - mruknął Zajączek. Ciszewski nie odpowiedział. Rozumiał, że Zajączek, podobnie jak on, czuje się teraz podwójnie samotny. Byli jednymi z tych, do których nie miał kto przyjechać.Na szosie znów ukazał się w białych kłębach pyłu samochód.- Jeszcze baby - śmiał się nieszczerze porucznik Zajączek.Jerzy spojrzał w tym kierunku i zdębiał.- Barbara! - krzyknął i jak szalony puścił się biegiem w drogę powrotną.

Zajączek patrzył za nim przez chwilę. Zaklął i z surową miną skierował się do swej kompanii.Nie zwracając uwagi na otoczenie, Jerzy całował ją jak za najlepszych czasów paryskich. Szli przytuleni do siebie w kierunku jego kwatery, nie przestając wymieniać pocałunków. Ciszewski w jednej chwili najzupełniej zapomniał o całym rozgoryczeniu, jakie odczuwał z powodu braku listów od Barbary, o wątpliwościach gnębiących go na temat szczerości uczuć dziewczyny, o wszystkim tym, co rzucało cień na ich wzajemny stosunek. Był szczęśliwy. Tak bardzo szczęśliwy, że Barbara nie od razu ośmieliła się zakomunikować mu, iż nie przyjechała sama, lecz w towarzystwie Zosi oraz (wyznała to z pewnym ociąganiem) inżyniera Zębickiego.- Oni idą za nami, Jureczku... Nawet tego nie zauważyłeś - uśmiechnęła się przymilnie.Ciszewski sposępniał. Rzeczywiście nie spostrzegł Zębickiego i Zosi. Nikogo nie widział poza Barbarą. Jej przybycie oszołomiło go tak dalece, że wszystkie inne osoby i przedmioty rozpłynęły się jak we mgle.Obejrzał się. W odległości kilkunastu metrów za nimi postępował obarczony walizą Zębicki. Obok niego dreptała, stawiając z trudem stopy obute w pantofle na wysokim obcasie, pulchna Zosia. Oboje zajęci byli rozmową i z ciekawością rozglądali się po okolicy.Cel wizyty został w domu całkowicie wyjaśniony. Zosia paplała jak najęta:- Przyjechałam wydostać Wacława. Jego aresztowanie to niesłychana historia. Taki porządny, uczciwy człowiek! Czyście tu wszyscy oszaleli? Co on wam zrobił? Muchy by przecież nie potrafił skrzywdzić. Musi mi pan dopomóc, Jerzy. Tak go pan surowo potraktował, kiedy się do pana zgłosił... Dlaczego? Pisał mi o tym. Obie z Basią omal się nie popłakałyśmy. Gdzie on teraz jest?- Siedzi w pace - odburknął niegrzecznie Ciszewski.Był wściekły. Kazał przywołanemu żołnierzowi odprowadzić Zębickiego i Zosię do Szponderskiego.- Ubierasz mnie w podejrzane historie - powiedział, kiedy zostali sami.- Przesadzasz, jak zwykle - stwierdziła sucho Barbara. Rozczesywała przed lustrem

swoje jasne włosy i wydawała się Jerzemu piękniejsza, niż pozostała w jego pamięci.Podszedł do dziewczyny i pocałował ją.- Wrócisz do Warszawy? - zapytała. - Mówiłam z Generałem. Prosiłam go. Zgodził się. Tęsknię za tobą. Mamy przecież prawo być szczęśliwi jak inni ludzie...- Pomówimy jeszcze o tym. Nie wyjeżdżasz przecież w tej chwili...Zostawił ją samą. Miał się zgłosić w dowództwie pułku w związku z demobilizacją kilkudziesięciu najdłużej służących żołnierzy.Szedł w kierunku willi notariusza, rozmyślając nad słowami Barbary. Ostatecznie miała rację. W końcu mieli prawo do szczęścia. Całą wojnę wałęsał się po różnych kątach. Akurat diabli nadali bandytów. Nie wszyscy jednak byli zajęci tą walką. Większość ludzi zapominała już o wojnie. „Nie ma co się wahać. Trzeba z tym skończyć” - myślał.Przed sztabem pułku stali w dwuszeregu kandydaci do cywila. Chłop w chłopa, barczyści, ogorzali, z zadzierżystymi minami frontowych zabijaków. Przechadzał się przed nimi major Pawlikiewicz z plikiem papierów pod pachą. W pewnej odległości stali podpułkownik Tomaszewski i major Grodzicki.- Mamy kłopot - powiedział do Ciszewskiego dowódca pułku. - Niespodzianka - wskazał kciukiem na żołnierzy. - Oni nie chcą na razie iść do cywila.- Jest rozkaz odesłać was do domów - mówił tymczasem Pawlikiewicz do stojących w dwuszeregu. - Nie wolno nam was zatrzymywać. Odsłużyliście swoje.Wśród żołnierzy wybuchło zamieszanie. Zaczęli coś mówić jeden przez drugiego.- Spokój! - huknął Tomaszewski. - Jesteście jeszcze w wojsku.- Niech każdy mówi we własnym imieniu - dodał szef sztabu pułku.Jeden z żołnierzy wystąpił naprzód.- Nie mogę wracać teraz do domu - oświadczył. - Jestem z tej samej wsi co Ratajczyk, ten, którego zabili pod Smolnikiem. Z bandytami nie ma jeszcze końca. Co ludzie powiedzą? Chcę zostać za ochotnika...- Suma był moim dobrym kolegą. Został zabity pod Berehami Górnymi. Ja tu muszę być - powiedział drugi.- Na wojnie co innego i tu co innego... - zaczął trzeci. - My nie jesteśmy żadne miętusy, a koledzy. Mamy swoje porachunki z bandziorami. Z frontu bym odjechał, bo to

inna sprawa... Tu mamy własne porachunki z bandytami za tych, co nam pomordowali. Nie wiem, jak inni, ale mnie proszę zostawić.Kolejno występowali przed dwuszereg inni. Każdy przedstawiał podobne powody. Był żołnierz, któremu w Lubelszczyźnie bandyci spalili dom. Jeszcze innemu banderowcy podczas okupacji wymordowali całą rodzinę za Bugiem... Następny stracił brata w WBW.- Co z nimi robić? - zapytał Pawlikiewicz podpułkownika Tomaszewskiego.- Niech was diabeł ściśnie! - zwrócił się szef sztabu dywizji do stojących znów z obojętnymi minami żołnierzy. - Nikt się nie wyzna, co w was siedzi... Zawsze tylko pyskujecie, kury kradniecie, baby macacie i żadnej w was dyscypliny nie ma. Cholera wie, co z wami robić? Ja bym was najchętniej porozpędzał na cztery wiatry... Wojować im się zachciało! Tylko z tym kłopot będzie i dużo pisaniny - gderał.Skończyło się na tym, że major Pawlikiewicz kazał żołnierzom napisać odrębne raporty.- Zobaczymy, co z tego wyjdzie - powiedział.- Teraz marsz na zajęcia! - rozkazał podpułkownik Tomaszewski. - Nigdy nie nauczycie się porządnie wykonywać rozkazów. Kiedy wam mówi się tak, to wy siak... Zawsze inaczej, byle nie według rozkazu. Jak tu jechali, gęby się im od pyskowania nie zamykały. Każą im wracać do domów, znów mielą jęzorami. Wojsko świętej Jadwigi!Twarz podpułkownika promieniała. Ciszewskiemu wydawało się, że w oczach szefa sztabu dywizji dostrzegł mgiełkę wzruszenia. Może jednak raziło go tylko ostre światło słoneczne.Żołnierze maszerowali, podnosząc nogami smugę kurzu. Znad rzeki dochodził ostry głos porucznika Zajączka, wydającego komendy. Na małym wzniesieniu podporucznik Daszewski ćwiczył swoją nową kompanię. Przed kilku dniami przybyły uzupełnienia. Rekruci zaprawiali się do czekających ich trudów.Kapitan Ciszewski wolno wracał do domu. „Dlaczego to się akurat dzisiaj zdarzyło? - myślał. - Rzeczywiście licho jakieś nadało tych żołnierzy! Wszystko sprzysięga się przeciw mnie... Zbiorowa egzaltacja? Histeria bohaterstwa, jak w dydaktycznych czytankach

frontowych dla wojska?” - złościł się. A jednak to było życie. Żołnierzy nikt nie agitował, aby zostali. Oni sami, jak wszyscy frontowi żołnierze, śmiali się z pouczających czytanek. Ta walka musiała być jakaś inna, skoro nie chcieli jechać do domów. Co tkwiło w niej, że odpychała, a równocześnie przyciągała jak magnes? Drozdowski czy Turski, to była inna sprawa. Oni mieli przekonania, które musiały ich wiązać. Tomaszewski, chcąc koniecznie pozostać w liniowej służbie, był zupakiem. Dla niego nic poza tym nie istniało, ale żołnierze?Głęboko zatopiony w myślach Ciszewski nie spostrzegł nawet, że stoi już przed domem Rozwadowskich. Ocknął się i przekraczając furtkę wiedział całkiem dokładnie, jaką da odpowiedź Barbarze w sprawie powrotu do Warszawy.Zębicki i Zosia znów naradzali się z Barbarą. Na widok Ciszewskiego młody inżynier wstał i poczerwieniał. Uśmiechnął się niezręcznie.- Czy nie mógłbyś, Jureczku, przejść się z Zosią do twego dowódcy?Chciał pozostać trochę z Barbarą, ale nie potrafił nigdy odmówić, gdy go o coś prosiła. Wyszedł z Zosią myśląc, że zupełnie inaczej wyobrażał sobie spotkanie z Barbarą.Usta Zosi nie zamykały się po drodze. Ciszewski słuchał tej lawiny słów, przeświadczony, że wszystko ma swój koniec, a więc i jego interlokutorka będzie musiała kiedyś umilknąć. Nastąpiło to prędzej, niż się spodziewał. Młoda kobieta stanęła nagle jak wryta. Miała półotwarte usta, jej oczy zaokrągliły się z niekłamanego przerażenia. Jerzy spojrzał w ślad za wzrokiem Zosi i zobaczył ogniomistrza Kalenia.- Góra z górą się nie zejdzie - powiedział ogniomistrz - ale w Bieszczadach to przysłowie widocznie nie jest prawdziwe... Łaskawa pani raczyła zaszczycić nasze skromne progi? Kto by się spodziewał? Pękniemy z wrażenia... - cedził słowa Hipolit Kaleń.- Jakaś pomyłka, ogniomistrzu. Pani... - przerwał Ciszewski, ale Kaleń nie dał mu skończyć.- Melduję, że żadna pomyłka nie wchodzi tu w rachubę, obywatelu kapitanie. My się znamy z dansingu w Krakowie. Ta pani - syknął - jest dobrą znajomą innego naszego przyjaciela, kiblującego w piwniczce pod sztabem, pana Wacława Charkiewicza. Ogromnie się cieszę, że gościmy ją w naszym sławnym miasteczku.- Co za bezczelność!

- Madame, tu się trzeba liczyć ze słowami - odparował ogniomistrz. - To nie Kraków... Wiem, że zatrzymała się pani z jakimś facetem u pana Szponderskiego. Strasznie się cieszę. Dziś wieczorem zatańczymy w tym wytwornym lokalu albo nie nazywam się Hipolit Kaleń.- Cokolwiek by między wami zaszło, przywołuję was do porządku, obywatelu ogniomistrzu - interweniował Ciszewski.- Melduję, że to są nasze prywatne sprawy. Dziś wieczorem u Szponderskiego. Pani jest mi winna jeden taniec jeszcze od czasów krakowskich...Zasalutował z przesadną uprzejmością najpierw Ciszewskiemu, potem Zosi i oddalił się sprężystym krokiem.- Jakaś dzicz ci wasi żołnierze! Banda! Poskarżę się pułkownikowi...- Nie radziłbym tego czynić. I tak ma pani do niego skomplikowaną prośbę - uspokoił ją Jerzy.Major Grodzicki wysłuchał Zosię zimno i uprzejmie.- Osoby aresztowane są w gestii kapitana Matuli - powiedział. - Zaraz każę go zawołać.Kapitan Matula zachowywał się wobec młodej kobiety z uprzedzającą grzecznością, ale rozłożył ręce.- Co wam ten nieszczęsny człowiek uczynił? - spytała Zosia.- Nie mogę pani na to pytanie odpowiedzieć - dwornie skłonił się kapitan. - My w ogóle nie udzielamy takich wyjaśnień. Nie chciałbym, aby panią wprowadzała w błąd nasza nazwa. „Informacja” nie służy do udzielania informacji, lecz do ich zbierania - roześmiał się zachwycony własnym dowcipem.Był twardy. Nie zamierzał ustąpić. Po raz pierwszy, od kiedy się znali, Jerzy poczuł do niego coś w rodzaju sympatii.Matula podjął się odprowadzić Zosię, Ciszewskiego zatrzymał jeszcze podpułkownik Tomaszewski.- Proszę przygotować swój batalion, kapitanie. Pojutrze pułk przejdzie do rejonu Ustrzyk Górnych. Stamtąd spróbujemy szczęścia - zakomunikował.- A Baligród? - zapytał Jerzy, łapiąc się na tym, że nagle pomyślał o Ewie.- Tu zostanie wyłącznie ochrona z porucznikiem Nalewajką na czele. Czemu pan tak posmutniał?Jerzy nie odpowiedział. Zameldował swoje odejście.

- Niech mi pan przyśle porucznika Daszewskiego, obywatelu kapitanie! - krzyknął za nim Tomaszewski. - Mam dla niego ciekawą robótkę: trzeba raz na zawsze oduczyć bandziorów od atakowania pociągów.Ciszewski, pełen niewesołych myśli, powlókł się nad rzekę.Żołnierze jego batalionu jak szaleni zbiegali właśnie z brzegu rozbryzgując wodę, przechodzili na przeciwną stronę i pędzili pod górę. W połowie drogi zatrzymywał ich ostry i tnący jak bas głos porucznika Zajączka. Zawracali w miejscu, potykając się schodzili w dół ze stromego stoku, zażywali kąpieli w pełnym umundurowaniu, zajmowali poprzednią postawę wyjściową i znów powtarzało się całe to niezwykłe „ćwiczenie”.Jerzy zmarszczył czoło i przyspieszył kroku. Szybko podszedł do Zajączka, który właśnie po raz trzeci wydawał tę samą komendę.- Co się tu dzieje, poruczniku? - z irytacją zapytał Ciszewski. - Wie pan dobrze, że znęcanie się jest zakazane.- To są ćwiczenia na temat: „Forsowanie przeszkody wodnej i natarcie w terenie górzystym” - wyjaśnił porucznik.- Bzdura! Kto zarządził takie ćwiczenie?- Ja.- Proszę o wyjaśnienie i o natychmiastowe zaprzestanie tych idiotyzmów.Żołnierze usiedli z satysfakcją na brzegu. Niektórzy położyli się na wznak susząc w promieniach słońca przemoczone mundury.- Przyszli do nas ci nowi, rekruci z kompanii Daszewskiego. Od razu zaczęły się dyskusje ze starymi - objaśnił Zajączek. - Gęby się im nie zamykały. W dzień i w nocy jedno i to samo - co było ważniejsze: bitwa pod Monte Cassino czy forsowanie Odry i Nysy. Nawet do mnie po kilka razy z tym pytaniem przychodzili. Mówiłem do nich po dobremu: opętało was, chłopcy, czy jaka cholera? Oni swoje. Wciąż tylko dyskusja i dyskusja... Znudziło mnie to wreszcie. Powiedziałem im: zaraz się jeden z drugim przekonacie, co jest ważniejsze... Ta rzeka, którą tu widzicie, to jest Odra i Nysa zarazem, a to wzgórze za nią - Monte Cassino. Teraz będziecie forsowali Odrę i Nysę, a potem zdobywali Monte Cassino... Jak sobie to ćwiczenie kilka razy powtórzycie, będziecie na zawsze wiedzieli, że krew i pot polskiego

żołnierza wszędzie miały jednakową barwę i taki sam smak. Skończą się te cholerne dyskusje...- Nie wolno się znęcać, poruczniku - powtórzył Jerzy, zdumiony wychowawczymi metodami swego podwładnego, i zawiadomił go, że pojutrze pułk odmaszeruje do Ustrzyk Górnych.- Chwała Bogu! Nareszcie skończy się ten galimatias - ucieszył się Zajączek.- Czy to nie wszystko jedno? - zdziwił się Jerzy, który był odmiennego zdania.- Nie. Te baby tutaj działają mi na nerwy.- Jeśli macie na myśli żony oficerów, oświadczam wam, że one jadą również do Ustrzyk. Porucznik Osiecki otrzymał już odpowiednie rozkazy, przewiezie kobiety i dzieci samochodami.Porucznik Zajączek posmutniał. Ciszewski zawiadomił o wymarszu kolejno Rafałowskiego i Daszewskiego, który udał się natychmiast do sztabu pułku.W domu Barbara, Zosia i Zębicki odbywali gorączkową naradę wojenną.- Musimy zatelefonować do wicestarosty. On też jest z PSL. Niech ratuje Wacława - proponował inżynier.Ciszewski siedział w głębi pokoju. Swoim zachowaniem dawał całej trójce do zrozumienia, że nic go ta sprawa nie obchodzi. Prawdopodobnie, aby Jerzego ugłaskać, Barbara spowodowała zmianę tematu. Obie na przemian z Zosią i Zębickim opowiadały o życiu, jakie prowadziły w Warszawie. Padały nazwiska i imiona, których Ciszewski nie znał. Cała trójka mówiła o jakichś herbatkach i wieczorach tanecznych, o tym, kto z kim i kiedy, o skandalach towarzyskich i gafach, mających rzekomo dla kogoś tam fatalne skutki, wreszcie o tym, kto i na czym „zrobił fortunę”, kupił sobie samochód, sprowadził z Paryża najnowszą toaletę swojej dziewczynie i jak ona w tym wyglądała...Jerzy ziewnął kilka razy, nie kryjąc, że go to nudzi. Nie dawał się wciągnąć w rozmowę.- Stałeś się jeszcze większym dziwakiem, niż byłeś, Jureczku - powiedziała nadąsana Barbara.Ciszewski pomyślał, że ona też się zmieniła. Czuł się wśród tej trójki najzupełniej

obco. Nawet z Barbarą nie znajdował wspólnego języka. Pomiędzy ich życiem a nim pozostała głęboka przepaść. Nie potrafili jej przeskoczyć. Zwroty, którymi się posługiwali, dwuznaczniki, dowcipy - wszystko to było dla Ciszewskiego niezrozumiałe. Znalazł się tu jak na patrolu, w nieznanym otoczeniu. W każdym momencie mógł paść strzał. „Może ja naprawdę zdziczałem i nie potrafię już z ludźmi rozmawiać?” - stawiał sobie w duchu pytanie. Myśl o powrocie do Warszawy i znalezieniu się w świecie Zosi, Zębickiego, Barbary i Charkiewicza wydawała mu się zupełnym absurdem.Weszła pani Rozwadowska. Postawiła lampę na stole. Zajęta rozmową trójka i Jerzy nie spostrzegli, że na dworze zapadł wieczór.Ktoś stojący przed domem zawołał kapitana Ciszewskiego. Jerzy wyszedł. Księżyc - niestrudzony wartownik - stał już na posterunku. Domy rzucały głębokie cienie. Gdzieś daleko zawarczał krótko silnik samochodu i umilkł, jakby zawstydzony, że niewczesnym hałasem zakłócił uroczystą ciszę. Bieszczady dumały potężne i obojętne. Jerzy na skutek kontrastu otoczenia poczuł w tej chwili, że jest z tymi okolicami na zawsze związany, że jakaś jego cząstka tkwi już korzeniami w tych górach i w nich pozostanie.Porucznik Zajączek zapytał go o kilka szczegółów związanych z wymarszem batalionu. Zdziwił się, że kapitan tak długo i mocno ściskał na pożegnanie jego rękę. Kiedy odszedł, Ciszewski spojrzał na okno swego pokoju. Za firanką rysowały się dwie sylwetki: mężczyzny i kobiety. Jerzego przeszedł dreszcz. Mężczyzna pochylił się nad kobietą i głaskał ją po głowie, potem obie głowy zbliżyły się do siebie i zwarły - nie ulegało wątpliwości - w pocałunku Tą kobietą nie była korpulentna i raczej niska Zosia. Ciszewski nie miał żadnych złudzeń.Opanował się i wrócił do pokoju. Zosia i inżynier żegnali się. Chcieli jeszcze telefonować do wicestarosty.Zębicki skłonił się ceremonialnie. Jerzy udał, że czegoś szuka w biurku, i nie podał mu ręki. Następnie postanowił przejść do natarcia.- Bardzo zaprzyjaźniliście się z Zębickim, prawda, Basiu? - zapytał.- To przemiły i nadzwyczaj usłużny człowiek. Nie masz pojęcia, jaki dobry -

odpowiedziała stając przed lustrem i poprawiając włosy.- Żegnałaś się z nim raczej serdecznie... - Ciszewski rzucił na stół swoją główną kartę.- Podglądałeś przez okno? - W jej głosie nie dało się wyczuć najmniejszego zmieszania. - Trudno ci zarzucić nadmiar taktu, Jureczku. Chciałabym cię po raz ostatni zapytać, czy będziesz się starał o wyjazd do Warszawy?W pokoju zapanowała cisza. Jerzy czuł, że musi dać teraz decydującą, ostateczną odpowiedź. Postanowienie jego zapadło jednak już dawno. Może jeszcze wtedy, gdy porucznik Wierzbicki i cała jego kompania polegli pod Smolnikiem, może wówczas, gdy na zboczach Halicza chowano zamordowanego żołnierza i gospodarza Kuźmina z Komańczy, może wśród spalonych wiosek, w których leżały zamarznięte zwłoki, a ludzie jak oszaleli grzebali w zgliszczach, a może później podczas rozmów z Ewą, sekretarzem Drozdowskim czy na pogrzebie majora Premingera. Kiedykolwiek to było, dziś utwierdzili go w tym przekonaniu ci żołnierze odmawiający demobilizacji i wszystko, co zaszło między nim a jego gośćmi z Warszawy.- Zostanę tu do końca, Basiu. - Głos jego zabrzmiał teraz łagodnie, kobieta wyczuła w nim jednak taką stanowczość, że nie podejmowała dalszej dyskusji.- Mówiłam ci, że rozstania nie sprzyjają miłości - przypomniała.Około pierwszej goniec z batalionu przybiegł po Ciszewskiego. Wołkowyja donosiła, że prawdopodobnie Zawój się pali. Trzeba tam było wysłać ze dwie kompanie. Grupa manewrowa WOP znajdowała się już w drodze. Jerzy uspokoił Barbarę, że „takie rzeczy tu się często zdarzają”, i odszedł. Był zadowolony, iż mógł zostawić ją samą. Przymusowe sam na sam bardzo im obojgu ciążyło.Nazajutrz padał deszcz. Wartownicy przechadzali się okryci brezentowymi płachtami. Góry tonęły w mgłach.Pani Rozwadowska przyniosła śniadanie. Barbara miała sińce pod oczami.Około dziesiątej zjawili się Zębicki i Zosia. Najniespodziewaniej w świecie przyprowadzili Charkiewicza.- Zwolnili Wacia - oświadczyła triumfalnie Zosia. - Musieli to zrobić. Pan starosta interweniował. Jeszcze oberwą za to, że go tak długo trzymali!

Wacław Charkiewicz wyglądał nieszczególnie. Był przybladły i osowiały.Jerzy zostawił całą czwórkę i wymknął się do sztabu. Nie chciał przebywać w towarzystwie Charkiewicza i Zębickiego. Dziwił się też, że mógł tak długo znosić obecność Zosi w pobliżu Barbary.W willi notariusza zastał Tomaszewskiego, Matulę i Grodzickiego. Ela Wasser stukała na maszynie.- Ładny kłopot z tym pańskim Charkiewiczem! - powitał Ciszewskiego szef sztabu dywizji. - Mieliśmy telefon od pułkownika Sierpińskiego. Kazał natychmiast wypuścić tego sk...syna. Podobno wstawił się za nim wicestarosta Rozwadowski. Szycha z PSL. Zakazano nam z powodu jednego spekulanta robić zamieszanie... Pułkownik był wściekły. Możemy mieć jeszcze z tego powodu dalsze nieprzyjemności. Ten Rozwadowski to zaciekła sztuka.- Utrzymuje, że zamknęliśmy Charkiewicza, bo agitował za PSL w związku z referendum. Nadają całej historii polityczne zabarwienie, jak zwykle... - dodał major Grodzicki.Kapitan Matula spoglądał podejrzliwie na Jerzego. Grodzicki bębnił palcami po zapłakanych szybach. Tomaszewski patrzył uporczywie na Elę. Udawała, że tego nie dostrzega.- Za moich czasów w tym pułku - powiedział - musiałem się gapić na portret córki notariusza. Wy macie żywy egzemplarz, i to w lepszym wydaniu. Sytuacja się poprawia...Ciszewski zapytał, czy nie ma nowych rozkazów w związku z wymarszem pułku. Otrzymał przeczącą odpowiedź i wyszedł. Na dworze zgrabna, mała blondyneczka w płaszczu przeciwdeszczowym zapytała go, którędy idzie się na rynek. Szorstko wskazał jej drogę. Zarejestrował nieco zbyt natarczywe spojrzenie dużych, naiwnych oczu i uśmiech odsłaniający dwa rzędy białych ząbków. Wzruszył ramionami. Co go to obchodziło. Miał swoje kłopoty.Charkiewicz z godziny na godzinę coraz bardziej wracał do równowagi. Z pewnym humorem opowiadał o swoich przejściach.- O której odchodzi pociąg krakowski z Sanoka, panie Jurku? - zapytała Zosia.

- Chcecie państwo dziś wyjechać? - zwrócił się Ciszewski do Barbary.- Musimy. Pan Wacław jest tak wyczerpany! Mamy poza tym okazję. Kilka waszych ciężarówek jedzie w tym kierunku. To się podobno niecodziennie zdarza - uprzedził dziewczynę w odpowiedzi Zębicki.Jerzy stwierdził, że trzeba się wobec tego spieszyć, bo podporucznik Daszewski z trzydziestoma ludźmi ma wyjechać tymi ciężarówkami najdalej za godzinę.- Nie macie pojęcia, jak jestem szczęśliwa, że nareszcie opuszczam te strony - szczebiotała Zosia. - To jest Meksyk. Prawdziwy Meksyk. Dzicy ludzie, dzikie twarze, dzikie obyczaje... Wczoraj ten straszny typ, wiesz Waciu, który wywołał wtedy na dansingu w Krakowie awanturę, zmusił mnie, podczas gdy jedliśmy kolację w tej tutejszej bandyckiej tawernie, abym z nim tańczyła. Bałam się wręcz odmówić... Wyglądał, jak by chciał nas zabić. Jak pan może z tymi drabami wytrzymać, panie Jurku?Pozostawił jej pytanie bez odpowiedzi. Cierpliwie czekał, aż wyszła z Charkiewiczem i Zębickim. Barbara układała swoje rzeczy.Zatrzasnął jej walizkę. Spiął rzemień. Włożyła płaszcz i znanym mu, charakterystycznym ruchem poprawiała włosy przed lustrem.Skurcz ściskał mu gardło. W głowie czuł pustkę. Barbara pogłaskała go łagodnie.- Powinieneś myśleć trochę o sobie, Jurek. Spójrz, jak wyglądasz. Twarz ci zapadła. Postarzałeś się. Byłeś kiedyś przystojnym chłopcem. Masz pełno siwych włosów. Straciłeś to pogodne usposobienie, które tak zjednywało ci ludzi. Pamiętasz? Uciekaj stąd, Jureczku. Porzuć to okropne życie. Zdziczeliście wszyscy. Spalacie się jak świece i jeżeli to dłużej potrwa, będziecie straconymi ludźmi. Patrz, jak się nasze życie rozleciało. Wszyscy myślą o sobie. Takie teraz czasy. Tylko głupcy postępują w ten sposób jak ty. Ocknij się. Możesz jeszcze wiele naprawić...Podszedł do wielkiego lustra na fioletowym sznurze. Wpatrzył się we własne odbicie. Barbara miała rację. Jego czoło przeorały głębokie bruzdy. Usta skrzywiły się w jakimś ni to bolesnym, ni to drwiącym grymasie. Policzki były zapadnięte, podbródek zaostrzył się. Tylko oczy stwardniały. Były szare i obojętne. Patrzyły spod zmierzwionych płowych włosów,

gęsto przyprószonych siwizną. W ciągu całej wojny Ciszewski nie zmienił się tak, jak podczas minionej zimy.- Sądzę, że nie będziesz mnie źle wspominał? - zapytała.Na dworze zacinał uparty kapuśniaczek. Mgły jak kłębki waty szły raz w górę, to znowu w dół czepiając się lasów.Trzy samochody były gotowe do drogi. Podporucznik Daszewski pokrzykiwał na żołnierzy, moknących w pudłach wozów. Wśród żartów i śmiechów załadowano walizki dziewcząt. One same ulokowały się w szoferkach. Charkiewicz i Zębicki wleźli do pudła ostatniego samochodu.- Jeżeli będziemy mieli szczęście - mówił Daszewski do Jerzego - to przydybiemy bandytów za pierwszym razem; jeżeli nie, to będziemy musieli odbywać przejażdżki pociągiem aż do skutku. Pomysł Tomaszewskiego jest genialny. Warto poczekać. Wspaniała maskarada! - Przesłał ręką całusa stojącej w oknie willi notariusza Eli. W oczach miał ciepły blask.Ciszewski nie słuchał swego podwładnego. Za mokrą szybą szoferki widział twarz Barbary. Starał się zapamiętać jej rysy. Po raz pierwszy, od kiedy trwała ich znajomość, nie oznaczali sobie żadnego terminu spotkania. Jerzy wiedział, że nigdy się już nie zobaczą.Podporucznik Daszewski przebierał się wraz ze swymi żołnierzami w sztabie dywizji. W słomianym kapeluszu i wypuszczonej na spodnie koszuli wyglądał jak najbardziej autentyczny Bojko. Żołnierze spoglądali po sobie ze śmiechem. Wszyscy przedzierzgnęli się w chłopów z tych okolic. Ci, którzy mieli najgładsze policzki, przywdzieli stroje kobiece. Pułkownik Sierpiński obejrzał ich i był zadowolony.Pojedynczo udawali się na dworzec. W tobołach, zawiniątkach i koszach dźwigali broń. Nikt nie zwracał na nich najmniejszej uwagi, co świadczyło dobitnie, że przebranie się udało.Pociąg stał już przy peronie. Niewielkimi grupami zajęli miejsca w wagonie. Daszewski zauważył najpierw wsiadające do pociągu towarzystwo, które przybyło z nim z Baligrodu - Barbarę, Zosię, Charkiewicza i Zębickiego - chwilę potem zaś, z pewnym zdziwieniem, Ewę. Tamci jechali drugą klasą, młoda nauczycielka - trzecią.

- Nie miała kiedy się wybrać - powiedział półgłosem do przebranego za wiejską babinę kaprala Matyska. - Idź do jej przedziału i pilnuj...Matysek skrzywił się. Poruszał się ociężale. Przeszkadzał mu przytroczony do lewej nogi, pod kilkoma spódnicami pistolet maszynowy, ciążył koszyk, w którym pod warstwą jajek leżały granaty ręczne. Wykonał jednak polecenie i wszedł do przedziału Ewy. Po drodze mrugnął do dwóch milicjantów jadących „na wabia”. Było ich w całym pociągu więcej. Pułkownik Sierpiński przypuszczał, że bandyci zostaną przez swych sanockich informatorów o tym zawiadomieni, chwycą przynętę i zaatakują pociąg.Kolejarz w czerwonej rogatywce dał znak. Parowóz gwizdnął, syknął i zachłysnął się parą. Ruszył z niemałym wysiłkiem.Ewa udawała się do Krakowa po podręczniki dla dzieci, potrzebne w rozpoczynającym się we wrześniu roku szkolnym. Przymknęła oczy i starała się drzemać. Wzrok siedzącej naprzeciw niej chłopki był dziwnie natarczywy i irytujący. Młoda kobieta czuła się źle pod ciężarem tych spojrzeń. „Mam stanowczo zbyt rozdygotane nerwy” - pomyślała. Przypomniała sobie Piskorza i posmutniała. Myśl o tym człowieku nigdy jej, od pamiętnego dnia, kiedy zjawił się w domu Szponderskiego, nie opuszczała. Był u niej jeszcze dwa razy, wściekły, że informacje, które przekazywała, absolutnie się nie potwierdzały. „Kpisz z nas, Ewo - mówił - zastanów się... Może cię to drogo kosztować.” Żyła w ciągłym niepokoju. Na pozór nic się nie zmieniło: udzielała lekcji, odwiedzała niewidomego Jana Rozwadowskiego, rozmawiała z Ciszewskim i śmiała się z niewybrednych dowcipów pana Szponderskiego, ale wciąż w jakiejś komórce mózgu tkwiła myśl o wiążącym ją zobowiązaniu. Twarz kapitana Piskorza ukazywała się jej w dzień i w nocy. To już nie było życie... Powagą i skupieniem maskowała strach, który ją dręczył. Czuła, że w ciągu kilku miesięcy przybyło jej wiele lat. Ich ciężar przytłaczał nieznośnie. Nie widziała wyjścia z matni.Pociąg wlókł się ślimaczym tempem. Przystawał na jakichś stacyjkach, sapał i gwizdał. Deszcz zacinał w ściany wagonów. Ewa odczytywała nazwy stacji i dziwiła się, że wciąż są jeszcze tak blisko Sanoka.

- Znów semafor - westchnęła Ewa, kiedy zatrzymali się po raz nie wiadomo który. Wychyliła się przez okno i cofnęła gwałtownie w głąb przedziału. Babina drgnęła, zmarszczyła brwi, po czym jakimś zgoła niekobiecym ruchem wyjrzała na dwór.- Bandziory! - powiedziała męskim głosem. - Niech się panienka odsunie, bo tu będzie gorąco.Do wagonów wdrapywali się żubrydowcy. Tym razem oni zatrzymali pociąg. Słychać było odgłosy wydawanych rozkazów. Ostry, przenikliwy krzyk kobiecy rozdarł powietrze. Strzał huknął tak cicho, jak by ktoś rozbił pusty dzbanek gliniany. Potem padły inne. Drugi... Trzeci... Czwarty... W przedziale milicjantów ktoś się szamotał. W drzwiach ukazała się głowa żubrydowca. Na jego lewej piersi widniał emblemat Serca Gorejącego.Osłupiała ze zdumienia Ewa zobaczyła, jak jej towarzyszka podróży błyskawicznie wyciąga spod spódnicy pistolet maszynowy i wali do żubrydowca. Posypały się odłamki szkła, leciały drzazgi ze ściany wagonu. Bandyta, nie mniej oszołomiony od Ewy, wyrżnął zakrwawionym łbem o podłogę.- Padnij! Padnij! - krzyczała babina do Ewy. - Niech się pani schowa, do cholery jasnej!Szybko podkasała spódnicę i założyła ją za pasek od... żołnierskich spodni. Półwychylona przez okno prała teraz w kierunku łąk. Cały pociąg ział ogniem na wszystkie strony.Ewa nie posłuchała rady kaprala Matyska. Zbliżyła się do niego i nie zwracając uwagi na niebezpieczeństwo, patrzyła. W oknach pociągu stali chłopi i baby. W ich rękach widać było pistolety maszynowe. Rozszczekał się nawet erkaem, który pluł ogniem w kierunku bandytów. Większość z nich uciekała w pole. Nie wszyscy jednak mieli to szczęście. Ci, którzy przedtem wsiedli do wagonów, nie mogli się teraz tak łatwo wycofać. Część zginęła w przedziałach, część dopiero wyskakiwała. Młoda nauczycielka zobaczyła nagle pędzącego na oślep, z rękami wzniesionymi nad głową, kapitana Piskorza. Musiał być ranny, bo utykał i twarz miał we krwi, która zlepiła mu jasne włosy. W prawej ręce zaciskał rewolwer. Biegi

wzdłuż wagonów, sądząc widocznie, że uwaga żołnierzy skupia się na uciekających w pole. Podniósł głowę i w tej chwili zobaczył Ewę. Bezbrzeżne zdumienie odmalowało się w jego oczach. Wyciągnął swobodną rękę, jak by się spodziewał od dziewczyny ratunku. Przez krótki jak błyskawica moment mierzyli się wzrokiem. Może to właśnie zdumienie zgubiło bandytę, a może i tak był stracony. Kapral Matysek skierował na niego swój pistolet maszynowy. Seria pocisków przestębnowała marynarkę kapitana Piskorza, rozerwała mu szyję i rozwaliła głowę. Osunął się w kurzu, wzniesionym z pokrytej żużlem ścieżki przytorowej, pod koła wagonu. Wtedy dopiero Ewa cofnęła się w głąb przedziału, u drzwi którego leżał na wznak, szczerząc zęby, w kałuży krwi człowiek z emblematem Serca Gorejącego na lewej piersi.Gdy żubrydowcy zatrzymali pociąg i w drzwiach przedziału ukazała się twarz jednego z nich, „mecenas” Charkiewicz uśmiechnął się uprzejmie, nie okazując najmniejszego zaniepokojenia. Nie miał powodu bać się „tych z lasu”. Jakie było jednak jego zdumienie, gdy zobaczył, że drzemiący dotąd spokojnie pod oknem drwal odwija ze szmat, które pieczołowicie ułożył pod łokciem, oksydowaną lufę pistoletu maszynowego i kładzie nie mniej osłupiałego ze zdziwienia żubrydowca trupem. Nie troszcząc się o kobiety i Zębickiego, „mecenas” dał natychmiast nura pod ławkę. Zosia dostała spazmów, ale nikt się nią nie zajmował. Zębicki tulił skamieniałą z przerażenia Barbarę w ramionach i - trzeba to przyznać - zachowywał względny spokój. Całe towarzystwo słyszało, jak ktoś ostrym męskim głosem wołał:- Żywcem go brać! Żywcem!Na korytarzu wagonu smagły, czarnooki chłop szamotał się z jakimś żubrydowcem. Dwie babiny furkocząc spódnicami pospieszyły czarnookiemu z pomocą. W ich rękach błyszczały pistolety maszynowe. Żubrydowiec oberwał kilka razy kolbami w łeb i osunął się bezwładnie na podłogę. Został następnie przywleczony do przedziału drugiej klasy i ciśnięty na kolana omdlewającej Zosi, która na widok bladej twarzy bandyty i jego zlepionych krwią włosów straciła przytomność. Głowa i ramiona żubrydowca znalazły się na wysokości

leżącego pod ławką Charkiewicza. „Mecenas” spostrzegł gwiazdki na patkach munduru ogłuszonego. „Wzięli do niewoli oficera” - pomyślał logicznie.Strzelanina oddalała się. Napastnicy uciekali w pole. Chłopi i wiejskie kobiety strzelali wściekle, prowadząc regularny ogień pościgowy.Wreszcie wszystko umilkło. Charkiewicz wylazł spod ławki i za przykładem Zębickiego zajął się płaczącą Zosią. W drzwiach przedziału stanął czarnooki chłop i przedstawił się swobodnie:- Podporucznik Daszewski. Miałem przyjemność wieźć szanownych państwa z Baligrodu. Bardzo przepraszam za ten hałas, ale trzeba było zrobić trochę porządku...Drwal i dwie „kobiety” wyciągnęli jeńca na korytarz. Chluśnięto mu wodą z menażki na twarz. Oprzytomniał. Zamglonym wzrokiem potoczył wokoło.- Jak się pan ma, chorąży Książek! - przywitał go Daszewski. - Nareszcie znów jesteśmy razem. Przez tyle miesięcy nie dawał pan znaku życia, aż się zaniepokoiliśmy o pańskie zdrowie...- Wspaniały rezultat! - unosił się Charkiewicz. - Panowie naprawdę znakomicie rozprawiliście się z tymi bandytami.- Mogło być lepiej - powiedział skromnie podporucznik - mają czternastu zabitych i chyba jakichś rannych. Niestety, tej kategorii jest niewiele. Nasi żołnierze są cholernie zaciekli. Wyładowują całe magazynki. Ledwom uratował pana Książka. Mamy z nim osobne porachunki. To dezerter... więc państwo rozumiecie...W Krośnie żołnierze wysiedli. Na pożegnanie kapral Matysek powiedział do Ewy:- Pani to nie ma stracha. Słowo daję, w życiu nie widziałem takiej kobity. Powinna pani służyć w naszym pułku. Najlepszy pułk w całej Polsce - dodał z przekonaniem i pocałował ją w rękę.Zebrani na peronie pasażerowie patrzyli ze zdumieniem na wieśniaków obojga płci, uzbrojonych po zęby, otaczających ponurego Książka, i ułożone pokotem na czarnym żużlu dworcowym ciała ludzi w polskich mundurach z odznaką Serca Gorejącego na lewej piersi.Deszcz przestał padać. Powietrze było rześkie i czyste. Tęcza przecinała jak wielobarwny wiadukt wetlińską dolinę. Pułk minął wczoraj Cisnę i zbliżał się do Kalnicy.

Szpica czesała swoimi szperaczami pobocza trasy. Żołnierze wykonujący to zadanie klęli, bo teren był nierówny, męczący, a w trawie zroszonej długim deszczem szybko przemakały buty.W kolumnach batalionowych wolno jechały samochody ciężarowe z dobytkiem pułku i dopiero co przybyłymi żonami oficerów. Ciszewski szedł zatopiony w niewesołych myślach. Od wyjazdu Barbary nie potrafił wrócić do równowagi.- Jak się ten szczyt nazywa, panie kapitanie? - zapytała go miłym sopranem Irena Grodzicka, idąca obok w spodniach, z aparatem fotograficznym przewieszonym przez ramię.Jerzy spojrzał na mapę.- Wysokie Berdo, proszę pani.Nie zareagował na jej słowa zachwytu. Od dłuższej chwili obserwował zawieszony na niebie mały samolot rozpoznawczy. Aparat brzęczał jak ważka i pracowicie zataczał koła nad lasami. Dowództwo okręgu i dowództwo Grupy Operacyjnej „Rzeszów”, mające od kilku miesięcy koordynować walkę przeciw bandom, z uporem prowadziły tego rodzaju rozpoznanie, jakkolwiek nigdy nie uzyskiwały tą drogą żadnych rezultatów. Teoria uczyła, że tak trzeba postępować, więc realizowano ją w praktyce. Lotnik flegmatycznie odwalał swoją dzisiejszą porcję.- Takiemu to dobrze - westchnął porucznik Rafałowski. - Dziś wieczorem pójdzie sobie z dziewczynką do kina w Krakowie!- I będzie ją jeszcze bajerował, że wykonał zadanie bojowe - śmiał się major Pawlikiewicz.Silnik samolotu załomotał nagle nierówno. Aparat gwałtownie zmienił kierunek.- Z nudów zachciało mu się ewolucji - powiedział Rafałowski.Samolot jednak zbliżał się coraz bardziej do kolumny pułku, systematycznie zmniejszając wysokość. Motor umilkł.- Coś mu się jednak stało - stwierdził oficer ewidencji, porucznik Rapski!- Usiadł! Usiadł za lasem! - wołali żołnierze.Wszyscy zobaczyli go dopiero na podmokłej łące w pobliżu Smereku. Miał strzaskane śmigło i kilka przestrzelin w skrzydłach. Pilotowi i obserwatorowi na szczęście nic się nie stało.- Ostrzeliwali nas, sk...syny! - meldował pilot majorowi Grodzickiemu. Posępnym wzrokiem patrzył na samolot.

