Download pdf - H ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΕΠΩΝ (Πολιτικό Καφενείο)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΚ∆ΟΤΗ 7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ 9

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11

2 ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ ΚΑΙ Η ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ 13

3 ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΑ ΦΥΤΑ - ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟ∆Ο 17

Σιτηρά 16

Ψυχανθῆ καὶ ἄλλα ἐδώδιμα ἢ βιομηχανικά 19

Ἄμπελος καὶ ἄλλα ὀπωροφόρα δένδρα 20

Ἀγρωστώδη καλλωπιστικά διάφορα ποώδη 20

∆ασικὰ δένδρα καὶ θάμνοι 20

4 ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΕΘΟ∆ΟΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ-ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΕΞΕΙ∆ΙΚΕΥΣΗ 22

Καλλιέργεια δημητριακῶν 22

Καλλιέργεια τῆς ἀμπέλου 25

Καλλιέργεια τῆς ἐλιᾶς 27

Καλλιέργεια ἄλλων φυτῶν 27

Ἄρδευση τῶν καλλιεργειῶν 29

5 ΣΥΝ ΘΗ ΚΕΣ Α ΝΑ ΠΤΥ ΞΗΣ ΤΩΝ ΚΑΛ ΛΙ ΕΡ ΓΕΙΩΝ 30

6 ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΕΧΘΡΟΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΘΗΣΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΩΝ 33

7 ΖΩΟΤΕΧΝΙΑ 35

8 ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 42

9 ∆ΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΠΡΟ∆ΡΟΜΟΙ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ∆ΙΑΤΡΟΦΗΣ 44

10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 47

EΛΕΥΘΕΡΗ ΕΡΕΥΝΑ wwwfreeinquirygr Διαδικτυακό Περιοδικό

Εὐχαριστίες

Θεωρῶ ὑποχρέωσή μου νὰ εὐχαριστήσω ὅσους βοήθησαν μὲ ὁποιοδήποτε τρόπο στὴ σύνταξη αὐτοῦ τοῦ μικροῦ πονήματος καὶ ἰδιαιτέρως τὴν φιλόλογο κυρία Μαρία Θανασου-λοπούλου γιὰ τὴν ἐπιμέλεια τοῦ κειμένου καὶ τὶς πολύτιμες διορθώσεις της_ΚΚΘ


ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Στὶς σημερινὲς κοινωνικὲς δομές ὅπου κάθε πνευματικὴ ἀνάπτυξη τείνει νὰ ἰσοπεδω-θῇ κάτω ἀπὸ μία τεχνογνωσία ποὺ ἀναπτύσσεται μὲ ἰλιγγιώδεις ρυθμούς ἡ πολιτιστικὴ ἀνάπτυξη αὐτὴ ποὺ κρατάει δεμένους τοὺς ἱστοὺς μιᾶς κοινωνίας τείνει νὰ ἀποκτήσῃ χαρακτηριστικὰ σὲ πλανητικὸ ἐπίπεδο Εἶναι ἐπιβεβλημένο λοιπὸν σὲ κάθε λαὸ νὰ προ-σπαθήσῃ νὰ βρῇ κάποιο τρόπο γιὰ νὰ προσεγγίσῃ τὶς ρίζες του οἱ ὁποῖες ἀποτελοῦν ἐχέγγυο προόδου καὶ συνοχῆς τῶν μελῶν τῆς κοινωνίας του Γιατὶ βαθιὰ μέσα στὴν κληρονομικὴ ἁλυσίδα τοῦ καθενὸς ὑπάρχει γραμμένο τὸ παρελθὸν τῆς γενιᾶς του ποὺ δύσκολα μπορεῖ νὰ τὸ ἀπαρνηθῇ Ἰδιαίτερα ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες ποὺ θεωρούμεθα διεθνῶς ὡς φορεῖς μιᾶς βαρειᾶς πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς ἀσχέτως ἂν πολλὲς φο-ρὲς γιὰ ἄλλους λόγους αὐτὸ ἀποκρύπτεται ἡ ὑποχρέωση νὰ γνωρίζουμε τὸ παρελθόν μας εἶναι πιὸ ἐπιτακτικὴ ἴσως ἀπὸ ὅτι σὲ ἄλλους λαούς Εἶναι λοιπὸν ὑποχρέωσή μας νὰ μελετᾶμε τὴν ἱστορικὴ πραγματικότητα πού ὅσο περνοῦν τὰ χρόνια φθάνει καὶ σὲ ἀρχαιότερα χρονικὰ σημεῖα καὶ δὲν ἀφήνει πλέον ἀμφιβολίες γιὰ τὸν καθοριστικὸ γονιμοποιὸ ρόλο τοῦ Ἀρχαίου Ἑλληνικοῦ Πολιτισμοῦ στὴν ἀνάπτυξη τῆς σύγχρονης κοινωνίας στὸ ∆υτικὸ τοὐλάχιστον κόσμο Ἐμεῖς οἱ ἴδιοι ἴσως λόγῳ τῆς σημερινῆς ἐλλειμματικῆς μας παιδείας δὲν τὸ συνειδητοποιοῦμε τόσο ὅσο ἀρκετοὶ μορφωμένοι ἄλλων χωρῶν Ἑπομένως φαίνεται ὅτι ἔφτασε τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου ὥστε καὶ ἐμεῖς νὰ ἀρχίσουμε νὰ ψάχνουμε τὸ παρελθόν μας καὶ νὰ ἀντλοῦμε ἀπὸ αὐτὸ τὴ σοφία τῶν ἀνθρώπων ἐκείνων ποὺ πρωτοπόροι στὸ πνεῦμα καὶ τὶς ἐπιστῆμες μᾶς ἄφησαν πνευμα-τικὲς ὑποθῆκες διαχρονικῶς ὑψηλῆς ποιότητας

Οἱ πηγὲς τῶν ἀρχαίων συγγραφέων ἀπὸ τὸν Ὅμηρο καὶ ἔπειτα ἀποτέλεσαν καὶ ἀποτε-λοῦν τοὺς ὁδηγοὺς κάθε ἐρευνητικῆς προσπάθειας τοὐλάχιστον στοὺς τομεῖς τῶν φιλο-σοφικῶν λογοτεχνικῶν καὶ κοινωνικῶν σπουδῶν Ἀντιθέτως στὸ πνεῦμα τοῦ σύγχρονου καταιγισμοῦ τῆς πληροφορίας καὶ τῶν τεχνικῶν μέσων ἡ ἀναζήτηση γνώσης ἀπὸ τὶς ἀρχαῖες πηγὲς γιὰ τὰ τεχνικὰ ζητήματα εἶναι ἀπὸ ἐλάχιστη ὡς ἀνύπαρκτη Στὴ γεωργικὴ ἐπιστήμη γίνονται ἀναφορὲς μόνο στὴν ἀρχαία γνώση χωρὶς νὰ δίδεται ἰδιαίτερη ἔμφα-ση σὲ γνώσεις ποὺ ἀκόμη καὶ σήμερα θὰ μποροῦσαν νὰ ἀξιοποιηθοῦν ἰδιαιτέρως τώρα μὲ τὴν ἔμφαση ποὺ δίνεται στὴν παραγωγὴ καὶ διακίνηση τῶν γεωργικῶν προϊόντων ποὺ ἀναφέρονται ὡς οἰκολογικά Οἱ ἀρχαῖοι συγγραφεῖς ποὺ ἔχουν χρησιμοποιηθῆ γιὰ ὁποιαδήποτε ἀναφορά εἶναι συνήθως ὁ Ἡσίοδος ὁ Θεόφραστος ὁ Ἀριστοτέλης καὶ ὁ Ξενοφῶν Ἀντιθέτως οἱ Ὁμηρικὲς πηγὲς δὲν ἔχουν χρησιμοποιηθῆ Ἡ ἀναδίφηση αὐτῶν τῶν ἀποσπασμάτων ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ ἔπη ἰδιαίτερα στοὺς τεχνικοὺς πάσης φύσεως με-ρικὲς φορὲς εἶναι συγκλονιστική γιατί ἀνακαλύπτονται γνώσεις ἐντυπωσιακὲς γιὰ τὴν ἐποχή τους καὶ πρακτικές ποὺ ἀκόμη καὶ σήμερα εἶναι σὲ πλήρη ἐφαρμογή