- Martwi się, że nie pójdzie dziś do kina z dziewczynką - szepnął Rafałowskiemu porucznik Zajączek.Z aparatu wymontowano silnik i załadowano na samochód. Kadłub „kukuruźnika” spalono. Pilot i obserwator powędrowali z pułkiem do Ustrzyk Górnych.- Czy wie pan, że Amerykanie przeprowadzili nową próbę z bombą atomową? - mówił doktor Pietrasiewicz do majora Grodzickiego.- Gdzie?- Słyszałem tę nazwę przez odbiornik naszej radiostacji, ale nie ręczę za dokładność. Zdaje się, że w jakimś Bikini... Zresztą to wszystko jedno. Dzika historia! Czy naprawdę wojna nie przestanie zagrażać światu?- Kiedy się odbyła ta próba, doktorze? - przerwał dowódca pułku.- To zapamiętałem. Proszę sobie wyobrazić, że dokładnie w dniu naszego referendum, w niedzielę 20 czerwca.11Dowódca kurina Ren wrócił ze spotkania z wyższymi dowódcami Ukraińskiej Powstańczej Armii w Zakierzońskim Kraju. Głowę miał jeszcze pełną tego, co mówili podczas narady: krajowy prowidnyk Stiah, jego zastępca Orłan, komandir Grupy „San” - Orest, prowidnyk Służby Bezpieczeństwa „Dalnycz” i inni dowódcy.Sytuacja była poważna. Nieprzyjaciel zmienił taktykę. Jednostki Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojska Polskiego i Wojsk Ochrony Pogranicza stały się bardzo ruchliwe. Przesuwały się wyłącznie nocą, nie zatrzymywały po wioskach, bezustannie zmieniały kierunki marszu i coraz bardziej niepokoiły sotnie UPA. Kuriny Żeleźniaka i Berkuta, operujące częścią sił na terenach nizinnych, miały znaczne straty. Orest wątpił nawet, czy będą mogły kontynuować działalność na dotychczasowych obszarach. Obozy Chromenki i Łastiwki z kurina Bajdy zostały zaatakowane przez WOP oraz wojsko z Rzeszowa i zniszczone, same zaś sotnie ledwie uszły cało, pozostawiając na pobojowisku sporo trupów. Zwiększyła się liczba rannych, których przenoszono z miejsca na miejsce. Leczenie ich w leśnych warunkach przedstawiało ogromne trudności. Ren szczegółowo opisał likwidację swej żandarmerii pod Zawojem. Dowódcy kiwali głowami. Wszędzie

występowały te same objawy: przeciwnik stosował inne metody. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów - OUN - a wraz z nią UPA traciły prestiż. Krajowy prowidnyk miał wiadomości, że chłopi stają się oporni. Zhardzieli. Prowidnycy rejonowi i lokalni coraz częściej donosili, że trudno im zbierać kontrybucje. Informacje o ruchach wojsk i zarządzeniach władz stawały się rzadsze, wielokrotnie były błędne. Prowidnyk Służby Bezpieczeństwa Dalnycz dopatrywał się w tym objawów złej woli. Ludzie milczeli. To było najgorszą oznaką ich nastrojów. Tymczasem z zagranicy nadchodziły za pośrednictwem Krajowego Ośrodka Kurierskiego OUN - „Hołodomore” - wciąż nowe rozkazy. Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza - UHWR - domagała się energicznych działań. Komendant Ośrodka, „Łetun”, komunikował, że sotnie powinny wzmóc natarcie. Nie wolno było pozostawiać przeciwnika w spokoju. Należało go nękać bezustannie. Oczekiwano alarmujących wiadomości z Polski. Świat powinien był wiedzieć, że walka przeciw komunistom wre. Tylko w ten sposób mógł Stefan Bandera rozporządzać w swej akcji odpowiednim zasobem argumentów. Członkowie UHWR denerwowali się. Wieści o porażkach sotni UPA niepokoiły ich w najwyższym stopniu.Wyniki narady podsumował Stiah. Komandir Orest wydał szereg zarządzeń. Dowódcy kurinów mieli je wcielić w życie.Na wezwanie Rena do Mikowa przybyli sotenni: Hryń, Stach i Bir. Sotnia Hrynia obstawiła wieś. Skończyły się czasy, kiedy można było spokojnie obradować i zbierać się po wioskach całymi kurinami. Teraz wojsko mogło się zjawić w każdej chwili...- Przechodzimy do nowej fazy działań - mówił Ren. - Wiecie dobrze, że Lachy zmienili taktykę. Łażą po górach bezustannie. Trudno ich obserwować, bo przesuwają się tylko nocą. Nie można przewidzieć kierunków uderzeń, gdyż po kilka razy w jednej akcji je zmieniają. Ta ich ORMO kręci się po wsiach, bezpieka wszędzie ma swoich ludzi... Uzbroili robotników przy szybach naftowych, nawet małe posterunki milicji zamienili w punkty oporu. Nie oznacza to, że w tej sytuacji będziemy siedzieli z założonymi rękami... Zadania są te

same, co przedtem, i trzeba je wykonywać. Abyśmy jednak mogli działać, musimy sami być zabezpieczeni. W tym celu dowództwo Grupy „San” rozkazuje... - wydobył z kieszeni kilka arkuszy zadrukowanej gęstym pismem bibułki i zaczął czytać:Wszelkie obozy w postaci skupisk szałasów czy domków leśnych muszą zniknąć. Należy je zastąpić podziemnymi bunkrami ściśle zamaskowanymi. Miejsce obozu nie może być widoczne dla nieprzyjaciela, nawet jeśli się w nim znajdzie... Bunkry budować pod ziemią w dwóch kondygnacjach. Każdą maskować. Jeżeli przeciwnik wejdzie do jednej, nie powinien wykryć drugiej... We wsiach opuszczonych przez mieszkańców, którzy wyjechali na zachód lub do Rosji, konstruować bunkry pod podłogami, paleniskami lub w drugiej kondygnacji pod piwnicami domów. Zaleca się też budowę pomieszczeń, do których wejście prowadziłoby przez ściany studni wiejskich... Załączone rysunki objaśniają dokładnie typy bunkrów... Każdy kurin skonstruuje poza tym jeden szpital podziemny. (Patrz rysunek...) Przewidując, że dowóz żywności może być utrudniony z powodu działań przeciwnika i wzmagającej się akcji przesiedleńczej, polecamy gromadzić zapasy w specjalnych bunkrach-magazynach rozmieszczonych na całym terenie operacyjnym kurinów. Każda sotnia ma mieć osobne zapasy na co najmniej trzy miesiące. Jest to szczególnie ważne ze wzglądu na zimę... Rozkazuje się dalej: zbierać i magazynować wszelką amunicją pozostałą z okresu wojny, leżącą dotąd w lasach. Dowóz amunicji też może być utrudniony...Ren czytał monotonnym głosem długą instrukcję. W chacie sołtysa było parno. Ze względu na konieczność zachowania treści narady w tajemnicy nie otwierano okien. Roje much o metalicznie połyskujących odwłokach brzęczały pod sufitem, siadały na rękach i twarzach sotennych. Hryń i Stach nie mogli powstrzymać się od palenia. W izbie nie było czym oddychać.- Żądają od nas olbrzymiej pracy! - westchnął eks-kleryk Bir.- A życie jest ci miłe? - zapytał go dowódca kurina.Sotenni uważnie studiowali plany bunkrów.- Nigdy jeszcze żadna partyzantka nie skonstruowała takich budowli - z dumą powiedział Ren.- Rosjanie je mieli... Nawet tu, w Chryszczatej, są jeszcze ich bunkry z czasów wojny

- mruknął Hryń.- Nie budowali jednak w dwóch kondygnacjach.- Nie musieli. Wiedzieli, że przyjdzie koniec wojny - zauważył ponuro Stach i dodał: - Ciekaw jestem, gdzie ja umieszczę konie? Czy też w bunkrach?- Wykonujcie rozkaz... I żadnych dyskusji - warknął Ren. - Pamiętajcie, że kto się do tych zarządzeń nie zastosuje, będzie miał grube nieprzyjemności. W instrukcji jest specjalny punkt na ten temat...Wyszedł przed dom zostawiając sotennych samych. Rozpiął czarną kamizelkę, na której kołysała się złota dewizka od zegarka. Na dworze było prawie równie gorąco jak w chacie.W cieniu rozłożystej jabłoni Maria usypiała swego synka. Nogą wprawiała w ruch drewnianą kołyskę. Co pewien czas odpędzała muchy, natrętnie atakujące twarz dziecka. Skóra na jej ramionach miała barwę szlachetnego, jasnego brązu. Ciemnobłękitne oczy patrzyły z powagą przed siebie. W powietrzu rozchodził się zapach niedawno skoszonego siana. Obok młodej kobiety leżał na trawie John Curtiss Zjawił się przed kilku dniami w Mikowie wraz z Derek Robinsonem. Tym razem przyprowadził ich łącznik ośrodka kurierskiego „Krywonis”.- Zjawiacie się, panowie, w przełomowym dla nas momencie - powiedział do Curtissa kurinny Ren.- Wymaga tego nasz zawód - uśmiechnął się dziennikarz, nie odrywając wzroku od Marii.- Dlaczego uważa pan obecny moment za przełomowy, mister Ren? - zapytał Robinson, który golił się właśnie przed małym lusterkiem, zawieszonym na pniu jednego z drzew.- Wzmagamy walkę z nieprzyjacielem, Herr Robinson - odpowiedział dowódca kurina. - Zastosujemy równocześnie nowe metody, których nie znała dotąd żadna partyzantka. Schodzimy dosłownie pod ziemię i stamtąd będziemy atakowali - mówił chełpliwie.- To bardzo interesujące. Bardzo... Ponieśliście ostatnio duże straty, mister Ren?- Propaganda komunistów wyolbrzymia je.Anglik z niebywałą uwagą badał palcami skórę na swych policzkach. Uznał, że jest

dostatecznie gładka, opłukał pędzel i oczyścił brzytwę z mydlin. Na świecie mogły istnieć wszelkiego typu maszynki do golenia, ale Derek Robinson używał brzytwy. Opuścił rękawy koszuli, zapiął mankiety i włożył marynarkę. Z dobrze maskowaną wyższością spojrzał na pocącego się Rena. On sam doskonale wytrzymywał upał. Nawet w Afryce nosił zawsze marynarkę i krawat.- Czy można będzie napisać o waszych nowych metodach, mister Ren? - zapytał.Dowódca kurina skłonił się na znak aprobaty. Usiedli obaj w cieniu. Ren opowiadał, Anglik notował.- Wszystko jest załatwione, Mario... - mówił tymczasem Curtiss do młodej kobiety. - W razie potrzeby proszę się zgłosić w naszym konsulacie w K. Bezpośrednio u konsula... Jest pani zadowolona?Kiwnęła głową, ale wyraz jej oczu się nie zmienił.- Jaka jest naprawdę sytuacja? - informował się. - Czy rzeczywiście tak kiepsko z wami?- Dobrze będzie, jeżeli przetrzymamy tę zimę. Żyjemy jak zwierzęta... Dnia ani godziny spokojnej nie mamy. Muszę się stąd wydostać. Muszę... - szepnęła.- Ma to pani zapewnione. Wszystko załatwiłem.- Ja tak... ale oni? Mój mąż, inni?- To są żołnierze, Mario. Sama to pani rozumie...Odwróciła głowę, aby nie dostrzegł błysku nienawiści w jej oczach. Dziennikarz jednak nie patrzył na nią. Wygodnie ułożony pod drzewem, obserwował bezchmurne, błękitne niebo. Za kilka dni miał być w Londynie. Rozpoczynał urlop. W tym roku pojedzie z Maud do Włoch. W Pradze otrzymał jej depeszę. Mieli już zarezerwowane pokoje w Cortinie. Co go obchodziły sprawy tych dzikusów bieszczadzkich? Hryń wróci dziś wieczorem z pewnością do lasu, a on będzie spał z Marią. Taka jest normalna kolej rzeczy. Załatwił jej przecież sprawę w konsulacie. Będzie mogła stąd uciec, jeżeli zechce. Jest dżentelmenem i dotrzymuje przyrzeczeń... W Niemczech dość jest dipisów. Ładna kobieta da sobie radę. Szkoda tylko, że ma dziecko... To utrudnia życie. Nic na to nie można poradzić... Maud. Maria. Cortina. Londyn. Mików. Błękitne niebo. Góry. Włoskie góry. Pachną

pomarańcze i siano. Niedojrzałe jabłka też pachną. Dobrze jest być młodym i móc podróżować... Myśli mieszają się. Muchy brzęczą i zakłócają bieg myśli. Curtiss zasypia, ale przedtem słyszy jeszcze głos Robinsona:- W rejonach Lublina i Białegostoku jest już chyba koniec, mister Ren. Partyzanci ponieśli tam duże straty. Niewiele o nich słychać. Wy jesteście obecnie najważniejsi.„Śmieszny ten Robinson... Zawsze chce pouczać. Kto tu jest najważniejszy? Czy istotnie na tym malutkim skrawku ziemi dzieją się jakieś ważne rzeczy?”John Curtiss uśmiecha się w półśnie pobłażliwie.Marszczy nos, po którym posuwa się duża lśniąca mucha. Maria odgania ją. Teraz śpią obaj: Anglik i jej syn.Kurinny Ren miał jeszcze w tym dniu kłopotliwą sprawę do załatwienia. Przywołał go rejonowy prowidnyk Ihor, który od trzech godzin borykał się w leniwej, ale zaciekłej dyskusji z sołtysem. Chodziło o strilcia „Wołosa”. Sześć tygodni temu Berkut ze swymi żandarmami wychłostał ojca tego strilcia - chłopa z niedalekich Prełuków. Stary nie wytrzymał batów. Chorował, pluł krwią, skarżył się, że go coś w boku kłuje, i wreszcie przed kilku dniami umarł. Stabsarzt Kemperer zapewniał, że nie od bicia, ale chłopi nie wierzyli. Diabli wiedzą, dlaczego oni są tu wszyscy krewnymi. Cała starszyzna wioski awanturowała się nie wiadomo o co. Na próżno rejonowy prowidnyk Ihor tłumaczył im, że Berkut też już nie żyje i nie ma kogo karać. Zaszło zwykłe nieporozumienie. Świeć Panie nad duszą starego i Berkuta za jednym zamachem. Chłopi potrząsali głowami. Niby to chodziło im o ojca Wołosa, ale zjechali na całkiem inne problemy. Ihor prosił w związku z tym Rena o interwencję.- Co to za porządki? - potrząsał siwą głową sołtys Mikowa. - Ludzi się nie szanuje. Wołos w sotni służy. Krew przelewa, a tu jego ojca na śmierć... Jak to jest, pane komandir?- Mówiłem wam już, że Berkut zabity. Gdyby żył, ukaralibyśmy - zniecierpliwił się rejonowy prowidnyk. Grdyka podskakiwała mu nerwowo.- „Hałahan” został dowódcą żandarmerii na miejsce Berkuta i wcale nie jest lepszy. Trzy dni temu pobił ludzi w Duszatynie - odezwał się Stanicki.- Pobił, bo chcieli kosić na łąkach przesiedleńców - wyjaśnił Ren.

- Więc jak jest? Nie wolno tego robić czy co? Tyle dobra ma się zmarnować? - pytał Stanicki.Ihor spojrzał znacząco na dowódcę kurina.- Zarządzenia w tej sprawie dawno już znacie. Chcecie zbierać z pól przesiedleńców i dostarczać komunistom. Nie wolno - surowo powiedział Ren.- Dlaczego od razu komunistom? Nam samym też siano i zboże potrzebne.- Macie swoje.- Od przybytku głowa nie zaboli - wtrącił Nazar.- Tu naprawdę wytrzymać nie można - irytował się Siemienko - komuniści każą zbierać, wy zabraniacie. Co mamy robić, hospodi pomyłuj?!- Macie nas słuchać, inaczej czerwonego kura możemy puścić - niby to żartem ostrzegł Ren.- Za dużo wy tego kura puszczacie, oj za dużo - westchnął sołtys. - Ludzie uciekają. Tu nie można żyć. Jak dalej tak pójdzie, nikt na Łemkiwszczynie ani na Bojkiwszczynie nie zostanie.- Nie tobie, durniu, o tym sądzić! - krzyknął dowódca kurina.- Naprawdę nie znacie się na polityce - dodał nieco łagodniej Ihor.Chłopi mikowscy zbyt wiele konszachtów mieli z banderowcami, aby ich można było tak łatwo uciszyć. Sołtys przełknął obelgę i pokornym głosem zaatakował z innej strony:- Ludzie mówią - powiedział - że te konie, coście nam, pane komandir, jeszcze w zeszłym roku obiecywali, te, które konfiskujecie przesiedleńcom, wcale nie idą na cele Ukraińskiej Powstańczej Armii, a są sprzedawane różnym kupcom...- Do tego Lachom - uzupełnił Nazar.- Zwariowaliście! - zirytował się rejonowy prowidnyk.- Oj nie, pane! Oj nie! - potrząsnął głową sołtys. - Ja sam widziałem takiego kupca. Charkiewicz nazywał się... Mówią, że i starosta Rozwadowski handluje... Czy to w porządku, pane komandir?- Musimy mieć pieniądze na zakup lekarstw - wyjaśnił Ren. - Chciałbym też wiedzieć, kto o tych koniach tak gada?- We wszystkich wioskach mówią, pane komandir. We wszystkich.- Skórę będziemy łupić z tych, co za dużo mielą ozorami! - ryknął dowódca kurina tracąc panowanie nad sobą.- Trudno wam przyjdzie żyć, pane komandir, jak wszystkich będziecie tylko łupić

i łupić. Nasza wioska wam przyjazna, a jak nas traktujecie? Mamy co z tego, że pomagamy sotni, lubimy was, gościmy? - mówił Stanicki.- Daliśmy wam całą masę krów - interweniował Ihor. Chłopi spojrzeli na niego z nie ukrywanym politowaniem. Uśmiechali się i potrząsali głowami, jak by powiedział coś niezmiernie wesołego.- Z czego się śmiejecie? - zapytał Ren.- Co to za krowy, pane komandir? Śmiech nie krowy. Strilci przez góry je gnali, nie karmili, jak trzeba, i nie doili tygodniami. Straciły mleko. Nawet sprzedać na mięso nie ma gdzie. Kto kupi? Ot i wasze krowy! - Sołtys splunął i ostentacyjnie patrzył na góry.- Pane komandir - zabrał głos Siemienko - powiedzcie nam, co będzie? Siana zbierać z łąk przesiedleńców nie wolno, zboża też. Ich chaty i dobytek palicie. Coraz mniej jest wiosek. Ludzie uciekają. Tu niedługo - przeżegnał się - sama pustynia zostanie... Powiedzcie, pane komandir: jak długo to jeszcze potrwa? Jak się skończy?Ren popatrzył na starego spode łba. Znał te pytania. Stawiano je ostatnio coraz częściej we wszystkich wioskach. Nic nie pomagały wyjaśnienia dawane w wydawnictwach redakcji „Peremogi”. Na próżno biedzili się redaktorzy „Pewny” i „Slota” w swych artykułach odbijanych na powielaczu, w ulotkach i odezwach. Chłopi uparcie domagali się faktów. Ren uświadomił sobie w tej chwili, że podobne pytania stawiali strilci rojowym i czotowym, ci nagabywali sotennych, a sotenni z troską w głosie zwracali się o odpowiedź do kurinnych. Myślał o tym i krajowy prowidnyk Stiah, i jego zastępca Orłan, i prowidnyk Służby Bezpieczeństwa Dalnycz, redaktorzy „Peremogi”, ludzie z ośrodka kurierskiego „Hołodomore” i technicznego „Wulkan”, wreszcie twardy jak głaz i zahartowany w walkach dowódca Grupy „San” - Orest. On sam, Ren, pytał dziś o to Robinsona. „Jak się ta sprawa skończy?” Pytanie gryzło ich, gnębiło, wciąż wisiało w powietrzu. Całe dowództwo UPA i kierownictwo polityczne OUN w Zakierzońskim Kraju wiedziało dobrze, iż pytań takich nie stawia się ciągle, gdy się wierzy w zwycięstwo. To było pewne.Kurinny Ren powiódł wzrokiem po twarzach otaczających go chłopów.- Wojna się zbliża - powiedział. - Amerykanie wypróbowali bombę atomową w Bikini. Słyszeliście? Teraz już bez wątpienia uderzą...

- Jesienią czy na wiosnę? - zapytał Siemienko i Renowi wydawało się, że w głosie jego drga ironiczna, ledwie uchwytna nutka.Nie zareagował na nią. Poczuł się zmęczony upałem i całą sytuacją. Bywały chwile, że miał wszystkiego dość.- Pane komandir, czy to prawda, że mamy ryć bunkry pod chałupami? Komandir Hryń kazał... - dosłyszał pytanie sołtysa.- Będziemy teraz żyć jak krety - zaśmiał się Stanicki. - Każda wioska zamieni się w kretowisko.Ren oddalał się od chłopów. Nawet w Mikowie nie było już tej atmosfery co dawniej.- Kretowisko? - dobiegł go śmiech innego chłopa. - Jakie tam kretowisko! Czy nie rozumiecie, ludzie, że my kopiemy sobie groby?! Cmentarzysko, nie kretowisko, ot co! - natrząsał się ktoś za plecami dowódcy kurina.Ren nie rozpoznał głosu dowcipnisia. Obejrzał się i zobaczył stojących z poważnymi minami chłopów. W ich twarzach nic nie można było wyczytać. Dowódca kurina wezwał rejonowego prowidnyka Ihora. Musiał mu jeszcze wydać kilka zarządzeń.Tego jeszcze dnia wieczorem Hryń i Bir otrzymali odpowiednie rozkazy. Nawet pochłonięta budową bunkrów UPA nie mogła przerwać normalnej działalności. Dwie sotnie ruszały w pole, Stach ze swymi ludźmi pozostawał w dyspozycji dowódcy kurina.Zadanie sotennego Hrynia było proste. Od kilkunastu dni między Ustrzykami Górnymi a Cisną i Baligrodem odbywał się ruch kolumny samochodowej, zaopatrującej w żywność pułk, który obrał sobie za bazę działania Ustrzyki. Kolumna miała stosunkowo nieliczną ochronę i stanowiła łatwy cel. Jej zniszczenie mogło być istotne z punktu widzenia praktycznego i propagandowego. Pułk, pozbawiony części taboru, napotkałby znaczne trudności w organizacji dowozu. Poza tym wieść o zniszczeniu kilku samochodów rozeszłaby się po okolicy i podniosła prestiż kurina. Tak rozumował Ren i kazał się Hryniowi zaczaić z sotnią gdzieś na trasie kolumny, poczekać cierpliwie na jej przejazd, następnie zaatakować, wytłuc, ilu się da, żołnierzy i zniszczyć wozy.Nowo utworzony oddział żandarmerii, dowodzony teraz przez Hałahana, śledził ruchy

transportów od dłuższego czasu. Zdaniem Hałahana samochody powinny przejeżdżać w tych dniach.- Przy okazji możecie się, chłopcy, zabawić - powiedział dowódca żandarmów do Hrynia i jego czotowych. - W tej kolumnie jadą często na zakupy żony oficerów... Kobitki, aż miło. Weźmiecie do niewoli i sotnia będzie miała uciechę.Hryń ponuro łypnął okiem, czotowi żartowali wesoło. Hałahan miał opinię znawcy kobiet.Derek Robinson kazał sobie dokładnie wytłumaczyć zadanie Hrynia i zainteresował się objaśnieniami Hałahana. Potem stwierdził, że od dawna chciałby osobiście obejrzeć jakąś akcję, pożegnał się z Curtissem, przekazał za jego pośrednictwem pozdrowienia znajomym w Londynie i ruszył wraz z Hryniem. Obaj byli milczący, obaj równie ponurzy. Jechali na czele sotni tuż za szperaczami. Noc była jasna, księżycowa. Robinson patrzył na cienie drzew i strilciw, słuchał dźwięków niezrozumiałej dla niego mowy ukraińskiej, ale żadnych pytań nie zadawał. Hryń był z tego zadowolony. Wszelka rozmowa sprawiała mu trudności.Dowódca sotni wybrał miejsce zasadzki między Ryczywołem a Dołżycą, niedaleko skrzyżowania dróg, na którym kilka miesięcy temu Bir zdobył działo. Uważał powodzenie kolegi za dobrą dla siebie wróżbę. Zresztą niezależnie od wszelkich wróżb, samo miejsce było doskonałe. Las dochodził tu do szosy, obejmując ją z obu stron. Było gdzie się ukryć i skąd prowadzić ogień. Wycofanie też nie mogło sprawić większych trudności. Wszystko to Hryń wziął pod uwagę i kiedy odpoczywali za Jawornem, wyjaśnił sytuację czotowym. Ukleja przełożył słowa dowódcy sotni Robinsonowi.Posuwali się szybko szlakiem przez Jaworne, Wołosań, Sasów. Obeszli Cisnę od północy.- Grupa manewrowa WOP jest teraz pod Bukowcem - wyjaśnił Ukleja Robinsonowi, dodając, że kawalerzystów granicznych zatrzyma kilka pożarów, które wznieci Bir i Stach. W ten sposób solenny Hryń będzie mógł swobodnie działać tuż pod Cisną - stałą siedzibą grupy manewrowej.- Zawsze tak robimy - chełpił się Ukleja.Ludzie i konie brodzili korytem Solinki. Dla zatarcia śladów. Po prawej ręce leżała

szosa. Upiornie pusta i cicha w świetle księżyca. Tędy miały nadjechać samochody.Hryń przezornie zatrzymał sotnię. Najpierw miejsce zasadzki musieli zbadać szperacze.Trzech strilciw, nisko pochylonych, z karabinami tuż przy ziemi, pobiegło naprzód. Wyszli na szosę. Robinson obserwował ich czarne sylwetki. Hryń zdawał się drzemać. Sotnia zastygła w bezruchu.Jeden z koni parsknął nagle nerwowo. Z lasu nad szosą odpowiedziało mu przeciągłe rżenie. Dowódca sotni drgnął. Strilci na drodze znieruchomieli.- Co się stało? - zapytał szeptem Robinson. Czotowy Ukleja, stojący przy jego strzemieniu, ścisnął mu nogę w kostce.- Spokój! - odpowiedział również zniżonym głosem.Rój czerwonych, zielonych, błękitnych świetlików z przeciągłym wyciem rozdarł powietrze. Pociski. Pióropusz srebrzystej racy jaśniejszej wielokrotnie od księżyca wzbił się pod granatowe niebo. Karabin maszynowy rwał ciszę na strzępy. Rozległ się akompaniament pistoletów maszynowych. Rusznica przeciwpancerna głuchym hukiem markowała tempo. Świetliki. Setki świetlików gnających we wszystkich kierunkach. Barwne fontanny śmierci. Żółta raca. Zielona raca. Karabin maszynowy zachłystywał się ogniem. Szalał we wściekłym pośpiechu. Cisza pękła jak rozbity garnek. Noc uciekała w popłochu. Ręczne karabiny maszynowe pracowicie pruły jej granatowy płaszcz. W miejscu, gdzie znajdowała się sotnia, zapanowało piekło.Robinson zobaczył w świetle rac banderowców biegnących w dół potoku. Słyszał, jak ktoś krzyczał po niemiecku: Hilfe! Hilfe, Kameraden! Usiłował zawrócić konia, ale mu się to nie udawało. Wierzchowiec skręcił tylko w lewo i instynktownie uciekając przed pociskami wdarł się w gęste zarośla na brzegu. Kotłowało się tam od strilciw, ale kule nieprzyjaciela miały do nich wciąż jeszcze zupełnie swobodny dostęp. Anglik przypomniał sobie w tej chwili Gran Chaco. Wojna Boliwii z Paragwajem. Był wtedy całkiem młodym korespondentem. Obie armie wytłukiwały się wzajemnie w takich właśnie zaroślach. W dżungli Robinson nieraz znajdował się w opałach. Potrafił zachować zimną krew. W Gran Chaco czy w Bieszczadach... Musiał teraz myśleć o sobie.

Nie słuchał chrapliwego głosu Hrynia, wydającego jakieś niezrozumiałe dla niego komendy. Poczuł, że jego koń chwieje się na nogach. Zręcznie zeskoczył na ziemię i pobiegł w las wprost przed siebie. Nie zapomniał o swoim małym neseserze podróżnym. W takich okazjach nigdy nie tracił głowy.Ogień napastników zmienił obecnie kierunek. Wytyczały go bardzo dokładnie barwne tory trasujących pocisków, mknących na północny zachód. Robinson szedł na wschód. Głosy uciekających strilciw oddalały się. Trzeszczały gałęzie, łamane dużą ilością butów. Dziennikarz domyślił się, że oddział wojska posuwa się za ludźmi Hrynia. W świetle jednej z rac dostrzegł stary rów strzelecki, zapewne pozostałość wojenną. Przysiadł na jego dnie. Skonstatował, że jest lekko spocony. „Zdenerwowałem się” - pomyślał z pewnym zdziwieniem. Jego zegarek wskazywał drugą po północy. Przypomniał sobie, że go nie nakręcił, i natychmiast wykonał tę czynność. Strzały były coraz rzadsze.Anglik półdrzemiąc doczekał świtu. W pierwszym brzasku dnia przedostał się na szosę i ruszył w kierunku Przysłupa.Nie szedł długo. Tuż przed wsią zatrzymali go żołnierze. „Jeżeli mają jakichś jeńców od Hrynia, będę miał kłopoty” - wpadło mu na myśl. Wiedział, że jeńcy zeznaliby, iż był w Mikowie. Nie przejmował się tym. I tak by się wytłumaczył. Wojsko nie wzięło jednak żadnych jeńców. W tym okresie ów zwyczaj był niezmiernie rzadko stosowany. Banderowcy mieli ośmiu zabitych. Leżeli przykryci płachtami na skraju wioski. Robinson rzucił na nich z ukosa obojętne spojrzenie.Jeden z żołnierzy bezradnie oglądał paszport dziennikarza, w którym Jego Królewska Mość - The King of Great Britain and Ireland - osobistym podpisem złożonym pod specjalną uwagą zobowiązywał się do opieki nad swymi poddanymi. Podszedł oficer w rozpiętym płaszczu z odznakami kapitana. Miał zaczerwienione od bezsenności oczy i zmierzwione, mocno poprzetykane siwizną włosy. Odebrał paszport od żołnierza.- Co pan tu robi? - zapytał po angielsku.- Wyszedłem na poranną przechadzkę. Zdaje się, że będzie dziś ładnie? - uśmiechnął się Derek Robinson.

Kapitan nie miał jednak ochoty do żartów. Dziennikarz wyjaśnił, że ze względu na brak środków transportowych już drugi dzień idzie piechotą z Sanoka. Chciał zwiedzić ten teren, porozmawiać z mieszkańcami. Wizy na jego paszporcie były w porządku. Mógł się swobodnie poruszać po całym terytorium RP.- Gdzie pan nocował po drodze? - W oczach kapitana czaiło się zmęczenie.- W polu. Teraz jest lato. Najzdrowiej śpi się pod gołym niebem.- Dokąd pan idzie?- Przed siebie... Chciałbym dotrzeć do Ustrzyk Górnych - z trudem wymówił tę nazwę przekręcając ją niemiłosiernie. - Tam jest jakieś wojsko. Toczą się walki... To bardzo ciekawy materiał dla moich reportaży.- W Lesku i Baligrodzie też miał pan wojsko. Dlaczego wybrał pan akurat Ustrzyki?Robinson wzruszył ramionami. Oświadczył, że chciałby się dostać w głąb „prawdziwych” gór, gdyż tam jest zapewne „ciekawiej”. Ciszewski zwrócił mu paszport.- Jeszcze jedno pytanie, monsieur - powiedział. - Gdzie pan był tej nocy?- O dwa kilometry stąd. Słyszałem gwałtowną strzelaninę i ukryłem się w lesie. Mieliście starcie z bandytami, sir?Ciszewski popatrzył na niego badawczo i kiwnął głową. Anglik z powagą przypatrywał się trupom banderowców.Kiedy batalion ruszył w kierunku Kalnicy, Robinson wykazał, że jest dobrym piechurem. Długim, równym krokiem szedł obok Jerzego. Od czasu do czasu przerzucał z ręki do ręki swoją walizeczkę. Nie stawiał żadnych pytań.W pobliżu Berechów Górnych batalion Ciszewskiego minął kolumnę samochodową, jadącą po żywność do głównej bazy pułku w Baligrodzie. Podporucznik Daszewski szczerzył zęby w uśmiechu do Jerzego. Między nim a kierowcą siedziała w szoferce Ela. Kapitan kwaśno odpowiedział na uśmiech swego podwładnego. Od zerwania z Barbarą wszelkie objawy czyjegoś tak zwanego szczęścia działały mu na nerwy.W następnym samochodzie jechała Irena Grodzicka. Ostentacyjnie odwróciła głowę na widok Ciszewskiego i zaczęła rozmawiać z barczystym lotnikiem, który teraz dopiero wracał do swej jednostki, odwożąc w pudle wozu wymontowany silnik samolotu. „Urządził

sobie kilkutygodniowe wakacje w Ustrzykach i romansował do tego z tą zachłanną babą - pomyślał niechętnie Jerzy. - Wlepiłbym mu parę dni aresztu domowego za to siedzenie na wsi”.Żołnierze eskorty rozstawili erkaemy na dachach szoferek. Mieli znudzone miny. Droga była długa i żmudna. Porucznik Osiecki pochylał się nad jednym z silników.- Skaranie boskie z tymi samochodami! - zawołał do Ciszewskiego.Robinson patrzył na stare ZIS-y i stulebackery, dziwiąc się, jak mogą pokonywać takie drogi. Domyślał się; że tę kolumnę powinien był zaatakować Hryń.Dowódca sotni nie miał wcale zamiaru rezygnować z realizacji danego mu przez Rena zadania Kurinny nie lubił lekceważenia swoich rozkazów. Zresztą nie było ku temu żadnego powodu. Rozproszeni w pobliżu Dołżycy strilci zebrali się na stokach Łopiennika. Otrzymali taką instrukcję jeszcze przed akcją. Wyruszając w pole, banderowcy zawsze ustalali punkty zborne i przezorność ta, wypływająca z długiego doświadczenia, była w pełni uzasadniona.Hryń podsumował straty. Miał ośmiu zabitych i trzech lekko rannych, których odesłał pod eskortą jednego ze Słowaków do obozu w lesie Chryszczata. Strilci byli trochę zmęczeni ucieczką i wytrąceni z równowagi zasadzką, w którą wpadli, ale poza tym ich zdolność bojowa w niczym nie ucierpiała. „Sukces dobrze sotni zrobi po tej nocnej łaźni” - rozumował Hryń i zachodnimi stokami Durnej oraz Berda poprowadził swój oddział pod Bystre.- Jeżeli kolumna jeszcze nie przejechała, to tu zdołamy ją zatrzymać - oświadczył czotowym.Strilci zajęli stanowiska na zboczu Berda, za potokiem Jabłonką. Panowali nad szosą Cisną - Baligród, którą widzieli na znacznej przestrzeni. Stok stromo opadał ku potokowi.Czota Uklei znajdowała się na lewym, Stienki zaś na prawym skrzydle. W centrum umieścił się Rezun ze swoimi ludźmi. Hryń obszedł pozycje, dał kilka wskazówek i stanął na punkcie obserwacyjnym obok Uklei.- Nie wiesz, co się stało z Anglikiem? - zapytał czotowego.- A chadko jeho znajet! - obruszył się Ukleja. - Przepadł gdzieś, jak się tylko zaczęła strzelanina. Nie zginie, stary lis!

Dzień był parny. Przesączające się między konarami świerków promienie słońca ostro grzały plecy. Większość strilciw drzemała. Hryń nie kazał ich budzić. Na alarm zawsze jest czas. Niech odpoczną po tej przeklętej nocy. Mijały godziny. Tylko dwie furki chłopskie przejechały w ciągu całego dnia pustą szosą. Dowódca sotni zaczął się niepokoić. Może samochody nie pojadą? Może minęły to miejsce nad ranem, zanim się tu znaleźli? W takim wypadku mógłby wprawdzie zaatakować kolumnę w drodze powrotnej, ale wtedy trzeba by długo czekać - dzień, dwa, a on chciał się jak najszybciej zabrać do budowy bunkrów w obozie. Niecierpliwił się i zżymał. Skrzyczał Rezuna za złe ustawienie erkaemu, Stienkę zaś za wzięcie zbyt małej ilości amunicji. Nie przyniosło mu to ulgi. W końcu przestał patrzeć na szosę. Zrezygnowany żuł w zębach źdźbło trawy. Przymknął oczy i Uklei wydawało się, że jego dowódca drzemie, jakkolwiek tej sztuki cierpiący na bezsenność Hryń absolutnie nie mógłby dokonać.Kolumna istotnie była spóźniona. Poważniejszy defekt jednego z samochodów zatrzymał ją w Ciśnie kilka godzin. Ruszyła z tej miejscowości dopiero przed zachodem słońca.Odległość z Cisny do Bystrego wynosi kilkanaście kilometrów. Szosa poprawia się za serpentyną pod Jabłonkami. Osiem sfatygowanych ciężarówek mogło tu rozwinąć większą szybkość. Jechały w odstępach ponad stumetrowych. Porucznik Osiecki surowo nakazał kierowcom, aby przestrzegali tych odstępów.- W razie jakiejś zasadzki bandytów - powiedział - będziemy mieli dostatecznie szeroki front.Długość kolumny wynosiła dzięki temu zarządzeniu przeszło kilometr i była znacznie większa niż odcinek zajęty przez sotnię Hrynia.Sotenny obserwując zbliżające się samochody od razu zauważył ten szczegół. Zrozumiał, że równoczesne ostrzelanie wszystkich wozów jest niemożliwe. Było jednak za późno, aby cokolwiek zmieniać.Hryń dał ręką znak Uklei. Erkaemista Heinz, pseudonim „Falke”, pierwszy rozpoczął ogień. Za wcześnie. Nawet pierwszy samochód nie znalazł się jeszcze naprzeciw ukrytych strilciw. Dowódca sotni z wściekłością kopnął w bok Heinza.

- Co robisz, suczy synu?! Co robisz?Strilci już jednak strzelali. Erkaemy Rezuna i Stienki biły w kierunku samochodów, które stanęły. Widać było otwierające się drzwiczki szoferek i wyskakujących przez burty żołnierzy. Hryń jeszcze raz mógł się przekonać, że bezpośrednie starcie z regularnym wojskiem nie było łatwe.Żołnierze kładli się w rowach przydrożnych, sprawnie rozstawiali nóżki erkaemów i rozpoczynali ogień. Na szosie pozostały tylko samochody. W zasięgu swego wzroku Hryń miał ich trzy. Ile było poza tym, nie wiedział. Był zaniepokojony. W ogóle bój rozwijał się dla sotni niepomyślnie. Przeciwnicy prali do siebie wzajemnie z broni ręcznej i maszynowej, ale co mogła dać ta strzelanina? Chodziło przecież o zaatakowanie i zniszczenie kolumny. Sotenny nerwowo obgryzał paznokcie. Poderwać sotnię do szturmu czy nie? Ile jest samochodów? Jaką siłą rozporządza nieprzyjaciel? Wszystko było niejasne. Po wczorajszych cięgach Hryń nie miał ochoty na dalsze straty. Zdawał sobie sprawę, że przeciwnik jest po zęby uzbrojony i jeżeli zdołał otrząsnąć się z pierwszego zaskoczenia, to trudno go będzie pokonać. I oto sotenny stał za grubym pniem świerku, nie wydając żadnego rozkazu. Obustronna pukanina trwała. Strilci marnowali cenną i ostatnio coraz trudniejszą do uzyskania amunicję.Po stronie zaatakowanych istotnie nie było paniki. Jadący w pierwszym samochodzie porucznik, Osiecki leżał w rowie przydrożnym i spokojnie kierował ogniem dwóch erkaemów. Jednym z nich posługiwał się obecnie przymusowo spieszony pilot. Był to jego własny ręczny karabin maszynowy wymontowany z samolotu. Irena Grodzicka, która przykucnęła tuż obok, śledziła roziskrzonymi oczami młodego podporucznika. Osiecki konstatował z podziwem, że żona dowódcy pułku zachowuje nie tylko spokój, ale jest wręcz podniecona sytuacją. Zachwycało go to. „Pierwszy amant” notował mimo woli szczegóły do jednego ze swych opowiadań o niezwykłych kobietach. Irena z pewnością do nich należała.Żołnierze zajęli stanowiska wzdłuż rowu. Oparłszy o jego brzeg pistolety maszynowe i karabiny, systematycznie zmieniali magazynki i ostrzeliwali las, w którym przyczaili się

bandyci. Najzacieklej prali kierowcy pragnąc wykazać, że nie są gorsi od strzelców. Nie mieli ku temu dotąd zbyt częstych okazji. Uważali, że nikt nie docenia należycie ich zasług. Tyle się namęczyli przy wiecznie psujących się samochodach. Mało tego. Nie było dnia, aby nie obrywali za różne defekty i spóźnienia. Zamiast odznaczeń stale spotykały ich wyrzuty. W obecnej strzelaninie dawali wyraz całej swej goryczy.Pięć samochodów znajdowało się poza zasięgiem ognia. Około sześćdziesięciu żołnierzy ochrony, nie licząc kierowców i Eli, zajęło wyczekujące stanowiska w rowie. Podporucznik Daszewski z marsowym wyrazem twarzy zastanawiał się, jak wykorzystać te siły. Wiedząc, że Ela go obserwuje, puszył się i przybierał pozy wielkiego dowódcy. Żołnierze trącali się ukradkiem łokciami. Wyczekawszy kilka minut, Daszewski powziął decyzję.- Kapralu Matysek - rozkazał surowo - zostaniecie tu w odwodzie z dwiema drużynami i w razie gdyby bandyci zaatakowali, a mogą to uczynić tylko przebiegając tę łąkę, puścicie im ogień w bok. Ja wezmę resztę ludzi i spróbuję pomacać ich od lewego skrzydła. Zrozumieliście?Matysek niechętnie powtórzył zadanie. „Co sobie ten Daszewski wyobraża? Rekrutem jestem - czy co? Nie takie rzeczy się robiło... Popisuje się przed swoją babą. Jedna kobieta tu jest, a już galimatias” - myślał, ale obejrzał ciągnącą się między nimi i napastnikiem łąkę, wskazał stanowiska celowniczym erkaemów i sam ulokował się tak, by móc obserwować nieprzyjaciela i równocześnie wydawać rozkazy swym podkomendnym.- Uważajcie na nią - szepnął mu na odchodnym Daszewski. Matysek tylko westchnął, podporucznik zaś rzucił dziewczynie pełne miłości spojrzenie i ruszył naprzód.Podporucznik Daszewski poprowadził swój oddziałek szerokim łukiem. Przekroczył potok Jabłonkę za grzbietem niewielkiego wzniesienia i wraz z żołnierzami skrył się wśród drzew lasu, który zajmował Hryń. W ten sposób bandyci zostali oskrzydleni.Dowódca sotni niepokoił się tymczasem coraz bardziej. Postanowił spróbować szczęścia przynajmniej częścią swych sił.- Ukleja - zwrócił się do podwładnego - poderwiesz czotę i zapozorujesz atak. Nie

wysuwaj się tylko zbyt daleko. Zobaczymy, co oni zrobią...Z wyciem, pohukiwaniem i dziwacznym zawodzeniem, które zapożyczyli banderowcy podczas wojny od Niemców, poskoczyło naprzód pięćdziesięciu strilciw Uklei. Ogień przeciwnika wzmógł się. Prowadzący uważną obserwację Hryń skonstatował, że strzały padają również z lewej strony. Twarz jego na chwilę się rozpogodziła. Uznał, że w końcu wie, gdzie zajęła stanowiska reszta ochrony kolumny. Teraz mógł być spokojny. Przeciwnik nie podejmował żadnych ruchów. Zaległ po prostu w dwóch grupach. Jedna składała się z żołnierzy jadących w trzech pierwszych wozach, druga z załogi pozostałych samochodów. Ilu - tego Hryń nie wiedział. Hałahan poinformował go, że kolumny liczą zwykle pięć do sześciu ciężarówek. Na tym też się dowódca sotni opierał.Zdecydował się zagrać va banque. Kazał ordynansowi Mikołce wystrzelić w górę czerwoną racę. Na ten znak cała sotnia ruszyła do szturmu.Strilci nie przebiegli jednak nawet kilkunastu metrów, gdy nagle gwałtowna strzelanina z tyłu przygwoździła ich do ziemi. Hryń spostrzegł dwóch swoich podkomendnych rzucających się jak ryby wyjęte z wody. Ktoś wył boleśnie tuż za nim. Czota Stienki w panice pierzchała do lasu, biegnąc wzdłuż potoku, w prawdziwym szpalerze ognia. Kilku banderowców przewróciło się i już nie wstało. Cały szyk bojowy sotni załamał się. Czota Rezuna szła już śladem strilciw Stienki. Ludzie Uklei nie mogli się przez dłuższą chwilę w ogóle podnieść. Znajdowali się pod najgorszym ogniem. Wreszcie pojmując, że pozostanie na miejscu oznacza pewną zgubę, zaczęli wymykać się pojedynczo. Żołnierze strzelali do nich jak do kaczek.Hryń, rozdając na prawo i lewo razy i kopniaki, zdołał zatrzymać grupę uciekających i zorganizować ogień, którym krył wycofanie się reszty strilciw. On jeden zdawał sobie sprawę, że grupa napastników nie może być liczna. Ogień przeciwnika był w gruncie rzeczy słaby, ale ponieważ spadł na banderowców od tyłu, osiągnął zamierzony skutek. Wywołał panikę w sotni. Panikę nie do opanowania.Żołnierze podporucznika Daszewskiego, podnieceni osiągniętym rezultatem, prali tymczasem do bandytów zza pni drzew, ile wlezie. Nie przerywali ognia również ludzie

porucznika Osieckiego. Irena Grodzicka wyprosiła od jednego z żołnierzy pistolet maszynowy i siała nim przed siebie, pakując większość pocisków w łąkę, aż leciała w powietrze wyrwana trawa i ziemia. Nikt nie mógł ujść z życiem. W Bieszczadach obowiązywała bezlitosna reguła wojny domowej.Striłci pojedynczo przeskakiwali szosę poza zasięgiem strzałów. Ostatni przeszedł Hryń z grupą, którą zebrał. Rozproszona po raz drugi w ciągu doby sotnia uchodziła przez Kołonice w bór Chryszczata. Nikt jej nie ścigał. Na to siły kolumny były za słabe. Jeszcze tego samego dnia wieczorem sotenny Hryń złoży osobiście meldunek dowódcy kurina. Będzie zwalał winę na Hałahana, który udzielił mu błędnych informacji o kolumnach samochodowych pułku. Nie panując nad sobą nawet w obecności Curtissa, Ren zdegraduje niefortunnego dowódcę żandarmerii, spierze go po twarzy i każe wymierzyć dziesięć uderzeń w pięty wyciorem od karabinu, a następnie powiesić głową w dół, aby się „przesuszył”.Długo w noc będzie się dowódca kurina naradzał z rejonowym prowidnykiem Ihorem. Obaj dojdą do wniosku, że ataku na zwarte oddziały wojska należy bezwzględnie unikać, i napiszą raport w tym sensie do dowódcy Grupy „San” - Oresta.John Curtiss, obejmując Marię, będzie - podobnie jak inni mieszkańcy Mikowa - słyszał jęki Hałahana. Uspokoi się to wszystko dopiero późną nocą, kiedy stabsarzt Kemperer każe odciąć ze sznura nieprzytomnego już dowódcę żandarmerii i opatrzy mu zmasakrowane pięty. Wtedy John Curtiss zaśnie z głową złożoną na ramieniu Marii. Ostatnią myśl poświęci Maud i wakacjom w Cortina d!Ampezzo.Tacy bowiem są mężczyźni, że zdradzając kobiety, które kochają, potrafią równocześnie o nich myśleć. Kobiety są zresztą takie same.Sotenny Bir miał więcej szczęścia od swego kolegi Hrynia. Polegało ono na tym, że Ren nie kazał mu atakować wojska. Eks-kleryk poprowadził ekspedycję karną do jednej z wsi, której mieszkańcy skosili trawę na łąkach przesiedleńców i gruntach byłej właścicielki tych stron - hrabiny Skarbkowej.W ciągu kilku godzin wieś przestała istnieć.Mieszkańców płci męskiej zamknięto w jednej szopie, osoby płci żeńskiej - w drugiej,

Pierwszych rozstrzelano prując karabinami maszynowymi przez ściany. Strzelano tak długo, aż z wnętrza dochodziły już tylko słabe jęki. Wtedy strilci zgromadzili odpowiednią ilość słomy i szopę podpalili.Wśród kobiet sotenny Bir kazał przeprowadzić selekcję. Młodszym i ładniejszym polecano szopę opuścić, starsze lub brzydsze oraz dzieci zamknięto powtórnie w szopie i rozstrzelano tak samo jak przedtem mężczyzn. Młode kobiety i dziewczęta pół-martwe ze zgrozy strilci zagnali do kilku domów, po czym odbyło się to, co stabsarzt Kemperer nazywał „kwadransem higieny seksualnej”.Strzelanina z pistoletów maszynowych do ofiar owego „kwadransa” położyła kres całej zabawie.Strilci skrupulatnie przeszukali na zakończenie operacji wszystkie izby w chatach, strychy i piwnice. Wśród ogólnej wesołości zadźgano bagnetami jakąś staruszkę, która ukryła się z dzieckiem w stercie słomy. Dziecko wrzucono z rozmachem w ogień dopalającej się szopy.Zadanie zostało wykonane nader ściśle i zgodnie z obowiązującymi regułami. Sotenny Bir był pewny, że nikt się nie wymknął. Nie darmo kazał na samym początku akcji otoczyć wieś gęstym kordonem. Zresztą strilci zdołali zaskoczyć mieszkańców o świcie, kiedy wszyscy jeszcze spali.Rozstrzelany został i spalony nawet sam wsiowy prowidnyk OUN. To również było zgodne z regułą: prowidnyk nie był już potrzebny, skoro wieś przestawała istnieć; musiał być ukarany, bo źle się wywiązywał ze swych obowiązków, nie należało zostawiać w miarę możności świadków takich akcji.Sotenny Bir i jego strilci w wesołym nastroju wracali do obozu pod Suchymi Rzekami. Mieli poczucie pracowicie spędzonego dnia i dobrze spełnionego obowiązku.We wszystkich wsiach Bieszczadów i lasach, w których obozowały sotnie, ryto w ciągu najbliższych tygodni lata 1946 roku bunkry. Pracowano w dzień i w nocy pod czujnym nadzorem Służby Bezpieczeństwa prowidnyka Dalnycza. Pod co drugą chatą powstawała inna - podziemna. Każda wieś budowała jeszcze jedną podziemną. W lasach

konstruowały sotnie bunkry jedno-, dwu - i więcej kondygnacyjne. Budowano bunkry mieszkalne, szpitalne, żywnościowe, amunicyjne, podziemne obozy, główne i zapasowe.Bieszczady pokryły się kretowiskami.12Dni lata układały się jak pastelowe pocztówki w szufladzie z pamiątkami. Widoczki pełne słońca i barw. Wyławia się je po upływie długiego czasu i rozwija w mozaikę wspomnień.Pułk kwaterował w Ustrzykach Górnych. Poza nazwą na mapie było to w owym czasie już tylko zbiorowisko krytych strzechą chat. Świadectwo, że ongiś mieszkali tu ludzie. Wynieśli się jeszcze jesienią, zaoszczędzając sobie mnóstwa przykrości, które nie ominęły innych wsi. W chacie sołtysa, mającej komin i bielone ściany, mieściło się dowództwo pułku. Oficerowie żonaci zajęli co lepsze domy; kawalerowie - małe, kurne chałupiny w rodzaju kolib pasterskich. Wszystko to ocalało jedynie dlatego, że zimą, gdy nie było tu wojska, w domach Ustrzyk Górnych często kwaterowała sotnia Bira.Nad Wołosatką ciągnęły się szałasy żołnierskie. Było tu: powietrze, bieżąca woda potoku, światło słoneczne w dzień i księżycowe w nocy - oto wszystko. Komfort nie miał większego znaczenia. Pułk prawie zawsze był w drodze.Po zerwaniu z Barbarą kapitan Ciszewski w czasie pozasłużbowym pocieszał się malowaniem i romansem z Ireną Grodzicką. Do malowania zasiadał przed swoją chatą, rozstawiał zaimprowizowane sztalugi i pokrywał gładko wypolerowane deski farbami sporządzanymi z sadzy, mąki, żółtek, proszku do czyszczenia zębów i tym podobnych ingrediencji. Sam nie wiedział, skąd się wzięła u niego nagle tak przemożna chęć malowania.Nie miał nawet pędzli. Barwniki przenosił na deski za pomocą małych drewienek. Był całkowicie pochłonięty swoim zajęciem i cieszył się, że daje mu ono odprężenie.W godzinach malowania siadywała przy nim, wygodnie podkurczając nogi i grzejąc się jak kot na słońcu, Irena Grodzicka. W ustrzyckiej bazie nosiła przeważnie letnie, granatowe spodnie i białą bluzeczkę, o tyle przejrzystą, aby każdy mógł sobie obejrzeć jej różową bieliznę. Romans między nimi zaczął się w dniu, w którym młoda kobieta po

odprowadzeniu na sanocki dworzec pilota o wąskich biodrach i szerokich barach wróciła pełna nieukojonych tęsknot do Ustrzyk Górnych. Natychmiast ostro zabrała się do ślamazarnego kapitana. Wzięty w ogień jej spojrzeń, uśmiechów, niespodziewanych wizyt, drobnych usług, troskliwości i tkliwości, Ciszewski skapitulował. Jeden z dowódców batalionów zawsze pełnił służbę ochrony Ustrzyk, podczas gdy dwaj inni znajdowali się w akcji, zazwyczaj pod osobistym kierownictwem dowódcy pułku majora Grodzickiego. Przy takich okazjach Jerzy zastępował swego dowódcę - w dzień jako żołnierz, nocą jako mąż. Nie miał przy tym żadnych wyrzutów sumienia, a jego drobne skrupuły Irena uspokajała z przedziwną łatwością. Stale twierdziła, że o ile spanie z żoną kolegi byłoby nielojalnością - o tyle to samo z żoną przełożonego jest obowiązkiem.- Nic nie rozumiem z twoich obrazów, Jerzy - mówiła, dąsając się, Irena. - Po co patrzysz na góry, skoro malujesz coś zupełnie innego, jakąś plątaninę kształtów i kolorów, której nikt jeszcze w życiu nie widział? Te obrazy są równie dziwne jak ty sam...Popatrzył na jej okrągłą twarz, dołki w policzkach, okrągłe, błękitne oczy dziecka, przykryte długimi rzęsami, swobodnie spoczywające ramiona. Uosobienie słodyczy i niewinności.- Wszyscy jesteśmy dziwni, Ireno - powiedział. - Ty nie stanowisz wyjątku. Myślisz, że jesteś tak bardzo zrozumiała?Kobiety uwielbiają, gdy rozmowa schodzi na ich temat, a zwłaszcza gdy się je udziwnia. Irena nie stanowiła wyjątku. Uniosła się na łokciach i zatrzepotawszy z dużą wprawą rzęsami zażądała od Jerzego, aby wytłumaczył, czego u niej nie rozumie Jest przecież tak prosta i nieskomplikowana.- Wcale nie twierdzę, że jesteś skomplikowana - zapewnił ku rozczarowaniu młodej kobiety kapitan Ciszewski. - Powiedz mi tylko, dlaczego ty właściwie zdradzasz męża?- Jesteś beznadziejnie głupi... - ziewnęła Irena układając się z powrotem na trawie. - Żeby tu był ktoś ciekawszy od ciebie! - westchnęła. - Wszyscy jesteście równie nudni...- Twój mąż wydaje mi się idealnym człowiekiem - ciągnął tymczasem Jerzy, uważnie

mieszając mąkę z sadzą i żółtkiem - jest poważny, przystojny, miły, posiada wiele wiadomości, jest z nim o czym pogadać, nie ma nałogów i nie przypominam sobie, aby się nawet kiedyś specjalnie interesował innymi kobietami poza swoją żoną, co już jest najbardziej wybaczalną męską przywarą. Ma większość cech, którymi ja się nie mogę popisać. Niepojęte, dlaczego zdradzasz takiego człowieka. I ty twierdzisz, że moje obrazy są niezrozumiałe!Irena znów ziewnęła. Nie zmieniając pozycji i nie otwierając oczu, wycedziła:- Wszystkich was, mężczyzn, łączy jedna cecha, lubicie się upajać słowami. Wygłaszacie długie przemówienia, w których skuteczność sami tylko wierzycie. Dlatego właśnie przyprawiam memu mężowi od czasu do czasu rogi. O nie! - podniosła głos. - Nie sądź, że po innym mężczyźnie spodziewam się jakichś sensacji. Po prostu zmieniam płytę. W pierwszym okresie każdy amant dostarcza muzyki, a potem zaczyna przemawiać. Teksty są trochę różne. Przez pewien czas żyje się zmianą. Muzyka, przemówienia, muzyka i znów przemówienia... Potem zostają tylko przemówienia i trzeba szukać nowego amanta. Mój mąż ciągle chce mnie pouczać. Żebyś ty wiedział, jakie to nudne!Jerzy milczał. Chciałby mieć światopogląd Ireny, jeżeli istotnie to, co mówiła, było prawdziwe, jeżeli tylko nie zgrywała się. On sam wzdychał jeszcze ciągle za Barbarą, myślał wiele o Ewie, a spał z Ireną.Spojrzał na zegarek i otarł ręce.- Za parę minut powinien być, Ireno... - powiedział.Wstała natychmiast. Przylot samolotu z pocztą i gazetami był w Ustrzykach Górnych sensacją dnia. Pilot zrzucał worek na specjalnie do tego celu przeznaczoną łąkę i za pomocą kotwicy opuszczanej z aparatu zabierał korespondencję odchodzącą, którą zawieszano między dwiema wysokimi żerdziami. Kto mógł, przypatrywał się ewolucjom samolotu. Piloci zmieniali się. Czasem przylatywała sympatia Ireny. Wtedy z burty aparatu powiewała barwna apaszka. Podporucznik dawał znać, że pamięta.Dziś nie powiewała. Irena posmutniała. Ciszewski złożył sztalugi i udał się do chaty Osieckich. Był przez nich zaproszony na obiad. Utarł się zwyczaj, że rodziny opiekowały się trochę kawalerami.

„Oto życie rodzinne!” - myślał Jerzy. Synek Osieckiego wdrapał mu się na kolana i usiłował chwycić za włosy. Dziewczynka obserwowała te manewry z zazdrością. Chata pełna była śmiechu dzieci. Osiecki roztaczał plany na przyszłość. Kiedy skończą się walki z bandami, otworzy sobie garaż wraz ze stacją obsługi samochodów. Naturalnie zwolni się z wojska. Ma dość służby, mimo że przed wojną wychowywał się w wojskowej szkole dla małoletnich, gdzie przygotowywano kadry podoficerów.- Lubię wojsko, ale jak się ma rodzinę, trzeba myśleć o niej. W cywilu lepiej można zarobić - mówił Osiecki, Jerzy zaś ciągle się dziwił, jak ten przystojny blondyn z angielskim wąsikiem zmienia się w obecności żony.„Czy on jest sobą w skórze pierwszego amanta pułku, czy w tym wcieleniu ojca rodziny?” - zastanawiał się Ciszewski nad różnorodnością ludzkiej natury.Żona Osieckiego łagodnie strofowała dzieciaki. Pytała, czy Ciszewskiemu smakował obiad, proponowała, aby zdjął bluzę munduru i zachowywał się „jak u siebie w domu”. Jerzy czuł w swoich dłoniach małe łapki dzieci, które w końcu udało mu się pogodzić. „Szczęście jest w spokoju, w bezwzględnym spokoju i bezruchu” - myślał ogarnięty poobiednią sennością. Nagle drgnął.- Basiu! Basiu! - wołał ktoś na dworze. Jerzy poderwał się z miejsca.- Co ci się stało? - pytał zaniepokojony Osiecki. Ciszewski opadł na krzesło. „Głupie złudzenie!”To tylko Pawlikiewiczowa wołała swą ośmioletnią córeczkę.- Nie gniewaj się, stary, trochę nadwerężone nerwy - tłumaczył się koledze. Twardo postanowił jak najszybciej zapomnieć o Barbarze.W sztabie pułku kapitan Wiśniowiecki przesłuchiwał wziętego przed kilku dniami do niewoli banderowca - Niemca z sotni Stacha.- Reinecke - powiedział używając nazwiska, które podał jeniec - masz przed sobą dwie drogi. Jedna prowadzi do obozu jeńców wojennych, skąd jak inni twoi koledzy pojedziesz niedługo do domu, druga natomiast jest krótsza. Seria z pistoletu maszynowego w twój skudłaczony i zawszony łeb... We własnym interesie mów więc prawdę. Ona daje ci bilet na pierwszą drogę.

Jeniec skwapliwie skinął głową. Siedział na taborecie, w smudze światła słonecznego, padającej ukosem przez okno. Jego mundur był w strzępach; kolana wyłaziły przez dziury w spodniach. Nerwowo przebierał palcami bosych, bardzo brudnych stóp. Gęsta szczecina porastała jego posiniaczone policzki.- Gdzie znajduje się teraz obóz sotni Stacha? - zapytał kapitan.- Sotnia ze względu na pastwiska przeniosła się w okolice Wysokiego Gronia, Matragony i Hyrlatej, ale bunkry na stałe buduje gdzieś czota „Marka”.- Reinecke! - krzyknął ostrzegawczo Wiśniowiecki.- Przysięgam, Herr Hauptmann, że nie wiem, gdzie to jest. Nikt z nas nie wie. Czota została odesłana jeszcze miesiąc temu... Może się pan łatwo przekonać, że mówię prawdę. Wasi żołnierze z pewnością znajdą całą sotnię na pastwiskach, które wymieniłem.Wiśniowiecki wstał i swoim zwyczajem przeszedł się kilka razy po izbie. Potem powiedział:- Przekonam się jeszcze wcześniej, czy mówisz prawdę...Przywołał żołnierza i kazał mu pójść po kapitana Matulę.Oficer informacji nie kazał na siebie długo czekać.Zbliżył się do jeńca. W wyciągniętej ręce trzymał fotografię.- Poznajesz tego pana, Reinecke?Niemiec rzucił tylko okiem na zdjęcie. Starał się uśmiechnąć.- Naturalnie, Herr Hauptmann - powiedział tym razem do Matuli - fotografia przedstawia tego Anglika, który był w Mikowie. Stałem na posterunku niedaleko ich domu. Widziałem wyraźnie twarze.- Jakich „ich”?- Było dwóch Anglików, Herr Hauptmann. Drugi był młodszy, miał takie jasne włosy.- Skąd wiesz, że to byli Anglicy?- Wszyscy w sotni tak mówili.- Jak nazywali się ci Anglicy?Tego jednak Reinecke nie wiedział. Nie potrafił też udzielić odpowiedzi na pytanie, kiedy Anglicy przyjechali do Mikowa i jakie były tematy ich rozmów. Zeznał jedynie, że spotkali się z dowódcą kurina Renem i rejonowym prowidnykiem lhorem. Niemniej kapitan Matula był zadowolony. Słusznie postąpił, skoro w lipcu podczas wizyty Anglika pozwolił mu zabawić tylko dwa dni w Ustrzykach Górnych. Potem oświadczono dziennikarzowi, że ze względu na bezpieczeństwo jego osoby władze polskie byłyby mu nader wdzięczne, gdyby

zmienił miejsce pobytu. Anglik oznajmił bez zmrużenia oka, że nie przywiązuje zbytniej wagi do dalszego pobytu w Ustrzykach Górnych, gdzie wobec braku jakiejkolwiek restauracji, żywił się z żołnierskiego kotła. Wyraził chęć natychmiastowego odejścia i powrotu na piechotę do Sanoka. Kapitan Matula stwierdził, że na to nie pozwala dowódcy pułku staropolska gościnność. Robinsona odwieziono ciężarowym samochodem, który wchodził w skład jednej z kolumn transportowych pułku.- Jeżeli ten Anglik jeszcze kiedyś się u nas zjawi - powiedział Matula szeptem do Wiśniowieckiego, aby jeniec nie słyszał - zapytamy go, czego szukał w towarzystwie bandziorów w Mikowie.- Anglika nie mamy, ale Mików jest. Gdyby dowódca pułku się zgodził, warto by tam sondę zapuścić. Ciekawe, że nigdy nie byliśmy jeszcze w tej dziurze - odparł oficer zwiadowczy i zwrócił się do jeńca: - Reinecke, czy potrafiłbyś poprowadzić nas na te połoniny, gdzie Stach popasa z sotnią?- Jawohl, Hstr Hauptmann! - ochoczo odpowiedział Niemiec.Major Grodzicki i kapitan Pawlikiewicz siedzieli w drugiej izbie, po przeciwnej stronie sieni. Głowy ich pochylały się nad mapą. Wiśniowiecki wszedł, nisko pochylając głowę, aby nie wyrżnąć o framugę drzwi...- Wysoki Gron... Hyrlata... - zastanawiał się major Grodzicki wodząc palcem po mapie. - Stanowczo za daleko dla nas. To rejon Cisny. Przekażemy tę akcję grupie manewrowej WOP, sami natomiast poskoczymy na Suche Rzeki. Wszystko wskazuje na to, że tam jest Bir ze swoją bandą...Dowódca pułku nie snuł żadnych przypuszczeń. Ostatnio wojsko miało coraz więcej wiadomości o bandach. Dostarczał ich pracujący wolno, ale uparcie porucznik Turski, przynosili jeńcy, brani do niewoli obecnie częściej niż przedtem, i chłopi, którzy opuszczając te tereny nie bali się już zemsty bandytów. Mapy - zwiadowcza kapitana Wiśniowieckiego i działań bojowych majora Pawlikiewicza - zapełniały się z dnia na dzień większą ilością kółek i kresek, z których obaj ci oficerowie wraz z dowódcą pułku wysnuwali wnioski, decydujące o dalszych działaniach.- Świetnie się składa - mówił Grodzicki - kawaleria WOP zajmie się Stachem, my -

Birem. Potem razem zainteresujemy się Hryniem, który pewnie liże rany po ostatnich cięgach.Głęboko osadzone oczy majora Grodzickiego były zawsze pełne smutku, nawet wówczas, gdy się uśmiechał. Wtedy jednak surowa jego twarz rozpogadzała się. Zmarszczki znikały z czoła, zaciśnięte zwykle w lekką podkówkę wargi odsłaniały zęby w dobrym uśmiechu. Pod codziennie przywdziewaną maską surowości krył major Grodzicki prawdziwą koleżeńską dobroć. Na akcje, jak ongiś major Preminger, szedł obecny dowódca pułku piechotą wraz z szeregowcami. Nigdy nie dosiadał konia, gdy pułk maszerował pieszo, i nie zezwalał na to innym oficerom. Na biwakach spał okryty żołnierskim płaszczem, nie żądając dla siebie specjalnych przywilejów, mimo że miał do nich prawo. Zjednywało mu to popularność wśród szeregowych. Inaczej przedstawiała się sprawa stosunków między Grodzickim a oficerami. Dowódca pułku łatwo dawał się wyprowadzić z równowagi. Najmniejsze uchybienie, niedokładne łub niezgodne z jego instrukcjami wykonanie jakiegoś rozkazu doprowadzało go niemal do furii. Potrafił wtedy zbesztać oficera najostrzejszymi słowami. Zdaniem Grodzickiego, w każdym niemal przypadku naruszenia dyscypliny przyczynę pośrednią lub bezpośrednią stanowi jakieś niedopatrzenie ze strony oficera. Przysparzało mu to wrogów, jakkolwiek Grodzicki sam potem żałował - swoich wybuchów. Jeżeli jednak dostrzegał gdzieś złą wolę czy naprawdę uparte lekceważenie obowiązków, ścigał delikwenta nieubłaganie, aż do pozbycia się go z pułku. Grodzickiego otaczała w istocie bezwzględna sympatia ze strony szeregowych oraz mieszanina szacunku, obaw i ironii ze strony oficerów. Bano się go, bo w gniewie nie zawsze był sprawiedliwy.W poszukiwaniu bandytów dowódca pułku wykazywał niespożytą energię. Był wraz z żołnierzami bezustannie w akcji. Przemierzał góry we wszystkich kierunkach. Własne, osobiste życie nie istniało dla niego w tym okresie. Dostał za to od swych przełożonych awans i order, od żony zaś - wcale pokaźne rogi, które nosił jak wielu innych bohaterów współczesnych i dawnych, zupełnie się tego nie domyślając. Nie miał czasu zastanawiać się

nad własnym życiem prywatnym.Akcje... Akcje... Akcje...Niezwykła wojna przybiera coraz to nowe formy.Kapitan Gorczyński ze swoim batalionem dopadł czotę „Soroki” z sotni Bira na Krywani. Rwał Soroka co sił w nogach ze swymi strilciami. Gorczyński za nim z żołnierzami. Jedni i drudzy zatrzymywali się co pewien czas, aby do siebie bezskutecznie popukać. Kapitan starał się czotę okrążyć, ale odległość między batalionem a uciekającymi była zbyt wielka; żołnierze nie nadążali. Mogli tylko biec, nie spuszczając z oczu banderowców. Wszystko na nic. Pod Radziejową nagle jak by się w ziemię zapadli.Gorczyński klął żołnierzy i siebie samego, zwymyślał oficerów, rozdał kilka kar, ale to nie zmieniło sytuacji. Soroka i jego nędzna, bo licząca nie więcej niż pięćdziesięciu ludzi, grupa znikli z horyzontu. Najdosłowniej znikli.Dowódca batalionu zarządził nocleg w Radziejowej. Sołtys kłaniał się nisko, mieszkańcy częstowali żołnierzy mlekiem. Dla oficerów kobiety ubiły jajecznicę ze stu dwudziestu jaj. Zjedzono ją w nietęgim nastroju, bo Gorczyński nie przestawał się przy kolacji złościć na swych podkomendnych.- Nie widzieliście tu, dziadku, bandziorów dzisiaj? - zapytał w końcu sołtysa.- Ba! Pane, bihme!, już ich tu ze trzy miesiące nie było - uśmiechnął się poczciwie sołtys.Gorczyński syknął, jak by mu kto na nagniotek nadepnął, kazał rozstawić wartowników i poszedł spać. Jego podkomendni spali w innych chatach Radziejowej. Nazajutrz batalion ruszył w dalszą drogę.- Gdybym był przesądny - opowiadał potem Gorczyński dowódcy pułku - kazałbym odprawić egzorcyzmy. Jak oni znikli? Czy można tak przepaść bez diabelskiej pomocy?Sprawę wyjaśnił dopiero jeniec wzięty w tydzień później do niewoli. Czota Soroki ukryła się w bunkrach wykopanych pod domami Radziejowej i spędziła w tej wsi noc wraz z batalionem Gorczyńskiego, tyle że spała piętro niżej.Odtąd zaczęto szukać bunkrów. Wykrywano je w wioskach i po lasach. Mówiąc szczerze - czasem wykrywano, a czasem nie...Żandarm Zub - ostatni z oddziału Berkuta - schwytany ze strzaskanym goleniem na

stokach Halicza, zeznał, że pewnego razu wraz z dwoma swymi kolegami zdążył się schronić do bunkra niedaleko Wielkiej Rawki w ostatniej chwili, gdyż oddział wojska był tuż, tuż... Wejście do bunkra maskowało drzewo mające zamiast korzeni dobrze ukrytą deskę - drzwi. Żołnierze, stwierdzi! Zub, przemaszerowali po dachu bunkra wydeptując na nim ścieżkę. Ani się domyślili, że pod nogami mają trzech bandziorów, ukrytych w małym bunkrze strażniczym.O bunkrach donosili wszyscy jeńcy i wiadomości te potwierdził porucznik Turski.- Sprawa jest bardzo trudna - mówił major Grodzicki. - Bunkry zbudowano nie tylko w lasach. Są one we wszystkich niemal wsiach. Ich mieszkańcy muszą pod terrorem milczeć i nic na to nie poradzimy. Jak znaleźć bunkier? Diabli wiedzą. Bez rozbierania domu to jest prawie niemożliwe, bo wejścia do bunkrów i ich rozmieszczenie są bardzo różne. Rozbierać wszystkich domów nie możemy... Skończyło się na wysłaniu raportu do pułkownika Sierpińskiego. Dowódcy wszystkich jednostek pisali wówczas na ten temat, zjeżdżali się na narady i odprawy, nie znajdując żadnego radykalnego wyjścia.- Istnieje tylko jedno wyjście - powiedział podczas jednej z takich narad porucznik Turski. - Trzeba by obstawić na stałe wszystkie bez wyjątku wioski i wtedy przeszukiwać lasy, może nawet z psami milicyjnymi...- Nie mamy na to takich ilości wojsk - westchnął pułkownik Sierpiński. - Przynajmniej na razie nie mamy...Pod Wysokim Groniem znalazła grupa manewrowa WOP ludzi Stacha pilnujących koni.Rozległą połoniną wiódł porucznik Siemiatycki swoich kawalerzystów do ataku. Wyskoczyli z porannej mgły, zatoczyli łuk i sunęli zboczem w trzech grupach - każda na innej wysokości. Dali tylko jedną salwę, a potem puszczali wyłącznie krótkie serie z pistoletów maszynowych. Siemiatycki żałował, że tak ładna szarża marnuje się dla dziadowskiego przeciwnika: banderowców było kilkunastu, same koniuchy.Na widok kawalerii porzucili pasące się konie i usiłowali dopaść lasu. Odcięła im drogę najniżej jadąca grupa wopistów.

- Jeńców zostawić! Wziąć kilku jeńców! Słuchać komend, do jasnej cholery! - zdzierał sobie gardło porucznik Siemiatycki, ale nie mógł uciszyć bezlitosnego ognia żołnierzy, - którzy kładli trupem zaskoczonych i przerażonych bandytów. Ocaleli tylko banderowcy znajdujący się w ciżbie koni. Kawalerzyści graniczni zbyt lubili konie, aby mieli je niepotrzebnie zabijać.- To jest kwatermistrz kurina Demian; hohere Persoenlichkeit! - przedstawiał jednego z jeńców, wysokiego, trzęsącego się na skutek porannego chłodu i zdenerwowania mężczyznę Reinecke, który zaprowadził kawalerzystów na pastwisko Stacha.- A reszta? - zapytał porucznik Siemiatycki.- Lumpenhande. Gesindel. Same płotki - mówił Niemiec o swoich wczorajszych towarzyszach broni. Ci patrzyli na niego z nieopisaną nienawiścią. - Jest tu tylko jeden porządny człowiek, ein Deutscher, Panzermechaniker - Wilibald Moehrle - niestety ranny...Przy Demianie znaleziono mapę upstrzoną dziesiątkami drobnych punkcików.- Co to jest? - zwrócił się do banderowskiego kwatermistrza Siemiatycki.Demian odwrócił głowę i zacisnął wargi. Nie chciał odpowiedzieć.- Wilibald Moehrle nam może powie, Herr Oberleutnant - zaproponować czujący się coraz pewniej, Reinecke.Istotnie Wilibald Moehrle, któremu pocisk przebił udo, doskonale wiedział, co oznaczają punkty na mapie Demiana.- Das sind Verpflegungsbunker, Herr Oberleutnant - zameldował sprężyście były Panzermechaniker, który należał do specjalnej ekipy Demiana zajmującej się przygotowaniem bunkrów żywnościowych.- Mamy w ręku wszystkie prawie konie sotni Stacha i mapę z oznaczeniem bunkrów żywnościowych kurina Rena. Osiemdziesiąt pięć zdobycznych koni, dziewięciu banderowców zabitych, dwóch rannych, pięciu w niewoli, między nimi kwatermistrz kurina Demian - meldował przez radio pułkownikowi Sierpińskiemu, a następnie Kowalewskiemu porucznik Siemiatycki.W tym dniu konna dotychczas sotnia Stacha przekształciła się w pieszą. Rozpoczęło się systematyczne, codzienne niszczenie na podstawie mapy Demiana banderowskich

bunkrów żywnościowych. Wilibald Moehrle posunął nawet swą gorliwość dalej. Wskazał, gdzie czota Marka budowała bunkry dla sotni.Kawalerzyści udali się tam jeszcze tego samego dnia. Bunkry były znakomicie zamaskowane, ale puste. Porucznik Siemiatycki i jego zastępca podporucznik Walczak z zainteresowaniem oglądali solidne belkowania pułapów, mocne podpory stropów, sprytnie odprowadzone wyloty kominów. W obozie był nawet bunkier-studnia dla zaopatrywania sotni w wodę.- Niech ich szlag trafi! To jest sprytne! - wykrzyknął, nie mogąc powstrzymać się od podziwu, podporucznik Teodor Walczak.- Trzeba będzie wywalić to wszystko w powietrze - oświadczył dowódca grupy manewrowej.Grupa nie zabrała - jak się po chwili okazało - dostatecznej ilości trotylu. Wystarczyło go tylko na obalenie belkowań i zniszczenie urządzeń wewnętrznych w dwóch bunkrach.Ładunek wybuchowy wstrząsnął pierwszym bunkrem. Rozległa się głucha, podziemna eksplozja.- Sprawdzimy skutek, a potem trzaśniemy drugi bunkier. Jutro rozprawimy się z pozostałymi - powiedział Siemiatycki.Snop latarki elektrycznej przeciął ciemność panującą w bunkrze.- Poruczniku - odezwał się nieswoim głosem Walczak - albo zwariowałem, albo oczy odmawiają mi posłuszeństwa.Siemiatycki odsunął na bok swego podwładnego i zajrzał sam w otwór wejściowy. W bunkrze, który przedtem był próżny - mogli na to przysiąc - wił się w męce jakiś człowiek wyciągając przed siebie czarny, okrwawiony kikut ręki. Widok był tak okropny, że dowódca grupy manewrowej zbladł, podobnie jak przedtem jego podwładny.Posłany do wnętrza bunkra Reinecke wyciągnął rannego. Oprócz niego znaleziono jeszcze dwóch banderowców. Tamci jednak nie żyli. Wybuch trotylu zawalił nie tylko belkowania, ale i boczną ścianę kryjącą drugi bunkier, połączony z pierwszym. Skryte przejście do tego bunkra umieszczone zostało za jedną z drewnianych podpór stropu. Konstruktor słusznie się domyślił, że jeśli ktoś nawet odkryje pierwszy bunkier i będzie szukał drugiego, nie odważy się usuwać belek podpierających strop, aby mu nie spadł na

głowę. Belka, którą należało usunąć, była jednak tylko fikcyjną podporą. Prawdziwa została zamaskowana ziemią.Trzej banderowcy ukryli się w bocznej kondygnacji bunkra. Konstruktor nie przewidział, że odkryte bunkry będą wysadzane. Eksplozja rozwaliła ścianę i poraziła kryjących się bandytów.Z innych bunkrów żołnierze konnej grupy wydobyli jeszcze sześciu banderowców. Czotowy Marko i większość jego ludzi znajdowali się przy Stachu. Żaden z jeńców nie wiedział, gdzie tamci są.Urządzono na nich zasadzkę przy bunkrach i jeszcze tej samej nocy ostrzelano, ale z niewielkim rezultatem. Nocne zasadzki są bardziej hałaśliwe niż skuteczne.Akcja grupy manewrowej WOP powiększyła wiedzę wojska o banderowskich bunkrach. Stanowiło to cenną zdobycz, ale wiedza ta - jak się później okazało - jeszcze nie była kompletna.Szli żołnierze w wysokiej, nie koszonej, spalonej przez słońce trawie. Bagnety błyszczały jak kosy. „Hura!” - niósł się słaby, przytłumiony przez ścianę doliny okrzyk. Maszerowali rytmicznie wybijając, jak na placu ćwiczeń, rytm nogami. Z daleka można ich było wziąć za pracowitych kosiarzy. Byli kosiarzami śmierci.Bój pod Suchymi Rzekami.Sotnia Bira osłaniała się jedną czotą, podpaliła w ucieczce wieś i starała się zniknąć za kłębami dymu. Kapitan Ciszewski podniósł batalion do szturmu. Rzut osłonowy banderowców pierzchł. Żołnierze zbliżali się do nielicznych strilciw, prowadzących jeszcze ogień. Podporucznik Daszewski atakował, porucznicy Rafałowski i Zajączek obchodzili wieś. Może uda się jeszcze odciąć drogę bandytom?Chaty w Suchych Rzekach wylatywały w powietrze. Wybuchały pociski moździerzy, granaty ręczne, miny przeciwczołgowe, amunicja karabinowa i rewolwerowa, ukryte w strzechach domów. Domy wszystkich wsi w tych okolicach były takimi arsenałami. Każdy pożar przekształcał je w ziejące odłamkami metalu i miotające miriady iskier, huczące kratery.Przed piersiami banderowców bagnety żołnierzy, za plecami piekło płonącej wsi. Nie

ma żadnego wyjścia. Umierali w skwarze słonecznego dnia letniego, w żarze buchającym z opłotków Suchych Rzek. Niektórzy woleli śmierć w ogniu. Znikali w kłębach dymu i więcej się nie pojawiali.Czota Soroki przestała istnieć. Bir uchodził w kierunku Połoniny Wetlińskiej. Ciszewski zarządził odpoczynek. Kilku żołnierzom było to obojętne. Leżeli martwi, sztywno wyciągnięci pod pelerynami przeciwdeszczowymi. Ogień banderowców też był skuteczny. W każdej prawie potyczce trupy padały po obu stronach.Wieś się dopalała. Jakże szybko znikają z powierzchni ziemi małe górskie wioski drewniane! Żołnierze kąpali się w potoku. „Jeżeli zdejmie się z człowieka mundur, przestaje być groźny” - myślał Jerzy patrząc na nagie postacie kąpiących się. Trudno było sobie wyobrazić, że ci sami ludzie zaledwie kilka godzin temu stoczyli zaciekłą walkę, w której zabijali i ginęli sami. Nadzy wyglądali niewinnie i bezbronnie: młodzi chłopcy w kąpieli pod promieniami późnego letniego słońca. Spalona wieś, trupy własne i nieprzyjaciela wydawały się czymś nierealnym, jakimś przypadkowym nieporozumieniem.A jednak żaden z obrazów tego lata nie był złudzeniem. Pastelowe barwy widoczków nikogo nie powinny wprowadzać w błąd. Pułk nie znał w tych dniach wytchnienia. Zapełniały się karty dziennika działań bojowych majora Pawlikiewicza. Rósł rejestr zabitych i rannych żołnierzy, prowadzony przez zimnego, zawsze zrównoważonego i systematycznego porucznika Rapskiego - oficera ewidencji pułku. Gęstniały czerwone i niebieskie znaki na mapach oficerów. Czerwone - nasze wojska, niebieskie - nieprzyjaciel. Średnia miesięcznego przemarszu żołnierzy w terenie górskim wynosiła pięćset pięćdziesiąt kilometrów! Szybko zdarły się nowe mundury i buty, które zgodnie z zapowiedzią Generała nadeszły we właściwym czasie. Słońce, deszcze, burze i wiatry zostawiły swoje nieubłagane piętno nie tylko na mundurach. Twarze żołnierzy były po miesiącach letnich jeszcze bardziej ogorzałe i pobrużdżone. W ich oczach zawarły się widoki łun barwiących niebo, setek pożarów i śmierci w najróżnorodniejszej postaci.W ciągu lata mieszkańcy wielu wiosek opuściło Bieszczady. Opustoszały całe

obszary. Jeszcze raz potwierdzało się, że ludzkie losy kręte są niczym drogi i ścieżki w górach. Potomkowie wędrownych pasterzy-koczowników, którzy ongiś przywędrowali w te strony, udawali się teraz - w połowie XX wieku - w nową wędrówkę.Bujna roślinność górska szybko porastała zgliszcza domów. Tylko sterczące tu i ówdzie kominy wzywały jeszcze ślady ludzkiego życia trawy, których nikt nie kosił. Wiatr wyłuskiwał ziarno z dojrzałych kłosów. Armie chwastów atakowały ogrody. W wielu miejscach Bieszczady zaczynały wracać do postaci, sprzed setek lat, do czasów Kazimierza Wielkiego oraz kolonizacji na prawie niemieckim czy wołoskim.Z żywych mieszkańców opuszczonych wiosek pozostały jedynie koty - dziwne zwierzęta - piszące własną politykę, zawierające z człowiekiem przymierze na określonych warunkach i przywiązane bardziej do miejsca pobytu niż do swego opiekuna. Koty umiały się dostosować do zmiany sytuacji. Zaczynały palować, rozrastały się, dziczały. Powstawał nowy gatunek leśnego drapieżnika. Po bezdrożach tłukły się samochody porucznika Osieckiego. Kolumnom transportowym nie zawsze powodziło się tak dobrze, jak wtedy pod Bystrem. W rejestrze sumiennego porucznika Karskiego figurowały nazwiska ki iw zabitych w walkach z bandami. Sporo było tych nazwisk... W żadnym jednak rejestrze nie zanotowano zaciekłej walki toczonej przez owych kierowców z psującymi się silnikami, samochodami, które nieraz zsuwały się z pochyłych, wyślizganych dróg polnych względnie grzęzły po osie w błocie, maszynami przejeżdżającymi rzeki i potoki, doły i jary, sunącymi nad przepaściami i groźnymi obsuwiskami. Ilu kierowców porucznika Osieckiego uniknęło pocisków przeciwnika, ale za to zwaliło się na dno tych przepaści? Można by to zbadać. Wszelka śmierć nie od kuli czy bagnetu notowana była w rubryce „nadzwyczajnych wypadków”. Wśród kierowców dużo było „nadzwyczajnych wypadków”.Po linii horyzontu, na tle błękitnego nieba i jak dekoracje teatralne rozstawionych gór maszerowała piechota, cwałem szła kawaleria i jechały samochody.Na mapie dowódcy pułku majora Grodzickiego ukazała się czerwona strzałka. Kierunek: Baligród. Wobec zbliżającej się jesieni wojsko wracało do stałych garnizonów.

Lato unosiło się już tylko na białych, cieniutkich niciach pajęczych. Góry budziły się okryte siwizną szronu. Lasy paradowały w jesiennym umundurowaniu, pełnym brązu i krwistej czerwieni.W pachnącej żywicą chacie kapitan Jerzy Ciszewski trzymał w ramionach żonę swego dowódcy. W tych dniach baza w Ustrzykach Górnych przestawała istnieć. Jutro major Grodzicki wracał z akcji niszczenia banderowskich bunkrów żywnościowych.- Przywiązałem się do ciebie, Ireno - mruczał Ciszewski, zanurzony twarzą w jej włosach. - Trudno mi się będzie z tobą rozstać.- A kto mówi o rozstaniu, głuptasie? - roześmiała się swobodnie. - Baligród nie jest niczym gorszy od Ustrzyk.- W Baligrodzie, jak w każdym małym miasteczku, wszyscy natychmiast się dowiedzą, co robisz, Ireno.- Nie mówiłbyś tak, gdybyś mnie kochał. - Odsunęła się od niego. - Powiedz, że mnie kochasz! - nalegała.- Ireno, w rzeczywistości, w której żyjemy, wobec tego, co się wokół nas dzieje, nie potrafię doprawdy... Zresztą, wiesz doskonale, że jest mi z tobą dobrze.Odtrąciła go jednym ruchem i wyskoczyła z łóżka.- Spójrz na mnie, niedołęgo! - zawołała. - Patrz: ja jestem jedyną rzeczywistością. Nie ma innej. Wszystkie pozostałe są złudzeniem. Jestem miłością, która zawsze zwycięża i triumfuje ostatecznie. Zrozum to wreszcie, idioto!Stała zupełnie naga w smudze księżycowego światła.Głowę odrzuciła w tył, ręce zgięte w łokciach złożyła na karku, całe ciało lekko przegięła uwydatniając małe kształtne piersi.Renoir mógłby cię teraz malować, właź jednak lepiej pod kołdrę, bo się przeziębisz - powiedział Jerzy.13Jesień niecierpliwie przeglądała się w kałużach baligrodzkiego rynku, jak by tylko oczekując chwili, kiedy wreszcie zamarzną i zima przyjdzie ją zluzować. Na razie deszcz smagał szybki koślawych domów, a wiatr złośliwie próbował wytrzymałości ich garbatych, pokracznych dachów. Słońce ukazywało się rzadko, chyba jedynie po to, aby dać ludziom znak, że czuwa. W takich chwilach na rynek wybiegały dwie małe dziewczynki i grały „w

klasy”. Bruk z żydowskich nagrobnych kamieni doskonale się do tej zabawy nadawał. Nie trzeba było nic rysować kredą. Krawędzie kamieni oddzielały od siebie poszczególne „klasy”, „czyściec”, „niebo” i „piekło”. Małe stopki dzieci wybijały rytm na pełnych mądrości sentencjach hebrajskich, wykutych w piaskowcu i granicie. Pędzone wiatrem chmury rwały się w strzępy, zaczepiając o lasy, i powiewały nad miasteczkiem jak siwe brody rabinów, którzy ongiś drzemali pod tymi kamieniami. Stare cmentarze przepadają w taki czy inny sposób i ustępują miejsca nowym cmentarzom. W żadnej epoce dotychczas nie brak było okazji do tworzenia cmentarzy. Na Wszystkich Świętych poświęcony został w Baligrodzie cmentarz żołnierzy poległych w walkach z bandami.Słońce łaskawie zaszczyciło swą obecnością tę skromną żołnierską uroczystość". Żywi stali w czworoboku wzdłuż cmentarnego murku, martwi spoczywali w mogiłkach, których rozstawienie wiernie przypominało szyk marszowy. Symetria i jednolitość są regułą wszystkich cmentarzy wojskowych. Nieboszczyk w mundurze zastyga na zawsze w pozie symbolizującej dyscyplinę.Na baligrodzkim cmentarzu nie zdołano zebrać wszystkich zabitych. Większością z nich nie udało się nigdy odnaleźć. Nieobecnych, których kości spoczywają w różnych, nie odkrytych jeszcze, bezimiennych grobach, rozsianych na całym obszarze Bieszczad reprezentowały jedynie tabliczki z nazwiskami. Tabliczki te kilkoma pierścieniami otaczały wielki kopiec, w którym tkwił duży brzozowy krzyż z napisem:Przechodniu!Spójrz na ten krzyż:Żołnierze polscy wznieśli go wzwyż,Ścigając faszystów przez góry i skały,Dla Ciebie Polsko i dla Twej chwały.Wiersz nie był oryginalny, ale lepszego nikt w pułku, a nawet w sztabie dywizji nie potrafił wymyślić. W końcu podpułkownik Tomaszewski sparafrazował napis, który ongiś figurował na krzyżu wzniesionym przez legionistów na Przełęczy Pantyrskiej, w pobliżu Rafajłowej. W tamtym napisie była, a o wszystkim, tylko nie o faszystach, których, oczywiście legioniści nie mogli znać. Baligrodzki proboszcz pokropił groby, pułkownik Sierpiński i major Grodzicki

wygłosili przemówienia. Zerwał się mocny wiatr. Zniecierpliwione słońce owinęło się płaszczem z chmur i znikło.Deszcz zaciął biczem po plecach obecnych. Pada komenda. Żywi odmaszerowali. Martwi zostali.Nie wszyscy martwi mogli spoczywać w spokoju. Majora Jakuba Premingera żubrydowcy po raz drugi wyrzucili z cmentarza w S.Krzysztof Dwernicki udał się w związku z tym do podpułkownika Tomaszewskiego i przypomniał mu, iż w starożytnym Egipcie świętokradcza ręka, która naruszała spokój zmarłych, zawsze bywała karana... Szef sztabu dywizji przymrużył oko i dał Dwernickiemu „najzupełniej wolną rękę”.- Idę o zakład - powiedział - że bandziory zechcą przed Zaduszkami znów wywalić za mur zwłoki Premingera.- To im się chyba nie uda - mruknął Dwernicki.Trumna byłego zastępcy dowódcy dywizji do spraw politycznych przeniesiona została na cmentarz pod wieczór. Dwernicki wraz ze starym komendantem ORMO naftowców Lubińskim połączyli tę trumnę drutem z niemiecką miną talerzową ukrytą w ścianie grobu. Takich min było w Bieszczadach sporo; ich znalezienie nie przedstawiało najmniejszej trudności. Grób został dokładnie zasypany. Rozbitą przez hieny cmentarne płytę nagrobkową zastąpiono prowizorycznym napisem: Tu spoczywa major WP Jakub Preminger. Żył 30 lat. Poległ w walce z bandami UPA i WIN.Dwernicki przykląkł i zmówił krótką modlitwę.- Jak pan myśli - zapytał Lubińskiego - czy on - wskazał na grób Premingera - może mi mieć za złe, że zakłócam mu spokój tą miną?Stary wzruszył ramionami.- Major - powiedział - za swego życia zawsze starał się dawać bandytom w skórę. Gdyby mógł widzieć to, cośmy przygotowali, na pewno by nas pochwalił. Niestety, tego widzieć już nie może, bo nie żyje.- Nie spierajmy się na ten temat: może czy nie może... - zaproponował pojednawczo Dwernicki. - Mnie chodzi o to, że major Preminger, świeć Panie nad jego duszą, nie będzie się mógł stawić w swojej powłoce cielesnej na Sądzie Ostatecznym, bo szczątki jego zostaną przez wybuch rozerwane - kłopotał się Dwernicki.

- O to niech pana głowa nie boli - uspokajał go Lubiński. - Jeżeli nawet jakiś Sąd Ostateczny istnieje, to tamtejsze władze musiały coś zmienić w swoich przepisach. W przeciwnym razie będą miały szalone kłopoty, bo po ostatniej wojnie takich porozrywanych w kawałki jest bardzo dużo... Grunt, żeby bandziorom odechciała się ich robota.Przewidywania podpułkownika Tomaszewskiego były słuszne. Tuż przed pierwszym listopada czterech żubrydowców istotnie usiłowało rozkopać grób Premingera. Potężny wybuch „Teller-miny” obudził mieszkańców miasteczka. Oficer dyżurny sztabu dywizji zjawił się z patrolem na cmentarzu. Zastał tam już Dwernickiego, Lubińskiego i kilku ormowców.Trumna była rozerwana na strzępy. Wokół wyrwanego eksplozją dołu walały się poszarpane ciała czterech napastników. Ich resztki były całkowicie zmieszane ze szczątkami majora Premingera. Ograniczono się do segregacji głów, kończyn i tułowi. Była to segregacja nader powierzchowna i formalna. Znaleźli się ludzie, którzy wyrazili z tego powodu oburzenie, ale grób majora Premingera zostawiono odtąd w spokoju. Tak jest do dnia dzisiejszego.W krótki czas po Zaduszkach odbyła się egzekucja dezertera Książka, skazanego na śmierć przez sąd wojskowy.Dezertera wieziono otwartym samochodem ciężarowym. Siedział między dwoma żołnierzami, tępo wpatrzony w ziemię.. Jasna szczecina porastała jego zapadnięte policzki. Podbródek zdawał się być jeszcze bardziej cofnięty niż zwykle.Żołnierze ustawieni byli kompaniami na rynku, który tyle już okropności oglądał. Ich twarze nie wyrażały najmniejszego napięcia czy zainteresowania. Zmarzli i nie bardzo się krępując potupywali w szeregach. Ktoś odczytywał formalną sentencję egzekucji. Żołnierze ziewali i myśleli o własnych sprawach. Śmierć w takiej czy innej postaci nie mogła być w Bieszczadach sensacją Anno Domini 1946.Ksiądz zbliżył się do dezertera, który ucałował krzyż.- Zawsze mówiłem, że ten Książek tak skończy - szeptał kapitan Matula do kapitana Wiśniowieckiego.