Αὐτὴ ἡ ἐμπειρία ἔδωσε τὸ ἔναυσμα γιὰ νὰ γίνῃ μία προσπάθεια νὰ συλλεγοῦν ὅλα ὅσα ἀναφέρονται στὴ γεωργία ἀπὸ τὸν Ὅμηρο καὶ νὰ ταξινομηθοῦν σύμφωνα μὲ τὶς σύγχρονες ἀντιλήψεις στὸν γεωργικὸ τομέα Ἡ προσπάθεια δὲν ἦταν τόσο ἁπλῆ οὔτε εὔκολη γιατί οἱ ἀναφορὲς εἶναι πολλές οἱ περισσότερες μὲ τὴ μορφὴ παρομοιώσεων καὶ ἐνίοτε ἀρκετὰ συγκαλυμμένες ἀπὸ ἄλλα γεγονότα ὥστε νὰ γίνεται πολὺ δύσκολη ἡ ἀνίχνευσή τους Παρrsquo ὅλα αὐτὰ ἔγινε κατορθωτὸ νὰ συλλεγῇ ἕνα σημαντικὸ μέρος πλη-ροφοριῶν ποὺ παρουσιάζονται στὸ παρὸν κείμενο καὶ σχολιάζονται σὲ σύγκριση κυρίως μὲ τὸ σήμερα ἀλλὰ ἐνίοτε καὶ μὲ χρόνους παλαιότερους τοῦ χρόνου τῶν Ὁμηρικῶν

Κώστας Θανασουλόπουλος


11

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εἶναι πλέον διεθνῶς παραδεκτό πλὴν ἴσως ἐλαχίστων ἐξαιρέσεων ὅτι ἡ ἀνάπτυξη τοῦ πολιτισμοῦ σὲ μία κοινωνία εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα ἀλλαγῶν σὲ ὑποσυστήματα τῆς δομῆς τῆς κοινωνίας τῶν ὁποίων ἡ ἐπίδραση σὲ ἄλλα ὑποσυστήματα ἔχει ὡς ἀποτέλε-σμα τὴ δημιουργία νέων ὑποσυστημάτων ποὺ ὁδηγοῦν σὲ νέες πιὸ δυναμικὲς μορφὲς ἀνάπτυξης Μιὰ τέτοια σημαντικὴ καὶ πρωτοποριακὴ ἀλλαγὴ ἦταν ἡ μετάβαση τοῦ ἀν-θρώπου ἀπὸ τὴν κυνηγετικὴ καὶ τροφοσυλλεκτικὴ περίοδο στὴ μόνιμη ἐγκατάσταση σὲ μικροὺς οἰκισμοὺς καὶ τὴν ἀνάπτυξη μιᾶς πρωτόγονης γεωργίας βασισμένης στὰ σιτηρά μὲ συμπλήρωμα γιὰ τὴ διατροφὴ προϊόντα καλλιέργειας ψυχανθῶν καὶ τὴν ἐξημέρω-ση καὶ διατροφὴ ἀγροτικῶν ζῴων Σύμφωνα μὲ τὸν Ἄγγλο ἀρχαιολόγο Renfrew (1972) αὐτὸ συνέβη σὲ κάποια περίοδο περὶ τὸ 6000 πΧ καὶ ἀπὸ τότε ἄρχισε ἡ μεγαλειώδης πορεία στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο ποὺ ὡδήγησε στὴν ἀνάπτυξη τοῦ Μινωικοῦ-Μυκηναϊκοῦ πολιτισμοῦ ποὺ μὲ τὴ σειρά του συνετέλεσε στὴν ἀνάπτυξη τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Κλασι-κῆς Ἑλλάδας Ἀνεξαρτήτως τῶν διαφωνιῶν ποὺ ὑπάρχουν μεταξὺ τῶν ἀρχαιολόγων καὶ τῶν γλωσσολόγων τῆς διεθνοῦς καὶ τῆς ἑλληνικῆς ἐπιστημονικῆς κοινότητας γιὰ τὴν προέλευση τῶν Ἑλλήνων γιὰ τὴ γλῶσσα τὴν ἑλληνικὴ καὶ διάφορα ἄλλα ποὺ πολλὲς φορὲς προκύπτουν ἀπὸ τὴν ἐθνολογικὴ προέλευση τοῦ κάθε ἐρευνητοῦ καὶ τὰ πιστεύω του μερικὲς φορὲς κατευθυνόμενα καὶ χρηματοδοτούμενα ἀπὸ συμφέροντα πολιτικῆς καὶ πολιτιστικῆς κυριαρχίας εἶναι γεγονὸς ἀναμφισβήτητο ὅτι ὁ πολιτισμὸς αὐτὸς θεωρεῖται ὡς ἕνας μεγάλος πρώιμος πολιτισμὸς τοῦ κόσμου ὅπως ἀναφέρεται καὶ ἀπὸ τὸν Renfrew