- Są chwile, kiedy lepiej jest być niewidomym, jak Janek Rozwadowski - powiedziała Ewa do Ciszewskiego i odwróciła głowę.Książkowi kazano stanąć na krawędzi pudła wozu. Strzelec Karasiński zarzucił mu stryczek na szyję. Pani Stefania krzyknęła histerycznie. Silnik samochodu zakaszlał. Wóz ruszył. Ciało dezertera zawisło na sznurze. Ktoś uchwycił się nóg wisielca i rozhuśtał wraz z nim. Książek wyprężył się. Nie żył.Bataliony rozchodziły się do miejsc zakwaterowania. Doktor Pietrasiewicz urzędowo stwierdził śmierć dezertera. Wiatr miotał śnieżną krupą i pryskał wodą z kałuż na rynku. Było bardzo chłodno.- Stęskniłem się za panią, Ewo - mówił Jerzy idąc z młodą nauczycielką główną ulicą Baligrodu. - W Ustrzykach bezustannie o pani myślałem. Można się tam było urwać z nudów. Co u pani słychać?- W Baligrodzie życie nie zmienia się tak szybko. Wciąż mam wrażenie, że wyjechał pan stąd dopiero wczoraj.Chciał uchwycić jakieś, jej cieplejsze spojrzenie, ale wyraz oczu dziewczyny się nie zmieniał. Na jego pytania odpowiadała najbardziej stereotypowo. Znów czuł ciężar samotności, tym większy, że do Baligrodu jechał z pewną nie uzasadnioną nadzieją i naprawdę myślał o Ewie.„Nic mi się nie udaje” - pomyślał z goryczą. Starał się szybko pożegnać z Ewą.- Przychodzi pani nadal do Rozwadowskiego? - zapytał.- Naturalnie. Będzie pan dziś wieczorem?Tęsknił za tymi wieczorami od dawna, powiedział jednak, że wątpi, czy uda mu się przyjść, bo ostatnio ma wiele zajęć. Nie nalegała. Opuścił ją głęboko rozgoryczony.W sztabie pułku stawał do raportu karnego ogniomistrz Hipolit Kaleń. Chodziło o grubszą awanturę. Ze sztabu dywizji przyjechał pułkownik Tomaszewski i prokurator. Grodzicki siedział blady za stołem; pod oczami miał sine obwódki. Dowódca artylerii pułkowej, porucznik Nalewajko, niespokojnie patrzył na ogniomistrza Kalenia, który wydawał się jeszcze spokojniejszy od oficera ewidencji, porucznika Kapskiego, rozkładającego na stole jakieś papiery. Przy maszynie do pisania siedziała Ela Wasserówna.

Miała protokołować. Podpułkownik Tomaszewski wpatrywał się w nią bez przerwy. Tylko od czasu do czasu rzucał okiem na portret córki notariusza, jak by porównując go z Elą.- Kapitan Matula ma głos - powiedział prokurator Kotecki, młody grubas, odznaczający się zawsze zadowoloną z siebie miną i pobieżną znajomością paragrafów. - Proszę przedstawić zajście, obywatelu kapitanie...Oficer informacji wstał, poprawił okulary. Napotkał drwiący wzrok ogniomistrza Kalenia, wyprostował się z godnością i zaczął mówić:- Incydent miał miejsce dziesięć dni temu pod Nasicznem. Bataliony kapitanów Gorczyńskiego i Ciszewskiego przeczesywały las i miały wyjść w kierunku wsi, pod którą specjalną zaporę tworzyła artyleria porucznika Nalewajki...- Jak to artyleria? - zdziwił się prokurator kapitan Kotecki. - Bierzecie działa na akcje? Przecież to zakazane...- Mówiąc „artyleria”, kapitan Matula ma na myśli artylerzystów uzbrojonych w karabiny, obywatelu prokuratorze - wtrącił podpułkownik Tomaszewski i dodał uszczypliwie: - Gdyby się pan więcej interesował akcjami, uniknęlibyśmy takich pytań.Prokurator uśmiechnął się. Przebieg akcji nigdy go nie zajmował. Mógł dzięki temu zachować całkowitą bezstronność przy rozpatrywaniu wszelkiego rodzaju przewinień związanych z akcjami. Ignorancja jest lepsza od tendencyjnego nastawienia. Tak uważał prokurator Kotecki i od początku do końca swej działalności na terenie Bieszczadów nie oglądał żadnej akcji przeciw bandom. Wiedział o nich tyle, co czytelnicy gazet w dalekiej Warszawie. Był z tego dumny, gdyż nawet jego przyjaciel, kapitan Matula, z którym obaj co sobotę urządzali całonocne pijatyki w Sanoku, został w końcu zmuszony przez pułkownika Sierpińskiego i Tomaszewskiego oraz majora Grodzickiego do wymarszu w pole. Jego, Koteckiego, nigdy nie złamano. Oskarżał innych, wykazywał im błędy, prowadził dochodzenia, uzyskiwał wyroki skazujące, ale wojsk w walce nie widział. Żadnemu z prokuratorów poza Koteckim nie udało się tego osiągnąć.- Proszę mówić dalej, kapitanie Matula.- W grupie artylerzystów, która, jak to już stwierdziłem, zajęła stanowiska pod Nasicznem, znajdował się podejrzany Kaleń.

W tej chwili zerwała się burza. Ogniomistrz Kaleń wstał i oświadczył, że protestuje przeciw nazywaniu go „podejrzanym”.- To są dochodzenia, nie żadne śledztwo - powiedział. - W ogóle okaże się jeszcze kiedyś, kto tu jest bardziej podejrzany: ja czy obywatel kapitan Matula.Teraz protestował oficer informacji. Major Grodzicki spierał się o coś z podpułkownikiem Tomaszewskim, a chuderlawy porucznik Nalewajko nacierał jak kogut na prokuratora Koteckiego. Zdawało się, że lada chwila przebije go swoim długim nosem. Dopiero po kilku minutach zapanował porządek. Kapitan Matula zgodził się nie nazywać „na razie” ogniomistrza Kalenia „podejrzanym”.- Dzień był chłodny, chmurny - opowiadał dalej oficer informacji i żołnierze zapory pod Nasicznem marzli, czekając na zakończenie akcji. Znajdując się niedaleko artylerzystów, którymi dowodził ogniomistrz Kaleń, spostrzegłem w pewnej chwili, że on sam jest nieobecny. Zaintrygowany tym, że dowódca opuścił stanowisko bojowe...- G...no prawda! - mruknął Kaleń.- Obywatelu ogniomistrzu, jeżeli nie przestaniecie przerywać, to trzeba was będzie stąd na czas wypowiedzi kapitana Matuli usunąć - zauważył surowo prokurator Kotecki.- Tak tedy, zaintrygowany - rozlegał się ostry głos Matuli - zniknięciem Kalenia, zapytałem jednego z żołnierzy, gdzie przebywa ich dowódca. Strzelec wskazał mi najbliżej stojącą chatę. Podszedłem do okna... Patrzę: wewnątrz było trochę mroczno, ale nie tak znowu, abym nie zdołał dostrzec, co robi ogniomistrz.W tym miejscu kapitan Matula przerwał i zza okularów rzucił złośliwe spojrzenie podoficerowi. Hipolit Kaleń ziewnął ostentacyjnie.- No i co tam robił? - zapytał podpułkownik Tomaszewski.- Gwałcił kobietę - z naciskiem przeciągając słowa powiedział Matula.- Akurat: gwałcił! - zaśmiał się drwiąco ogniomistrz:- Nie macie teraz głosu Kaleń - upomniał prokurator. - Co kapitanie? - zwrócił się do Matuli.- Po dokładnym zidentyfikowaniu haniebnego czynu, zapukałem w szybę domu aby mnie wpuścił do chaty. W odpowiedzi obrzucił mnie stekiem wyrazów, których wolę nie

powtarzać ze względu na obecność kobiety - skłonił się w kierunku Eli.- Nie rozumiem, po co pan chciał wejść do środka, obywatelu kapitanie? - przerwał Tomaszewski - Miałem zamiar położyć kres temu, co wyprawiał ogniomistrz Kaleń.- Dlaczego pan nie wyłamał okna?- Nikt mnie do tego nie upoważnił.- Czy gwałcona wzywała pańskiej pomocy?- Nie mogła tego uczynić. Znajdowała się pod terrorem Kalenia.- Pech! - parsknął śmiechem ogniomistrz Kaleń.- Co było dalej? - zapytał prokurator Kotecki.- Kiedy podejrz... chciałem powiedzieć, ogniomistrz Kaleń skończył swe niecne znęcanie się nad dziewczyną w dolnej izbie, ruszył na strych. Jak się później okazało, znajdowała się tam druga dziewczyna, siostra tej z dołu. Ją również ten podejrzany zgwałcił.Podpułkownik Tomaszewski, major Grodzicki, kapitanowie Gorczyński i Ciszewski, porucznicy Rapski i Nalewajko, a nawet sam kapitan-prokurator Kotecki z niekłamanym podziwem spojrzeli na ogniomistrza Hipolita Kalenia. Ela zaciekle protokołowała.- Skąd pan wie, co się działo na strychu? - pytał zaaferowany Tomaszewski.Kaleń sam mi powiedział, zanim poszedł na górę:„Zrobiłem przyjemność jednej, teraz kolej na drugą, a ty, capie, możesz się tylko gapić i zazdrościć...” Dosłownie tak się wyraził.- Jesteście panowie na „ty”?- Jeszcze w czasach frontowych popełniłem nieostrożność dopuszczenia ogniomistrza do takiej poufałości.- Bzdura! - zaśmiał się Kaleń. - Ładna mi poufałość. Kapitan Matula ma zawsze gust na te same baby, co ja. Nie wiadomo na skutek jakiego cholernego przypadku mamy te same upodobania. Jesteśmy już od lat wielokrotnymi szwagrami... Oto poufałość.Prokurator zapytał teraz kapitana Matule, dlaczego nie wszedł do chaty, kiedy Kaleń znikł na strychu, a zgwałcona przez niego dziewczyna pozostała chyba na dole.- Wcale nie pozostała. Odmówiła otwarcia drzwi, dając mi znakami do zrozumienia, że obawia się ogniomistrza. Następnie przywołana przez tego potwora też poszła na strych... To by było wszystko, obywatelu prokuratorze. Zarzucam ogniomistrzowi Kaleniowi dwa

przestępstwa: zejście z posterunku bojowego i podwójny gwałt - zakończył energicznym głosem oficer informacji.Kaleń śmiał się długo i serdecznie. Prokurator - kapitan Kotecki surowo przywołał go do porządku:- Czy macie jakieś wyjaśnienia, Kaleń?- Wszystko, co powiedział kapitan Matula, jest od „a” do „z” lipą. Jeszcze nigdy w życiu żadnej kobiety nie zgwałciłem, a wielu, które tego chciały, musiałem odmówić. Posterunku bojowego wcale nie opuszczałem. Urządziłem sobie w chałupie punkt obserwacyjny w kierunku nieprzyjaciela. Najpierw punkt był na parterze, a później ulepszyłem stanowisko, przenosząc się na strych. Mogłem stamtąd widzieć, co się działo na ewentualnym polu walki, a jednocześnie dowodzić żołnierzami. Więcej żadnych wyjaśnień nie mam - oświadczył z godnością Kaleń.- A gwałt, obywatelu ogniomistrzu? Zapomnieliście o gwałcie - powiedział prokurator.- O czymś takim nic nie wiem. W chacie, którą ze względu na rozwijającą się akcję bojową przekształciłem w punkt obserwacyjny, znajdowały się dwie młode kobiety. Nie miałem prawa ich wyrzucać, wobec tego zaś, że zostały, a nieprzyjaciel nie nadchodził, pozwoliliśmy sobie na pewne urozmaicenie czasu... Kapitan Matula był na tyle niedyskretny, że nie chciał odejść od okna. Trzeba się było przenieść na strych, bo twarz kapitana z tym jego nosem rozpłaszczonym na szybie wcale nie stanowiła przyjemnego widoku.Sprawa ciągnęła się długo. Sprowadzone specjalnie na ten dzień do Baligrodu obie siostry z Nasicznego nie miały zamiaru oskarżać ogniomistrza Kalenia o gwałt. Przywitały się z nim nawet całkiem serdecznie.- We wstępnych dochodzeniach mówiłyście przecież, że to był gwałt! - zdenerwował się prokurator, który chciał ocalić prestiż kapitana Matuli.- Ee... Wstyd o takich rzeczach mówić, panie kapitanie - powiedziała jedna z dziewcząt. - Gwałt, nie gwałt. Pan ogniomistrz Kaleń to bardzo dobry człowiek, a pan kapitan to nam wszystkie króliki pozabierał...- Jakie znowu króliki? - jęknął Kotecki.- Po podwórzu dwa króliki łaziły, tom je do wiadra wpakował, aby kucharze

przyrządzili na kolacją - wybąkał Matula.- Nie dwa, a trzy króliki - sprostował Kaleń. - I te gryzonie on mi kazał nosić po akcji. Powiedziałem mu, że jestem podoficerem, nie ordynansem i ten, kto króliki skombinował, niech je nosi.- Cisnął we mnie tym wiadrem z królikami! - zawołał Matula.- Kapitan powiedział mi wtedy, że będę wobec tego odpowiadał za gwałt i zejście z posterunku - uzupełnił ogniomistrz.- Gdzie są króliki? - głuchym głosem zapytał całkowicie wyprowadzony z równowagi major Grodzicki.- Wróciły do domu - pisnęła jedna z dziewcząt.- Mamy wobec tego wszystko wyjaśnione, panowie - zakonkludował podpułkownik Tomaszewski i skrycie pokazał zaciśniętą pięść Kaleniowi.- Obywatelu ogniomistrzu, jeżeli nie powściągniecie waszych instynktów erotycznych, źle skończycie - upominał artylerzystę wciąż jeszcze zdenerwowany major Grodzicki.Oficerowie wychodzili na dwór. Słota jesienna w ostatnim stadium zapowiadała rychłe nadejście zimy. Sprawy pomniejsze, jak zawsze w życiu, przeplatały się z innymi, większej wagi.W tych dniach ogłoszona została amnestia dla członków konspiracyjnych ugrupowań. Obejmowała również wszelkie leśne oddziały poza Ukraińską Powstańczą Armią, uznaną za organizację zbrodniarzy wojennych. Wiatr i deszcz chłostały amnestyjne afisze. Szybsza od wiatru wieść biegła od wioski do wioski, docierając do najdalszych zakątków górskich i najgłębszych lasów.Początkowo z pewnym ociąganiem, a później coraz żwawiej i liczniej zgłaszali się na posterunkach MO i w urzędach bezpieczeństwa „ci z lasu”. Decyzję ich przyspieszały, perspektywa nowej zimy w lasach i beznadziejność położenia. Topniały w błyskawicznym tempie leśne watahy. W tych jesiennych dniach 1946 roku rozleciały się doszczętnie bandy Kosakowskiego i Mściciela, których członkowie ujawnili się w całości. Z bandy Wołyniaka pozostał tylko trzon składający się z „wodza” oraz kilku najbardziej skompromitowanych opryszków. Przekształcili się w małą grupę rabunkową, która odtąd bojaźliwie grasowała po Rzeszowszczyźnie.

Z dnia na dzień kurczył się i oddział „Serca Gorejącego”. Ludzie majora Antoniego Żubryda wymykali się chyłkiem w dogodnych momentach i zabierając zgodnie z zarządzeniem broń, zgłaszali u władz. Nic nie mogło ich od tego kroku powstrzymać. Po raz pierwszy pewni byli, że w tym roku spędzą Święta Bożego Narodzenia w domu. W końcu Żubryd został z trzydziestką podwładnych i jak upiór straszył jeszcze w okolicach Sanoka.Kapitan Wiśniowiecki otrzymał list od dwóch dezerterów z pułku - strzelców Makowskiego i Garuby - którzy w 1945 roku uciekli do bandy Żubryda. Teraz proponowali swe usługi. Nie chcieli się ujawniać z próżnymi rękami. Pragnęli zniszczyć resztki oddziału „Serca Gorejącego”, którego dowódca zamierzał dalej prowadzić walkę. Przedstawiali cały system „skrzynek pocztowych”, mających im służyć do przekazywania informacji o ruchach i poczynaniach żubrydowców... Było rzeczą oczywistą, że los oddziału „Serca Gorejącego” jest przesądzony.Ewa zgłosiła się pewnego popołudnia u porucznika Turskiego. Nie okazał zdziwienia, kiedy mu powiedziała, że była w kontakcie z kapitanem Piskorzem. W jego zawodzie nie należało się nigdy dziwić. Bardzo zdenerwowana, opowiadała młoda kobieta, jak zmagała się z sobą, czy pójść do Turskiego. Piskorz nie żył przecież, ona zaś z nikim z oddziału nie utrzymywała kontaktów. W końcu zdecydowała się pójść. Nie udzieliła żubrydowcom ani jednej rzeczowej informacji. W wiadomościach, które składała pod kamieniem za kaplicą, zmyślała wszystkie szczegóły. Piskorz przejrzał jej postępowanie. Szantażował i groził... Od niego dowiedziała się, że oficer żywnościowy pułku Garlicki zmyślił historię ze zrabowanym przez oddział „Serca Gorejącego” cukrem. Napisała w tej sprawie list do dowództwa pułku. Ona również ostrzegła wojsko przed zamachem na Elę Wasserównę.Turski kiwał głową i notował. Kiedy dziewczyna podpisała protokół i wyszła na mokrą od deszczu, oblepioną zeschłymi liśćmi ulicę, poczuła taką samą ulgę jak wtedy, gdy kapral Matysek uwolnił ją na zawsze od Piskorza. Była tak szczęśliwa, że - co się jej rzadko zdarzało - z pogodnym uśmiechem i bez zwyczajnego zmarszczenia brwi odpowiedziała na

ukłon kapitana Ciszewskiego, który wychodził gdzieś ze swym batalionem w góry.Zmiana pory roku nie wstrzymała akcji przeciw bandom. Deszcz na przemian ze śniegiem chłostał bezlitośnie żołnierzy, wiatr rozwiewał ich peleryny. Nieraz byli przemoczeni do suchej nitki. Na rozmokłych stokach gór nie można się było posuwać naprzód, tak dalece ślizgały się stopy. Pewnego razu Ciszewski skonstatował ze zdumieniem, że w ciągu sześciu godzin nocy batalion przebył... dwa kilometry. Pod Zatwarnicą batalion natknął się na ludzi z sotni Bira. Wieś była już w tym czasie przesiedlona. Banderowcy bronili się z kilku domów i cerkwi.Z obu stron sypały się gęsto pociski zapalające. Terkotały karabiny maszynowe, huczały granaty. Wkrótce wieś stała w kłębach dymu, z którego wystrzeliwały potężne języki ognia. Jak zawsze, wylatywały w powietrze słomiane strzechy z ukrytą w nich amunicją. Płonęła stara zabytkowa cerkiew z XVIII wieku.- Psiakrew, taka cerkiew! Taka piękna cerkiew się pali... Czy zastanawiacie się nad tym, obywatelu poruczniku? - mówił Ciszewski do Zajączka.- Nie - przyznawał szczerze zapytany. - Banderowcy umieścili karabin maszynowy w kopule. Musimy ich stamtąd wykurzyć.Kiedy odchodzili z Zatwarnicy, cerkiew już się dopalała. Ten sam los spotkał jej rówieśnice w Stuposianach, Smereku i wielu innych miejscowościach.Od dłuższego czasu batalionom pułku majora Grodzickiego towarzyszyła ochotnicza kawaleria Krzysztofa Dwernickiego. Uzbrojona tylko w szable, nie mogła działać samodzielnie. Jej członkowie oddawali jednak ogromne usługi wojsku. Nikt w tym stopniu co oni nie znał gór. Prowadzili żołnierzy najbardziej ukrytymi przejściami. Byli nieocenieni nocą. W starciu ruszali do ataku pod osłoną ognia żołnierzy i biada przeciwnikowi, który dostał się pod ich szable. Były to groźne, szerokopleczyste chłopy, przeważnie po pięćdziesiątce. Większość służyła ongiś w kawalerii. Jeździli konno z powagą, prawie z namaszczeniem. Bardzo dbali o postawę. W swoich długich płaszczach i sukmanach, wysokich butach i futrzanych czapkach sprawiali - zwłaszcza jeśli się spojrzało na ich marsowe twarze ozdobione sumiastymi wąsami - wrażenie staropolskiej konnicy, nie

wiadomo, w jaki sposób wyczarowanej w XX wieku. Po otrzymaniu zdobycznych koni banderowskich, odebranych sotni Stacha, kawaleria Dwernickiego rozwinęła się do przeszło osiemdziesięciu szabel. Było to najmniej kosztowne, najbardziej ochotnicze i ogromnie pożyteczne wojsko. Paszy dla koni znajdowało się w Bieszczadach wszędzie pod dostatkiem, żołdu nie otrzymywano, kawalerzyści natomiast z dużą szybkością ostrzegali oddziały wojska o pojawieniu się bandy w danych okolicach, sobie tylko znanymi drogami przeprowadzali rozpoznanie nieprzyjaciela i zawsze byli gotowi do akcji.Stary Krzysztof Dwernicki jechał stępa obok Ciszewskiego. - Wcześnie mamy zimę w tym roku - powiedział.W powietrzu wirowały białe płatki śniegu. Ciszewski pomyślał, że już rok upłynął od chwili, kiedy przybył w te okolice, i wcale nie widać było jeszcze kresu walk z bandami. Patrzył na zasnuty mgłą horyzont. Serce ściskało mu się boleśnie. W szeregach żołnierskich buchnęła wesoła piosenka.Nie ogoleni, nie ostrzyżeni... Bandziorów diabli wzieni!Był to w tych dniach szlagier wojska. Nie wiadomo, gdzie ta piosenka powstała i kto ją ułożył. Pewne jest tylko, że nie zalecał jej żaden z okólników polityczno-wychowawczych. Szła z ust do ust i była popularna.Jak wahadło dobrze nakręconego wielkiego zegara, bataliony pułku majora Grodzickiego wyruszały w górę i wracały do Baligrodu, w którym życie stawało się coraz bardziej normalne.Na Sylwestra pułk urządził huczną zabawę. W Domu Ludowym tańczono przy lampach naftowych. Z podłogi wznosił się kurz tak gęsty, że prawie nie widać było światła. Tancerzom jednak to nie przeszkadzało. Orkiestra, której organizatorem i czołowym animatorem był podporucznik Daszewski, grzmiała bez przerw.Kapitan Ciszewski był w smętnym nastroju. Tańczył koleino ze wszystkimi żonami swoich kolegów.- Uwielbiam cię, Jureczku - mówiła do niego Irena Grodzicka, z którą wciąż sypiał w dogodnych momentach.- Bzdura! - mruczał, czując, że wódka coraz bardziej szumi mu w głowie. Starał się odnaleźć wzrokiem Irenę, którą obtańcowywał porucznik Zajączek. „To jednak bezczelny

typ” - myślał o nim Jerzy.Irena tuliła się do niego, obrzucana pełnymi dezaprobaty spojrzeniami żon innych oficerów. Jej mąż - major Grodzicki - tańczył z żoną swego szefa sztabu, na własną nie zwracał uwagi. Zazdrość trapiła go tylko wtedy, gdy była daleko. Kiedy znajdowali się razem, był Ireny absolutnie pewny.- Nie kochasz mnie, Jurek? - szeptała.- Nudna jesteś.- Poniżam się dla ciebie... Nie lekceważ tego. Sama nie wiem, co się ze mną dzieje.- Za każdym razem nie wiesz, co się z tobą dzieje. Kiedy miałaś pilota, też szalałaś. Co ty zresztą we mnie widzisz? Przypatrz się dobrze mojej zapijaczonej gębie i zastanów, czy nie mówisz głupstw! - znęcał się nad sobą i nad nią, dając wyraz swemu rozgoryczeniu.- Nigdy się nie wie, dlaczego się kogoś kocha. To jest reguła. Z chwilą gdy zaczynasz szukać uzasadnień w miłości, oznacza to, że się ona skończyła. Nie mam pojęcia, co mi się stało. Myślę o tobie bezustannie. Może jeszcze kiedyś złożę ci dowody, że mówię prawdę.- Proszę cię bardzo, tylko nie to. Składasz już dostateczne dowody... Uważaj. Patrzą na nas.Odprowadził ją do stolika, skłonił się Grodzickiemu i zaczął krążyć po sali.- Sytuacja się stabilizuje, proszę państwa - usłyszał głos doktora Pietrasiewicza. - Proszę spojrzeć, mamy już prawdziwą „czystą”, „Perła” znikła. Zaczyna się nowa epoka.Podporucznik Daszewski siedział obok Eli i trzymał w swych dłoniach jej rękę.- Sielanka! - powiedziała drwiąco, wskazując na tę parę, wysoka jak tyka pasierbica wójta Trzebnickiego. Ciszewski porwał ją do tańca. Celowo przyciskał do siebie to kościste ciało, wygłaszał płaskie dowcipy, grał rolę cynicznego cwaniaka, takiego, co to umie postępować z kobietami i wie, czego od nich wymagać.Pił coraz więcej. Kręciło mu się już w głowie. Podszedł do Zajączka i Ewy. Zaprosił ją do tańca, składając przesadny ukłon przed swym podwładnym.- Czy podoba się pani ten typ, Ewo? - zapytał ją w trakcie fokstrota.- Jaki typ?- Porucznik Zajączek.- Jest bardzo zabawny.

- Tylko ja nie jestem dla pani zabawny - westchnął w pijackim wzruszeniu. Zaczął się nad sobą roztkliwiać. Opowiadał jej, jak cierpi i jak bezustannie myśli o niej.- Ludzie, którym wódka szumi w głowie, naprawdę przestają być zabawni - powiedziała, wracając do porucznika Zajączka.Ogniomistrz Kaleń nie opuszczał pani Stefanii. Kapitan Matula spił się w irytacji do całkowitej utraty kontroli nad sobą i pytał przewodniczącego powiatowej rady narodowej:- Czy to prawda, że pan był przed wojną działaczem endeckim i denuncjował wszystkich postępowych ludzi w powiecie?- Wierutne kłamstwo! - oburzał się przewodniczący. - Kto rozpowszechnia takie łajdackie pogłoski?- Nie martw się, najdroższy - pocieszał go wśród czkawki Matula. - W końcu co w tym złego? Wielka mi rzecz: działacz endecki! Sędzia był przecież w SS-Galizien i jakoś żyje... A taki wójt Trzebnicki na przykład... Granatowym był podczas okupacji... No i co? Nic. W ogóle wszyscy tu jesteście dobrzy. Po prostu galernicy.- Kto wam nagadał takich idiotyzmów, obywatelu kapitanie?! Wrogowie szkalują władze powiatu, a wy idziecie na lep tych nonsensów.- Milczeć!Matula huknął pięścią w stół i groźnym wzrokiem potoczył dokoła.- Wszyscy jesteście dobrzy, cywile! Powinien pan przyjąć do wiadomości - powiedział konspiracyjnym szeptem - że właściwie co drugi cywil jest osobnikiem podejrzanym... Bo w gruncie rzeczy, kto to są cywile? Po co istnieją? Czym się cały dzień zajmują? Trudno do tego dojść. Każdy z nich układa sobie tryb życia, jak chce, a to już jest niebezpieczne... Cywilów należałoby skoszarować, ustalić dla nich porządek dnia i zajęć łącznie z pobudką i apelem wieczornym. To umożliwiłoby opracowanie jakiegoś systemu kontroli. Jeżeli tego nie zrobimy, diabli wiedzą, co się w głowach cywilów zalęgnie. Połowa z was to rzeczywiści, a druga połowa - potencjalni szpiedzy...Ogniomistrz Kaleń przeprosił panią Stefanię. Od dłuższej chwili z wyrazem dużego zainteresowania na twarzy przysłuchiwał się temu, o czym mówił kapitan Matula. Teraz szybko podszedł do kapitana Wiśniowieckiego i wskazał na oficera informacji pułku. Matula,

wzięty pod ramiona przez szefa zwiadu i mężnego artylerzystę, został delikatnie wyprowadzony z Domu Ludowego i położony do łóżka.- Cywilów należałoby zlikwidować - perorował po drodze. - Wszyscy do koszar! - krzyczał. - Niech żyją koszary! Hip, hip, hura! Gdyby cywile dostali mundury, przestaliby być cywilami, co ogniomistrzu? Mundury dla cywilów! Hura!Zabawa trwała. Coraz bardziej kopciły naftowe lampy, coraz ciemniej było w wielkiej drewnianej sali zasnutej kurzem podnoszącym się z podłogi.- Czy wiesz - mówił kapitan Wiśniowiecki do Ciszewskiego - że w pobliżu twego domu patrol znów widział białą postać?- Ducha?- Umówiliśmy się, że nie wierzymy w duchy.- Boję się, że patrol był zalany. Od wiosny nic o duchu nie słyszeliśmy - stwierdził Ciszewski.- To jest właśnie najdziwniejsze. Widocznie mamy do czynienia z zimowym duchem.Jerzy obserwował Ewę, tańczącą teraz z majorem Pawlikiewiczem. Znów serce ścisnęło mu się boleśnie. Osiecki - „pierwszy amant pułku” - siedział przy swojej żonie, major Grodzicki mówił coś ze śmiechem do Ireny, kapitan Gorczyński rozmawiał z Pawlikiewiczową i własną żoną, podporucznik Daszewski nie opuszczał Eli, ogniomistrz Kaleń tańczył teraz z Krysią od Szponderskiego. Ciszewski poczuł się opuszczony przez wszystkich, nikomu niepotrzebny.Jednym haustem wychylił całą szklankę „czystej”. W tej chwili napotkał wzrok pasierbicy Trzebnickiego.- Jak pani ma na imię? - zapytał patrząc na jej brzydką, przywiędłą twarz i pretensjonalną orchideę przypiętą do sukni.- Barbara... - usłyszał odpowiedź. Zaklął i chwycił ją za rękę tak mocno, że krzyknęła z bólu.- Chodź - powiedział brutalnie. - Już późno. Odprowadzę cię do domu.Poszła z nim posłusznie i spędziła w jego pokoju resztę nocy, wcale się nie domyślając, że Ciszewski mści się tylko za wszystkie swoje niepowodzenia.W chłodny i mglisty ranek docierał major Żubryd ze swoim, już tylko trzydziestoosobowym, oddziałem „Serca Gorejącego” do R. Klasztor Sióstr S. ukazał się na

tle gór jak biała, cicha oaza pokoju.- Nareszcie odpoczniemy! - zwrócił się do byłego sierżanta Zawiei, którego po utracie Piskorza i Książka mianował swym zastępcą w stopniu kapitana.- W takim stanie siostry wyleją cię na zbity pysk, a nas z tobą. Znów uchlałeś się jak świnia! Żebyś ty wiedział, jak wyglądasz... - złościł się Zawieja, który traktował swego dowódcę dokładnie tak samo, jak przedtem kapitan Piskorz.Żubryd napuszył się, ale nic nie powiedział. Był nie ogolony i brudny. Dawno już stracił swoją zgrabną węgierską burkę i rogatywkę z odznakami majora. Nosił teraz postrzępiony waciak i chłopską futrzaną czapkę, do której przyczepił orzełka. Twarz miał obrzękłą, sinawą i duże worki pod oczami. Ostatnio wiele pił. Nie zakazywał tego również swoim podwładnym.Oddział rozprzęgał się z dnia na dzień coraz bardziej. Ostry kryzys zaczął się natychmiast po śmierci kapitana Piskorza, ale decydującą klęską okazała się dla żubrydowców amnestia. Została ich garstka, ale i ta nie była pewna. O żadnej dyscyplinie nie było mowy. Członkowie oddziału „Serca Gorejącego” nie słuchali rozkazów swego dowódcy. Wszelkie akcje omawiali zbiorowo i chcieli wykonywać tylko takie, które przynosiły bezpośrednie zyski materialne, inaczej mówiąc - akcje rabunkowe. Cóż, kiedy i te nie były łatwe. Chłopi mieli prawie wszędzie w tych stronach ukrytą pod strzechami broń. Wiedzieli, że żubrydowcy są słabi. Odmawiali im kontrybucji, a nawet żywności. Nieraz wychodzili batalionowi na spotkanie z karabinami... Po wsiach krążyły pogłoski, że oddział „Serca Gorejącego” zebrał wielki majątek. Nie wiadomo, kto je rozpuszczał i skąd się brały. Faktem jest, że tydzień temu chłopi zastrzelili sanitariusza oddziału plutonowego Wolę, kiedy ze swymi sakwami pełnymi lekarstw i opatrunków przechodził samotnie obok jednej z wsi. Myśleli, że w tych sakwach są dolary... Sytuacja była fatalna. Podwładni nie tylko lekceważyli Żubryda. Nie ufali mu i opowiadali sobie o nim niestworzone rzeczy. Twierdzili między innymi, że dowódca oddziału „Serca Gorejącego” schował u swej kochanki pieniądze, przesyłane z zagranicy na cele batalionu. Opowiedzieli mu o tym „Brzoza” i „Młot” - eks-

strzelcy pułku kwaterującego w Baligrodzie, Makowski i Garuba. Stanowili teraz jego przyboczną gwardię. Tylko do nich miał zaufanie. Potwierdzili je, nie ujawniając się podczas amnestii jako dezerterzy; takim postępowaniem ogromnie pogarszali swoje położenie. Nie mieli obecnie, podobnie jak Żubryd, absolutnie nic do stracenia... Poinformowali go, że Zawieja snuje intrygi. Miał namawiać członków oddziału, by zdetronizowali majora. Sam chciał objąć dowództwo.W oddziale powstała atmosfera wzajemnych podejrzeń, intryg, ogólnej nieufności. Członkowie batalionu podejrzewali się wzajemnie o rozmaite prywatne plany ucieczki z oddziału, akcje rabunkowe na własną rękę, ukrywanie części łupów... Raz po raz wybuchały kłótnie i bijatyki. Dwa, trzy razy próbował Żubryd zmienić sytuację i poderwać oddział do walki. Skończyło się to niepowodzeniem. Przy usuwaniu zwłok majora Premingera z cmentarza w S. zginęło od wybuchu miny czterech ludzi. Nie powiódł się atak na sklep spółdzielczy w Tyrawie Wołoskiej. Pluton „Jastrzębia”, który tę akcję przeprowadzał, ledwie uszedł cało. W pobliżu sklepu wojsko urządziło zasadzkę. Trzech żubrydowców szperaczy zostało zabitych. Kiedy oddział „Serca Gorejącego” obozował pod Ropienką, zaatakowali go ormowcy starego Lubińskiego... Wśród członków oddziału zaczęły krążyć pogłoski, że ktoś „sypie” i wskazuje nieprzyjacielowi każdy ich ruch. Ostrzeżony przez Makowskiego i Garubę, major Żubryd zaczął się pilnować. Znikał z oczu swym podwładnym i jedynie w towarzystwie obu wiernych eks-strzelców udawał się do Wandy Jagielskiej, właścicielki sklepu z galanterią w Sanoku, miłości swego życia. Dom Wandy leżał na uboczu, dość daleko od miasta i Żubryd czuł się w nim bezpiecznie. Pojęcia nie miał, że nieprzyjaciel zna każdy jego krok, i to zarówno dzięki informacjom Makowskiego i Garuby, jak ścisłym meldunkom samej Wandy. Ale mały porucznik Turski nie chciał jeszcze dowódcy oddziału „Serca Gorejącego” aresztować. Spodziewał się, że posuwając się jego śladami dotrze do kurinnego Rena lub pochwyci jednego z zagranicznych łączników. To były większe i cenniejsze ryby niż Żubryd...

Przy Wandzie Jagielskiej dowódca oddziału „Serca Gorejącego” przeżywał w wyobraźni swoje odrodzenie. W pijanym bełkocie zapowiadał ogólną mobilizację ludzi w wioskach, reorganizację sił „WIN w tych okolicach i nowe, wielkie, groźne akcje przeciw komunistom. Ciekawa rzecz: wszyscy niemal dowódcy „tych z lasu” kończyli wśród podobnej scenerii, obok zdradzających ich kochanek i podwładnych, wśród pijackich rojeń o nowych bojach, przy zaskakującej wręcz ignorancji sytuacji. Nie ma tu żadnego przypadku. Dzikie zwierzęta osaczone przez myśliwych zachowują się zawsze w łatwy do przewidzenia sposób, którego opis można znaleźć w różnych podręcznikach łowieckich. Zwierzęta nie mają zbytniej inwencji; są tylko zwierzętami. Ludzie typu Żubryda schodzili z widowni życia również według pewnego schematu, wspólnego dla wszystkich watażków. Można było z góry przewidzieć, co zrobią. Prymitywizm rozmaitych „żubrydów” o wiele bardziej zbliżał ich do zwierząt niż do ludzi.Od Jagielskiej wyciągnął pewnego dnia Żubryda jego zastępca Zawieja.- Trzeba się porozumieć z UPA i postanowić, co robimy dalej - oświadczył swemu dowódcy. - Ludzie się niecierpliwią. Jeżeli będziesz się tak jeszcze kilka dni zachowywał, oddział się rozleci.W przypływie nagiej pijackiej energii Żubryd postanowił, że pojadą do R. W zaprzyjaźnionym klasztorze doprowadzą oddział do porządku i z tej bazy może się im uda nawiązać kontakt z kurinnym Renem. To była teraz jedyna deska ratunku. Wszelka mobilizacja nowych ludzi do oddziału „Serca Gorejącego” nie wchodziła w rachubę bez ewentualnej pomocy UPA - jedynej organizacji, mogącej jeszcze wywrzeć odpowiedni nacisk na ludność.Żubryd obciągnął swój waciak. Przeszedł go dreszcz. Zimno było. Wiał lodowaty, północny wiatr. Poprawił czapkę na głowie...- Skończ z tą toaletą! - zniecierpliwił się Zawieja. - I tak wszyscy, z tobą na czele, wyglądamy na hałastrę... Wal naprzód!Dowódca oddziału „Serca Gorejącego” podszedł do wrót klasztornych. Jego podkomendni ustawili się o kilkanaście metrów dalej. Jakże nędznie przedstawiała się ta

gromadka uzbrojonych obdartusów w porównaniu z wyglądem oddziału w okresie jego chwały. Żubryd myślał o tym, długo łomocząc do drzwi, których nikt nie otwierał. Klasztor i wieś czyniły wrażenie wymarłych.- Czy jest tu kto? - zawołał wreszcie zniecierpliwiony Żubryd. Wściekły nie na żarty, zaczął walić nogą w dolne metalowe okucie wrót. Musiał jednak poczekać jeszcze kilka minut, zanim mu je otworzono.Zobaczył przed sobą barczystą, wyniosłą postać kanonika.- O! Ksiądz znów w tych stronach? - ucieszył się.- Co się stało, panie majorze? Strasznie panowie jesteście niecierpliwi. - Ksiądz mierzył uważnym spojrzeniem Żubryda, zerkał na jego podwładnych i zacierał ręce, nie zapraszał jednak gości do wnętrza klasztoru. Swoją szeroką postacią barykadował drzwi.- Zimno tu - powiedział ochrypłym głosem dowódca oddziału „Serca Gorejącego” - czy nie mógłby mi ksiądz poświęcić kilku minut? Chciałbym też porozmawiać z siostrą Modestą. - Starał się mówić spokojnie, ale gniew rozpierał go coraz bardziej. Nie tak ich dawniej w R. przyjmowano.- Sprawa jest niebezpieczna, panie majorze - słowa księdza płynęły miękko i melodyjnie jak podczas kazania czy przy spowiedzi. - Wczoraj było tu wojsko. Oni się teraz wciąż kręcą w okolicy. Zdarza się, że po dwa razy dziennie są w R. Ich kapitan spał nawet w tej gościnnej celi, którą pan zwykle zajmował. Z żołnierzami byli także ci kawalerzyści cywilni pana Krzysztofa Dwernickiego... Mówię panu, jak jest. Czy w tych warunkach uważa pan, majorze, za bezpieczne...- Nie będziemy przecież rozmawiali na dworze! - przerwał Żubryd. Tracąc panowanie nad sobą, odepchnął księdza i wszedł do sieni klasztornej. Zdążył w głębi zauważyć znikający kornet siostry Modesty.- Widzę, że nie jesteśmy dziś pożądanymi gośćmi - zaśmiał się sucho. Nie doczekał się zaprzeczenia. Ksiądz stał jak posąg ze skrzyżowanymi na piersiach rękami w klasztornym korytarzu. Nie zapraszał Żubryda ani do refektarza, ani do żadnej z izb. Żubryd popatrzył na niego z ukosa i skrzywił się.- Księże kanoniku, powiem krótko, o co mi chodzi - mówił szybko, z oczami wbitymi

w kaflową posadzkę. Gorycz dławiła go tak dalece, że z trudem dobierał słowa. - Muszę nawiązać jak najszybciej kontakt z kurinnym Renem. Od dawna ustaliliśmy między sobą, że tu mam zostawiać dla niego wiadomości. Gdyby siostra Modesta zechciała postawić wiechę w okienku wieżyczki, łącznik od Rena byłby tu w ciągu doby. To mój znak dla niego. Sprawa jest ogromnie ważna, księże kanoniku, i pilna... To wszystko. Chciałem jeszcze prosić o gościnę dla siebie i ludzi, ale z tego rezygnuję.Był tak zdenerwowany, że zapomniał o dobrych manierach i rękawem waciaka z hałasem otarł nos. Całkowicie osłupiały, usłyszał głos księdza:- Nie możemy dla was nic uczynić, panie majorze.- Wywiesimy wiechę sami, księże kanoniku! - twardo powiedział Żubryd.- Nieco pokory, mój synu. Byłaby to z waszej strony przemoc!- Jest mi obojętne, jak ksiądz to nazwie.- Klasztor nie może być wciągany w wasze sprawy, panie majorze.- Ale kiedyśmy zwyciężali, dawał się wciągać, co, księże kanoniku?! Wtedy jakoś mógł... Jeszcze w maju ksiądz wygłosił do ludzi z mego oddziału przemówienie, a klasztor ofiarował nam proporzec. Ksiądz pamięta? Wtedy zresztą kapitan Piskorz, świętej pamięci nieboszczyk, powiedział, że odrzucicie nas jak zużyte kalosze, gdy tylko sytuacja się zmieni. Miał rację, a ja, dureń, jeszcze go uciszałem.Kichnął i znów wytarł nos rękawem waciaka. Od upadku oddziału coraz bardziej zatracał dawny fason. Nie miał już nawet manier, jakich nauczono go w koszarach grudziądzkich. Był obecnie znów sanockim drapichrustem, synem miejscowego pedla szkolnego, walącego żonę i zalewającego sobie systematycznie pałę.- Bolą mnie pańskie słowa - mówił ksiądz. - Serce się kraje, kiedy człowiek patrzy na to, co się z wami wszystkimi stało. Jesteśmy jednak bezradni... Czy należy jeszcze powiększać klęskę? Słyszał pan, majorze: komuniści będą przymusowo przesiedlać z tych okolic osoby udzielające pomocy leśnym oddziałom. Sądzi pan, że zawahaliby się przed likwidacją klasztoru, gdyby nam mieli coś do zarzucenia?- Ludzie giną, a ksiądz o klasztorze! - z goryczą zaśmiał się Żubryd.- Krótki ma pan wzrok, mój synu. Kościół przeżył już wiele zmian. Nie mamy prawa trwonić Jego majątku! Wy przychodzicie i odchodzicie. Kościół pozostaje. Tak było i będzie.

Majątek Kościoła jest świętym dobrem. Nie wolno nam dopuścić do straty klasztoru.- Więc co mamy robić?! - wykrzyknął Żubryd.- Sytuacja się zmieniła. Słońce skryło się za chmury, ale to nie oznacza, że już nie wyjrzy z powrotem... Powinniśmy wszyscy być pokorni i cierpliwi, mój synu. Łaska Pańska jest bezgraniczna. Musicie w Nią wierzyć i modlić się.- Mielibyśmy wrócić do domów? Ujawnić się? Nic nie rozumiem, co ksiądz ma na myśli?- Jestem kapłanem i osobą postronną, mój synu. Nie moja rzecz udzielać wam rad w sprawach świeckich. W każdym razie sądzę, że każdy dach dobry jest dla ochrony przed burzą, byle nie przeciekał.- Czy ksiądz zgodzi się ostatecznie, abyśmy wystawili tę wiechę?- Poproszę siostrę Modestę, aby jeszcze ten jeden raz ustąpiła i zgodziła się na to, panie majorze. Ale to jest naprawdę ostatni raz!Zawieja i pozostali członkowie oddziału „Serca Gorejącego” byli na dobre zirytowani przedłużającą się nieobecnością dowódcy, kiedy Żubryd wreszcie się zjawił. Z pobladłej twarzy majora wyczytali natychmiast, że nie przynosi dobrych wiadomości. Odwołał na bok Zawieję, Brzozę i Młota.- W klasztorze nie chcą nas przyjąć. Spietrali się wojska - powiedział, udając, że nie przejmuje się tą odmową. - Musimy tu jednak gdzieś w pobliżu zaczekać na łącznika od Rena.- Zdechniemy, cholera, z mrozu... Gdzie będziesz czekał w to zimno? - denerwował się Zawieja.Żubryd wzruszył ramionami. „Jak się ten Zawieja zmienił. Przedtem był tak zdyscyplinowany!”Przechodząc przez R., zatrzymali się przed domem Romualda Wodzickiego. Nie ugięli się ani przed jego energicznymi protestami, ani nie ulękli zapowiedzi „kary boskiej”. Wodzicki musiał zdjąć spodnie i położyć się na klepisku. Zawieja wymierzył mu dziesięć uderzeń wyciorem, oczywiście po uprzednim oznajmieniu delikwentowi, że całe to traktowanie spotyka go za oszustwo. Żubrydowcy uważali, że wszystkie nieszczęścia zaczęły na nich spadać po otrzymaniu owych cudownych drewienek z gruszy Wodzickiego.