laquoὉ τόπος γέννησης τοῦ Μινωικοῦ πολιτισμοῦ ἦταν ἡ Αἰγαιακὴ νῆσος τῆς Κρήτης Στὴν Κρήτη ἀκόμη κατὰ τὴ διάρκεια τῆς τρίτης χιλιετίας πΧ καὶ ἑπομένως πρὶν ἀπὸ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ πολιτισμοῦ τῶν παλατιῶν τὰ εὑρήματα εἶναι ἀμέσως ἀναγνω-ρίσιμα ὡς Μινωικά Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἀναμφίβολα ἀνῆκαν σὲ ἕνα μοναδικὸ ἀρχαιο-λογικὸ πολιτισμό μολονότι ὑπάρχουν τοπικὲς παραλλαγὲς σὲ διάφορους τύπουςraquoἩ ἀνάπτυξη τῆς οἰκονομίας ποὺ ἐκπορευόταν ἀπὸ μία κεντρικὴ διοίκηση πρῶτα

στὴν Κρήτη καὶ στὴ συνέχεια στὴν ἠπειρωτικὴ Ἑλλάδα μὲ τὴν ταυτόχρονη ἀνάπτυξη τῆς γραφῆς ὅπως αὐτὴ ἔχει μέχρι σήμερα βρεθῆ στὶς πήλινες πινακίδες τῶν κρητικῶν ἀνακτόρων καὶ τῆς Πύλου τῆς Τίρυνθας καὶ τῶν Θηβῶν στὴν ἠπειρωτικὴ χώρα ποὺ κατὰ τὸν Chadwick (1992) εἶναι ἡ Ἑλληνικὴ Γλῶσσα ποὺ γεννήθηκε στὴν Ἑλλάδα δείχνουν τὴν μεγαλειώδη πορεία ἑνὸς πολιτισμοῦ στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων καὶ τὴν ἐκρηκτικὴ ἀνάπτυξή του πού κατὰ τὴν ταπεινὴ γνώμη ἑνὸς γεωπόνου ὀφείλει τὴ γέ-νεσή του στὴν ἀνάπτυξη τῆς γεωργίας καὶ στὴν ὕπαρξη τῆς ἀγροτικῆς κοινωνίας Ἡ ἀφθονία τῆς τροφῆς καὶ ἡ δυνατότητα ἀποθήκευσής της ἔδωσαν στὸν ἄνθρωπο τὸν ἐλεύθερο χρόνο ποὺ ἦταν ἀναγκαῖος γιὰ νὰ σκεφθῇ νὰ ἀναπτύξῃ τὸ πνεῦμα του καὶ κατὰ συνέπεια τὸν πολιτισμό του