Obicie pana Romualda było ostatnim czynem bojowym oddziału „Serca Gorejącego”.Nie objęta amnestią Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów i podległa jej Ukraińska Powstańcza Armia otrzymały polecenie wykazania, że są ugrupowaniami demokratycznymi. Taką uchwałę podjęła Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza ze Stefanem Banderą na czele. Należało tę uchwałę zrealizować w jak najszybszym tempie. Było rzeczą niedopuszczalną, aby komuniści mogli w dalszym ciągu wykazywać całemu światu, iż w szeregach OUN i UPA służą nie tylko faszyści ukraińscy, lecz również najautentyczniejsi hitlerowcy niemieccy i innych narodowości. Zarzuty, że żołnierze UPA Ukraińscy są faszystami, można było odeprzeć, po prostu im zaprzeczając. Gorzej było z Niemcami, którzy znaleźli się pod znakiem „tryzuba”. Powiedzieć, że ich w UPA nie ma, było rzeczą wykluczoną. Zbyt wielu ludzi, między innymi dziennikarzy zagranicznych, mogło stwierdzić obecność eks-hitlerowców w Ukraińskiej Powstańczej Armii. Puścić ich z powrotem do Niemiec też nie było można. Wtedy opowiadaliby o swej służbie w UPA, udzielaliby wywiadów prasowych i ogłaszali pamiętniki. Wieczne świadectwo udziału żołnierzy führera w banderowskim ruchu nacjonalistycznym. Kompromitacja. Członkowie UHWR - Głównej Rady Wyzwoleńczej - nie zastanawiali się długo. W takich sprawach mieli ogromne doświadczenie. Postanowili: Niemcy i inni cudzoziemcy należący do UPA muszą zniknąć. Dosłownie. Muszą przepaść tak, aby nie można było nawet udowodnić, że kiedyś stanowili pokaźny odsetek w sotniach. Wszelki ślad tych obcych przybłędów musi zostać wypalony. Niech nikt nie zarzuca ukraińskiemu ruchowi nacjonalistycznemu, że jest faszystowski i skupia pod swym: sztandarami byłych hitlerowców.Za pośrednictwem kurierskiego ośrodka OUN „Hołodomore” dotarła wiadomość do krajowego prowidnyka Stiaha. Po krótkiej naradzie ze swym zastępcą Orłanem i dowódcą Grupy „SAN” Orestem ustalił, że Niemców i innych cudzoziemców należało zlikwidować we wszystkich sotniach równocześnie, nader dyskretnie i tylko przy pomocy najbardziej oddanych strilciw. Likwidowanych będzie się każdorazowo oskarżało o różne ciężkie

wykroczenia, na przykład o organizowanie zbiorowych dezercji, planów poddania się nieprzyjacielowi, sabotaż rozkazów. Przy dobrze przemyślanych prowokacjach otwarte masowe egzekucje nie były wykluczone.W całej sprawie, zgodnie z decyzją UHWR, zakazane było wydawanie jakichkolwiek pisemnych instrukcji czy rozkazów. Od samej uchwały począwszy, a na zarządzeniach dla najniższych wykonawców skończywszy, wszystko miało iść tylko drogą ustną. Termin wykonania: najdalej do połowy stycznia 1947 roku.Łącznik „Wyr” przywiózł ustną decyzję w powyższej sprawie kurinnemu Renowi, który natychmiast przekazał instrukcje swoim sotennym.- Ukraińska Powstańcza Armia jest organizacją demokratyczną i nie możemy mieć w swych szeregach żadnych hitlerowców - oświadczył dowódca kurina Hryniowi, Birowi i Stachowi.Pokazał im następnie ciekawe artykuły-ulotki napisane w związku z tym przez Orłana i redaktora „Peremogi” - „Pewnego”. Autorzy donosili, że UPA likwiduje na obszarach swej działalności byłych hitlerowców i przestępców wojennych różnych narodowości, ukrywających się między innymi w Karpatach. Było to bardzo sprytne. Uprzedzało ewentualne ataki z czyjejkolwiek strony, uzasadniało planowaną likwidację i za jednym zamachem wykazywało, że banderowcy są organizacją postępową, demokratyczną.- Ot, chytre! - zachwycał się Bir. - Jeszcześmy ich nie zlikwidowali, a artykuły już są.- Liczba strilciw w sotniach się zmniejszy - powiedział Hryń.- Nie szkodzi. I tak żarcia za dużo nie mamy. Lachy wciąż likwidują magazyny. Na wiosnę zrobit my nową mobilizację - uspokoił go Stach, szczupły jegomość o pałąkowatych nogach dżokeja, o twarzy wiecznie skrzywionej jakimś wewnętrznym cierpieniem.Ren powiadomił następnie swych podkomendnych, że w likwidacji mają być oszczędzeni lekarze. Są zbyt ważnymi specjalistami, aby Ukraińska Powstańcza Armia mogła ich tracić. Wszyscy oni zostaną w związku z tym skierowani natychmiast do szpitali UPA i odseparowani od innych Niemców.Przez kilka miesięcy trzeba ich będzie trzymać z dala od sotni. Potem już wymyśli się jakiś pretekst.

- Denerwująca historia - powiedział do Rena po tej odprawie rejonowy prowidnyk Ihor.- Wciąż jeszcze nie nabrał pan hartu, drogi redaktorze - klepnął go po plecach Ren. - Ale mam dla pana świetną wiadomość... - Rozkoszował się przez chwilę zainteresowaniem, jakie wzbudził w tamtym, po czym powiedział, uważnie badając efekt swych słów: - W drugiej połowie stycznia obejmie pan funkcje szefa sekretariatu krajowego prowidnyka Stiaha!Ihor z początku zaniemówił ze wzruszenia. Oto wreszcie uczynił krok naprzód. Nie był to wprawdzie jeszcze wyjazd do zachodniej centrali ruchu, ale zawsze z sekretariatu Stiaha, który kierował OUN w całym Zakierzońskim Kraju, bliżej było do UHWR niż z dalekiego kurina Rena. Twarz Ihora rozbłysła szczęściem.Wczoraj spadł śnieg. „Teraz - myślał dowódca kurina - sotnie nareszcie będą mogły odetchnąć. Zima była w zeszłym roku sprzymierzeńcem UPA, dlaczego nie miałaby nim być i w tym roku?”- Muszę o mojej nominacji zawiadomić żonę! - gorączkował się Ihor.- Po likwidacji Niemców będzie pan mógł osobiście do niej pojechać - zapewnił go Ren.Likwidacja odbyła się zgodnie z planem.Stabsarzt Kemperer został odesłany do nowego podziemnego szpitala UPA pod Krąglicą. Miał go pokazać Johnowi Curtissowi, który po swym urlopie już trzeci raz bawił w tych stronach.W sotni Hrynia „demokratyzacja” przeszła gładko. Brodaty Heinz rozstrzelany został za okradanie kolegów, jakkolwiek przysięgał, że nigdy nie dopuścił się żadnych kradzieży. Renę z Lyonu otrzymał kulę w łeb za nabawienie się choroby wenerycznej (wiadome było, iż miał ją jeszcze, zanim służył w sotni). Ośmiu Niemców, oskarżonych o planowanie zbiorowej dezercji, powieszono. Ogółem pod rozmaitymi pretekstami pozbył się Hryń czternastu osób. Słowacy, Węgrzy i Rumuni, na swoje szczęście, jeszcze latem i jesienią zdezerterowali z UPA i, nie zważając na ryzyko, wrócili do swych krajów.W sotni Stacha było do zabicia jedynie ośmiu Niemców. Bir miał ich dwunastu. Obie sotnie wykonały rozkaz bez zarzutu.

Na szczycie góry Halicz pojawiały się tej zimy co kilka dni nowe banderowskie szubienice. Wojsko wyprawiało się po wisielców. Na szyjach ich wisiały kartonowe tabliczki z napisem objaśniającym, że tak oto karani są przez UPA „faszystowscy przestępcy”. Jeńcy kapitana Wiśniowieckiego i porucznika Siemiatyckiego rozpoznawali w trupach najwierniejszych i najbardziej dotąd oddanych strilciw Ukraińskiej Powstańczej Armii - Niemców i innych cudzoziemców.W ten zadziwiająco prosty sposób UPA stała się organizacją demokratyczną. Dla uniknięcia wszelkich nieporozumień dodatkowe, już pisemne rozkazy zabraniały noszenia odznak SS-Galizien, swastyki, orderów i medali hitlerowskich. Zakazane zostało nawet używanie takich pseudonimów, jak „Rezun”, „Hajdamaka” i innych, zbyt rażących swą krwawą treścią. Opornych karano chłostą, wieszaniem za nogi, zanurzaniem w lodowatej wodzie. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów ostro zabrała się do zacierania śladów przeszłości. Ostro, ale za późno.Dowódca kurina Ren się omylił. W tym roku zima była sprzymierzeńcem wojska. Karta odwróciła się od Ukraińskiej Powstańczej Armii.Żołnierze nie brnęli już w głębokich zaspach śnieżnych, które poprzedniej zimy paraliżowały całe jednostki, w najwyższym stopniu utrudniając im ruchy. Wojsko zostało obecnie wyposażone w narty i białe stroje maskownicze. Proste posunięcie, które z miejsca zapewniło żołnierzom przewagę nad nieprzyjacielem.Najlepszym trenerem narciarskim w pułku okazał się porucznik Zajączek. Przypiąwszy deski do swoich bocianowatych nóg, stał na szczycie wzgórza zwanego od czasu pamiętnych ćwiczeń karnych „Monte Cassino” i stamtąd dyrygował żołnierzami, którzy na jego rozkaz uczyli się arkanów niełatwej sztuki narciarskiej. Całymi godzinami zjeżdżali pojedynczo i zbiorowo z „oślej łączki”, wdrapywali na górę, przewracali, przyzwyczajali oporne z początku nogi do „kristianii” i „telemarków”. Potem przyszła kolej na jazdę z jednym tylko kijkiem i bez kijka w ogóle, z karabinami przez ramię i w ręku, na pokonywanie zawiłych leśnych „holwegów”, zwijanie i rozwijanie szyków oskrzydlających

nieprzyjaciela i zajmowanie stanowisk strzeleckich z deskami u nóg.Ostry głos porucznika Zajączka ciął mroźne powietrze i chłostał trenujących żołnierzy od świtu do zmroku. W stosunkowo krótkim czasie kompanie opanowały nową sztukę o tyle dobrze, iż mogły już uzupełniać edukację w toku bezpośrednich działań przeciw nieprzyjacielowi.Odziane na biało bataliony sunęły górami jak pochody widm. O szarym świcie i o zmroku były prawie niewidzialne. Nabrały szybkości i zwrotności. Przestrzeń nie ciążyła już tak nieznośnie jak w lecie czy poprzedniej zimy. Na nartach o wiele lżej pochłaniało się kilometry.Ruchy przeciwnika były teraz bardziej utrudnione. Śnieg jest jak czysta karta, na której każdy ślad daje się odczytać. Nieprzyjaciel musiał pozostawiać ślady, którymi z kolei posuwało się wojsko, nie tracąc tyle co dawniej czasu na pościg. Toteż banderowcy mieli coraz większe straty. Tropiono ich bezustannie, dopadano i likwidowano. Wkrótce nie mogli się prawie zupełnie poruszać. Tkwili w lasach, starając się jak najmniej z nich wychylać.Byli jeszcze pod jednym względem w trudnej sytuacji.Dzięki wykryciu, bunkrów żywnościowych baza aprowizacyjna przeciwnika została podkopana. Do obozów sotni Rena, Bajdy, Berkuta i Żeleźniaka zajrzał groźny wróg: głód. Ilość zamieszkanych wiosek znacznie się w ciągu ubiegłego roku zmniejszyła. Większość była opuszczona przez przesiedleńców, reszta spłonęła w walkach lub akcjach represyjnych UPA. Kuriny nie miały skąd brać żywności. Wyczerpywały się ostatnie jej zapasy.Wraz z głodem pojawiły się choroby. Najobfitsze żniwo zbierał w wioskach i sotniach tyfus plamisty. Umierali na tę chorobę chłopi i strilci. Szczepionka, dostarczana przez wojskowych lekarzy, docierała jeszcze jako tako do wiosek, ale banderowcy jej nie mieli. Kilka transportów leków dla leśnych oddziałów wpadło w ręce pracowników bezpieczeństwa na kolejach. Nowe nie nadchodziły.Wojsko, głód i choroby trapiły Ukraińską Powstańczą Armię. Jej sytuacja stawała się bardzo ciężka. Kurinny Ren omylił się całkowicie. Zima była obecnie sprzymierzeńcem „czerwonych”.

Łącznik z kurierskiego ośrodka „Hołodomore” do kurinnego Rena wpadł w ręce żołnierzy batalionu kapitana Jerzego Ciszewskiego pod Tyskopą. Dosłownie „wpadł”. W gęstej zadymce śnieżnej w ogóle nie dostrzegł wojska. Wezwany do zatrzymania się, chwycił za pistolet maszynowy. Uprzedził go kapral Matysek. Banderowiec runął w śnieg, obficie barwiąc go na czerwono. Trupa obszukano i znaleziono przy nim napisany na bibułce list. Prowidnyk Służby Bezpieczeństwa UPA Dalnycz ostrzegał w mm kurinnego Rena przed nawiązywaniem jakichkolwiek kontaktów z dowódcą oddziału „Serca Gorejącego” majorem Żubrydem. Dalnycz stwierdzał, że po amnestii nie można mieć do grup organizacji WIN żadnego zaufania. Wszystko - zdaniem prowidnyka SB - wskazywało na „załamanie się konspiracji WIN” i tym samym kontakty mogły zaszkodzić Ukraińskiej Powstańczej Armii.Szybko mkną słowa w eterze.Drogą radiową przekazał kapitan Ciszewski treść listu majorowi Grodzickiemu. W sztabie pułku po porozumieniu się z porucznikiem Turskim wyciągnięto wniosek z treści listu: śledząc ruchy oddziału Żubryda, nie uda się - jak dotychczas sądzono - dojść do Rena. Wobec tego dalsze pozostawianie żubrydowskich niedobitków w spokoju nie miało już sensu. Oddział „Serca Gorejącego” można było zlikwidować. Jego dokładne położenie, fakt, że czeka w pobliżu R. na spotkanie z Renem, były znane dzięki ostatniemu meldunkowi Makowskiego i Garuby. Kapitan Ciszewski otrzymał odpowiednie rozkazy.- Czy macie kontakt z Dwernickim? - zapytał go przez radio porucznik Turski.- Nie mam - brzmiała odpowiedź.- To szkoda - zatroskał się mały porucznik - likwidacja żubrydowców sprawiłaby staremu ogromną satysfakcję. Tak długo na nią czekał!- Co wobec tego robić?- Bez sentymentów! Wykonywać rozkaz - wmieszał się do rozmowy major Grodzicki.Szur... szur... szur... Suną narty po śniegu. Pięćset par desek tnie białą płaszczyznę. Żołnierze w swoich maskowniczych strojach wyglądają jak białe ptaki. Kompaniami rozsypują się na połoninie. Spadają w dół setkami torów. Podnosi się srebrzysta kurzawa.

Powietrze świszczy w uszach. Pęd dławi oddech. Drzewa lasu, rosnącego na skraju łąki, uciekają w tył. Biała śmierć zbliża się do oddziału „Serca Gorejącego”. Jest coraz bliżej i bliżej.Żubryd ze swoimi ludźmi czekał na wiadomość od Rena.Zajęli trzy opuszczone chaty nad brzegiem strumienia. W dzień nie wychylali z nich nosa. Nabierali powietrza w płuca tylko nocą. Żywność im się kończyła. Trzech ludzi było chorych. Diabli wiedzą na co. Mieli wysoką gorączkę. Bredzili i trzęśli się od dreszczy. Żubryd cierpiał z powodu braku wódki.Chciał się po nią wyprawić z Makowskim i Garubą do najbliższej wsi, odległej o dwanaście kilometrów, ale Zawieja się temu sprzeciwił. Pokłócili się. Patrzyli na siebie spode łba. Nie było na to rady. Należało doczekać się łącznika. Jedynie UPA mogła teraz dopomóc niedobitkom oddziału WIN. W półmroku błyszczały niespokojne oczy żubrydowców. Oczy szczutych zwierząt. Były w nich czujność i niepokój zarazem. Najgorsze jest czekanie. Nerwy członków oddziału „Serca Gorejącego” znajdowały się w stanie najwyższego napięcia już od miesięcy. Obecnie napięcie doszło do szczytu. Było tak duże, iż winowcy odczuli ulgę usłyszawszy pierwszy strzał, który rozwalił ramę okienną jednej z chat.Kompania podporucznika Daszewskiego rozpoczęła systematyczny ogień. Żołnierze leżeli na szczycie małego wzgórza naprzeciw chat i systematycznie wypróżniali magazynki swoich pistoletów maszynowych. Erkaemy brały na cel jedną chatę po drugiej. Daszewski spokojnie obserwował, jak żubrydowcy wybiegają na dwór i zajmują stanowiska na rozległej łące nad potokiem.Kompanie poruczników Rafałowskiego i Zajączka podeszły skrycie do małego zagajnika. Żołnierze odpięli narty i wbili je w śnieg. Na karabinach błysnęły w promieniach zimowego słońca bagnety. Obie kompanie przyklękły jak do przysięgi. Bagnety pochyliły się naprzód. Żołnierze byli gotowi.- Nie będziemy się z bandziorami długo bawić - powiedział Ciszewski do oficerów. - Na wystrzał rakietnicy ruszamy.- Przygotować się do szturmu! - pobiegło wołanie po linii.Ciszewski dał znak strzelcowi Rudzkiemu, który trzymał gotową do strzału rakietnicę.

Żołnierze pochylili się naprzód jak zawodnicy na bieżni.W tej chwili jednak kapitan Ciszewski poczuł, że ktoś chwyta go za łokieć. Był to porucznik Zajączek. Wyciągniętą ręką wskazał na las. Jerzy spojrzał w tym kierunku. Strzelec Rudzki opuścił rakietnicę i też tam patrzył.Między drzewami lasu szykowała się do szarży kawaleria Krzysztofa Dwernickiego.Porucznikowi Turskiemu jednak udało się ją zawiadomić o wyprawie na niedobitków oddziału „Serca Gorejącego”. Stary miłośnik koni przybył na miejsce w ostatnim momencie, aby wykonać swój ślub.Ciszewski skinął na dowódców kompanii.- Damy im pierwszeństwo - powiedział, wskazując na kawalerzystów. Bagnety wyprostowały się.Dwernicki mruczał pod nosem modlitwę dziękczynną. Twarz jego biała była prawie jak śnieg. Nadchodziła godzina, na którą tak długo czekał. Opatrzność okazała się dla niego łaskawa. Ze wzruszenia słowa nie mógł wymówić. Opanował się z trudem. Otarł łzę, która zamgliła mu spojrzenie. Przez chwilę patrzył na nieprzyjaciela, od którego dzieliła go przestrzeń kilkuset metrów. Łąka opadała w dół. Śnieg był tu wymieciony przez wiatr, ziemia stwardniała od mrozu. Idealne warunki do szarży. Przeciwnik nie mógł widzieć stojących między drzewami kawalerzystów. Żubrydowcy wciąż odstrzeliwali się Daszewskiemu, nie podejrzewając nawet, że z lewej strony czyhają na nich w zagajniku kompanie piechoty, z prawej zaś, na wzgórzu w lesie - kawalerzyści.Krzysztof Dwernicki stanął w strzemionach, ze świstem dobył szabli. Jego osiemdziesięciu ludzi powtórzyło ten ruch. Konie strzygły niespokojnie uszami.Szabla Dwernickiego wzniosła się w górę. Przeciął nią powietrze, czyniąc dwukrotnie znak krzyża: nad głowami swoich kawalerzystów i w kierunku pola, na które mieli runąć.Ciszewski po raz drugi skinął na strzelca Rudzkiego. Raca z sykiem pruła powietrze. Daszewski przerwał ogień. Dwernicki krzyknął wysokim głosem:- Naprzód, w imię boże!Ciężko łomocąc kopytami ruszyli konni przed siebie. Z ogłuszającym „hura” wypadli spomiędzy drzew. Szeroką falą płynęli polaną w dół.Zawieja dopadł erkaemu. Jak opętany gruchnął serią w kierunku kawalerzystów.

Zobaczył, że dwóch spośród nich spadło z koni. Chciał zmienić dysk, ale nikogo już przy nim nie było. Ogarnięci paniką żubrydowcy uciekali bezładnie. Ludzie Dwernickiego dopadli ich w mgnieniu oka. Rozniesiono na szablach Zawieję. Dwernicki osobiście rozpłatał głowę Jastrzębowi. Młot - Garuba, były dezerter, który rehabilitował się donosząc o ruchach Żubry da, uciekał w kierunku żołnierzy Daszewskiego. Liczył, że w ten sposób uratuje swoje życie. Dla żołnierzy był jednak tylko bandziorem. O jego działalności z ostatniego okresu, po amnestii, nic nie wiedzieli. Zginął przeszyty serią z pistoletu maszynowego. Rozprawa była błyskawiczna. W ciągu paru minut przeszło połowa bandytów nie żyła. Kilkunastu porzuciło broń i podniosło ręce w górę. Kompania porucznika Rafałowskiego musiała ruszyć naprzód, aby wyrwać ich z rąk rozjuszonych wąsatych kawalerzystów.Oddział „Serca Gorejącego” organizacji „Wolność i Niepodległość” przestał istnieć. Oddział - tak, ale jego dowódca - nie.Żubryd zdołał w ogólnym zamieszaniu ukryć się w chaszczach nad potokiem. Nikt tego nie zauważył, nawet szukający go wszędzie Dwernicki. Bandyta wskoczył do wody i brodząc w niej po szyję, raz po raz dając nura, przekradł się poza otaczające jego ostatnie obozowisko wojska. Biegł za nim tylko drugi dezerter Brzoza - Makowski, który widział śmierć Garuby i wolał zaczekać na lepsze okoliczności do poddania się. Szli długo, nie wychodząc z wody. Dzięki temu staremu sposobowi nie zostawiali żadnych śladów. Wkrótce zapadła noc i skryła ich ucieczkę.Dwernicki był z powodu ucieczki Żubryda zrozpaczony, Ciszewski i inni oficerowie wściekli. Jedynym ich usprawiedliwieniem było to, iż dowódca oddziału „Serca Gorejącego” tak się zmienił, że istotnie trudno go było poznać. W meldunku radiowym, wysłanym do sztabu pułku, Ciszewski podał rezultat akcji. Porucznik Turski podszedł do mikrofonu.- O Żubryda proszę się nie martwić - powiedział do Jerzego, - Teraz to już moja sprawa.Jedni odnoszą sukcesy w polu, inni za biurkiem.Kapitan Wiśniowiecki, który od tygodni niezmordowanie przesłuchiwał charczowego, czyli kwatermistrza renowskiego kurina - Demiana - mógł się wreszcie pochlubić nie byle

jakim osiągnięciem.Banderowiec określił ściśle i wskazał na mapie miejsce obozu sotni Hrynia. W obozie Bira Demian nigdy nie był i mógł tylko w przybliżeniu wskazać, gdzie się on znajduje.Sprawa była tak ważna, że akcja przeciw Hryniowi podjęta została bez zwłoki. Zaangażowano do niej większe siły.Nocą pociąg pancerny przerzucał oddziały podpułkownika Chmury do Komańczy. Stamtąd szły one pod Duszatym i od razu zagłębiały się w las Chryszczata.Major Grodzicki prowadził swoje bataliony przez Roztoki, Huczwice i Rabę.Cel: Wzgórze Maguryczne. Sotnia Hrynia była jedyną, która nie zmieniła miejsca postoju, tylko przystosowała je do nowych warunków.Ruchy oddziałów odbywały się wyłącznie o zmroku i w ciemnościach nocnych. Żołnierze sunęli na nartach jak ślepcy. Potykali się i przewracali raz po raz.- Co wam jest, do jasnej cholery? - zapytał ze złością porucznik Zajączek kaprala Matyska. - Zapomnieliście jazdy na deskach czy co?Kapral potrząsnął głową i westchnął.- Diabli wiedzą, co nam jest... Nic nie widzimy...- Jak to nic? Jest przecież zupełnie jasna noc, śnieg, widno jak w dzień - napierał porucznik.- Być może, ale coś nam we wzroku mąci. Jak tylko robi się trochę ciemniej, przestajemy dobrze odróżniać przedmioty. Człowiek staje się taki niepewny... - tłumaczył z zakłopotaniem podoficer.Podobnie czuła się większość żołnierzy. Całe kompanie szły chwiejąc się na nogach. W oczach narciarzy czaił się lęk. Trzymali się za ręce, podpierali wzajemnie, starali przyjść sobie z pomocą, gdy który upadał.- Ślepy kur, czyli kurza ślepota - zawyrokował doktor Pietrasiewicz, patrząc na idących. - Teraz mszczą się całe miesiące kiepskiego odżywiania, brak witamin, niedosypianie, ogólne wyczerpanie organizmu... Kiedy oni właściwie śpią? Nocami maszerują, w dzień idą do walki i tylko czasem, całkiem nieregularnie, łapią godziny snu. To się musi przecież odbić na organizmie...- Jak można temu zaradzić? - zapytał major Grodzicki. Nie chciał się przyznać, że on

sam już od dłuższego czasu zaobserwował u siebie zanik zdolności wzrokowej o zmroku. Nie wiedział, że przeszło połowa oficerów też na tę chorobę cierpiała, nikt jednak o tym nie mówił.- Będziemy dawali witaminy - powiedział Pietrasiewicz i zamyślił się ponuro. Zdawał sobie sprawę, że najważniejszą rzeczą jest lepsze niż dotychczas jedzenie, ale czy można było na akcje w górach brać kuchnie polowe, wory z prowiantem i przestrzegać zasady urozmaicania jadłospisu? Żołnierze dźwigali cały prowiant, zabierany nieraz na szereg dni akcji, na własnych barkach. Prócz tego obciążeni byli bronią i amunicją. Uzbrojenie ważniejsze było od prowiantu. Przestrzeganie tej zasady musiało kosztować.Sztab pułku zatrzymał się na noc w Mikowie. W tym samym czasie bataliony zajęły już stanowiska na wzgórzach „640” i „689”. Podpułkownik Chmura rozmieścił swych żołnierzy na wierzchołkach „913”, „906”, „816”. Grupa manewrowa WOP z Cisny znalazła się na południe od Magurycznego. Obóz Hrynia był okrążony.W ciągu nocy doszło parokrotnie do krótkiej wymiany strzałów. Banderowskie patrole badały sytuację. Kurinny Ren zdał sobie na podstawie ich meldunków sprawę, że obóz zamknięty jest w pierścieniu wojsk. Położenie było niewesołe. Na Magurycznem kwaterowały w bunkrach sotnie Hrynia i Stacha. Ta druga musiała się tu przenieść po stracie własnego obozu zniszczonego przez wopistów. Tak tedy dwie trzecie kurina były okrążone.- Wydostawaliśmy się już nie z takich opałów - pocieszał Ren obu sotennych i sześciu czotowych. Podał im plan walki i wyjścia z okrążenia.Wysłuchiwał go w milczeniu. Tylko Stach krzywiąc się powiedział:- Niejeden ze strilciw nie zobaczy jutro zachodu słońca...- Nie kracz! - skarcił go Ren.Ostatnia odprawa oficerów odbywała się w zarekwirowanej chacie sołtysa Mikowa, opróżnionej z mieszkańców. Z zadania, które omawiali obaj współdziałający dowódcy, wynikało, że do natarcia na obóz pójdą dwa bataliony pułku majora Grodzickiego i jeden - podpułkownika Chmury. Reszta wojsk tworzyć miała elastyczną zaporę, która by atakowała w miarę potrzeby i zmian zachodzących w przebiegu walki. Trzon zapory stanowiła grupa

manewrowa WOP, zamykająca samodzielną ewentualną drogę odwrotu bandytów na południe. Drogę najprawdopodobniejszą, bo wiodącą w dół, w kierunku dolin.Odprawa skończyła się o późnej godzinie nocnej. Nie rozeszli się tylko artylerzyści. Ci z pociągu pancernego mieli przejechać pod Osławicę i z torów zbombardować obóz, przygotowując natarcie. Podobne zadanie miały połączone w jedną grupę moździerze obu pułków. Ich baterie zajęły stanowiska na szczycie „824”.- Ostrzegam przed spaniem w chatach - mówił doktor Pietrasiewicz. - Tu jest tyfus...Nocną cisze, przerywały krótkie serie z pistoletów maszynowych. Patrole obu stron „macały” się wzajemnie. Co pewien czas gdzieś daleko wytryskiwały w górę kolorowe race. Wojsko czuwało, aby banderowcy nie przedarli się pod osłoną ciemności. Kurinny Ren nie chciał jednak tego czynić. Bał się rozproszenia sotni i pogubienia strilciw. Poza tym zbyt mało na razie wiedział o nieprzyjacielu. Wybór miejsca przełamania zależał od głębokości szyku bojowego, który otaczał obóz. Pierścień trzeba było przerwać tam, gdzie był najcieńszy, o ile możności w kierunku najmniej oczekiwanym przez przeciwnika. Tę regułę walki kurinny Ren doskonale znał.Do doktora Pietrasiewicza podszedł, gnąc się w ukłonach, jakiś chłop. W ciemności rozległ się jego chrapliwy, starczy głos:- Mówili, że jest tu pan doktor... U nas dziecko chore. Wnuczek. Córka doprasza się łaski pana doktora. Ja Stanicki się nazywam. Tutejszy. Gospodarz mikowski...Pietrasiewicz westchnął. Te prośby powtarzały się we wszystkich wsiach. Niewiele mógł pomóc. Do zapadłych górskich zakątków nie docierały w tym czasie lekarstwa. Śmierć zabierała ludzi bez pardonu.- Prowadźcie, ojcze - powiedział do chłopa.Ciszewski poszedł z nimi. Nie miał ochoty kłaść się, jak to uczynili niektórzy, na śniegu i próbować spać. Nie chciał też zostać sam.Z otwartych drzwi izby buchnęło im w twarze gorące, zepsute powietrze. Ciszewski cofnął się odruchowo, ale Pietrasiewicz śmiało wkroczył za chłopem do środka. Jakaś wysoka postać kobieca podniosła się od drewnianego łóżeczka dziecinnego. Podeszła do lampy wiszącej na ścianie i podkręciła knot. Zrobiło się widniej.

Jerzy nie odrywał wzroku od kobiety. Miała jasne blond włosy, śmiało zarysowaną pierś, która zdawała się rozsadzać jej sweter z grubej owczej wełny. Oczy kobiety były ciemnobłękitne; w świetle lampy połyskiwały jak oksydowana stal. Rysy twarzy miała surowe, czoło zmarszczone troską.- Przyszedł pan doktor, Mario - powiedział Stanicki.Skłoniła się w milczeniu. Pietrasiewicz podszedł do łóżeczka, pochylił się nad dzieckiem, które zapłakało boleśnie. Lekarz wyjął z torby polowej stetoskop. Przez kilka minut wsłuchiwał się w oddech malca, nie przestającego płakać.- Ile on sobie liczy, proszę pani?- Dwadzieścia sześć miesięcy. Co mu jest, panie doktorze? Od wczoraj gorączkuje, nie chce jeść ani spać... Czy to jest...? - Głos kobiety był niski, drgał w nim niepokój.- Tyfus, myśli pani? Trudno powiedzieć. Na razie nic takiego nie widzę...- Co robić, panie doktorze? Co robić? - załamała ręce.Pietrasiewicz usiadł na krześle.- Proszę zagotować wodę - rozkazał. - Dam mu zastrzyk, ale radziłbym, jeżeli pani może, zawieźć go do szpitala w Sanoku. Powinien być pod obserwacją. Pobyt tutaj jest dla niego niebezpieczny.Milczała. Stanicki krzątał się przy palenisku. Płomień strzelił wysoko i liznął okopcony imbryk z wodą. Daleko na dworze rozlegały się miarowe serie z erkaemów. Górował nad nimi pracowitym klekotem jakiś ciężki karabin maszynowy. Z gwizdem przeleciał pocisk z działa. Widocznie artyleria pociągu pancernego zaczęła się wstrzeliwać w wyznaczone cele.- Kiedy powinnam go odwieźć? - zapytała Maria. Ciszewski zauważył, że z napiętą uwagą wsłuchuje się w odgłosy kanonady.- Jak najszybciej. Choćby jutro - mruknął Pietrasiewicz, nabierając surowicy do strzykawki.Maria wzięła malca na rękę. Rozległ się bolesny krzyk dziecka. Kobieta skrzywiła się, jak by to jej wbijano igłę w ciało. Potem troskliwie ułożyła swego syna w łóżeczku.- Bandyci was tu nie nękają, ojcze? - zapytał lekarz Stanickiego. - Jesteście ich najbliższymi sąsiadami.- Do wioski nie przychodzą... Już z pięć miesięcy, jak ich nie było - skłamał

gospodarz.- A nie boicie się tu trzymać córki? Gdzie jest jej mąż?- Dokąd ma kobieta uciekać, panie doktorze? Będzie, jak Bóg zechce... A jej męża to banderowcy jeszcze w czterdziestym piątym zabili. Nie chciał iść do sotni...Ciszewski spotkał zimny, obojętny wzrok Marii.Musiała w tej chwili być daleko od nich swoimi myślami.- Z nimi, tam... - wskazała ręką za siebie w kierunku lasu - koniec, panie doktorze, prawda? - zapytała nagle.- Raczej tak. Jeżeli nie dziś, to jutro - powiedział, patrząc na nią badawczo.- Wojny nie będzie... - odezwał się jakby do siebie Stanicki.- Nie - stwierdził Pietrasiewicz. - Nie będzie.Wypisał zlecenie na przyjęcie dziecka do szpitala i wręczył je Marii.- Kiedy pani jedzie? - zwrócił się do niej.- Jak najszybciej, panie doktorze. - Głos jej był teraz twardy, zdecydowany. Znów wsłuchiwała się w rzadką pukaninę na dworze.Wyszli z chaty i z rozkoszą wciągali w płuca mroźne powietrze. Księżyc wędrował obojętnie w mglistej pomarańczowej kurtce-obwódce. Strzały umilkły.- Ona jest córką tego starego, jak ja synem Hirohity - mruknął doktor Pietrasiewicz. - Zauważył pan, jak się ta kobieta wyraża, kapitanie?- I jak wygląda - dodał Ciszewski.Obaj nie domyślali się, że swoją wizytą przyspieszyli decyzję Marii, żony Hrynia, opuszczenia tych stron.Z ciemności wyłonił się ogniomistrz Kaleń.- Wszystko gotowe do rozpoczęcia ognia - powiedział. - Ale damy za kilka godzin łupnia bandziorom!- Dlaczego wałęsacie się po wiosce, ogniomistrzu? - surowo zapytał lekarz. - Był wyraźny rozkaz, że tego czynić nie wolno.- Chciałem się tylko popatrzyć. Jesteśmy zresztą szczepieni... Chyba ta cała wioska wykituje. We wszystkich domach Machabeusze. Wyglądają jak szkielety. Czarni. Straszni. Smród potworny. Zdaje się, że w niektórych chatach leżą już trupy. Nikt ich nie grzebie. Ci, co jeszcze żyją, nie mają siły się ruszać. Nie byłem dotąd w takiej zapowietrzonej wsi.- Wioska zadżumionych - półgłosem powiedział doktor. Ciszewski po raz pierwszy widział Kalenia wstrząśniętego.

O świcie zahuczały działa pociągu pancernego. Zaraz potem odezwały się moździerze. Pociski z wyciem i warkotem wdzierały się w las. Przygotowani do natarcia żołnierze obserwowali błyski ognia wśród drzew.Dzień był mglisty, mroczny. Podpułkownik Chmura przechodząc przez wyślizganą, oblodzoną kładkę stracił równowagę i wpadł do wody. Siedział potem wściekły na punkcie obserwacyjnym, owinięty w koce. Jego rzeczy, rozwieszone nad ogniem, parowały intensywnie. Żołnierze śmiali się. Podpułkownik strzygł rudymi wąsiskami.- Z czego się śmiejecie, durnie - powiedział gniewnie - macie zasłonę dymną. Powinna wam pomóc w natarciu.Radiostacja pułkowa gorączkowała się.- Ja „Achilles”, ja „Achilles”, wołam „Agamemnona”, wołam „Agamemnona”... Jak mnie słyszysz? Jak mnie słyszysz? Zero czterdzieści osiem rozkazał... raca żółty dym... raca żółty dym... wykonać osiemdziesiąt sześć... wykonać osiemdziesiąt sześć - denerwował się radiotelegrafista.- Ja „Agryppa”, ja „Agryppa” - odpowiadał jego kolega lezący obok majora Grodzickiego. - Uważajcie na synchronizację... uważajcie na synchronizację...- Tu „Agamemnon”... tu „Agamemnon”... wykonałem osiemdziesiąt sześć... wykonałem... Przechodzę do dziewięćdziesiąt dwa...- Ja „Artemida”... ja „Artemida” - przedstawiała się radiostacja grupy manewrowej WOP, zgłaszając swoje pretensje do „Apolla”, czyli radiostacji dowódcy dywizji i porozumiewając się równocześnie z „Asmodeuszem”, czyli pociągiem pancernym.W eterze rozlegały się głosy „Kasjopei”, „Kaliope”, „Ksantypy”, „Polihymnii”, „Polluxa”, „Parysa” - radiostacji batalionów. Cała mitologia i historia starożytna. Zgodnie z pomysłem szefa sztabu dywizji podpułkownika Tomaszewskiego.Podpułkownik Tomaszewski stał teraz w towarzystwie dowódcy dywizji i oficerów sztabu na wzgórzu „906” na wprost obozu Hrynia. Wiatr poranny rozwiewał ich brezentowe peleryny. Sylwetki oficerów wyglądały we mgle jak postacie legendarnych rycerzy karpackich.Major Grodzicki usiłował ze swego punktu obserwacyjnego na wzgórzu „689” dojrzeć

coś w rozciągającym się poniżej lesie. Mgła utrudniała jednak widoczność. Dowódca pułku na próżno przecierał szkła lornetki. Major Pawlikiewicz wpatrywał się w mapę, którą rozpostarł wraz z kapitanem Wiśniowieckim. Porucznik Rapski flegmatycznie przerzucał swoje notatki.- Za dziesięć minut kończy się przygotowanie artyleryjskie - powiedział Pawlikiewicz.Major Grodzicki był blady. Zawsze miał w takich wypadkach tremę jak aktor przed wyjściem na scenę.Tymczasem banderowcy nie wychodzili z bunkrów. Na rozkaz Rena mieli zająć stanowiska dopiero po zakończeniu ognia artylerii. Strilci nerwowo ściskali w garści karabiny. Czuli się jak osaczone zwierzęta, ale też jak one byli zdeterminowani. Wiedzieli, że muszą stoczyć walkę o życie.- Sława Bohu, że nie ma Ihora. Ten by się trząsł ze strachu - mówił kurinny Ren do Hrynia. Starał się, jak mógł, okazać podkomendnym, że kpi sobie z nieprzyjaciela i zachowuje zimną krew.- Szkoda, że Kemperer jest w tym szpitalu. Przydałby się tutaj - stwierdził sotenny.Sanitariusze uwijali się przy rannych i zabitych. Pociski artylerii i moździerzy zawaliły dwa bunkry. Kurin miał dziewięciu zabitych i trzynastu rannych.- Co z nimi zrobimy? - zapytał Stach.Ren wykonał nieokreślony ruch ręką. W tej chwili artyleria umilkła. Strilci wyskoczyli z bunkrów i rozbiegli się na stanowiska strzeleckie. Zamarli w oczekiwaniu.Żołnierze szli wolno luźną, szeroką tyralierą z bagnetami wysuniętymi przed siebie. Kłęby mgły snuły się między drzewami. Śnieg skrzypiał rozgniatany setkami par butów. Trzeszczały połamane gałęzie.Ciszewski widział, jak porucznik Zajączek z karabinem w ręce wskazuje coś idącym obok żołnierzom. Rafałowski uśmiechnął się do niego. Miał zaróżowione policzki dziecka. Na jego twarzy nie znać było najmniejszego napięcia. Daszewski sunął z pistoletem maszynowym przyciśniętym do boku. Ruchy miał gibkie jak kot. Uważnie wpatrywał się w zarośla.Lawinę ognia otrzymali nagle. W samą twarz. Grad pocisków. Odłupywały drzazgi

z drzew, podnosiły fontanny śniegu, pruły ciała żołnierzy. Ktoś jęczał i wzywał pomocy. W kilku miejscach ukazały się szkarłatne plamy na śniegu.Żołnierze momentalnie zalegli. Prali przed siebie z karabinów i broni maszynowej. Ogarnęła ich głucha wściekłość, podsycana obawą o życie. Teraz już widzieli przeciwnika.Banderowcy strzelali ukryci za pniami drzew i we wnękach, które wykopali w ciągu nocy. Zgodnie z planem Rena nie mieli się długo bronić. To nie miałoby sensu, bo z regularnym wojskiem, rozporządzającym do tego ogromną przewagą ogniową i liczebną, musieliby przegrać. Chodziło tylko o zatrzymanie nieprzyjaciela, oszołomienie go i przedarcie się przez pierścień okrążenia. Metoda często przez sotnie stosowana.Ale przeciwnik też ją znał. Podczas gdy bataliony Ciszewskiego i Gorczyńskiego wiązały banderowców ogniem, podpułkownik Chmura pchnął swych żołnierzy do szturmu.Tradycyjne „hura” utonęło wśród drzew i zasp śnieżnych. Nacierający zwarli się z sotnią Stacha, która broniła prawego skrzydła ugrupowania Rena. Bagnet zazgrzytał o bagnet. Wzniosły się w górę kolby karabinów. Gwałtowne starcie trwało zaledwie kilka minut. Banderowcy rzucili się do ucieczki, pozostawiając na miejscu zabitych i rannych. Leżeli teraz pospołu z poległymi i rannymi żołnierzami.Strilci z sotni Hrynia dostrzegli nadbiegających ludzi Stacha. Nie było na co czekać. Kurinny Ren dał rozkaz. Czotowi poderwali swych podkomendnych formując klin. W przodzie szedł Ukleja ze swoją czotą, nieco z tyłu, po bokach Stienka i Rezun, który od ostatniego zarządzenia nazywał się „Dnipr”. Za nimi bez żadnego porządku gnała rozproszona sotnia Stacha.Klin wbił się w przerwę między batalionami kapitanów Ciszewskiego i Gorczyńskiego. Banderowcy wycofywali się w najmniej - zdawałoby się - wygodnym dla nich kierunku: nie na południe, w stronę dolin, ale wręcz przeciwnie - na północ, pod górę. Było to nader sprytne, gdyż pułkownik Sierpiński i dowódcy pułków oczekiwali ucieczki przeciwnika ku zaporze, stworzonej przez ruchomą konną grupę manewrową WOP porucznika Siemiatyckiego i pociąg pancerny.Klin banderowski przeciskał się wśród szpaleru ognia. Oba bataliony - kapitanów

Ciszewskiego i Gorczyńskiego - ziały ogniem. Coraz bardziej i gęściej barwił się śnieg na czerwono.Ciszewski widział, jak porucznik Zajączek rozwala kolbą głowę uciekającego Dnipra. Kapral Matysek wbił z taką mocą bagnet w bok jakiegoś strilcia, że ten upadając pociągnął za sobą karabin żołnierza. Strzelec Karasiński rzucił granat w ciżbę banderowców. Trysnęła w górę ziemia zmieszana ze śniegiem. Kilku bandytów czołgało się z bolesnym skowytem w zaroślach. Podporucznik Daszewski dopadł sotennego Stacha. Ten złożył się z pistoletu maszynowego, ale broń nie wypaliła. Może się zacięła, a może bandyta wystrzelił przedtem całą amunicję z magazynka. Daszewski z błyskiem nieopisanej furii w oczach skierował bagnet w pierś sotennego.- Pomyłujte, pane! - ryknął Stach, zdjęty przedśmiertnym strachem.Oficer potrząsnął głową. Wykonał pchnięcie według wszelkich reguł szermierki na bagnety. Stach zwalił się na ziemię i skręcił w kłębek jak strącona w locie osa. Pałąkowate nogi banderowca wierzgały przez chwilę, rozkopując śnieg. Potem jego pokraczne ciało zastygło w bezruchu na tle wielkiej czerwonej plamy.Rozkazy Ciszewskiego tonęły w huku strzałów i wśród okrzyków obu stron. Banderowcy pędzili z okrzykiem „ura”, gęsto się odstrzeliwując. W samym środku klina znajdował się kurinny Ren. Hryń, biegnąc obok Uklei, prowadził pierwszą czotę. Jerzy spostrzegł, że celowniczy erkaemu, który dotąd prowadził obok niego ogień, nie żyje. Wyjął broń z martwych rąk żołnierza i sam zaczął wyładowywać jeden magazynek po drugim.Uciekający banderowcy byli jednak coraz dalej. Na próżno usiłował porucznik Rafałowski przeciąć im drogę na czele swej kompanii. Mgła i gęstwina leśna Chryszczatej kryły doskonale odwrót nieprzyjaciela.W eterze krzyżowały się rozkazy. Radiotelegrafiści miotali się przy swych aparatach. Ochrypłymi głosami przekazywali decyzje dowódców. „Agamemnon” miał położyć ogień zaporowy na drodze ucieczki bandytów, „Achilles”, czyli pułk Chmury, ruszał w pościg, „Apollo” - kryptonim dywizji - słał na jednej fali zarządzenia dla pociągu pancernego - „Asmodeusza” - i rozmaitych radiostacji batalionowych.

Las płonął w kilku miejscach. Dowódcy - dywizji i pułków - widzieli ze swoich punktów obserwacyjnych duże słupy dymu nad drzewami. Strzelanina powoli słabła i oddalała się na północ.Sanitariusze zbierali rannych. W jednym miejscu układano pokotem zabitych. Żołnierze z bagnetem na broni pilnowali kilkunastu jeńców, wśród których uwijał się kapitan Wiśniowiecki.Ciszewski ruszył wraz z kompaniami porucznika Zajączka i podporucznika Daszewskiego do obozu Hrynia. Panował tu bezład pozostały po nagłym opuszczeniu tego miejsca przez dotychczasowych mieszkańców. W jednym z budynków jęczeli ranni - ofiary pierwszego ostrzału artylerii i moździerzy. Leżeli z ponurym wyrazem twarzy, brudni, obszarpani, dziko zarośnięci, nie goleni od tygodni. Ciała ich były wysuszone od głodu. Rozgorączkowane oczy z przerażeniem śledziły ruchy żołnierzy.Tajemniczo rysowały się wejścia do innych, pustych bunkrów. Porucznik Zajączek wszedł do jednego z nich. W tej chwili nagły huk targnął powietrzem. W otworze włazowym bunkra ukazały się kłęby dymu. Dwóch sanitariuszy wbiegło do środka. Nie mieli już kogo ratować. Wybuch miny rozszarpał na strzępy porucznika Zajączka.Cały obóz był zaminowany. Banderowcy uczynili to w ciągu nocy, przygotowując się do ucieczki. Miny znajdowały się we wszystkich bunkrach. Wezwani saperzy znaleźli je w ściśle zamaskowanym młynie, w obozowej garbarni, nawet w lazarecie, w którym leżało trzech bandytów zmarłych na tyfus.Kilku żołnierzy ogarniętych wściekłością porwało za pistolety maszynowe. Pobiegli do rannych banderowców. Daszewski zatrzymał ich w ostatnim momencie.- Oszaleliście, do diabła, czy co? - krzyczał, mocując się z wysokim kapralem, którego biały kombinezon maskowniczy zbryzgany był krwią...- Pozabijam tych sk...synów! - miotał się kapral. - Za naszego porucznika! Dlaczego nie ostrzegli?Zmasakrowane do niepoznania zwłoki Zajączka nieśli sanitariusze w brezentowej płachcie. Saperzy wysadzali jeden po drugim bunkry, systematycznie niszcząc obóz Hrynia. Ciszewski wolno wspinał się na czele batalionu pod górę, opuszczając las Chryszczata. Czoło

kapitana przecinała głęboka, pionowa bruzda. Nie mógł się oswoić z myślą, że Zajączek nie żyje, nie idzie już ze swoją kompanią, nie strofuje w rubaszny sposób żołnierzy i nigdy już nie będzie im dawał narciarskich wskazówek. Mrok szybko zapadał i otulał pobojowisko całunem ciszy.Tej nocy gdy pułk znajdował się jeszcze w marszu, do kapitana Wiśniowieckiego przyprowadzono jednego z banderowskich jeńców, który domagał się od żołnierzy eskorty, aby skomunikowano go z kimś z dowództwa. Szef zwiadu pułku przesłuchał jeńca. Okazał się nim strilec Wołos. W świetle elektrycznej lampki wskazał dokładnie na mapie położenie szpitala kurina Rena pod Krąglicą.- Dlaczego to robisz? - zapytał go zaciekawiony Wiśniowiecki.- Żandarmeria Rena zaćwiczyła mego ojca na śmierć - powiedział jeniec. - Przysiągłem, że za to zapłacą.Kapitan Wiśniowiecki oświetlił bladą, zaciekłą twarz młodego chłopca. W jego oczach wyczytał bez trudu, że nie kłamie.- Dobrze - mruknął - zapamiętam twoją postawę. Może ci ona tylko pomóc.- Nie zależy mi na tym - odparł jeniec. - Wszystko jedno, jak się to sobacze życie skończy...Oficer wzruszył ramionami. Major Grodzicki przekazał wiadomość drogą radiową dowódcy konnej grupy manewrowej WOP, która znajdowała się najbliżej Krąglicy.- Nareszcie coś nam dajecie do roboty - ucieszył się porucznik Siemiatycki. - Dziś rano wyznaczyliście nam miejsce zupełnie bezsensowne.- Zawsze przekazujemy wam wiadomości o bandytach - bronił się dowódca pułku. - Nie chowamy ich przecież dla siebie... Przypomnijcie sobie, poruczniku, obóz Stacha, - Wykryliśmy go sami - zabrzmiał dumnie w mikrotelefonie głos Siemiatyckiego. - Wyście wskazali nam tylko pastwisko koni tej sotni.- Dobrze już, dobrze... Nie kłóćmy się, poruczniku - łagodził spór Grodzicki. - Bardzo proszę, ruszajcie natychmiast.- Tego żołnierzom Wojsk Ochrony Pogranicza nie trzeba powtarzać. Nie jesteśmy piechotą, obywatelu majorze. O świcie będziemy na miejscu...Major Grodzicki westchnął. Dowódca grupy manewrowej był człowiekiem drażliwym na punkcie honoru jego macierzystej formacji.

Pułk wrócił do Baligrodu, ale nie wszystkim żołnierzom dany był odpoczynek.Porucznik Turski niecierpliwie czekał na kapitana Wiśniowieckiego. Dziś rano zjawił się u niego Romuald Wodzicki, gospodarz z R., znany z afery z końmi Dwernickiego, w której dochodzenia, jak często się zdarza, utknęły na martwym punkcie. Pan Romuald przyjechał furmanką. Ledwie się ruszał. Oświadczył, że niedawno ciężko pobili go żubrydowcy, i chciał nawet pokazać porucznikowi Turskiemu zmasakrowaną część ciała. Dodał, iż chce się zrehabilitować i wykazać lojalność wobec władz, jakkolwiek nie to jest głównym powodem jego nieoczekiwanej wizyty. Pragnął odpłacić Żubrydowi za despekt, jaki go spotkał. Zeznał, że może wskazać kryjówkę dowódcy oddziału „Serca Gorejącego”. Było to nader istotne, gdyż od rozgromienia tej bandy urwał się Wiśniowieckiemu kontakt z dezerterem Makowskim.Żubryd ukrywał się w jednym z domów R. Pił tam na umór wraz z Makowskim i Jagielską, którzy jednak nie dawali o sobie znać, jakkolwiek dezerter zobowiązał się do tego pamiętnym listem, przesłanym w okresie amnestii kapitanowi Wiśniowieckiemu, Wanda Jagielska zaś komunikowała się dotychczas regularnie z Turskim. Obaj oficerowie nie domyślali się, jakie były powody nagłej nielojalności tej dobranej pary. W istocie sprawa była prosta. Wśród pijanego bełkotu eks-dowódca oddziału „Serca Gorejącego” wyznał swym kompanom, że jednak ma ukryte pieniądze, ale uparcie odmawiał podania kryjówki. Makowski i Jagielska starali się, każdy na własną rękę, wydobyć ten szczegół od Żubryda, aby najpierw zawładnąć pieniędzmi, a później dopiero zastanowić się, co uczynić z samym bandytą.Do R. wyprawiła się kompania porucznika Rafałowskiego. Dzięki nartom dotarła tam jeszcze tego samego dnia pod wieczór. Przybyła jednak za późno. Ostatnia kryjówka Żubryda płonęła. Mieszkańcy wsi bezskutecznie usiłowali gasić pożar. Domem wstrząsały wybuchy amunicji. Jak wszystkie niemal chaty w tych okolicach, był swojego rodzaju arsenałem.Ledwie trzymający się na nogach z powodu emocji czy wypitego alkoholu Młot -

Makowski, ostatni żubrydowiec, bełkocąc opowiadał porucznikowi Rafałowskiemu, co zaszło.Przed kilku godzinami Żubryd wskazał, gdzie znajdują się pieniądze oddziału „Serca Gorejącego”, i podał, w jaki sposób za podaniem odpowiedniego hasła można je odebrać. Makowskiemu więcej nie było trzeba. Postanowił puścić się natychmiast w drogę, ale na to nie zgodził się zarówno Żubryd, jak Wanda Jagielska. Rozgorzała gwałtowna sprzeczka. Eks-dezerter oświadczył porucznikowi Rafałowskiemu, że chciał oddać swego szefa w ręce władz, przekazując jednocześnie wiadomość o kryjówce z pieniędzmi. Kłamstwo było przejrzyste i w późniejszym śledztwie Makowski je sprostował. W rzeczywistości plan jego był inny. Postanowił zgładzić Żubryda i Jagielską, aby pozbyć się niewygodnych wspólników, odebrać pieniądze, ukryć je gdzieś powtórnie, a dopiero potem zameldować się w wojsku czy na milicji i oświadczyć, że zmuszony był do zabicia swego szefa oraz jego kochanki. O pieniądzach w razie śmierci tych dwojga nie musiałby w ogóle wspominać. Zamiar ten powziął od dawna i dziś go wykonał. Zabójstwo doskonale się udało. Pijany jak bela Żubryd nie zdołał nawet sięgnąć po rewolwer. Jagielską dopadł Makowski w kuchni i tam zastrzelił. Jedna z jego kul musiała trafić w bańkę z białą ropą, którą przechowywali gospodarze. Dom tuż przed nadejściem wojska zaczął płonąć jak sterta słomy.Porucznik Rafałowski wysłuchał zawiłych objaśnień dezertera, kazał go wziąć pod straż i opuścił R. W przejściu podziwiał drzemiący w śnieżnej ciszy, spokojny klasztor Sióstr S. - wzorowe gospodarstwo rolne i warzywnicze, słynne na całą okolicę. Zdawało się, że wszystko, co się działo wkoło, nie zdoła tymi murami wstrząsnąć.Płonący dom, miotającego się Makowskiego i odmarsz kompanii obserwowała zza okiennic klasztornych pobożna siostra przełożona Modesta i barczysty kanonik z Przemyśla. Siostra przeżegnała się w zadumie.Późnym wieczorem do wrót klasztornych zakołatał pan Romuald Wodzicki i złożył kanonikowi dokładne sprawozdanie z przebiegu swej wizyty w Baligrodzie. O tej porze bogobojne siostry już spały, nabierając sił do nocnego nabożeństwa. Mogły spać spokojnie. Żadne burze nie groziły więcej klasztorowi.

Konna grupa manewrowa WOP - oddział, z którego słusznie porucznik Siemiatycki mógł być dumny, jedna z najlepiej wytrenowanych w walkach górskich grup wopistów - dotarła pod Krąglicę w oznaczonym czasie.Był nowy szary świt zimowy, kiedy żołnierze, pozostawiwszy konie u podnóża góry, okrążyli podziemny szpital i podporucznik Teodor Walczak donośnym głosem wezwał cały personel sanitarny do opuszczenia tego obiektu. W odpowiedzi otrzymał serię z ręcznego karabinu maszynowego. Jeden z wopistów chwycił się za głowę i zwalił pod nogi oficera. Wszyscy inni padli jak na komendę.Szpital kurina Rena na zboczach Krąglicy był najbardziej wzorową budowlą tego typu w całej Ukraińskiej Powstańczej Armii. Stanowił właściwie system łączących się z sobą bunkrów - operacyjnego, dwóch wypoczynkowych, kuchennego, mieszkalnego dla sióstr i lekarza oraz magazynu z zapasem żywności. Miał nawet bieżącą wodę: mały strumyk zaopatrujący bunkier operacyjny, kuchnię i zmywający nieczystości z zainstalowanego pod ziemią ustępu. W sumie był to szczyt kretowiskowego komfortu banderowców, jeśli wziąć jeszcze pod uwagę, że światło dzienne przedostawało się do tej podziemnej budowli przez znakomicie zamaskowane świetliki dające możność obserwacji i - w razie potrzeby - prowadzenia ognia. Sztabsarzt Kemperer, który opracował plany szpitala, wybrał miejsce na jego budowę i czuwał nad jej realizacją, mógł być dumny ze swego dzieła. Przed kilku tygodniami oprowadzał po tych bunkrach Johna Curtissa. Anglik był zachwycony. Oświadczył, że tak wspaniałego materiału do reportażu z pobytu w UPA nigdy jeszcze nie zebrał.W chwili gdy grupa manewrowa WOP z Cisny okrążyła szpital, znajdowało się w nim czternastu rannych i chorych banderowców, trzech ludzi ochrony z przeniesionym tu karnie na niższe stanowisko Hałahanem na czele, doktor Kemperer i dwie sanitariuszki. W magazynie - co miało się dla mieszkańców bunkrów okazać fatalne - przechowywano od dawna paczki z detonatorami i kilkaset kilogramów kostki trotylowej, której sotnie używały do wysadzania torów kolejowych. Umieszczono tu materiał wybuchowy, ponieważ w obozie

na Magurycznem nie było już dlań miejsca.Atmosfera w szpitalu była bardzo napięta. Przez cały wczorajszy dzień słyszano tu strzelaninę, dochodzącą z głębi lasu, od strony Magurycznego. Sztabsarzt Kemperer i inni banderowcy zdawali sobie sprawę, że obóz został zaatakowany przez poważne siły. Niepokoiło ich to, ale o szpital byli spokojni. Tylko dowódca kurina i sotenni znali jego położenie. Trotyl przenosiło wprawdzie z Magurycznego kilku strilciw, ale jak zapewniał Hałahan, który ich tu przyprowadził, wybrani przez niego ludzie należeli do najpewniejszych.Zjawienie się wopistów i wezwanie podporucznika Walczaka wywołało w bunkrach najpierw konsternację, potem panikę. Hałahan zareagował w najprostszy sposób. Wykorzystując jeden ze świetlików jako ambrazurę, ostrzelał żołnierzy z erkaemu.- Was machst du, verfluchter Miot?! - miotał się Kemperer. - Wiesz przecież, że nie mamy się czym bronić!Były dowódca żandarmerii odepchnął go z taką siłą, że sztabsarzt wpadł w ramiona struchlałych sanitariuszek. Trzej banderowcy z ochrony zajęli stanowiska przy innych ambrazurach i rozpoczęli ogień, naśladując swego szefa. Ranni i chorzy banderowcy zwlekli się z prycz. Kryli się pod ścianami bunkra wypoczynkowego, kuchni i ustępu. Przeciwnik na razie milczał.- Szpital, który otwiera ogień, nie jest szpitalem według norm międzynarodowych - oświadczył porucznik Siemiatycki swemu zastępcy.- Jestem tego samego zdania - zgodził się pod porucznik Teodor Walczak i zapytał:- Czy możemy wobec tego odpowiedzieć taką samą monetą?Dowódca grupy manewrowej zamyślił się.- Mamy wszelkie prawo - mruknął - ale zaraz banderowcy rozwrzeszczą się na cały świat, że mordujemy rannych, i znajdą się na Zachodzie dziennikarze, którzy szeroko będą to opisywali, pomijając całkowicie postępowanie bandziorów.- Nie jestem specjalistą od wielkiej polityki - stwierdził podporucznik Walczak, spoglądając z nagłym respektem na swego dowódcę.- Spróbujemy ich z tych bunkrów po prostu wykurzyć. Race są niewinnym środkiem. Kropniemy im ze dwie, trzy do wnętrza. Magnezja oślepi ich i oszołomi... Wykorzystamy ten moment i weźmiemy bandziorów bez strzelaniny.

- Wspaniale! - pokręcił głową Walczak. - Obywatel porucznik opracował całkiem nową metodę zdobywania bunkrów.- Pomysły są moją specjalnością - oświadczył skromnie dowódca grupy manewrowej WOP.Dwóch żołnierzy z rakietnicami wysunęło się naprzód. Kilkunastu, innych miało natychmiast po wypuszczeniu rac wedrzeć się do bunkrów. Wejścia były dzięki zeznaniom Wołosa doskonale żołnierzom znane.- Pal! - zakomenderował porucznik Siemiatycki.Z luf trysnęły barwne węże rac. Z sykiem zagłębiły się w otwory świetlików.W tej samej niemal chwili potężny wybuch zakołysał lasem. W miejscu gdzie się znajdował podziemny szpital, ziemia wzdęła się na oczach osłupiałych żołnierzy, poleciały w górę kamienie i odłamki drzewa. Wszystko to trwało zaledwie ułamki sekund, po czym wopiści spostrzegli długi lej pełen drgających ciał ludzkich, potrzaskanych desek, jakichś naczyń, splątanych szmat i trudnych do rozpoznania przedmiotów.- Wysadzili się w powietrze! - wykrzyknął podporucznik Teodor Walczak.Pomyłkę wyjaśnił dogorywający sztabsarzt Kemperer, który miał urwane obie nogi, ale był całkowicie przytomny. Trząsł się z zimna i prosił, aby go okryto kocami. Zanim skonał, opowiedział o trotylu i nie mógł ochłonąć z gniewu na głupotę Hałahana. Trzech innych, lżej rannych, banderowców przetransportowano do Cisny.W ten sposób wraz z obozem Hrynia przestał również istnieć szpital kurina Rena na stokach Krąglicy.Po opisanych wyżej wydarzeniach pułk majora Grodzickiego nie zabawił długo w Baligrodzie. Z rozkazu dowódcy dywizji sztab pułku i dwa bataliony przeniosły się na stałe miejsce postoju do Leska. W dawnym MP pułku pozostał tylko jeden batalion, nowo przybyłego z Warszawy kapitana Wiesława Muszyńskiego. Zmiana dyslokacji pułku podyktowana była sytuacją. W rejonie na południe od Baligrodu istniały już jedynie nieliczne wioski. Nie było kogo chronić. Bandy po otrzymanych ciosach błąkały się po lasach i szukając nowych kryjówek przesuwały się bardziej na północ, w kierunku gęściej zaludnionych obszarów. Wszystko to wymagało skupienia większych sił raczej w pobliżu

Leska i Sanoka - niż jak przedtem - Baligrodu i Cisny.Któregoś wieczoru Ciszewski pożegnał się z Ewą i Janem Rozwadowskim. Ciężko mu było na sercu, ale starał się tego nie okazywać. Ewa unikała wyraźnie jego spojrzeń.- Lesko jest tak blisko, że będziemy się mogli często widywać - pocieszała go w ten ostatni wieczór.Odmaszerował na czele swego batalionu, bardziej przygaszony niż zwykle.Nie tylko Jerzy znajdował się w nastroju przygnębienia. Jego podwładny, podporucznik Daszewski, był od kilku dni w stanie naprawdę godnym pożałowania. Ela Wasserówna ciężko zachorowała. Miała wysoką gorączkę, majaczyła i doszło do tego, że przestała rozpoznawać otoczenie.Daszewski wpadł w rozpacz. Jego gorąca, nie dająca się okiełznać natura buntowała się przeciw wszelkim życiowym trudnościom, szczególnie tym, na które nie było rady. Każdą wolną chwilę spędzał przy chorej. Schudł jeszcze bardziej, oczy zapadły mu w głąb czaszki, przestał prawie zupełnie jeść, jego piersią wstrząsał suchy kaszel.- Jeżeli Eli się coś stanie - powiedział do Ciszewskiego - koniec ze mną, Jest mi wszystko jedno. Nikogo poza nią nie mam i mieć nie chcę.Słów Jerzego nie słuchał. Podpułkownik Tomaszewski, który zatrzymał się w tym dniu przejazdem w Lesku, oświadczył:- Daszewski histeryzuje... Dla strapionego oficera najlepszym pocieszeniem jest służba. Należy mu dawać jak najwięcej zajęć. Wtedy przyjdzie do siebie.Wobec tego podporucznik otrzymywał coraz to nowe zadania służbowe. Ale metoda Tomaszewskiego nie na wiele się zdała. Daszewski spędzał noce przy gorączkującej dziewczynie i w każdej wolnej chwili atakował doktora Pietrasiewicza.- Co jej jest, doktorze? - pytał po raz setny.- Trudno powiedzieć... Tyfus to chyba nie jest. Raczej ciężka grypa. Nie sądzę, aby chora była w wielkim niebezpieczeństwie. Młody organizm powinien takie skoki gorączki wytrzymać.- „Trudno powiedzieć”... „Raczej”... „Nie sądzę”... - przedrzeźniał go zdenerwowany i wyczerpany bezsennością Daszewski. - Co warta jest cała ta wasza medycyna? Nic nigdy

nie wiecie. Nauka w powijakach. W ogóle nie nauka! Zwykła lipa.Z polecenia majora Grodzickiego Ciszewski dawał Daszewskiemu często służbę na posterunku przy moście na Sanie, w pobliżu Łysej Góry. Kontrolowano tam przejeżdżające sanie i pieszych.Pewnego dnia podporucznik Daszewski zatrzymał sanie, w których jechał wysoki, barczysty ksiądz i dwie siostry zakonne. Po sprawdzeniu dokumentów okazało się, że jest to kanonik z Przemyśla oraz siostry Modesta i Beata z R. Podporucznik zwrócił im papiery, ale nie kazał żołnierzom podnieść szlabanu zamykającego drogę.- Czy możemy jechać dalej? - zapytał niecierpliwie stary ksiądz.- Zaraz... - mruknął oficer; w myślach przez chwilę coś rozważał i podjąwszy ostateczną decyzję zwrócił się do siwowłosego kapłana.- Proszę księdza - powiedział patrząc w jego surową twarz - czy jeśli się Boga o coś mocno poprosi, zostanie to spełnione?Kanonik uśmiechnął się.- Modlitwa jest zawsze miła Bogu, a tym samym skuteczna, mój synu.- Nawet jeśli ktoś nie jest wierzący?- Ten, kto się modli, jest wierzący, jeżeli jednak zgrzeszył kiedykolwiek zwątpieniem, to powinien odbyć pokutę.- To nie dla mnie - mruknął Daszewski. Ksiądz przyjrzał mu się badawczo.- Ma pan jakieś zmartwienie, młody człowieku.- Ksiądz zgadł, ale nie o tym chciałem mówić. Wy, duchowni, macie swoje kontakty z Opatrznością, czy ksiądz nie mógłby jej wspomnieć o moich sprawach?Teraz uśmiech wykwitł nie tylko na twarzy surowego kanonika, ale zaróżowił nawet policzki siostry Modesty.- Oczywiście mógłbym... - stwierdził ksiądz. - Jednakże ty sam też potrafisz z pewnością to uczynić, mój synu.- Nie mam pojęcia o modlitwach. Nigdy mi to nie było potrzebne, ale teraz wariacja mnie się chwyta i ci idioci lekarze nic pomóc nie potrafią, - Daszewski przesunął rękę po czole, na które wystąpiły kropelki potu. - W ogóle nie znam słów...- Można się modlić własnymi słowami, poruczniku. Każda modlitwa dociera do Stwórcy.- Ksiądz wspominał o pokucie...- Nieraz westchnienie z prośbą o łaskę wystarczy - szepnęła siostra Beata.

- Do żadnych westchnień nie jestem zdolny - skonstatował samokrytycznie Daszewski.- Czyn dokonany na intencję łaski też miły jest Bogu - potrząsnął głową kanonik. - Trudno zresztą powiedzieć, co powinieneś uczynić, mój synu - mówił już z lekkim zniecierpliwieniem w głosie. - Wszystkie religijne przepisy ułożyli jedynie ludzie natchnieni przez Pana, my tu na ziemi nie wiemy jednak, jak Wszechmocny ocenia nasze intencje. Jego też rzeczą będzie osądzić to, co podejmiesz... Czy możemy już jechać, młody człowieku?- Czyn... mówi ksiądz. Czyn? To jest w każdym razie łatwiejsze od innych rzeczy - wymamrotał, nie wiadomo do siebie czy pod adresem podróżnych, Daszewski i kazał podnieść szlaban.„Siostra Beata zacięła konie i sanie pomknęły naprzód.- Rozumiesz coś z tego wszystkiego? - zagadnął podporucznik stojącego obok żołnierza o zarośniętej twarzy pirata.Zapytany wzruszył ramionami i splunął.- Masz rację - monologował oficer. - Lipa, dokładnie taka sama jak wiedza medyczna. Nikt nic nie wie. Mgła i dziadowski pic. Znikąd żadnej pomocy. Doktor Pietrasiewicz wart kanonika, a kanonik Pietrasiewicza... Czego się gapisz?! - huknął nagle na żołnierza i odszedł odprowadzony zdziwionym spojrzeniem swego podwładnego.Zdarzyło się jednak, że jeszcze w ten sam wieczór podporucznik Daszewski mógł dokonać swego czynu.Około godziny ósmej zauważył nikły błysk światełka na stoku Łysej Góry. Ktoś szedł widocznie przez las, usiłując ominąć szosę i most.- Pójdę tam - oświadczył podporucznik żołnierzom. - Jakiś facet ma widocznie nieczyste sumienie, skoro tak bardzo nie chce się z nami spotkać.- Sam obywatel porucznik idzie? - zdziwił się jeden z żołnierzy.- Żal ci? Myślisz, że bez ciebie nie dam sobie rady, fujaro? - zgromił go Daszewski.- Może by kompanię alarmową... - zaproponował podwładny.- Akurat! Dla jednego zakichanego łachmaniarza całą kompanię będziemy stawiać na nogi! Za dobrze wam się powodzi... - gderał. - Słyszeliście zresztą, co ten klecha dziś po południu mówił. Może teraz to będzie mój czyn?Nie zwlekając zagłębił się w las. Szedł tak szybko, że wkrótce usłyszał przed sobą

trzask łamanych gałęzi. Rozdrażnienie spowodowane chorobą Eli, gniew wywołany własną bezradnością, kipiąca w nim niespożyta energia - wszystko to razem złożyło się na postępowanie młodego oficera, który zapomniał o jakiejkolwiek ostrożności.- Hej, wy tam! - krzyknął. - Stać, do cholery jasnej!W odpowiedzi buchnęła z ciemności niebieskopurpurowa błyskawica i nad głową Daszewskiego przeleciała seria z pistoletu maszynowego. Ogarnęła go wściekłość. Wyjął zza pasa rakietnicę. Czerwona alarmowa raca wzbiła się pod niebo. Natychmiast potem oficer otworzył ogień ze swego „automatu” Jednocześnie zaczął stentorowym głosem wydawać komendy, jak by dowodził większą liczbą żołnierzy.- Kompania naprzód! - darł się do utraty tchu nie przestając strzelać. - Pierwszy pluton w lewo! Brać ich od góry! Szybko! Bieegieem mmaarrsz!Wypuścił jeszcze jedną racę i na oślep, wprost przed siebie cisnął granat ręczny, który eksplodował z ogłuszającym hukiem. W dole usłyszał głosy nadbiegających żołnierzy kompanii alarmowej. Wtedy właśnie, w świetle trzeciej racy, zobaczył dwóch ludzi, stojących o kilka kroków od niego z podniesionymi w górę rękami.- Padnij! - polecił im Daszewski.Banderowcy posłusznie wykonali rozkaz. Gdy nadeszła kompania alarmowa, podporucznik był panem sytuacji.Bandyci znalazłszy się w sztabie pułku natychmiast przystąpili do składania zeznań. Oświadczyli, że są łącznikami od Rena do rejonowego prowidnyka Ihora. Zgodnie z otrzymanym rozkazem mieli przyprowadzić rejonowego prowidnyka do miejsca postoju sotni Bira.- Gdzie znajduje się rejonowy prowidnyk Ihor? - zapytał banderowców major Grodzicki.- W jednym z domów w Baligrodzie.- Czy znacie ten dom?- Byliśmy w nim kilkakrotnie jeszcze w zeszłym roku. Tam mieszka żona rejonowego prowidnyka i on ją co pewien czas odwiedza.- Możecie pokazać dom?- Tak, pane.- Wiecie, kto jest właścicielem domu?- Nie.- Dobrze, Żołnierze pojadą z wami do Baligrodu. Pokażecie im tę kryjówkę Ihora.

Jeżeli kłamiecie...- Nie kłamiemy, pane, Bihme!Dalsze zeznania banderowców dotyczyły miejsca obozu sotni Bira.- Oni są straszliwie zdemoralizowani - stwierdził kapitan Wiśniowiecki. - Dawniej nie składali tak łatwo zeznań...Miał rację. Od pewnego czasu jeńcy banderowscy „sypali” bez skrupułów swoich współtowarzyszy. Widomy znak rozkładu Ukraińskiej Powstańczej Armii.Do Baligrodu ruszył kapitan Ciszewski z plutonem żołnierzy z kompanii porucznika Rafałowskiego.- Proszę tam pojechać osobiście - powiedział do Jerzego major Grodzicki. - To jest jakaś delikatna sprawa. Będzie na pewno zatarg z cywilami... Kapitan Muszyński nie ma jeszcze doświadczenia w takich historiach.- Że też rejonowy prowidnyk Ihor obrał sobie za siedzibę akurat Baligród, garnizon wojskowy! Niesłychane! - dziwił się major Pawlikiewicz.- Wszystko jest możliwe - mruknął porucznik Turski, który wybierał się w drogę wraz z Ciszewskim.Major Grodzicki beształ tymczasem podporucznika Daszewskiego.- Wiecznie sprawiacie nam kłopoty waszym zachowaniem, poruczniku! - irytował się. - Mogliście przecież zginąć. Bezmyślne narażanie się na niebezpieczeństwo jest przestępstwem ze strony żołnierza. Jeżeli nawet dowódca dywizji zechce was za ten dzisiejszy wyskok odznaczyć, wpierw zostaniecie przeze mnie ukarani.- Mnie jest wszystko jedno - oświadczył melancholijnie Daszewski.- Nie ma pan racji - westchnął siedzący dotąd milcząco pod ścianą doktor Pietrasiewicz. - Podczas gdy pan, poruczniku, szalał w tym lesie, odwiedziłem pewną chorą osobę, na której, zdaje się, panu nieco zależy. Gorączka spadła. Chora osoba ma się lepiej...Daszewski popatrzył na niego nieprzytomnie.- Naprawdę? - wybąkał. - Cud... Cud się zdarzył!- Cud jak cud... Mówiłem panu, że wczoraj dostaliśmy penicylinę i zacząłem stosować zastrzyki. Pan nie chciał tego słuchać. W ogóle niech pan nigdy nie mówi: „na niczym mi nie zależy”. Człowiekowi zawsze na czymś zależy...Ale podporucznika nie było już w pokoju. Przesadzając na klatce schodowej po kilka stopni, gnał do Eli. Pietrasiewicz westchnął ciężko i mruknął, że miłość też jest pewnym

stanem chorobowym, na który warto by wymyślić lekarstwo.Kapitanowie Ciszewski i Wiśniowiecki przybyli wraz z porucznikiem Turskim oraz żołnierzami do Baligrodu po północy. Miasteczko spało. Wysiedli z samochodów na rynku.- Teraz prowadźcie do tej kryjówki Ihora - rozkazał Jerzy obu banderowcom.- To niedaleko - powiedział jeden z nich. - My zawsze przychodzimy tu z innej strony. Tym jarem, opadającym ku rzece.Zatrzymali się na rogu uliczki, wiodącej ku domowi, który w ciągu roku był kwaterą Ciszewskiego. Łącznicy Rena skręcili w tym miejscu bez wahania.Jerzy zaniemówił. Zbliżali się do domu Rozwadowskich.- Tu jest tylko jedna willa, wicestarosty Rozwadowskiego - odezwał się surowo kapitan Wiśniowiecki. - Czy przypadkiem nie zmyliliście drogi? - zapytał łączników.- O nie, pane! - zaprzeczyli żywo. - My nie wiemy, czyj dom, ale to ten. Ot, już go widać.Zatrzymali się o kilkanaście metrów od domu Rozwadowskich.- To niemożliwe, łajdaki - wybuchnął Jerzy. - Łżecie.- Bihme, pane! - uderzali się w piersi banderowcy. - My tu jeszcze w zeszłym roku przychodzili... I rejonowy prowidnyk przychodził... W środku my nie byli, pane. Nie. To prawda, ale taka siwa pani do nas wychodziła i pocztę odbierała. Rejonowy prowidnyk był w środku. Żonę odwiedzał... My się tu niejeden raz podkradali w takich białych chałatach z płótna. Tych samych, co wy nam dziś przy rewizji zabrali... Bihme, pane. My prawdę mówimy.Mały porucznik Turski uścisnął łokieć Jerzego.- Tutaj niczemu nie należy się dziwić, kapitanie - powiedział łagodnie.Ciszewski przypomniał sobie pogłoski o „duchu” krążącym w pobliżu jego domu i dreszcz przebiegł mu po plecach.Kapitan Wiśniowiecki zastukał do drzwi. Po chwili ukazała się pani Rozwadowska.- To ona... Ta siwa, co od nas pocztę dla rejonowego prowidnyka odbierała - szepnął jeden z jeńców.- Ogromnie nam przykro, proszę pani - mówił tymczasem Wiśniowiecki. - Czy nie ma u pani osób obcych?Żołnierze okrążali dom. Nadszedł jeszcze jeden pluton z batalionu kapitana

Muszyńskiego. Zjawił się też on sam, zaciekawiony niezwykłą historią.Rozwadowska energicznie zaprzeczała wiadomościom, jakoby w domu znajdował się ktokolwiek poza nią i synem.- Jak panowie śmią! - oburzała się. - Mój syn jest oficerem lotnictwa, inwalidą. Stracił wzrok na wojnie. Żyjemy spokojnie i nikomu nie wchodzimy w drogę. My mieliśmy ukrywać jakichś bandytów? Szaleńczy pomysł! Mój mąż jest wicestarostą. Co panowie sobie wyobrażacie?!Swoją postacią tarasowała drzwi wejściowe. Kapitan Wiśniowiecki bezradnie obejrzał się na pozostałych oficerów. Ciszewski stał w ciemności. Nie chciał, aby Rozwadowska go zobaczyła. Porucznik Turski wysunął się naprzód.- Musimy spełnić swój obowiązek, proszę pani - powiedział twardo. - Przeprowadzimy rewizję.Weszli do środka. Rewizja nie dała żadnych rezultatów. Przejrzano pokoje, piwnice i strych, zaglądano do szaf i pod łóżka. Poza starą kobietą i niewidomym, który siedząc na łóżku niespokojnie nasłuchiwał, nikogo nie znaleziono. Skrupulatne zbadanie piwnicy - a żołnierze mieli już w tym czasie sporo doświadczenia w takich sprawach - nie wykazało istnienia jakiegokolwiek bunkra.- Zaczynam wierzyć, że rejonowy prowidnyk posiada czapkę niewidkę - westchnął kapitan Wiśniowiecki.Rozwadowska triumfowała.- To skandal! - krzyczała. - Napiszę do męża. Będę się domagała satysfakcji na drodze sądowej. Proszę natychmiast opuścić mój dom! - Wreszcie zobaczyła Jerzego. Spowodowało to nowy wybuch.- I pan tu jest z nimi, panie kapitanie Ciszewski! Był pan gościem w moim domu, a oto teraz mamy wdzięczność...Kapitan Muszyński był mocno zaniepokojony.- Narobi nam baba bigosu. - Wyładował złość na obu banderowcach, ale ci zapewniali, że rejonowy prowidnyk Ihor jest w tym domu.Porucznik Turski znów wkroczył na widownię.- Nie mamy żadnej rady - oświadczył spokojnie Rozwadowskiej. - Będziemy rozbierali dom, proszę pani...Kapitan Wiśniowiecki i zdenerwowany do najwyższych granic Jerzy spojrzeli na

niego z niedowierzaniem. Odwołał ich na bok.- Banderowcy nie kłamią - stwierdził. - Przesłuchiwałem już setki takich bandziorów. W tym coś musi być... Biorę na siebie odpowiedzialność. Proszę zaczynać od strychu.Rozwadowska zbladła tak bardzo, że dało się to zauważyć nawet przy świetle naftowej lampy i nie uszło bystrych oczu małego porucznika.Kilku żołnierzy wdrapało się na strych. Po chwili rozległ się trzask łamanych desek. Żołnierze zrywali strychową podłogę. Rozwadowska opadła na krzesło. Ustami z trudem chwytała powietrze.- Ciepło... ciepło... - szepnął porucznik Turski i zadarł głowę do góry.Wszyscy nasłuchiwali.Nagle całym domem wstrząsnął głuchy odgłos detonacji. Ktoś zawył boleśnie na strychu. Potem padł drugi i trzeci strzał.Porucznik Turski rzucił się na drabinę.- Żywcem ich brać! - krzyczał. - Żywcem!Ze strychu dochodziły jakieś krzyki, dudniła podłoga, jak by się po niej tarzało kilka ciał. Ktoś klął głośno i jęczał.Wreszcie we włazie strychowym ukazały się czyjeś bose nogi... Chuderlawy mężczyzna w kalesonach tylko i w koszuli stoczył się po drabinie i wpadł wprost w ramiona tłoczących się w sieni żołnierzy.- Rejonowy prowidnyk Ihor! - zawołał z ulgą jeden z banderowców.Chudzielca obezwładniono bez trudu. Nie stawiał zresztą najmniejszego oporu. Krótkowzrocznymi oczami rozglądał się po otoczeniu. Nagle zachwiał się i upadł. Na jego koszuli ukazała się duża plama krwi. W tym momencie Rozwadowska osunęła się z krzesła. Straciła przytomność.Ostrożnie opuszczano po drabinie rannego żołnierza. Potem ciało martwej półnagiej kobiety.- Zastrzelił ją i chciał popełnić samobójstwo - powiedział porucznik Turski, wskazując na Ihora i jego nieżyjącą już żonę. - Ranił poza tym żołnierza...Nad ranem ekspedycja wróciła do Leska.- Tak więc skończyła się historia naszego „ducha” - uśmiechnął się porucznik Turski. Miał głębokie cienie pod oczami, ale twarz jego promieniała zadowoleniem.Kapitan Matula wysłuchał ze znudzonym uśmiechem opowiadania swego kolegi

z bezpieczeństwa i oświadczył, że zawsze mu się sprawa „ducha” wydawała podejrzana.- Pamiętacie, poruczniku - mówił - tę naszą rozmowę wtedy, w Baligrodzie, gdy usiłowaliście przyłapać „ducha”? Obaj byliśmy wówczas pełni podejrzeń, które okazały się obecnie słuszne. Tak, tak... Czujność jest niezbędna... A propos, kapitanie - zwrócił się nagle z błyskiem w oku do Jerzego - jak to możliwe, że wy niczego nie spostrzegliście, mieszkając tak długo u Rozwadowskich? To dziwne. Bardzo dziwne...Odszedł układając w myślach swój raport o całym zajściu. Miał wiele wniosków, które powinny były zafrapować jego przełożonych.Rana rejonowego prowidnyka Ihora okazała się zupełnie powierzchowna.- Jako lekarz powinien pan był wiedzieć - wyjaśniał mu podczas opatrunku doktor Pietrasiewicz - że nigdy nie należy strzelać sobie w serce prawą ręką. Powstaje w takim wypadku między lufą a sercem kąt, który powoduje odchylenie toru pocisku i sprawa kończy się na powierzchownej ranie. Doświadczony samobójca strzela zawsze lewą ręką, choć trzymanie rewolweru w ten sposób jest niewygodne. Trzeba naciskać język spustowy kciukiem...Ihor - Zhorlakiewicz bez oporu składał zeznania. Ani razu nie sprawił kłopotu kapitanowi Wiśniowieckiemu i porucznikowi Turskiemu. Oświadczył, że z Rozwadowskimi łączyła go wieloletnia przyjaźń. Znali się jeszcze ze studenckich czasów ze Lwowa. Poza tym jego żona była rodzoną siostrą Rozwadowskiej.- Dlaczego zabiliście żonę? - zapytał Turski.- Nie chciałem, aby żyła po mojej śmierci z innym mężczyzną. Miała trzydzieści pięć lat. Zresztą nasze wspólne samobójstwo było w wypadku wpadnięcia przewidziane - odparł Ihor.Opisał potem dokładnie, w jaki sposób, odziany w biały chałat maskowniczy, przekradał się do domu Rozwadowskich w miesiącach zimowych. Aby nie zauważono na podwórzu śladów, Rozwadowska specjalnie zadeptywała śnieg. W lecie jego komunikacja z żoną była jeszcze łatwiejsza. Mógł się czołgać w wysokiej trawie i wśród nierówności gruntów. Dostęp do domu Rozwadowskich był łatwy. Głęboki jar schodził do samej rzeki. Żołnierze z bunkrów strażniczych nie mieli go pod obserwacją.