Σὲ αὐτὸ τὸ Μινωικό-Μυκηναϊκὸ πολιτιστικὸ πλαίσιο τοποθετοῦνται καὶ τὰ γεγονότα ποὺ περιγράφει ὁ Ὅμηρος Ἔχουν περάσει περισσότεροι ἀπὸ τριάντα δύο αἰῶνες καὶ σύμφωνα μὲ κάποιους συγγραφεῖς πολλοὶ περισσότεροι ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ συνέβησαν τὰ γεγονότα ποὺ περιγράφονται στὰ Ὁμηρικὰ ἔπη καὶ παρrsquo ὅλο τὸ τόσο μακρὺ χρονικὸ διάστημα δὲν ἔχουν χάσει τὴ γοητεία τους καὶ τὸ ἐνδιαφέρον τους Σήμερα περισσότερο ἴσως ἀπό ποτε ἀσχολοῦνται μὲ τὰ τότε συμβάντα πολλοὶ ἐρευνητὲς καὶ προσπαθοῦν νὰ ἐκμαιεύσουν ἀπὸ τὶς περιγραφὲς τὴν ὅσο τὸ δυνατὸν καλύτερη εἰκόνα γιὰ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη Ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς φιλολόγους ἀρχαιολόγους γλωσσολόγους καὶ ἄλλους συναφεῖς ἐπιστήμονες ἔχουν ἀσχοληθῆ καὶ ἐπιστήμονες διαφόρων κλάδων ὁ καθένας ἀπὸ τοὺς ὁποίους ἐπιχειρεῖ νὰ παρουσιάσῃ τοὺς ρυθμοὺς καὶ τὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς


12

ἐ κεί νης ὅ πως ἐ πί σης καὶ τὰ ἐ πι τεύγ μα τά τους στὴν τέ χνη καὶ τὴν τε χνο λο γί α με ρι κὲς φο ρὲς ὡς πραγ μα τι κὰ ἐκ πλη κτι κά

Τὰ δύ ο ἔ πη ἂν καὶ κα τὰ βά ση τὸ ἕ να ἀ σχο λῆ ται μὲ τὶς πο λε μι κὲς ἐ πι χει ρή σεις καὶ μά-λι στα τοῦ τε λευ ταί ου πε ρί που μῆ να αὐ τῶν καὶ τὸ ἄλ λο μὲ τὶς τα ξι δι ω τι κὲς πε ρι πέ τει ες τοῦ Ὀ δυσ σέ α ἐν τού τοις δί νουν δε δο μέ να ἀ πὸ ἕ να πλῆ θος πλη ρο φο ρι ῶν ποὺ ἀ να φέ-ρον ται σὲ πολ λὲς πτυ χὲς τῆς ἀν θρώ πι νης δρα στη ρι ό τη τας Ἀ νά με σα σὲ αὐ τὲς εἶ ναι καὶ ἐ κεῖ νες τῆς γε ωρ γι κῆς φύ σε ως ποὺ εἴ τε ὡς πλη ρο φο ρί ες εἴ τε ὡς πα ρο μοι ώ σεις ἀ πο δί δουν με ρι κὲς φο ρὲς τὴν εἰ κό να γιὰ τὴ γε ωρ γί α τῆς ἐ πο χῆς ἐ κεί νης Σὲ ἀρ κε τὲς πε ρι πτώ σεις ἕ νας εἰ δι κὸς τῆς γε ω πο νι κῆς ἐ πι στή μης τοῦ σή με ρα μέ νει ἔκ πλη κτος ἀ πὸ τὶς γνώ σεις καὶ τὶς ἐ φαρ μο γὲς τῶν τό τε ἀ γρο τῶν Ἐ πει δὴ λοι πόν ἀ πὸ ὅ σο εἶ ναι γνω στό μὲ τὸ θέ μα τῆς γε ωρ γί ας δὲν φαί νε ται νὰ ἔ χουν ἀ σχο λη θῆ πολ λοί γί νε ται μί α προ σπά θεια ἐ δῶ νὰ ἀ να λυ θῇ ὅ σο γί νε ται κα λύ τε ρα τὸ θέ μα αὐ τό ∆ὲν θὰ μπο ροῦ σε κα νεὶς νὰ ἰ σχυ ρι στῇ ὅ τι τὰ Ὁ μη ρι κὰ ἔ πη μπο ροῦν νὰ δώ σουν πλή ρη εἰ κό να τῶν γε ωρ γι κῶν δρα στη ρι ο τή των τῆς ἐ πο χῆς ἐ κεί νης ἀ φοῦ τὸ γε ωρ γι κὸ δὲν ἀ πο τε λεῖ τὸ κυ ρί ως θέ μα ἀλ λὰ ἀ να φέ ρε ται πα ρεμ πι πτόν τως Ὅ μως ἔ στω καὶ ἔ τσι εἶ ναι δυ να τὸν νὰ ἀ πο κτη θῇ μί α πο λὺ κα λὴ εἰ κό να γιὰ τὴν ἀ νά πτυ ξη τῆς γε ωρ γί ας τὴν ἐ πο χὴ ἐ κεί νη ἀ φοῦ εἶ ναι γνω στὸν ὅ τι μὲ τὴ δρα στη-ρι ό τη τα αὐ τὴ ἀ σχο λοῦν ταν καὶ οἱ ἄρ χον τες τῆς ἐ πο χῆς ὅ ταν δὲν ἦ ταν ἀ πα σχο λη μέ νοι μὲ πο λε μι κὲς ἐ πι χει ρή σεις