Ihor opowiedział o wszystkich swoich przejściach w UPA. Żałował, że nie zdołał wyjechać za granicę. Wierzył, że był już bliski tego. Otrzymał przecież nominację na kierownika sekretariatu krajowego prowidnyka Stiaha. Mówił o wszystkim utrzymując, że po śmierci żony nie zależy mu na życiu. Miłość do żony była jedyną ludzką stroną tego krwawego i słabego jednocześnie bandyty. Dziwna miłość, splatająca się ściśle ze zbrodnią, skoro ostatnim wyczynem rejonowego prowidnyka było zamordowanie kobiety, którą kochał.Tej zimy 1947 roku został jeszcze przetrzepany Bir - zniszczono jego obóz pod Bukowym Berdem. Do obozu Hrynia trzeba było wrócić, bo jeńcy banderowscy wskazali nie odkrytą za pierwszą bytnością wojska kryjówkę, w której Hryń schował zabrane pod Dołżycą działo. Znaleziono je w opłakanym stanie, bez zamka. Kapitan Ciszewski był przy okazji wyprawy po działo w Mikowie. Marii, która go bardzo zaintrygowała, już nie zastał. Zgodnie z powziętym postanowieniem wyjechała wraz z dzieckiem, ale nigdy nie zgłosiła się do szpitala w Sanoku. Z jej punktu widzenia było to o tyle słuszne, że w krótki czas potem kapitan Wiśniowiecki dowiedział się od banderowskich jeńców, kim była naprawdę. Poszukiwano jej intensywnie, ale bezskutecznie. Może skorzystała z usług Johna Curtissa, o których innymi drogami zdobył informację mały porucznik Turski. Mógł się on zresztą popisać jeszcze jednym sukcesem. Definitywnie aresztował pobożnego pana Romualda Wodzickiego z R. Za jego domem, w sadzie, gdzie rosła niezwykła grusza, znaleziono całe cmentarzysko ludzi, którzy próbowali podczas okupacji uciec na Węgry. Pan Romuald podejmował się przeprowadzenia ich przez granicę. Wciągniętych w pułapkę, jaką był jego dom, zabijał wspólnie z bratem i obrabowywał. Kości oficerów, obawiających się obozu jeńców, młodych zapaleńców marzących o służbie w dalekiej armii Sikorskiego i tropionych przez hitlerowców Żydów pospołu użyźniały ziemię.Ważnym wydarzeniem zimowym były też pierwsze wybory do sejmu RP. W Bieszczadach przeszły one równie spokojnie jak w całym kraju. Bandy WIN były już w tym rejonie zlikwidowane. Żubryd, Kosakowski, Wołyniak i Mściciel nikogo więcej nie

straszyli. Banderowcy mieli własne, wcale niemałe kłopoty. Toteż ludzie mogli w tę niedzielę 19 stycznia bez żadnych obaw udać się do urn. Jedyną przeszkodę stanowił obfity śnieg, ale frekwencja była duża, bodaj czy nie większa niż w wielu innych częściach Polski. Amerykańską notę protestacyjną, podającą w wątpliwość „legalność” tych wyborów, notę, której treść usłyszeli radiotelegrafiści pułku we wtorek 28 stycznia, przyjęto w bieszczadzkich wioskach i w jednostkach wojskowych z sarkastycznym uśmiechem. Tu wszyscy aż nadto dobrze wiedzieli, jak wyglądałaby „legalność”, której za pośrednictwem Białego Domu żądał Mikołajczyk i „ci z lasu”.Zima dobiegała końca. Promienie słoneczne coraz intensywniej topiły śniegi. Obie strony walczące nie łudziły się jednak, że zapasy są skończone.Dowódca Grupy „San” - Orest, wydał sążnisty rozkaz, w którym polecał sotniom przejście do natarcia, to jest wykonanie akcji, podnoszących morale strilciw. Samopoczucie banderowców było w wyniku zimy raczej kiepskie. Wojsko, głód, mrozy, tyfus i inne choroby mocno przetrzebiły ich szeregi. Kuriny nie miały już nawet połowy stanów osobowych z poprzedniego roku. Większość wiosek była spalona i opuszczona, baza żywnościowa podcięta. Niemniej dowódcy kurinów przygotowywali się do nowych bojów. Tego domagał się Orest na żądanie krajowego prowidnyka OUN Stiaha, monitowanego z kolei przez Ukraińską Główną Radę Wyzwoleńczą i samego Stefana Banderę. Za nimi stali potentaci nie znający wprawdzie dokładnie położenia Bieszczadów na mapie, ale zainteresowani, aby w Zakierzońskim Kraju tak szybko nie doszło do spokoju.Wojsko również przygotowywało się do walki.W sztabie pułku major Pawlikiewicz pracowicie wykreślał barwne znaki na mapach. Obok niego siedział powiatowy sekretarz partii Drozdowski i podawał nazwy wsi, które przestały istnieć. Dane te konieczne były Pawlikiewiczowi do jakiegoś sprawozdania, którego żądało wyższe dowództwo.- Huczawice, Rabe, Habkowice, Bystre, Kołonice, Balnica, Rożki, Wola Górzańska, Radziejowa, Łopienka, Tyskowa, Buk, Polanki, Ryczywół, Przysłup, Strubowiska, Smerek, Zawój, Jaworzec, Wetlina, Berehy Górne, Wolosate, Tworylne, Tworylczyk, Krywe, Hulskie,

Zatwarnica, Ryskie, Dwernik, Nasiczne... - wyliczał monotonnym głosem sekretarz, a szef sztabu pułku pracowicie skrzypiał ołówkiem po papierze.- Życie skupia się teraz wzdłuż głównych dróg i linii kolejowych - powiedział sekretarz. - Tu się już chyba utrzyma, a później, gdy zapanuje spokój, wróci w tamte strony.Wyglądał na bardzo zmęczonego.- Najbardziej tragiczną postacią tych walk jest bieszczadzki chłop - dodał w zamyśleniu, jakby do siebie. - Tego, co się tu dzieje, nie można było uniknąć. To jest nie tylko walka o władzę. Chodzi o zupełnie inne stosunki miedzy ludźmi. Za to właśnie płacimy, bo wszystko ma swoją cenę.Na mapie Pawlikiewicza wykreślone czarnym ołówkiem kółka otaczały nie istniejące wsie.- Niestety, to się jeszcze nie skończyło, sekretarzu - mruknął szef sztabu pułku, który myślał w tej chwili o nowej akcji przeciw Hryniowi. Nie wiedział, że sotenny, oszalały z bólu po ucieczce Marii, powiesił Stanickiego i trzech innych gospodarzy mikowskich. Potem pił do utraty przytomności przez dwa dni. Banderowcy odwieźli go nieprzytomnego furmanką do lasu. W nocy naskoczyli na nich kawalerzyści konnej grupy manewrowej porucznika Siemiatyckiego. Cała eskorta Hrynia pierzchła, pozostawiając sotennego na łasce losu. Wopiści pognali za uciekającymi. Niestety nie zainteresowali się furmanką, w której spał zagrzebany w sianie, spity jak bela sotenny. Przedrzemał w ten sposób spokojnie do rana, po czym wrócił do sotni. Porucznik Siemiatycki dowiedział się, że miał w ręku Hrynia, dopiero w kilka dni później od jednego z jeńców. Długo nie mógł się dowódca grupy manewrowej otrząsnąć z gniewu. Aby sobie ulżyć, ukarał pod jakimś pretekstem swego zastępcę podporucznika Teodora Walczaka. Przez tydzień nie odzywali się do siebie.Dni były coraz dłuższe. Wiosna nadchodziła jak dobry, dalekobieżny pociąg, według kalendarzowego rozkładu jazdy.Kapitan Jerzy Ciszewski wrócił z granicy czechosłowackiej. Pod Okrąglikiem spotkał się z kapitanem sztabowym armii CSU - Josefem Mohadą, z którym omówił różne sprawy, dotyczące współdziałania obu wojsk przy zwalczaniu band. Współpraca rozwijała się

doskonale od szeregu miesięcy. Banderowcom było coraz ciaśniej.Major Grodzicki rozmawiał w tym samym czasie z dowódcą nadgranicznej jednostki radzieckiej pułkownikiem Diergaczenką. W Ustrzykach Dolnych uzgadniali plan wzajemnej pomocy w akcjach wiosennych. Było to nader ważne i zajęło kilka dni czasu.Irena potrafiła wykorzystać nieobecność swego małżonka. Cały wolny czas spędzała u Jerzego.- Kocham cię - mówiła. - Głupia sprawa, która zdarza mi się przy takich przygodach po raz pierwszy. Nic na to jednak nie poradzę... Dlaczego milczysz, głupcze? - irytowała się. - Spójrz na mnie: jestem jedynym jasnym punktem w tym piekle. Czy naprawdę tego nie rozumiesz, marny malarzu i jeszcze nędzniejszy żołnierzu! - Obrażała go i obrzucała wyzwiskami na przemian z pieszczotliwymi wyrazami.- Skoro uważasz, że jestem głupcem, dlaczego twierdzisz, że mnie kochasz? - pytał Ciszewski.- Zrozum, idioto, że jeśli się kogoś kocha, nigdy nie wie się, dlaczego tak jest - powtarzała.Za oknami chodzili miarowo wartownicy. Czasem na niebie wykwitała czerwona łuna pożaru. W eterze krzyżowały się rozkazy, w górach przesuwały się jednostki wojskowe, huczały karabiny. Męce ludzkiej nie było końca. Na południowo-wschodnich obszarach kraju wciąż przechadzał się w poniemieckich łachmanach chochoł śmierci z krwawym „tryzubem” na czapce i sięgał po nowe ofiary.Z nadejściem wiosny banderowcy przystąpili do ulubionego rodzaju działań i zasadzek na szosach.14Telefon zadzwonił nagle, ostro, urywanie. Od razu sen pierzchł. Major Grodzicki przeciągnął się na łóżku, pomyślał z zadowoleniem, że Irena jest od dwóch dni w Krakowie i dzięki temu nie została w tej chwili obudzona. Nic jej tak nie wyprowadzało z równowagi jak natarczywe dźwięki telefonu polowego w nocy.Dowódca pułku podniósł słuchawkę.- Mówi „048”. Kto przy aparacie? - zaskrzeczał głos dowódcy dywizji pułkownika Sierpińskiego.- „012”, melduję się - odpowiedział machinalnie Grodzicki, przyzwyczajony do takich

nocnych dzwonków, swego rodzaju specjalności dowódcy dywizji.- Śpicie już? - dziwił się Sierpiński. - O tej porze! - Nigdy nie potrafił pogodzić się z myślą, że ktoś może spać w czasie, gdy on tego nie czyni.- Zdrzemnąłem się trochę... Dziś u nas spokojnie - usprawiedliwiał się, tłumiąc ziewnięcie dowódca pułku.- Proszę się więc rozbudzić - zagderał rozmówca. - Jest dopiero dziesiąta. Śmieszna pora! Chcę wam coś ważnego podać.- Nie śpię przecież! - mruknął major Grodzicki. Szukał jednocześnie zapałek, aby zaświecić stojącą obok na stoliku lampę naftową.- Słuchajcie, „012”, będziecie mieli jutro gości. Odwiedzą Lesko i Baligród. Chciałbym, aby wszędzie był porządek. W zakwaterowaniach u was ostatnio było nie bardzo. Pamiętajcie, niech to jakoś wygląda.Od kiedy bandy zostały trochę przetrzebione, wracały w jednostkach dobre koszarowe obyczaje. Zaczęto od żołnierzy wymagać, aby się golili, układali rzeczy w „kostkę”, sprężyście salutowali. Wojsko jest wojskiem...- Rozkaz. Będzie wyglądało. O której przyjadą? - uspokoił przełożonego Grodzicki.- Około szóstej rano. Przyjadę razem z nimi.- Tak wcześnie?- No to co, że wcześnie. Spieszą się. Muszą być już około południa z powrotem w Sanoku. Jeżeli nie macie żadnych pytań więcej, to koniec. Czołem!- Odmeldowuję się. Koniec. Czołem! - westchnął major.Nareszcie znalazł zapałki. Lampa zakopciła. Krąg światła zatańczył na suficie. Grodzicki przekręcił korbkę aparatu telefonicznego. Zgłosił się oficer dyżurny. Dowódca pułku polecił mu zawezwać majora Pawlikiewicza.Barczysta sylwetka szefa sztabu zdawała się wypełniać całą przestrzeń w pokoju.- Inspekcja! - uśmiechnął się, ironicznie przeciągając to słowo. - Znów przyjadą faceci z Krakowa albo z Warszawy i będą nam zawracać głowę. Porządek koszarowy. Czystość. Regulamin... Tłumacz im, że tu jest coś w rodzaju wojny!- To krótka inspekcja, majorze - starał się go uspokoić Grodzicki.- Wszystko jedno, będzie zawracanie głowy - upierał się Pawlikiewicz.- Proszę, aby był porządek w zakwaterowaniach; ostatnio tam jakoś nie bardzo... - mówił dowódca pułku. - Kompania honorowa ze szkoły podoficerskiej niech się stawi jutro

na szóstą. Mają włożyć nowe czapki. Ze składu tej kompanii wydzielimy też ochronę dla inspekcji przy przejeździe do Baligrodu. Na trasę proszę poza tym wysłać patrole jeszcze dziś w nocy...- Melduję, że wszystko to jest mi wiadome. Zawsze tak postępujemy - powiedział niecierpliwie Pawlikiewicz.- Proszę też zawiadomić kapitana Muszyńskiego.- Tak jest. Czy mogę wiedzieć, kto przyjeżdża?Major Grodzicki skrzywił się.- Czy ja wiem, kto przyjeżdża? Nie sądzicie chyba, obywatelu majorze, iż dowódca podał mi to przez telefon. Będziemy mieli po prostu jakąś inspekcję.Machnął ręką zrezygnowany.- Wszystko będzie w porządku. Czy mogę odejść?Kroki wartownika miarowo rozlegały się na bruku przed budynkiem sztabu. W jednym z okien tajemniczo połyskiwało niebieskie światełko radiostacji. Było jedynym widomym znakiem życia wśród czarnej jak sadza nocy, otulającej Lesko, góry, rozstawione wśród nich placówki - cały ten świat zamarły w ciemnościach.Major Grodzicki zdmuchnął płomień lampy, przez chwilę obserwował jarzące się jeszcze na knocie rubinowe ogniki, po czym zapadł w głęboki, twardy sen.Obudził się o szarym świcie. Domy Leska, stary zamek Kmitów, gotycki kościół parafialny z XVI wieku skąpane były w czerwonej poświacie wstającego dnia. Na szczytach gór ani śladu śniegu. Powietrze było rześkie, chłodne i pachniało wiosną.- Jaki ładny dzień dzisiaj! - krzyknął Grodzicki do Pawlikiewicza.- Byłby ładny, gdyby nie inspekcja - westchnął szef sztabu i zameldował:- Kwatery żołnierzy wyglądają jak sale w Luwrze, kompania przygotowana, ciężarówki dla ochrony też; pojedzie trzech oficerów, pięciu podoficerów i czterdziestu elewów ze szkoły, patrole wysłane, kapitan Muszyński zawiadomiony; reszta w ręku waszych domowych duszków, które oby nam sprzyjały.Kompania honorowa zadudniła butami po bruku. Sprawnie okrążyła plac i zaczęła się wyciągać w dwuszereg.- Nie ustawiajcie ich twarzą do słońca! - zawołał Pawlikiewicz. - Tyle razy już na to zwracałem uwagę! Potem wykrzywiają się, jak by ich zęby bolały.

- Rozkaz! - krzyknął porucznik Rafałowski, który od pewnego czasu dowodził szkolną kompanią. Żołnierze podreptali w miejscu i stanęli bokiem do słońca, którego promienie odbijały się teraz na ich błyszczących daszkach i lśniły na oksydowanych lufach karabinów.Grodzicki spojrzał na zegarek, stwierdził, że jest jeszcze dość czasu, i wszedł do budynku sztabu. Żołnierze z kompanii honorowej stali „na spocznij” w dwuszeregu. Skupieni w małą gromadkę oficerowie rozmawiali. Dowódca pułku połączył się telefonicznie z Baligrodem. Kapitan Muszyński był gotów.- U mnie inspekcja dobrze wypadnie, majorze - oświadczył. - Jest porządek aż miło! Ale wiosna, co?- Wiosna... Przyjadę do was. Czołem!Oficerowie sztabu pułku ustawili się pod kątem prostym do dwuszeregu kompanii honorowej. Wszyscy przy broni bocznej, w rękawicach. Porucznik Osiecki - szef służby samochodowej sprawdzał coś przy stojącym z boku ZIS-ie, którym miała pojechać eskorta.- Niepotrzebnie wyciągnęliśmy tak wcześnie tę kompanię - powiedział major Pawlikiewicz. - Inspekcja się spóźnia - dodał z przekąsem.- W wojsku połowę życia się czeka - mruknął kapitan Ciszewski.Wartownik, czuwający na wieży zamku leskiego, w którym kwaterowała artyleria pułku, zamachał kilkakrotnie chorągiewką. Był to umówiony znak. „Jadą!” W chwilę potem ukazał się zielony opel dowódcy dywizji i dwa samochody dodge z ochroną. Nadjeżdżały z Sanoka. Zakręciły na placu i stanęły. Jak trzask bicza rozległa się komenda. Huknęły zwierane równocześnie obcasy żołnierskich butów. Kompania honorowa prezentowała broń.Z opla wysiadł przysadzisty człowiek w płaszczu z dystynkcjami generalskimi. W miarę jak zbliżał się do kompanii, rozjaśniały się twarze. Nawet twarz szefa sztabu majora Pawlikiewicza. Generał! Na placu panowała cisza. Słychać w niej było tylko kroki Generała i idących za nim dowódców Okręgu Wojskowego oraz dywizji.Major Grodzicki drgającym lekko z emocji głosem składał meldunek. Generał uśmiechnął się.- Czołem, żołnierze!- Czołem...telu...ale!- Nie przyjechałem na żadną inspekcję - oświadczył Generał, kiedy kompania stanęła

„na spocznij”. - Chcę tylko z wami porozmawiać, usłyszeć, jak się wam żyje i czego potrzebujecie...Od razu pękł paradny szyk. Krąg żołnierzy otoczył Generała. Rozmawiał z nimi spokojnie, rzeczowo.- Dzień dobry, szanowny ogniomistrzu! Co za spotkanie! - powiedział spostrzegając nagle Hipolita Kalenia, którego twarz stanęła w pąsach.- Obywatel Generał mnie jeszcze pamięta... - wybąkał.- A wy mnie pamiętacie, Kaleń? Po co stawiacie takie pytania? Pod Zgorzelcem, kiedy szły czołgi niemieckie, byliście jakoś bardziej rozgarnięci... Prosiłem was wtedy o ogień i dostałem całkiem niezłą zapalniczkę, ale mi ją ordynans-fujara gdzieś niedawno zapodział.- Mam dla obywatela Generała nową zapalniczkę - oświadczył artylerzysta.- Świetnie. Kobiety was jeszcze nie zgubiły?- Melduję, że nie...telu...ale.- Pojedziemy razem do Baligrodu i pogadamy sobie po drodze. Pod Budziszynem raczej poprawnie prowadziliście samochód. Nie straciliście chyba dotąd tej umiejętności?Generał wszedł do sztabu pułku. Zaproponowano mu śniadanie, ale machnął ręką. Przez chwilę zamyślił się nad wielką, rozpiętą na stole, mapą operacyjną. Podniósł głowę i dostrzegł Ciszewskiego.- No i jak, kapitanie? - zwrócił się do Jerzego. - Nie otrzymałem od was tej prośby o przeniesienie do Warszawy. Dlaczego?- Sprawa jest nieaktualna, obywatelu Generale.- Z Barbarą skończone?- Raczej tak.- Małe sprawy są często przyczyną wielkich decyzji - mruknął do siebie i rzucił okiem na zegarek. - Jedźmy do tego Baligrodu - powiedział. - Mamy niewiele czasu... Muszę się jeszcze zatrzymać w Sanoku i pogadać z robotnikami z „wagonówki”. Spieszmy się.- Jest zmęczony. Objechał całe Rzeszowskie. Z Warszawy parokrotnie go już wzywali. Ma masę spraw... - objaśniaj pułkownik Sierpiński majorowi Grodzickiemu, gdy w ślad za Generałem kierowali się w stronę samochodów.Kompania jeszcze raz sprezentowała broń. Żołnierze z ochrony ładowali się na wozy. Generał skinął ręką stojącym w dwuszeregu elewom szkoły podoficerskiej. Przodem ruszyły

dwa dodge, za nimi opel, z tyłu ZIS, przy którego kierownicy zasiadł porucznik Osiecki. Chciał dziś sam czuwać nad sfatygowanym samochodem, mimo że wybrał najlepszy w pułku. Jeden z dodge’ów prowadził ogniomistrz Hipolit Kaleń. Zastąpił szofera, który przyjechał z Sanoka.- Teraz ja będę wiózł Generała - oznajmił szoferowi. - Wiem, jak lubi jechać, a ty nie masz o tym pojęcia...Kierowca zaprotestował, ale Kaleń spojrzał na niego miażdżącym wzrokiem.- Synku - powiedział dobitnie - słyszałeś, jak Generał ze mną rozmawiał? Nie sprzeciwiaj się jego i mojej woli, bo naprawdę żal nam ciebie będzie...Samochody minęły zakręt obok zamku. Podniósł się obłok kurzu, który przesłonił żegnającą Generała kompanię i grupę oficerów ze sztabu pułku. Za mostem nad Sanem wozy nabrały szybkości.Huk silników zwabił do okien milicjantów posterunku w Hoczwi. Plutonowy Kolanowski, kaprale Łemko i Rogala wyprężyli się „na baczność”. Poważnie skłonił głowę stary Krzysztof Dwernicki, krzątający się przy koniach w jednej z zagród. Jego kawaleryjski oddział już w tym czasie nie istniał. Nie był więcej potrzebny i Dwernicki wrócił do umiłowanego zajęcia: hodowli koni.W Baligrodzie, przed willą notariusza - znów wyciągnięta w dwuszereg kompania z batalionu kapitana Muszyńskiego. I jeszcze jedna rozmowa Generała z żołnierzami.- Czy to jest ostatni garnizon wojskowy w tej „ślepej kiszce”? - zapytał Generał, używając popularnego określenia.- Bardziej na południe od nas znajduje się jeszcze konna grupa manewrowa Wojsk Ochrony Pogranicza w Ciśnie - zameldował jeden z oficerów.- To znaczy najdalszym w kierunku południowym garnizonem jest Cisną? - upewnił się Generał. - Trzeba by tam pojechać - mruknął.- Nie mamy czasu, Generale. A Sanok? - zatroskał się pułkownik Sierpiński.- Zdążymy, pułkowniku, zdążymy... - powiedział spokojnie Generał.- Grupa manewrowa jest, o ile wiem, na akcji. Nie ma tam prawie nikogo - wtrącił kapitan Muszyński. - Zresztą trasa nie jest strzeżona; bywają na niej zasadzki. Jazda do Cisny nie była przewidziana...

- Oczywiście, Generale: trasa nie jest strzeżona, droga w fatalnym stanie, jazda ryzykowna... - poparł swego podwładnego major Grodzicki. Inni oficerowie wtórowali zgodnym chórem. Widocznie, mimo wszystko, nie znali dostatecznie Generała. Ich perswazje zwiększyły jeszcze bardziej jego upór.- Miałbym się cofnąć przed odwiedzeniem najdalej wysuniętego garnizonu? Co też szanowni pa nowie wygadują! - zniecierpliwił się. - Trasa nie strzeżona, zasadzki... A czy w Warszawie cegła nie może przechodniowi spaść na głowę? Wolne żarty! Jedziemy.- On zawsze był taki - mówił ogniomistrz Kaleń do kapitana Ciszewskiego i porucznika Osieckiego. - Kiedy chodziło o odwiedzenie żołnierzy na froncie, nigdy się nie wahał. Tam też trasy nie były strzeżone.Samochody, obrócone już motorami w kierunku drogi powrotnej do Leska, zakręciły na szosie. W kierunku Cisny. Zielony opel musiał pozostać. Nie wytrzymałby drogi na odcinku Baligród - Cisna.Generał zajął miejsce w dodge’u obok kierowcy - ogniomistrza Kalenia. W pudle wozu zasiedli: dowódca Okręgu Wojskowego pułkownik Sierpiński, major Grodzicki, kapitan Ciszewski, porucznik dywizyjnego batalionu saperów i dwóch żołnierzy z ręcznym karabinem maszynowym. Przodem ruszył drugi dodge z żołnierzami ochrony przybyłymi z Sanoka. Małą kolumnę zamykał ZIS prowadzony przez porucznika Osieckiego, wiozący porucznika Rafałowskiego z elewami szkoły podoficerskiej.Początkowo szosa była dobra. Zły odcinek zaczynał się dopiero za Bystrem i Jabłonkami. Samochody jechały szybko. Do Cisny miały wszystkiego około dwudziestu kilometrów. Generał był w doskonałym humorze. Bezustannie przekomarzał się z Kaleniem wspominając czasy frontowe. Potem przeszedł na poważniejszy ton.- Długo już nie pozostaniecie w tych okolicach - oświadczył. - Przygotowujemy wielką akcję przeciw bandom. Walki w Lubelszczyźnie i Białostocczyźnie są niemal definitywnie skończone. Przerzucimy tu duże ilości wojska i zlikwidujemy UPA. Sądzę, że tę wielką akcję będziemy mogli zacząć za kilka tygodni. Do jesieni musi i tu zapanować spokój.- Największym problemem są bunkry w wioskach, Generale - powiedział pułkownik

Sierpiński. - Pozostałe jeszcze zapadłe wsie w górach dają bandom schronienie i dostarczają żywności. Mieszkańcy działają częściowo pod terrorem, ale są i tacy, którzy sprzyjają bandytom. Te wsie stanowią główną oporę sotni UPA.- Przewidzieliśmy to - stwierdził Generał. - W niektórych wypadkach trzeba będzie stosować przymusowe przesiedlenie. Nie ma rady. Sprawa jest bolesna, ale tego rodzaju posunięcie - konieczne. Przesiedleńcy otrzymają pełne odszkodowanie i większe niż tu, bardziej komfortowe, nowoczesne gospodarstwa na Ziemiach Odzyskanych. Zresztą nie my jedni uciekamy się do przesiedlania. Na całym świecie postępuje się tak z wsiami leżącymi na trasach planowanych linii kolejowych, zapór wodnych czy innych wielkich inwestycji przemysłowych. W Bieszczadach powodem przesiedlenia będzie walka z bandami. Przyczyna aż nadto uzasadniona.Generał przerwał. Jadący przodem dodge stanął, zatrzymując pozostałe dwa wozy. Kierowcy wyskoczyli na szosę. Wszyscy trzej pochylili się nad unieruchomionym silnikiem. Generał nie ukrywał zniecierpliwienia. Raz po raz spoglądał na zegarek. Wreszcie zdecydował się:- Jedziemy dalej, oni nas dogonią.- Generale... - próbował oponować pułkownik Sierpiński.- Jedziemy!Dodge, prowadzony przez ogniomistrza Kalenia, wyminął zepsuty wóz. ZIS z porucznikiem Osieckim ruszył ze zgrzytem. Słońce przygrzewało tak mocno, że oficerowie rozpięli płaszcze. Na łąkach widać było pierwszą, nieśmiałą jeszcze zieleń wiosenną.Samochody zbliżały się do Bystrego. Miejsce o niedobrej sławie. Tu zaatakowali bandyci przed rokiem konny patrol WOP. Przy szosie leżał jeszcze szkielet zabitego wówczas konia. Kilka miesięcy temu Hryń zorganizował w tym miejscu zasadzkę na kolumnę transportową pułku. Osiecki i Daszewski dali mu wtedy łupnia.Dokoła absolutna pustka. Bystre i Jabłonki istnieją tylko jako nazwy na mapie. Domy dawno już spłonęły. Droga wciska się tu w wąską gardziel. Po prawej stronie, całkowicie odkryty, stromy stok wysokiej góry, po lewej - polanka przecięta strumieniem Jabłonka i zaraz za nim znów stok góry, pokryty gęstym szpilkowym lasem; z przodu zakręt

strumienia, mostek na szosie i mocno pofałdowany teren.Kiedy samochody zbliżyły się do mostku, w powietrzu rozległ się śpiewny gwizd pocisków. Wyły cieniutko, natrętnie, przenikliwie. Boleśnie darły ciszę pogodnego dnia.Ogniomistrz Kaleń gwałtownie zahamował. Dalsza jazda byłaby lekkomyślnością: mostek mógł być zaminowany. Bandyci nieraz tak postępowali organizując zasadzki. Generał, oficerowie i ogniomistrz Kaleń wyskoczyli z wozu.Ostry ogień ze wzgórza po prawej ręce i od przodu. Kilka pocisków trafiło samochód. Poleciały drzazgi z prawej burty. Oficerowie pochyleni przywarli do stoku góry. Jednocześnie elewi szkoły podoficerskiej rozwinęli się, nie zważając na ogień, w tyralierę i wspinali się pod górę, w kierunku pozycji bandytów. Mieli doświadczenie w tej walce.Przeciwnik prowadził zaciekły ogień. Szczękały lekkie karabiny maszynowe, niemieckie IMG, w które uzbrojona była banda. Żołnierze doskonale znali ich głos. Już tyle razy rozlegał się w rozmaitych starciach. Na jego podstawie można było dokładnie określić, kto zorganizował zasadzkę.- Banda Hrynia plus ludzie od Stacha. Sto osiemdziesiąt bagnetów - powiedział major Grodzicki do Ciszewskiego. „Stu osiemdziesięciu ludzi przeciw naszej trzydziestce - pomyślał Jerzy. - Byłoby nas więcej, gdyby ten przeklęty dodge się nie zepsuł!”- Generale, proszę się położyć! - wołał błagalnym głosem pułkownik Sierpiński, który leżał o parę metrów od Grodzickiego. Pognali obaj w pierwszym zapędzie za tyralierą i teraz utknęli na stoku. Ogień bandytów dosłownie przygwoździł ich do ziemi. Tyraliera elewów też nie mogła się dalej posuwać po tym zupełnie odkrytym zboczu.- Generale! - wołał dowódca Okręgu Wojskowego. - Proszę się położyć!Ciszewski odwrócił głowę. Spojrzał w dół, w kierunku szosy, na której pozostały samochody. Generał stał tam całkowicie wyprostowany. Ręce założył w tył, zadarł głowę i patrzył na grzbiet wzgórza obsadzony przez bandę. „On jest przecież najzupełniej, ale to najzupełniej odsłonięty” - przeleciało Ciszewskiemu przez myśl.- Proszę się położyć, Generale! - wołali na przemian jeden po drugim oficerowie.Porucznik Osiecki podniósł się nagle, odpiął klapę kabury pistoletu i pochylony

pobiegł naprzód. Wtem stanął i po chwili zwalił się twarzą ku ziemi.- Porucznik Osiecki zabity! - pobiegło wołanie wzdłuż tyraliery żołnierzy. Strzelali systematycznie w kierunku banderowców. Amunicyjni zmieniali dyski ręcznych karabinów maszynowych. Mała dolina huczała od strzałów i powtarzanego wielokrotnie w górach echa.Ogniomistrz Kaleń nie spuszczał wzroku z Generała. Widział, jak wokół niego pociski prują nawierzchnię szosy, wyrzucając w górę żwir i kamienie. Usiłował odkryć erkaem bandytów, który obrał sobie za cel Generała. Teraz wiedział już, gdzie się ten karabin znajduje. Postanowił go zmusić do milczenia. Banderowski celowniczy leżał nieco wyżej na zboczu, o kilkanaście metrów od niego. Zaczął się w tym kierunku czołgać z granatem w dłoni. Był coraz bliżej przeciwnika. Za chwilę ciśnie granat... Niestety wróg spostrzegł niebezpieczeństwo. Wiązka pocisków z IMG przeszyła ogniomistrza. Hipolit Kaleń padł nie wydawszy jęku.- Strzelać! Strzelać! - krzyczał porucznik Rafałowski. Był ranny. Oberwał w prawą nogę, w samą kostkę. Nie czuł bólu. „Mam chyba zmiażdżony nerw” - pomyślał.Żołnierzom nie trzeba było zachęty. Strzelali bez przerwy.- Rozciągnąć tyralierę! Zwiększyć odstępy między strzelcami! - komenderował z szosy Generał.- Zwiększyć odstępy! - powtarzali machinalnie żołnierze.Ciszewski odczuł mocno uderzenie w prawą nogę i zaraz potem piekący ból. Miał rozerwany but. Z nogawki spodni sączyła się strużka krwi. Był raczej zdziwiony niż przestraszony. Przywarł mocniej do ziemi. Ogień szedł płasko nad jego głową. Dokoła podnosiły się małe fontanny ziemi. Znajomy widok. W dole płonęła gdzieniegdzie sucha zeszłoroczna trawa. Bandyci strzelali widocznie pociskami zapalającymi.Generał wciąż stał na szosie. Rozpiął teraz płaszcz i bluzę mundurową. Pochylił głowę i z uwagą oglądał jakiś punkt poniżej piersi. Ciszewski, nie zważając na ostry ból w nodze, zsunął się ze wzgórza. W mgnieniu oka znalazł się na szosie.- Czy Generał ranny? - zapytał.- Musnęło mnie tylko... Proszę się mną nie zajmować.- Tyraliera, ognia! Ognia - komenderował Rafałowski.- Generał jest ranny! - wołał któryś z żołnierzy.

- Głupstwo! Nie jestem wcale ranny! - rozległ się dźwięczny głos Generała, przedziwnie panujący nad hukiem pocisków. Draśnięty co najwyżej - powiedział do Ciszewskiego. Zapiął mundur. Znów stał wyprostowany, tyle że teraz przeszedł na lewą stronę szosy i coś stamtąd wołał do leżących na stoku żołnierzy. Ciszewski i oficer saperów byli w rowie przydrożnym o parę metrów od niego.Ogień banderowców wyraźnie wzmógł się na lewym skrzydle. „Czyżby usiłowali nas okrążyć?” - zastanawiał się major Grodzicki. Ale oto już doszedł go głos Generała:- Zostawcie na stoku osłonę i przechodźcie z ludźmi za strumień. Szybko! Szybko!Żołnierze zaczęli się zsuwać ze wzgórza. Jeden po drugim przebiegali szosę oraz wciąż jeszcze płonącą tu i ówdzie polanę; w długich susach dopadali brzegu strumienia, odwracali się i znów prowadzili ogień, kryjąc przejście kolegów. Niebezpieczne było to przejście, bo polana znajdowała się pod swobodnym ostrzałem bandytów. Na stoku pozostał tylko kapral Matysek z pięcioma elewami i ręcznym karabinem maszynowym. Stanowili osłonę zmiany stanowisk i rodzaj pierwszego rzutu w tej walce.Porucznik Rafałowski kuśtykał ostatni, podtrzymywany przez jednego z żołnierzy. Ciszewski sam ledwie trzymając się na nogach szedł za Generałem.W chwili gdy ten dochodził do niewielkiego zagajnika leszczynowego nad strumieniem, nagle drgnął i osunął się na ziemię. Ciszewski przypadł do niego.- Generale! - krzyknął błagalnie. - Generale!Nie otrzymał żadnej odpowiedzi. Otwartymi ustami Generał ciężko chwytał powietrze. Twarz jego była kredowo blada. Oczy miał zamknięte.Żołnierze zajęli stanowiska przy brzegu strumienia, którego koryto stanowiło dla nich rów strzelecki. Stali po pas w wodzie i prowadzili ogień. Ranny strzelec Rudzki pojękiwał głucho. Karasiński walił nieprzerwanie z erkaemu. Zmarszczył czoło i z napięciem mierzył w jakiś punkt na wzgórzu.- Dobrze celuj, synku, dobrze... - mówił do niego dowódca Okręgu Wojskowego. - Masz jeszcze amunicję?- Starczy - kiwnął głową żołnierz.Jerzy brodząc w wodzie dobrnął do majora Grodzickiego.- Generał jest poważnie ranny - powiedział cicho. - Boję się, że umiera... - W chwili

gdy to mówił, był prawie tak samo blady, jak Generał.- To straszne! Straszne! - wyszeptał dowódca Okręgu Wojskowego. - Może się pan jednak myli? - zapytał z nagłą nadzieją w głosie.Ciszewski potrząsnął głową. Z trudem przełknął ślinę.- Nie mylę się. Został trafiony drugi raz. Doszedł do leszczyny o własnych siłach. Tam upadł. Zostawiłem przy nim tego oficera saperów.- Proszę wrócić do Generała - rozkazał major Grodzicki. Głęboka bruzda przecinała jego czoło. - Weźcie erkaem. Generała i innych rannych trzeba stąd natychmiast wywieźć.Jerzy oddalił się w towarzystwie elewa z ręcznym karabinem maszynowym.Ogień nie milkł. Strzelali żołnierze, rozciągnięci wzdłuż strumienia i pozostali na stoku elewi z kapralem. Utrzymywali w szachu bandytów, którzy mimo ogromnej przewagi liczebnej nie odważali się ruszyć do szturmu.Porucznik Rafałowski był już ranny w drugą nogę. Nie mógł się ruszać. Wydawał rozkazy leżąc na brzuchu w leszczynowych zaroślach.- Musimy ewakuować Generała, i to natychmiast - powiedział Grodzicki. - Trzeba by odwrócić jeden z samochodów w kierunku Baligrodu.Zgłosił się szofer, strzelec Niebylski. Ten sam, którego przedtem usunął od kierownicy ogniomistrz Kaleń. Niebylski był szczupły, wysportowany, zwinny.- Spróbuję - mruknął, zdejmując pas dla większej swobody ruchów. Wyczołgał się na brzeg strumienia i zaczął pełzać przez polanę ku samochodom. Chciał wykonać beznadziejne zadanie. „Jeżeli nawet przebrnie przez polanę, jak zdoła pod ogniem bandy obrócić samochód?” - myślał major Grodzicki. Dwadzieścia kilka par oczu z najwyższym napięciem śledziło ruchy Niebylskiego.Wysiłek kierowcy nie zdał się na nic. Zaledwie wychylił się na polanę, znieruchomiał. Jego prawa ramię zwisało bezwładnie. Otrzymał postrzał w rękę.Wtedy, w tym właśnie momencie, wszyscy usłyszeli warkot silnika samochodowego. Szosą nadjeżdżał wreszcie naprawiony dodge z pozostałymi żołnierzami eskorty.Zatrzymał się przezornie u wylotu kotliny. Żołnierze wyskoczyli z wozu i pędem ruszyli na wzgórze obsadzone przez bandę. Wprost na jej lewe skrzydło.Ogień banderowców umilkł jak ucięty nożem. Hryń wziął samochód za nadchodzącą

wojsku odsiecz. Nakazał odwrót. Teraz rozlegał się tylko ogień żołnierzy.Generał już tego nie widział. Od kilkunastu minut nie żył. Miejsce ostatniej bitwy, którą stoczył, wypadło w Bieszczadach. Jego ciało złożono na tym samym dodge’u, którym wiózł go ogniomistrz Kaleń. Ostatnia bitwa i ostatnia podróż. Ogniomistrz spoczywał obok Generała wraz z porucznikiem Osieckim. Na drugim wozie jechali ranni: kapitan Ciszewski, porucznik Rafałowski, strzelcy Rudzki i Niebylski.Reszta żołnierzy z kontuzjowanym od wybuchu pocisku majorem Grodzickim szła za tymi samochodami. Trawa w kotlinie dopalała się z suchym trzaskiem. W sercach wszystkich przeraźliwa pustka. Ból był tak wielki, że nie potrafili go jeszcze ogarnąć. Zdawali sobie sprawę z jednego: ta zasadzka okazała się największą klęską wojska w walkach z bandami. Zginął w niej Generał.W drodze powrotnej do Baligrodu żołnierze spotkali batalion kapitana Muszyńskiego. Szedł w pościg za Hryniem.Bandy UPA wciąż jeszcze potrafiły szczerzyć zęby i kąsać.W kilka zaledwie dni po śmierci Generała sotenny Bir, wykonując sławetny rozkaz Oresta w sprawie akcji podnoszących morale strilciw, zaatakował transport chorych i rannych żołnierzy grupy manewrowej WOP. Zasadzka została znów zorganizowana pod Bystrem. W nierównej walce upowcy wymordowali trzydziestu żołnierzy.Przyspieszyło to realizację wielkiej ofensywy przeciw banderowcom. Tej samej, o której mówił podczas swej ostatniej podróży Generał.Hryń nie był zadowolony z przebiegu walki W kotlinie. Jej wyników nie znał. Jeden z erkaemów, który umieścił po przeciwnej stronie szosy za plecami zaatakowanych żołnierzy, nie otworzył ognia. Trzech banderowców obsługi utrzymywało, że karabin się zaciął. Sotenny nie wierzył w ich wyjaśnienia. Uważał, słusznie zresztą, iż tylko dzięki temu żołnierze uniknęli wzięcia w dwa ognie, co z kolei ułatwiło im obronę. W ogóle sotnia zachowała się - jego zdaniem - nader bojaźliwie: o poderwaniu jej do szturmu nie mogło być mowy. A przecież w innych zasadzkach potrafili atakować! Rozwścieczony dowódca sotni postanowił dla przykładu powiesić trzech ludzi z obsługi erkaemu. Wyrok ten nie został

wykonany. Delikwentów ułaskawiono, bo w kilka dni po boju kurinny Ren przesłał swemu podkomendnemu gazety, zawierające wiadomość o śmierci Generała w walce z bandą Hrynia.Watażka był teraz dumny ze swego wyczynu. Dumne było też całe dowództwo UPA, kierownictwo OUN w Zakierzońskim Kraju i UHWR za granicą. Radość ich była jednak bardzo krótka. Zbliżał się w nieubłaganym tempie koniec krwawej banderowskiej awantury.15Rana, którą odniósł kapitan Jerzy Ciszewski, nie była ciężka, ale leczenie się wlokło. Mijały tygodnie, a Jerzy nie opuszczał szpitala. Nie było mu tu źle. Po raz pierwszy od lat mógł naprawdę odpocząć. Życie szpitalne tylko na pozór wydaje się monotonne. Ranni, zajęci swoimi dolegliwościami, inaczej mierzą czas. Jest on dla nich funkcją zmniejszającego się lub wzrastającego cierpienia. Każda zmiana opatrunku, każda wizyta lekarza jest wydarzeniem, dostarczającym tematu na całe godziny. Regularne pory posiłków dzielą dni na równe odcinki, wypełnione wiadomościami ze świata zewnętrznego. Są poza tym jeszcze odwiedziny ludzi spoza murów szpitalnych... Jeżeli więc rana nie jest ciężka i ostateczne wyleczenie pewne, można taki tryb życia doskonale znieść.Pewnej niedzieli odwiedził rannych dowódca dywizji, pułkownik Sierpiński. Przyniósł spore pudełko orderów. Na szpitalnej pidżamie Ciszewskiego zabłysnął krzyż.Jerzy przyjmował również inne wizyty. Wpadali na godzinę, dwie koledzy: kapitanowie Gorczyński i Muszyński, major Grodzicki, major Pawlikiewicz, kapitan Wiśniowiecki i porucznik Rapski. Przynosili masę wiadomości ze świata. Od kilku tygodni rozwijała się zapowiedziana przez Generała wielka akcja Grupy Operacyjnej „Wisła”. Szósta, siódma, ósma, dziewiąta dywizja piechoty, kombinowane pułki z czwartej i dwunastej dywizji, duży odwód operacyjny, składający się z Milicji Obywatelskiej, pułki saperów i samochodowy, eskadra lotnicza - wszystkie te siły rzucone zostały przeciw bandytom. Pojawiły się też w Bieszczadach żółte otoki żołnierzy ze sławnej 1 Dywizji Kościuszkowskiej, i granatowe - Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Akcją kierował

sztab ludzi, mających duże doświadczenie w walkach z bandami. Ludzi, którzy zlikwidowali uprzednio bandytyzm na innych obszarach kraju. Jednostki wojskowe przeszukiwały teraz każdy kilometr kwadratowy terenu. Tropiono bandy w rejonach Radziejowa, Jabłonek, Cisny, Baligrodu, Krywego, Hulskiego, Tworylnego, Dobrej, Malawy, Leszcza wy, Kuźnicy, Łomny, Prijcy, Jamny Dolnej i Górnej - wszędzie... Wydany został jednocześnie całkowitej ewakuacji ludności z porytego podziemnymi bunkrami, dającymi schronienie bandytom, obszaru południowo-wschodniego cypla powiatu Lesko - owego smutnej sławy „wyrostka robaczkowego”, „ślepej kiszki”, która zawsze przyczyniała tyle kłopotu. Ewakuowano ludność i z innych terenów objętych działalnością OUN i UPA. Pociągi, które przywoziły wojsko, zabierały w drodze powrotnej mieszkańców ewakuowanych obszarów na Ziemie Odzyskane. Akcja przebiegała sprawnie. Trudności komunikacyjne, które tak bardzo dały się ongiś we znaki dywizji pułkownika Sierpińskiego, obecnie już nie istniały. Za jednym zamachem likwidowano bazę materialną bandytów - wsie, dostarczające im żywność i schronienie, oraz same sotnie.Kuriny Rena, Bajdy, Żeleźniaka i Berkuta topniały z dnia na dzień jak śnieg na wiosnę. Na sotnie Hrynia, Bira, Burłaka, Łastiwld, Chromenki, Kryłacza, Brodycza, Szuma, Tuczy, Kałynowicza, Kruka, Jara, Czausa, Dudy, Dawycla i Wołodi spadały śmiertelne ciosy. Rozlatywała się groźna, terroryzująca wioski Służba Bezpieczeństwa prowidnyka Dalnycza. Przestawała istnieć pocięta na sztuki siatka rejonowych prowidnyków w OUN.Proces likwidacji bandytyzmu na południowo-wschodnich obszarach kraju postępował wśród walk, tak dobrze znanych żołnierzom, którzy przebywali w tych terenach od dwóch lat. Były to te same nocne podchody, przemarsze górskie, ataki o świcie, we mgle porannej. Przed oczami leżącego w szpitalu Jerzego przesuwały się sceny bojów, o których opowiadali odwiedzający go koledzy. Banderowcy nie mieli nic do stracenia. Bez żadnej już nadziei na zbawczą wojnę dążyli teraz tylko do jednego: utorowania sobie drogi na Zachód, przedostania się do amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Był to ostatni cel strategiczny

Ukraińskiej Powstańczej Armii. Wielokrotni przestępcy wojenni usiłowali ratować własną skórę. Starali się temu przeciwstawić ci, którzy kierowali akcją „Wisła”.Po obu stronach padali ranni i zabici. W poniedziałek 11 sierpnia do szpitala przywieziono kilkunastu rannych żołnierzy spod Dołhobyczowa. Dziewięciu ich kolegów padło w tym boju. W tydzień później zginęło siedmiu żołnierzy z dziewiątego pułku. W piątek 22 sierpnia w zaciekłym starciu z jedną z band straciło życie osiemnastu żołnierzy, trzydziestu czterech zaś odniosło rany. Zapełniały się sale szpitalne. Lżej ranni opowiadali o toczących się walkach. Mówiły o nich też oficjalne komunikaty GO „Wisła”. W tymże miesiącu sierpniu tylko grupy operacyjne ósmego i dziewiątego pułku piechoty oraz Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego zabiły czterdziestu dziewięciu bandytów, wzięły do niewoli pięćdziesięciu dziewięciu. Zdobyto kilka moździerzy, dwadzieścia erkaemów, pięćdziesiąt cztery pistolety maszynowe, dwadzieścia tysięcy sztuk amunicji, tysiąc sto min, trzy i pół tysiąca pocisków artyleryjskich, radiostację i inny sprzęt. Bezustannie trwały aresztowania ludzi z „siatki cywilnej” OUN. Ogółem wszystkie oddziały walczące przeciw bandom przeprowadziły likwidację tysiąca pięciuset dziewięciu ich członków, co stanowiło siedemdziesiąt pięć procent stanu bojowego Ukraińskiej Powstańczej Armii.Na obszarach od Lubaczowa, Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego na północy aż po Sianki na południu; od Krynicy, Jasła i Krosna na zachodzie po Przemyśl na wschodzie płonęły wsie. Tysiące gospodarstw podpalanych przez zdeterminowanych bandytów szły z dymem. Tak kończyła swą działalność Zbrodnicza organizacja. Stefana Bandery.Kuriny już właściwie nie istniały. W toku akcji „Wisła” ulegały coraz większemu rozdrobnieniu. Ren, Bajda, Żeleźniak i Berkut tworzyli coraz mniejsze sotnie, zdawali sobie sprawę, że wielkie nie mogą się utrzymać wobec nacisku wojsk. Dawno znikł w UPA ścisły podział na obszary operacyjne. Wszystko się pomieszało. Zaciskał się żelazny pierścień wojsk. Jednostki radzieckie i czechosłowackie dokładnie obstawiały granice. Oddziały armii

CSR niszczyły grupy banderowców, chcących przejść przez teren Czechosłowacji do strefy okupacyjnej USA w Niemczech zachodnich.Do szpitala docierały wiadomości o tym wszystkim. Pewnego dnia Jerzy dowiedział się o śmierci małego porucznika Turskiego. Zginął po wykryciu archiwum sztabu dowódcy Grupy „San” - Oresta. Archiwum mieściło się w bunkrze, do którego wejście prowadziło przez... studnię. Zjeżdżało się tam w wiadrze do czerpania wody. Właz do bunkra znajdował się w bocznej ścianie studni. Był zaminowany. Wybuch miny rozszarpał Turskiego, ale dane, które ten niezmordowany wywiadowca uzyskał przed śmiercią, pozwoliły na ujęcie Oresta, czyli Jarosława Onyszkiewicza, starego działacza UPA, jednego z pierwszych jej organizatorów jeszcze w 1943 roku. W ślad za Onyszkiewiczem aresztowani zostali inni przywódcy banderowców. Bandom odrąbano w ten sposób łeb.W tych letnich dniach 1947 roku zginął również podpułkownik Tomaszewski. Samochód, którym zdążał do Komańczy, zderzył się na przejeździe kolejowym z pociągiem pancernym.Ciszewski był coraz bardziej zniecierpliwiony pobytem w szpitalu. Rana goiła się powoli, ale samopoczucie kapitana jakoś nie ulegało poprawie. Napisał krótki list do Barbary. Zawarte w nim zdania były lakoniczne, ale ładunek nadziei potężny. Na Ust nie nadeszła żadna odpowiedź. Był to dla Jerzego mocny cios. Ewa, o której często myślał, złożyła mu tylko raz wizytę. Młoda nauczycielka miała teraz wakacje. Wybierała się z Janem Rozwadowskim do Kudowy. Dużo mówiła o planach urlopowych. Sprawami Ciszewskiego interesowała się w sposób grzeczny i tak zdawkowy, że co do jej uczuć nie mógł mieć żadnych wątpliwości.Często przychodziła tylko Irena. Bardzo się zmieniła. Siadywała obok Ciszewskiego na ławce w szpitalnym ogrodzie i pełnym powagi wzrokiem patrzyła na Jerzego. Miała dużo czasu. Major Grodzicki maszerował bezustannie ze swymi żołnierzami po tropach banderowców. W Lesku nie było go prawie nigdy.- Jak trudno jest uzyskać w życiu to, czego się chce - mówiła. - Zdawało mi się nieraz, że kogoś kocham, ale dziś wiem: myliłam się. Naprawdę pokochałam tylko ciebie i właśnie ty

mnie nie znosisz...Jerzy przyznawał jej w duchu rację, że w życiu trudno jest uzyskać to, czego się pragnie, głośno zaś zapewniał, iż ma dla niej „dużo sentymentu”. Wiedziała, że kłamie. Odczuwała to samo, co on, gdy rozmawiał z Ewą.Irena zaciskała wargi. Z wysiłkiem powstrzymywała napływające do oczu łzy. Mężnie znosiła ciosy, jakie zadawał jej ambicji. Czasem po dawnemu wpadała w gniew i nazywała Jerzego „marnym malarzyną”, „niczym”, „człowiekiem, który nie wie, czego chce”. Potem go przepraszała. Ciszewski był po jej wizytach zmęczony i osowiały.- Powinniście się czymś zająć, kapitanie - mówił do niego porucznik Rafałowski, który wiedział, że długo jeszcze nie będzie mógł chodzić, a może nawet całe życie pozostanie kaleką. - Jakie są właściwie wasze plany, gdy się to wszystko skończy?Jerzy nie miał żadnych planów. Z zazdrością patrzył, jak Rafałowski studiuje książki medyczne. Przynosił mu je porucznik Rapski. Obaj dyskutowali godzinami na temat przyszłych studiów. Chcieli zostać lekarzami. To jedno ich interesowało.Pewnego dnia odwiedził rannych sekretarz powiatowego komitetu partii Drozdowski. Kilkanaście minut zatrzymał się przy łóżku Jerzego.- Sekretarzu, chciałem wam zadać jedno pytanie - powiedział Ciszewski. - Interesowałem się historią Bieszczadów... Dawno, bardzo dawno temu przybyli tu, gnając przed sobą stada bydła, ludzie - koczownicy z dalekich stron. Przekształcili się w ciągu setek lat w osiadłych Łemków i Bojków. Dziś ci ludzie odchodzą. Pozostaje pustka, dokładnie taka sama, jak ta sprzed tysiąca lat. Czym więc jest tysiąc lat w historii człowieka, skoro dziś może do tego dojść? Co będzie dalej, sekretarzu? Na naszych oczach przepadają przecież pewne grupy etniczne, jak ongiś przed wiekami znikli Jadźwingowie czy Prusowie. Ten proces jest o wiele głębszy niż sprawa likwidacji band UPA...Patrzył w ciemne, głębokie i mądre oczy Drozdowskiego. Oparł się na łokciach i z napięciem oczekiwał odpowiedzi. Czoło sekretarza przecięła głęboka bruzda.- Poza Łemkami i Bojkami jest jeszcze cały kraj, kapitanie - zaczął mówić Drozdowski. - Tragedia mieszkańców bieszczadzkich jest ogromna, ale kraj potrzebuje

spokoju. Zresztą patrzycie zbyt pesymistycznie na to wszystko. Przesiedlona zostaje tylko część ludności. Ta, która związała się dobrowolnie lub na skutek terroru z bandami. Nie ruszamy wsi na osiach Lesko - Baligród, Wielopole - Łupków, Hoczew - Terka, Uherce - Wołkowyja i innych. One stanowić będą zalążek przyszłego zaludnienia tych obszarów. Pytacie, czym jest tysiąc lat w dziejach człowieka... Trudno na to pytanie odpowiedzieć. Wieki będą przecież jeszcze płynąć, a historia cywilizacji ma w ogóle nie więcej niż pięć - sześć tysięcy lat. Zmieniła się jednak świadomość człowieka. Zdaje się, że nie bierzecie tego pod uwagę, kapitanie. Świadome kształtowanie społeczeństwa. Świadome, a nie jak dawniej w minionych wiekach żywiołowe budowanie życia. Kilkanaście tysięcy ludzi odchodzi dziś stąd wobec konkretnej konieczności historycznej. Jesteśmy tego świadomi. Ta sama świadomość spowoduje kiedyś, w niedalekiej zapewne przyszłości, gdy ostatecznie zapanuje tu spokój, zasiedlenie tych obszarów. Planowe i systematyczne, nie mające nic wspólnego z dawnymi żywiołowymi wędrówkami koczowniczych plemion. Jestem tego pewny - uśmiechnął się i od razu surowe rysy jego twarzy złagodniały.Przez okno wpadały wielkie nocne ćmy i tłukły się wokół lampy. Porucznik Rafałowski wertował jakiś skrypt medyczny. Dwóch rannych oficerów grało w warcaby. Sekretarz wyciągnął do Jerzego dłoń szeroką jak łopata.- Cierpliwości, kapitanie - powiedział. - Cierpliwości i nieco więcej zaufania. Postaramy się go nie zawieść...Ciszewski czuł się już prawie całkiem dobrze, kiedy do szpitala przybyła delegacja miejscowej organizacji kobiet, opiekującej się żołnierzami. „Wśród rannych zapanowało duże ożywienie. Kobiety szczebiotały, siadały przy łóżkach,” wręczały żołnierzom paczki ze słodyczami. Nie bez pewnego zdziwienia rozpoznał Jerzy znaną mu z Baligrodu panią Stefanię. Działalność społeczna otworzyła przed nią nieoczekiwane możliwości. Miała obecnie do dyspozycji nie tylko dni targowe, w których weterynarz bywał bezapelacyjnie zajęty. Mogła znikać z jego horyzontu znacznie częściej. Korzystało z tego wielu żołnierzy, a wśród nich dzielny kapitan Matula, towarzyszący jej nawet podczas tej wizyty w szpitalu.

Nie był on już zresztą kapitanem. Otrzymał od swych przełożonych awans na majora. Ciszewski i Rafalowski złożyli mu serdeczne gratulacje, które przyjął ze skromnym uśmiechem. Zauważyli, że ma rozpięty kołnierz od munduru. Mógł sobie na to spokojnie pozwolić: jego wieczny antagonista podpułkownik Tomaszewski nie żył.Nadszedł dzień wyjścia Ciszewskiego ze szpitala.- Możemy wysłać was, kapitanie, do sanatorium - powiedział mu ordynator. - Jest sezon. We wszystkich miejscowościach kuracyjnych pełno ludzi. Zabawi się pan, rozerwie - mówił z zachętą w głosie.Ciszewski przecząco potrząsnął głową. Przypomniał sobie spotkanie z Barbarą, Zosią, Zębickim i Charkiewiczem. Rozmowy z nimi. Lękał się powrotu do tamtego, normalnego życia. Tu czuł się wśród swoich, a tam nie miał nic do powiedzenia. Pamiętał jeszcze, jak obcy wydawał mu się świat ludzi, o którym mówiły Barbara i Zosia. Bał się tego świata, sam nie wiedząc dlaczego.- Dołączę do pułku - oświadczył lekarzowi.- Trochę odpoczynku przydałoby się wam z pewnością. Kobietki są teraz opalone, rozebrane, przychylne... - żartował ordynator szpitala. - W takich miejscowościach kuracyjnych... - umilkł napotkawszy puste, surowe spojrzenie kapitana i szybko wypisał mu skierowanie do jednostki.Pułk przedzierał się przez bór Chryszczata. Na lewym skrzydle szli żołnierze pierwszej dywizji Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Od kilku dni dobijano w tym rejonie resztki band Hrynia, Bira, Stacha, Burłaka, Łastiwki, Kryłacza i Chromenki. Sotnie pomieszały się całkowicie. Banderowcy uciekali pojedynczo i grupami ku granicy czechosłowackiej, tropieni jak dzikie zwierzęta.Słońce zachodziło. Batalion kapitana Jerzego Ciszewskiego szedł szeroką tyralierą. W lesie raz po raz rozlegały się strzały. Oparty o pień drzewa banderowiec, którego brzuch rozpruł bagnet żołnierza, patrzył w osłupieniu na wypływające spomiędzy szmat poszarpanego niemieckiego munduru własne wnętrzności. Obok niego stał sanitariusz wojskowy i coś rannemu tłumaczył. Z otwartej torby sanitariusza wypadały na ziemię

opatrunki. Nikt na tę parę nie zwracał uwagi. Od czasu do czasu padały komendy. Żołnierze przyśpieszali kroku. Zbliżali się do Smolnika.Tyraliera wyszła na tę samą łąkę, na której ongiś rozgromiona została w zasadzce kompania porucznika Wierzbickiego. Jakiś otyły banderowiec biegł jak szalony w dół, w kierunku nie istniejącej już w tym czasie wsi.- Wariat! - powiedział wskazując na banderowca podporucznik Daszewski. - Daleko nie ujdzie. Gna wprost na pole minowe.Szli naprzód, systematycznie przetrząsając zagajnik jałowcowy. Uciekający banderowiec stanął nagle bezradny. Kręcił się w jednym miejscu, w kółko, jak by noga jego utkwiła w niewidzialnym potrzasku.- A nie mówiłem! - zaśmiał się Daszewski. - Teraz on wie, że jest wśród min. To pole ma ze dwa kilometry szerokości i co najmniej kilometr głębokości.Żołnierze skupili się w gromadę na wprost pola. Stali o kilkanaście metrów od bandziora.- Uwaga! On może strzelać! - ostrzegł major Grodzicki. - Cofnąć się tam natychmiast w tył! - rozkazał.Żołnierze wykonali polecenie. Znaleźli się za fałdą terenu, w miejscu, z którego sotnia Hrynia obserwowała w zimie ubiegłego roku powolną i straszną śmierć niedobitków kompanii Wierzbickiego.- Akurat w głowie mu strzelanie - mruczał Daszewski zapalając papierosa. - On się teraz zastanawia, jak z tego wybrnąć. Nie możesz uważać, do cholery jasnej! - krzyknął nagle na jednego z żołnierzy, który przepychając się gwałtownie naprzód wytrącił mu z ręki papierosa. Żołnierz nie odpowiedział. Oficer chwycił go za ramię, ale natychmiast opuścił rękę. Dostrzegł rozszerzone bezbrzeżną nienawiścią oczy tamtego wpatrzone w banderowca.- Co się wam stało, Gąsienica? - zapytał Daszewski.- To jest kurinny Ren... - wyszeptał góral o zupełnie siwych włosach.Wśród ciszy, jaka zapanowała na łące, zbliżał się do Rena. Kurinny zobaczył żołnierza. Obaj mierzyli się wzrokiem. Gąsienica powoli zarepetował pistolet maszynowy.- Zabraniam wam strzelać! - krzyknął major Grodzicki. - Jego należy wziąć żywcem.- Nie chcę strzelać - wycedził góral. - On musi teraz potańczyć.- Zabraniam! Słyszycie? - powtórzył dowódca pułku.

Ren upadł na kolana. Rozdygotanymi rękami macał trawę. Chciał się przekonać, czy nie ma min pod nogami. Próżny wysiłek. Miny były dobrze zamaskowane. Niemcy umieli konstruować pola minowe.- Hej, ty tam! - krzyknął do banderowca kapitan Wiśniowiecki - zachowuj się spokojnie. Nadejdą saperzy, to cię wyciągniemy. I tak nie unikniesz stryczka - dodał po cichu.Ren skinął głową na znak, że rozumie. Gąsienica nie spuszczał z niego wzroku. Stali naprzeciw siebie, samotni na rozległej polanie. Dwaj osobiści, śmiertelni wrogowie. Kurinny nie poznawał zapewne górala, ten jednak go pamiętał aż nadto dobrze. Muskuły szczęk drgały mu nerwowo. W rękach zaciskał pistolet maszynowy tak mocno, że aż palce zbielały. Czekał. Kilkadziesiąt metrów za jego plecami żołnierze siedzieli lub leżeli na trawie, mało interesując się osobliwym pojedynkiem między tymi dwoma. Nikt z nich nie wiedział, co się dzieje w duszy górala. On tymczasem jeszcze raz przeżywał momenty tego zimowego wieczoru, kiedy na tejże łące rozlegał się śmiech Rena, a śmierć igrała z ostatnimi ludźmi nieszczęsnej kompanii porucznika Wierzbickiego. Rozpamiętywał wszystkie te sceny. Widział Rena rozdającego kopniaki w szopie, w której spędzali noc przed egzekucją, słyszał jego znienawidzony głos i obrzydliwe mlaśnięcia topora na polanie pod Smolnikiem. Zdawało mu się chwilami, że słyszy głosy swoich mordowanych towarzyszy. Najwyższym wysiłkiem woli opanowywał się, aby go nie zastrzelić.Ren poruszył się nagle niespokojnie. Był śmiertelnie znużony ucieczką. Od kilku dni nie jadł. Nie pamiętał, kiedy ostatni raz spał. Opanowała go przemożna chęć położenia się na ziemi. Chciał to uczynić bardzo ostrożnie... Przyklęknął. Oparł na trawie najpierw jedną dłoń, potem drugą. Zgiął łokcie...Wybuch targnął powietrzem. Wzniósł się czarny dym. Gąsienica drgnął, ale się nie cofnął. Wszyscy żołnierze poderwali się z miejsca. Ren jeszcze żył. Wybuch miny urwał mu obie nogi, wyszarpał ręce do łokci i straszliwie pokiereszował twarz. Była to teraz krwawa, osmolona maska, w której bielą połyskiwały tylko zęby.- Ludzie! - krzyknął kurinny. - Ludzie! - wycharczał jeszcze raz. Przez chwilę opierał się na kikutach rąk, po czym opadł i zamarł w bezruchu.

W ostatniej chwili życia jeden z największych zbrodniarzy wśród bandytów UPA wzywał ludzi. Widok był tak okropny, że zahartowani od lat w walkach żołnierze odwrócili głowy. Tylko Gąsienica długo jeszcze stał naprzeciw pola minowego i wpatrywał się w szczątki dowódcy kurina Rena.Tej samej nocy resztki sotni Chromenki przedarły się przez granicę czechosłowacką. Przeszły ją również niedobitki band Hrynia i Burłaka z nimi samymi na czele.Był mglisty, chłodny ranek - zapowiedź rychłej jesieni. Kapitan sztabowy armii CSR Mohada miał służbę w pobliżu granicy. On i jego żołnierze byli solidnie zmęczeni. Całą noc trwała wymiana strzałów między ich batalionem a banderowcami. Teraz bandytów ścigały inne jednostki. Batalion kapitana sztabowego Mohady zamykał przejście pod lasem, opadającym stromym urwiskiem ku strumieniowi. Żołnierze byli dobrze ukryci. Mimo wyczerpania uważnie obserwowali teren. Przed godziną ujęli trzech banderowców z sotni Hrynia. Inni mogli też przechodzić w tym samym miejscu.Przypuszczenie okazało się słuszne. Około ósmej jakaś postać w długim płaszczu niemieckim wyjrzała nad urwiskiem. Uspokojony widocznie panującą ciszą, bandyta zaczął się opuszczać w dół. Czynił to wyjątkowo niezręcznie, podpierając się tylko jedną ręką. Druga zwisała mu bezwładnie. „Ranny albo kaleka” - pomyślał Mohada i kiedy tamten znajdował się w połowie osuwiska, donośnym głosem wezwał go do odrzucenia broni.Banderowiec przystanął. Z kieszeni płaszcza wyjął granat, zębami wyrwał zawleczkę.Kapitan sztabowy Mohada nie czekał dłużej. Jeden z żołnierzy nacisnął język spustowy ręcznego karabinu maszynowego. Seria z erkaemu i huk granatu rozległy się równocześnie. Ciało banderowca runęło w dół.Jeńcy bez trudu rozpoznali zabitego. Był nim ich sotenny - Hryń, człowiek o bezwładnej lewej ręce.Szereg jeszcze dni jednostki Ćesko-Slovenskej Armady ścigały banderowców, chcących za wszelką cenę przedrzeć się przez terytorium Czechosłowacji do amerykańskiej strefy okupacyjnej w Niemczech zachodnich. Burłak i Chromenko zostali zabici. Ten sam los

spotkał większość ich podwładnych. Na posterunkach granicznych US-Army zameldowało się w rezultacie tylko kilkunastu niedobitków.W połowie września kapitan Jerzy Ciszewski wybrał się do Baligrodu. Formalnie - ze względów grzecznościowych, aby się pożegnać ze znajomymi. Faktycznie dlatego, iż miał jeszcze ciągle nadzieję... W tym czasie bandy były już prawie zlikwidowane. Patrole WBW, MO i WOP wyłapywały jeszcze tylko pojedynczych bandytów.Jerzy odszukał Ewę w szkole. Szli główną ulicą w kierunku rynku. Ciszewski był bardzo zakłopotany. Czuł się jak przed atakiem na sotnię banderowską. Po wielu zdawkowych i zawiłych wstępnych zdaniach ruszył wreszcie do szturmu.- Ewo - powiedział - nie chciałbym stąd odjechać nie usłyszawszy od pani, czy...Kontratak dziewczyny nastąpił wcześniej, niż, się tego biedny kapitan spodziewał.- Nie ma sensu - przerwała mu. - Bardzo pana lubię, kapitanie, ale nic poza tym. Jestem zresztą zaangażowana. Czy pamięta pan historię z niewidomym malarzem, którą ongiś opowiadał pan Jankowi? To była prawdziwa historia, Jerzy?- Nie. Zmyśliłem ją. Nigdy nie słyszałem o niewidomym malarzu.- Tak też myślałam, ale Janek wziął ją poważnie. Ja również. Oczywiście on nie będzie malował, mam jednak zamiar - jak się mówi - „pójść z nim razem przez życie”. Tak postanowiliśmy w Kudowie.- Litość nie jest dobrą podstawą miłości - mruknął Ciszewski.- Nie ma mowy o litości. Kocham go od dawna.- Ale dlaczego? - wyrwało się Jerzemu, który nie mógł pojąć, że młoda i ładna kobieta chce poślubić niewidomego.Popatrzyła na niego z uśmiechem politowania.- Nigdy się nie wie, dlaczego się kogoś kocha - zabrzmiały w ustach Ewy dobrze znane Jerzemu słowa Ireny.Szli dalej w milczeniu. Rozmowa się nie kleiła. Wiatr gnał suche liście opadłe z drzew. Bieszczady przechodziły na zimowe umundurowanie.W jednej z bocznych uliczek rozległy się rozpaczliwe krzyki. Jakaś kobieta z rozwianym włosem wpadła na Jerzego i Ewę.- Ratujcie dzieci! - krzyczała. - Ratujcie!Z wypowiedzianych przez nią bezładnie słów dowiedzieli się, że jej starszy syn Pietrek znalazł gdzieś granat ręczny i z całą gromadką malców udał się nad rzekę, aby go

wypróbować. Powiedziała jej o tym przed chwilą dziewięcioletnia córeczka, którą chłopcy wyłączyli z zabawy.Biegli razem z kobietą co sił w nogach w kierunku rzeki. Wprawnym okiem dostrzegł Ciszewski, jak jeden z chłopców mocuje się z granatem. Jednym zdecydowanym ruchem odtrącił Ewę i matkę Pietrka.- Padnij! - krzyknął na nie jak na żołnierzy. Sam porwał w pędzie stojącą pod płotem grubą deskę, runął między chłopców i trzymając kawał drzewa przed sobą, całym ciałem przykrył granat.Był już najwyższy czas. Rozległ się potężny huk eksplozji. Chłopcy rozbiegli się jak stadko wróbli po wystrzale z floweru. Żadnemu z nich nic się nie stało. Tylko Ciszewski leżał nieprzytomny w kałuży krwi, wśród drzazg rozwalonej deski.Sanitarka jednostki WBW kwaterującej teraz w Baligrodzie przewiozła Jerzego do szpitala, który przed kilku tygodniami opuścił.- A mówiłem mu, żeby pojechał do sanatorium... Co za ludzie! - zżymał się ordynator.Tym razem rana okazała się bardzo ciężka. Kilku lekarzy, w tym doktor Pietrasiewicz, operowało Ciszewskiego. Porucznik Rafałowski informował się o jego stanie.- Jeżeli kręgosłup nie jest naruszony, to może się wykaraska - oświadczył mu Pietrasiewicz.Po kilku dniach Jerzy odzyskał przytomność. Był po transfuzjach krwi, do których wśród innych oficerów, zgłosił się major Grodzicki.Irena, nie zwracając uwagi na męża, przebywała przy rannym bez ustanku. Grodzicki zresztą jak każdy mąż nie domyślał się absolutnie, że jego żonę może z kapitanem łączyć coś więcej niż zwykła, zrozumiała sympatia.Ciszewski czuł się źle. Lekarze też nie rokowali żadnych nadziei. Ranny był jednak całkiem przytomny.- Nie płacz - mówił do Ireny. - Nie znoszę płaczących kobiet. Inni gorzej zdychali ode mnie... Nic mnie nie boli. Śmierć bez bólu wcale nie jest straszna. Zresztą, po co płaczesz? Jestem zmęczony... Nareszcie będę się mógł wyspać. Poza tym wielka mi szkoda! Oto umiera „marny malarzyna” i „jeszcze marniejszy żołnierz”. Sama mi to nieraz mówiłaś. Wyobraź sobie, że podzielałem twoje zdanie. Nic porządnego w życiu nie zrobiłem. Byłem takim - ot

włóczęgą, który nie wiedział, dokąd i po co idzie...- Zwykły rozstrój nerwowy po wypadku - konstatowali lekarze. - To się często zdarza u rannych. Trzeba koniecznie wyrwać go z tego stanu.- Mówiłam bzdury! - szlochała Irena. - Nigdy nie myślałam tak o tobie. Jesteś doskonałym malarzem. Bardzo lubię twoje obrazy. Zawsze mi się podobały, Jureczku. I co mnie obchodzi, jakim jesteś żołnierzem? W nosie mam wszystkich wojskowych. Wiesz o tym dobrze.Ciszewski leżał z oczami wbitymi w sufit. Krzywa jego temperatury wyglądała jak groźne turnie tatrzańskie. Z dnia na dzień tracił siły. W jakąś niedzielę podyktował siostrze szpitalnej rodzaj testamentu. Pamiątki z Paryża kazał przekazać w wypadku swej śmierci Barbarze. Była tam miniaturka wieży Eiffla, kilkanaście ich wspólnych zdjęć z sierpnia 1939 roku i bilety z jakiegoś teatralnego przedstawienia, na którym byli razem z Barbarą. Swego colta, przywiezionego jeszcze z Holandii, polecił przekazać podporucznikowi Daszewskiemu. Wiedział, że mu tym sprawi przyjemność. Kilka obrazów przeznaczył dla Ireny. Jerzy nie potrafił sobie odmówić tej drobnej złośliwości.Doktor Pietrasiewicz dowiedział się o testamencie, zbeształ Jerzego i odbył decydującą rozmowę z ordynatorem szpitala. Postanowili, że ranny zostanie w tych dniach przetransportowany do Warszawy. Może tam znajdą radę. Do Krosna Ciszewski miał jechać wagonem sanitarnym jednego z transportów pułku, który odchodził w głąb kraju do stałych garnizonów. Z Krosna zabrałby kapitana samolot, ewakuujący od pewnego czasu rannych z terenów walk.Zbliżał się wieczór. Pociąg miał za chwilę odjechać. Ciszewski leżał na koi przy samym oknie. Widział skrawek nieba, przeciętego na ukos linią grzbietową wzgórza i rysujące się na nim sylwetki jeźdźców. Były całkowicie nieruchome. Wyglądały jak wykute ze spiżu. To kawalerzyści konnej grupy manewrowej WOP z Cisny patrzyli na odjeżdżający pociąg. Porucznik Siemiatycki salutował. Jego zastępca, wysoki podporucznik Teodor Walczak, wyciągnął rękę, pokazując coś swemu dowódcy. Coraz to nowi jezdni wyłaniali się na wzgórzu.

Jerzy patrzył na nich jak urzeczony, jak by na zawsze chciał zachować w pamięci widok, który tyle razy oglądał: sylwetki jeźdźców na tle gór i seledynowego, wieczornego nieba.Pożegnanie. „Czy nic nie uda się zatrzymać ze wszystkich tych obrazów? - myślał Ciszewski. - Czy nigdy nie dojdzie do tego, w jakim wymiarze pozostają myśli człowieka, który odszedł? Czy nie dowiemy się, gdzie przepadają miłość i nienawiść, ból i strach, słowa wyrażające zwątpienie i nadzieję, okrzyki męki i triumfu, wezwania i ostrzeżenia? Skoro nic w naturze nie ginie, muszą one przecież gdzieś istnieć. Jest chyba taki czwarty wymiar, w którym pozostają. Może go kiedyś człowiek odkryje. Nie wszystko przecież da się zachować w postaci pisma, nagranej taśmy albo zdjęć fotograficznych.”Był tak zaabsorbowany swoimi myślami, że nie usłyszał zbliżających się kroków doktora Pietrasiewicza.- Jak się czujemy? - zapytał lekarz.W półmroku zalegającym wagon dostrzegł błyszczące oczy rannego i jego bezgłośnie poruszające się wargi.- Proszę być dobrej myśli. Jutro znajdzie się pan w Warszawie - powiedział Pietrasiewicz. Zobaczył, że tamten potrząsnął głową.- Doktorze - usłyszał nagle wyraźny szept rannego - niech mi pan powie, czy istnieje na ziemi taka idea, w imię której jedni ludzie mają prawo pozbawiać drugich życia?Oczy kapitana Ciszewskiego były teraz jak dwa płomienie. Skupiło się w nich całe uciekające życie rannego. Lekarz wyczuwał ogromne napięcie, z jakim jego pacjent czeka na odpowiedź.- Siostro, proszę przygotować zastrzyk - polecił Pietrasiewicz pielęgniarce. - On zaraz straci przytomność.Ranny z wysiłkiem starał się unieść głowę. Parowóz wydał przeraźliwy gwizd. Z peronu, awansowany niedawno na plutonowego, radiotelegrafista Herman słał w eter wraz ze swym pomocnikiem kapralem Kwapińskim meldunek:- Ja „Berdo”, ja „Berdo”... Wołam: „Bieszczady”. Wołam „Bieszczady”... Ostatni transport odchodzi kierunek Krosno... Melduję: Ostatni transport... Odchodzi... Powtarzam: ostatni transport. Czy słyszeliście mnie?

Lekarz z wyrazem troski na twarzy pochylił się nad Ciszewskim.- Nie ma takiej idei, w imię której wolno zabijać - powiedział surowo Pietrasiewicz. - Jeżeli jednak pojedynczy człowiek czy cała grupa ludzi mordem i ogniem mąci spokój innym i sieje śmierć, to musi się na to reagować, postępując tak, jak postępuje się wobec zwykłych zbrodniarzy.Dalsza część odpowiedzi doktora utonęła w stuku kół wagonu. Ciszewski nie odrywał oczu od znikającego obrazu sylwetek kawalerzystów na tle gór. Gorączka mąciła wzrok rannego. Wydało mu się nagle, że wzdłuż pociągu sunie cała masa cieni.Szedł Generał w rozwianym przez wiatr płaszczu, człapał na koniu źle trzymający się w siodle, krótkowidzący major Preminger, potrząsali głowami podpułkownicy Rojewski i Tomaszewski, wielkimi krokami sadził na swoich bocianich nogach porucznik Zajączek... Tłumem walili za nimi inni: porucznik Wierzbicki na czele kompanii żołnierzy, „pierwszy amant pułku” - porucznik Osiecki, ogniomistrz Hipolit Kaleń, mały porucznik Turski i znów żołnierze, całe masy żołnierzy. Wiatr rozwiewał ich postrzępione płaszcze, skrzypiały przeraźliwie zdarte buty, ostrymi szpikulcami rysowały się bagnety. Kłaniały się bezszelestnie pióropusze ognia i dymu płonących wsi. Miarowo, jak wahadła dziwacznych zegarów, kołysali się wisielcy na szczycie Halicza. Nie kończącym się pochodem ciągnęły tłumy chłopów z górami tobołów na furmankach. Gdzieś pod tym wszystkim kłębiły się jak czarne chmury sotnie ze znakami „tryzubów” i „serc gorejących”.Ciszewski krzyknął przeraźliwie. Na czole poczuł chłodny dotyk ręki lekarza. Szeroko otworzył oczy i zobaczył szczyty Bieszczadów oświetlonych ostatnimi promieniami zachodzącego słońca. Pietrasiewiczowi wydawało się, że na ustach rannego wykwitł uśmiech. Może istotnie tak było, ale w tej chwili kapitan Ciszewski stracił przytomność.EPILOGCo ostatecznie się stało z bohaterami opisanych w tej książce tragicznych wydarzeń, których widownią były Bieszczady w latach 1945-1947.Przede wszystkim główny bohater...Kapitan Jerzy Ciszewski nie umarł, jak się to mogło wydarzyć. Jego kręgosłup nie był

naruszony. Ciężka rana goiła się kilka miesięcy, ale ostatecznie Jerzy opuścił szpital. Miał mocny organizm i po jakimś czasie odzyskał równowagę. Z wojska odszedł. Do malowania nie wrócił. Jest dziś wyższym urzędnikiem w jednej z instytucji kultury. Z dużą pewnością siebie wyraża się o różnych szkołach malarskich i młodzi plastycy skarżą się, że jest zbyt apodyktyczny. Nie ożenił się ani z Barbarą, ani z Ewą, ani z Ireną. Historia jego ślubu jest dość zabawna. Pewnego dnia spotkał w przedziale kolejowym kobietę, której twarz wydała mu się znajoma. W rozmowie dowiedział się, że pasażerka była córką notariusza z Baligrodu. Jej portret wisiał stale w sztabie pułku i często był podziwiany przez podpułkownika Tomaszewskiego. Jerzego uderzyło podobieństwo dziewczyny do Barbary. Po ślubie podobieństwo to okazało się czysto zewnętrzne. Córka notariusza potrafiła powściągnąć trapiące Ciszewskiego wątpliwości w rozmaitych dziedzinach. Trzyma go krótko, co Jerzemu wychodzi raczej na dobre. Mają dwoje dzieci. Prowadzą uregulowany tryb życia. Ciszewski często wspomina Bieszczady, ale jego żonę to nudzi. Wskutek tego wspomnienia Jerzego zacierają się coraz bardziej.Barbara wyszła oczywiście za inżyniera Zębickiego, który napisał ostatnio głośną pracę naukową i został docentem. „Mecenas” Charkiewicz jest dyrektorem coraz to nowych instytucji handlowych. Nie schodzi poniżej dyrektorskiego stanowiska. W pogodne dni można go zobaczyć z Zosią w pięknym nowym fiaciku, którym przejeżdżają ulicami Warszawy. Ewie powiodło się gorzej. Jan Rozwadowski został w dwa lata po ich ślubie przejechany przez samochód w Krakowie. Ewa nie wyszła dotąd po raz drugi za mąż i chyba już nie wyjdzie. Jest nadal nauczycielką w jednym z naszych miast. Irena wcale nie rozwiodła się z mężem. Major Grodzicki dzięki pilnej i pracowitej służbie doszedł dziś do stopnia generała. Szkoli się dalej i powiększa zasób swej wiedzy wojskowej. Irena kontynuuje dawną linię postępowania. W ich mieszkaniu można zobaczyć kilka obrazów Jerzego. Jest to jedyne miejsce, w którym są wystawione. W wojsku pozostali również major Pawlikiewicz, podporucznik Daszewski i kapitan Wiśniowiecki. Wszyscy trzej awansowali. Daszewski

ożenił się naturalnie z Elą. Są uważani za szczęśliwe małżeństwo. Mają jedno dziecko, dziewczynkę, z której są bardzo dumni. Kapitan, przepraszam, major Matula pozostał widocznie pod wpływem tych samych gustów co ogniomistrz Kaleń: ożenił się z kelnerką Krysią od pana Szponderskiego. Z wojska wyleciał z trzaskiem, gdy aparat Informacji oczyszczał się z ludzi jego pokroju. Porucznicy Rafałowski i Rapski ukończyli medycynę. Obaj są dziś lekarzami. Rafałowski nigdy nie odzyskał normalnej władzy w nogach. Obaj są pogodni, zrównoważeni. Mają żony i dzieci. Sekretarz Drozdowski umarł w 1949 roku. Zawał serca przy jego trybie życia nikogo nie zaskoczył. Nie żyje też stary pan Krzysztof Dwernicki. Zmarł wkrótce po opisanych wydarzeniach. Szkoda, bo z pewnością ucieszyłaby go wiadomość, podana przez jeden z naszych popularnych tygodników o tak zwanych „cowboyach bieszczadzkich” wypasających konie na połoninach pod Terką. Był przecież ich prekursorem.Pani Stefania jest dziś nader poważną osobą. Żyje w pewnym rozdźwięku z otoczeniem, które ma wątpliwości co do jej wieku. Jest to oczywisty nonsens, kobiety bowiem nie starzeją się nigdy. Pani Stefania często peroruje przeciw zepsuciu, jakie, jej zdaniem, szerzy się wśród obecnej młodej generacji. Wiele osób podziela te poglądy. Doktor Pietrasiewicz praktykuje w jednym z małych miast powiatowych. Powodzi mu się dobrze.John Curtiss zginął podczas wojny w Korei. Miał mniej szczęścia od Robinsona, który zamieszkał na stałe w Londynie, nigdzie już nie wyjeżdża i publikuje sążniste artykuły pełne rad dla rządu Jej Królewskiej Mości, królowej Elżbiety. Nie wiadomo, co się stało z Marią. Nikt jej nigdy nie widział.Turyści zatrzymujący się w Baligrodzie będą mile widziani przez pana Szponderskiego, który nadal prowadzi swój lokal. Musi nieźle zarabiać, bo ostatnio postawił wcale ładny murowany budynek i chce w nim wynajmować pokoje letnikom.W Bieszczadach życie wraca z wolna do normy.Z każdym rokiem zjawia się więcej osadników. Sekretarz Drozdowski miał zupełną rację, przewidując taki bieg rzeczy. W tej pięknej i pełnej niezwykłego uroku części naszego

kraju osiedliło się sporo żołnierzy jednostek, które tu ongiś walczyły, między innymi kapral Matysek i strzelec Karasiński. Gąsienica jest dorożkarzem w Zakopanem, Chętnie opowiada „ceprom” o walkach w Bieszczadach, nigdy jednak nie wspomina tragedii pod Smolnikiem.Po burzy wygładzają się fale. Pozostają tylko wspomnienia, ale i te z czasem bledną jak stare fotografie. Trudno przewidzieć, jak dalej toczyć się będzie życie bohaterów książki. Losy ludzkie są kręte jak drogi i ścieżki w Bieszczadach.POSŁOWIEKsiążkę te napisałem w oparciu o własne wspomnienia. W latach 1945-1947 byłem oficerem jednego z pułków walczących przeciw bandom UPA i WIN. Jednostka, w której służyłem, działała w rejonie Lesko-Baligród-Cisna. Byłem dzięki temu świadkiem tragedii Bieszczadów niemal od początku do końca.„Łuny w Bieszczadach” jest powieścią tylko jeśli chodzi o niektóre osobiste przeżycia i myśli jej bohaterów. Wydarzenia opisane w tej książce są prawdziwe. Z życia wziąłem sylwetki bohaterów, ludzi, których znałem w tamtych latach. Stronę banderowską i winowską opisywałem na podstawie zeznań licznych jeńców oraz dokumentów, jakie wpadły w nasze ręce. Poważnie pomogły mi w pracy prowadzone ongi osobiste notatki. Podkreślam niemniej, że wszelką zbieżność nazwisk, funkcji wojskowych i cywilnych oraz intymnych przeżyć ludzi występujących na stronicach tej książki uważać należy w większości wypadków za przypadkowe. Pseudonimy i nazwiska strony przeciwnej, tj. bandytów, są niemal wszystkie historyczne.Zgodne z rzeczywistością są nawet wydarzenia mające całkowicie pozory anegdot. Na przykład historia z „duchem”. W domu jednego z wicestarostów pod Sanokiem ukrywała się przez prawie dwa lata żona rejonowego prowidnyka „Ihora” (pseudonim autentyczny). Mąż często ją odwiedzał. Kryjówka mieściła się pod podłogą strychu. Została wykryta ściśle w opisanych przeze mnie okolicznościach. Mało tego. W 1947 roku, gdy sztab pułku, w którym służyłem, przebywał jakiś czas w Wańkowej, pod podłogą domu zajmowanego przez trzech oficerów znajdował się bunkier kryjący banderowca o pseudonimie

„Wyszyński”. Z powodu naszej obecności banderowiec nie mógł się z bunkra wydostać przez kilka tygodni. Ujęty został nieco później w czasie walki i dopiero z jego zeznań dowiedzieliśmy się o istnieniu kryjówki. Wypadków takich było więcej. Ilustrują one dobitnie charakter toczonej walki. Autentyczne są także fakty dotyczące postaci Krzysztofa Dwernickiego, podporucznika Daszewskiego czy kombinatora Romualda Wodzickiego. Postaciami historycznymi są między innymi Antoni Żubryd - syn pedla szkolnego z Sanoka, kurinny „Ren”, kapitan „Piskorz”, „Hryń”, „Bir”, „Stach”, doktor Kemperer, rejonowy prowidnyk „Ihor”, jakkolwiek nazwiska tego ostatniego nie jestem pewny.Ciekawostka nie bez znaczenia: ostatnie szarże kawaleryjskie na terenie naszego kraju odbyły się nie, jak się na ogół sądzi, w 1939 roku, ale jeszcze w 1947, w Bieszczadach. Ludzie z konnych grup manewrowych WOP i ochotniczych oddziałów kawaleryjskich mogliby o tym wiele powiedzieć.Opis ceremonii „zakopywania Polski” zaczerpnąłem z zeznań jeńców banderowskich. Niejeden taki grób zresztą odkopaliśmy. Tekst osobliwego dokumentu umieszczonego w butelce odtworzyłem z pamięci. Historyczne są fakty dotyczące współpracy UPA i WIN. Nie wymieniłem nawet wszystkich, bo rozmiary książki i kompozycja fabuły na to nie pozwalały. Znany jest na przykład fakt wspólnego napadu band WIN i UPA na Hrubieszów w maju 1946 roku...W ogóle ograniczyłem się do przedstawienia wyłącznie faktów, z którymi zetknąłem się osobiście i dotyczących tylko samych Bieszczadów. W rezultacie książka zawiera dzieje walk jednego pułku przeciw, kurinowi „Rena” i bandzie WIN Antoniego Żubryda. Nie należy jednak zapominać, że walki toczyły się na znacznie większym obszarze, obejmując inne jeszcze jednostki wojskowe oraz liczne bandy ukraińskie i rodzimego pochodzenia.Dla orientacji czytelnika podaję pokrótce zarys tych walk.Tak zwana Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) stworzona została przez znaną sprzed wojny Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) w 1943 roku. W okresie okupacji niemieckiej UPA zajmowała się tłumieniem partyzantki polskiej i radzieckiej. Na czele tego

całego ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego stał Stefan Bandera kierujący Ukraińską Główną Radą Wyzwoleńczą (UHWR). Bezpośrednim dowódcą UPA, podporządkowanym Banderze, był niejaki „Taras Czuprynka” (Roman Szuchiewicz), któremu podlegały Główny Sztab Wojskowy (HWS) i Wojskowe Sztaby Krajowe (KWS), UPA „Wschód” (Podole), UPA „Zachód” (województwa: lwowskie i stanisławowskie), UPA „Północ” (Wołyń i Polesie), UPA „Południe” (Ukraina Zakarpacka). W Polsce, którą banderowcy nazywali „Zakierzońskim Krajem” (od tzw. „linii Curzona” wytyczającej granice RP), działały jednostki: UPA „Zachód” (od października 1945 r.). Jednostki te wchodziły w skład „okręgu nr 6” dzielącego się na podokręgi: „Łemko” (powiaty: przemyski, sanocki, leski, nowosądecki); „Bastion” (w granicach - San na zachodzie, była granica polsko-radziecka z 1939 r. na wschodzie, północna część powiatu przemyskiego); „Danyliw” (zachodnia część powiatu Tomaszów Lubelski, powiaty: włodawski, hrubieszowski i białopodlaski). W podokręgu „Łemko” działały sotnie: „Bira”, „Brodycza”, „Burłaka”, „Chromenki”, „Hrynia”, „Kryłacza”, „Łastiwki” i „Stacha”. Pod okręg „Bastion” rozporządzał sotniami: „Bryla”, „Kałynowicza”, „Kruka”, „Szuma” i „Tuczy”. W podokręgu „Danyliw” występowały sotnie: „Czansa”, „Dawyda”, „Dudy” i „Jara”. Każda z sotni liczyła od 80 do 180 strilciw. Dzieliła się na trzy - cztery czoty, tj. plutony, każdy po trzy roje - drużyny. Sotnie połączone były w kuriny - bataliony. W skład kurina wchodziły 3-4 sotnie. Na czele okręgów i podokręgów stały dowództwa składające się z dowódcy, szefa sztabu, tzw. politwychiwnyka, czyli referenta politycznego, sekretarza sztabu oraz małego oddziału ochrony. Dowództwa kurinów i sotni składały się z dowódców, referentów politycznych, kwatermistrzów, czyli charczowych, oraz instruktorów wojskowych. Kuriny i sotnie rozporządzały grupami żandarmerii.Polityczną organizacją OUN w „Zakierzońskim Kraju” kierował „Krajowyj Prowid”, w którym zasiadali: krajowy prowidnyk, wojskowy dowódca UPA, obejmujący referat organizacyjny, propagandowy, gospodarczy, propagandy i Służby Bezpieczeństwa (specjalnej

policji politycznej terroryzującej ludność i zmuszającej ją do „prawomyślności”). Krajowemu prowidowi podlegali rejonowi i lokalni prowidnycy OUN. Całość była ściśle zakonspirowana. O składzie osobowym UPA i OUN wspominam w wielu miejscach książki. Ogółem organizacja wojskowa liczyła około 2500, zaś cywilna 3500 do 4000 ludzi.W 1945 roku jednostki UPA działające na terenie Polski zostają skupione w tzw. Grupie „San”. Na jej czele staje Jarosław Onyszkiewicz, jeden z organizatorów „armii” w 1943 roku. Ma on liczne pseudonimy, z których najpopularniejszy brzmiał „Orest”. Krajowym prowidnykiem był Jarosław Staruch („Stiah”), zaś prowidnykiem Służby Bezpieczeństwa Piotr Fedoriw („Dainycz”).Zarówno działalność UPA, jak i naszych sił podzielić można na trzy okresy. W pierwszym (lato 1944 - wiosna 1946) bandy działały niemal całkiem otwarcie, panowały na całych obszarach, wcale się prawie nie kryjąc, mieszkały w leśnych szałasach, dokonywały koncentracji, schodziły do wiosek itd. W drugim okresie (lato 1946 - wiosna 1947) bandyci ponieśli szereg ciężkich porażek i zmuszeni zostali do wycofania się w lasy. Nie było już mowy o panowaniu nad jakimiś terenami administracyjnymi. Bandyci stworzyli wówczas całą misterną sieć podziemnych bunkrów w lasach i w wioskach, wzmogli konspirację i terror. Był to okres „kretowisk” (nazwa pochodzi od wykopywanych przez UPA specyficznych bunkrów). Trzeci wreszcie okres ciągnie się od wiosny 1947 do końca tego roku. Nastąpiła wówczas ostateczna likwidacja band w akcji „Wisła”. O trudnościach związanych ze zwalczaniem band, zmianach naszej taktyki i innych posunięciach piszę szeroko w książce. Od kwietnia 1946 roku obszary walk podzielone zostały przez władze polskie na wojewódzkie strefy operacyjne, na których czele stanęły Wojewódzkie Komitety Bezpieczeństwa podległe Państwowemu Komitetowi Bezpieczeństwa. W ich skład wchodzili przedstawiciele WP, Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej. Strefy wojewódzkie dzieliły się na „strefy odpowiedzialności”, w których działały jednostki WBW, WP, MO, WOP i inne. Od kwietnia

do października 1946 r. akcją przeciw bandom UPA i WIN kierowała Grupa Operacyjna „Rzeszów” (8 i 9 dywizje WP). Działalność grupy okazała się niewystarczająca do likwidacji band. Toteż w dniu 17 kwietnia 1947 r., po tragicznej śmierci generała Karola Świerczewskiego (28 marca 1947) pod Jabłonkami, powołana zostaje do życia Grupa Operacyjna „Wisła” dowodzona przez generała Stefana Mossora. Kilka dywizji wojska i WBW ostatecznie rozbija i niszczy kuriny „Rena” (powiaty sanocki, krośnieński i jasielski), „Bajdy” (sanocki i leski), „Żeleźniaka” (przemyski i lubaczowski) oraz „Berkuta” (hrubieszowski i tomaszowsko-lubelski). Do końca 1947 roku bandy UPA i organizacja polityczna OUN przestały istnieć. Jednostki Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Milicji Obywatelskiej wspólnie z ORMO wyłapywały niedobitki band do marca 1948 roku, kiedy to wreszcie na południowo-wschodnich obszarach Polski zapanował spokój.Czołowych przywódców UPA „Stiaha”, „Dalnycza” aresztowano. Wielu z nich zginęło. M.in. - według pewnych danych zwiadowczych - padł na polu minowym w okolicach lasu Chryszczata dowódca kurina „Ren” - jeden z najkrwawszych bandytów działających w Bieszczadach, organizator potwornej egzekucji kilkudziesięciu żołnierzy 34 pułku Strzelców Budziszyńskich, ściętych na jego rozkaz. Śmierć „Rena” (Iwana Mizernego - współzamachowca na sanacyjnego ministra spraw wewnętrznych Pierackiego), którą opisuję w mojej książce, nie została w stu procentach potwierdzona. Jedyny ocalały z masakry pod Smolnikiem żołnierz twierdził jednak, że banderowiec, który zginął na tym polu minowym, był „Renem”.Historia band WIN jest lepiej znana od dziejów UPA, dlatego pomijam ją w tym posłowiu.Walki staczane z bandami UPA i naszymi rodzimymi nie powinny pójść w niepamięć. Rośnie młode pokolenie najzupełniej nie znające tych spraw. Bieszczadzkimi szlakami wędrują turyści. Co rok suną młodzi narciarze „Trasą Generała Waltera”. Odnajdują w górach od dawna już zarosłe bujną roślinnością ślady spalonych wsi. Przechodzą przez miejsca,

w których huczały karabiny i lała się krew. Patrzą na bezimienne mogiły żołnierzy, których zasługą jest to, iż nikomu już sylwetki szubienic na górze Halicz nie mącą pięknych widoków.Chciałbym, aby wszyscy oni wiedzieli, jak było w Bieszczadach. Niech się o tym dowiedzą również ludzie z każdym rokiem coraz liczniej osiedlający się w tych wspaniałych górach i wszyscy, wszyscy inni. Niech jeszcze bardziej i mocniej pokochają Bieszczady. Oto myśl, która w znacznej mierze przyświecała mi przy pisaniu tej książki.