Αὐ τὴ ἡ γε ωρ γι κὴ ἀ νά πτυ ξη αὐ τῆς τῆς τό σο μα κρι νῆς ἀ πὸ τὸ σή με ρα ἐ πο χῆς θὰ γί νῃ μί α προ σπά θεια νὰ πα ρου σια στῇ ὅ σο γί νε ται ἐ ναρ γέ στε ρα καὶ λε πτο με ρεια κά στὶς ἑ πό με νες σε λί δες αὐ τοῦ τοῦ πο νή μα τος


13

2 ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ ΚΑΙ Η ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ

Ἡ Ὁμηρικὴ ἐποχὴ σύμφωνα μὲ τὴν κρατοῦσα ἄποψη περιλαμβάνει μία πολὺ μικρὴ περίοδο τοῦ τέλους τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου καὶ ἀκόμη δὲν εἶναι γνωστὸ μὲ βεβαιό-τητα πῶς ἔφτασαν αὐτὰ τὰ ἔπη διὰ μέσου τῶν laquoσκοτεινῶν αἰώνωνraquo στὴν ἐποχὴ ποὺ σύμφωνα μὲ τοὺς ὁμηριστὲς γράφτηκαν γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ἂν ὑπῆρξε ποτὲ αὐτὸ τὸ πρόσωπο Ἀντίθετα ὑπάρχουν ἄλλοι μελετητὲς (∆ούκας 1993 1996) ποὺ ὑποστηρίζουν ὅτι τὰ Ὁμηρικὰ ἔπη γράφτηκαν κατὰ τὴ διάρκεια τῶν γεγονότων καὶ δὲν βασίζονται στὴν προφορικὴ παράδοση πεντακοσίων περίπου χρόνων μέχρι νὰ γρα-φτοῦν γιὰ πρώτη φορά Εἶναι γεγονὸς ὅτι αὐτὴ ἡ δεύτερη ἐκδοχὴ παραθέτει σημαντικὰ ἐπιχειρήματα καὶ ἰδιαιτέρως τὸ γεγονὸς ὅτι μερικὲς περιγραφὲς εἶναι τόσο ζωντανές ὥστε μόνον ἕνας αὐτόπτης μάρτυς θὰ μποροῦσε νὰ τὶς κάνῃ Ἡ ἔλλειψη ἐπίσης ἄλλων μαρτυριῶν πλὴν τῆς ἐπικῆς αὐτῆς ποίησης σὲ πολλὲς περιπτώσεις καθιστᾷ ἐπισφαλῆ τὴν ἀναγνώριση τῶν γεγονότων τῆς ἐποχῆς ἐκείνης Ἂς μὴ λησμονῆται ὅτι πρὶν ἀπὸ τὶς ἀνακαλύψεις τοῦ Σλήμαν ἡ Ὁμηρικὴ ποίηση θεωρεῖτο καθαρὰ μυθολογικὴ καὶ δίχως κάποια πραγματικὴ ἀπεικόνιση Ἀσφαλῶς σήμερα οἱ ἀντιλήψεις μας ἔχουν ἀλλάξει πλήρως καὶ ὅσα περιγράφονται στὰ ἔπη ἀντιμετωπίζονται πάντοτε μὲ σκεπτικισμὸ καὶ ἰδιαίτερη προσοχή γιατί μπορεῖ νὰ κρύβουν ἀλήθειες καὶ γεγονότα ποὺ δὲν μποροῦμε νὰ ὑποπτευθοῦμε

Η Emily Vermeule (1972) γράφει στὸ βιβλίο της ὅτι

laquoἩ προφορικὴ παράδοση ποὺ ἔφτασε σὲ μᾶς μέσῳ τοῦ Ὁμήρου μερικὰ πα-ραλλαγμένη διατηρεῖ τὴ Μυκηναϊκὴ διάλεκτο τὸ λεξιλόγιο ὀνόματα προσώπων γεωγραφικὰ ὀνόματα γενεαλογίες λίγες στρατιωτικὲς ὄψεις λίγη λατρεία Αὐτὸ εἶναι ἐντελῶς φυσιολογικό ∆ὲν ὑπῆρξε διακοπὴ ἀνάμεσα στὸ Μυκηναϊκὸ καὶ τὸν Ὁμηρικὸ κόσμο μόνο μεταβολήraquoΠαράλληλα τὸν Ἰούλιο τοῦ 1952 σὲ μιὰ συνέντευξη στὸ BBC ὁ Μichael Ventris αὐτὸς

ποὺ πράγματι τάραξε τὰ λιμνάζοντα νερὰ τῶν γλωσσολόγων μὲ τὴν ἀποκρυπτογράφη-ση τῆς Γραμμικῆς Β δήλωνε

laquoΣτὴ διάρκεια τῶν τελευταίων ἑβδομάδων κατέληξα στὸ συμπέρασμα ὅτι οἱ πι-νακίδες τῆς Κνωσοῦ καὶ τῆς Πύλου εἶναι ἀναμφίβολα γραμμένες στὰ Ἑλληνικά Ἑλληνικὰ δύσκολα καὶ ἀρχαΐζοντα κατὰ πεντακόσια χρόνια παλαιότερα ἀπὸ τὸν Ὅμηρο καὶ γραμμένα μὲ τρόπο ἀρκετὰ συντομογραφημένο ἐν πάσῃ ὅμως περιπτώ-σει Ἑλληνικάraquo∆ηλαδὴ πεντακόσια χρόνια πρὶν ἀπὸ τὸν Ὅμηρο καὶ ὁπωσδήποτε ἑκατὸ μὲ διακόσα

χρόνια πρὶν ἀπὸ τὰ γεγονότα ποὺ περιγράφονται στὰ ἔπη οἱ ἄνθρωποι ἐπικοινωνοῦσαν μὲ γραφή Ἄλλωστε αὐτὸ ἀναφέρεται καὶ στὴν Ἰλιάδα (Ζ 167)

laquoπέμπε δέ μιν Λυκίηνδε πόρεν δrsquo ὅ γε σήματα λυγρά γράψας ἐν πίνακι πτυκτῷ θυμοφθόρα πολλάraquo [τὸν ἔστειλε ὅμως στὴ Λυκία καὶ τοῦ ἔδωσε ἄσκημα σημάδια ποὺ τὰ ἔγραψε σὲ πινακίδα ποὺ δίπλωνε]

Ἑπομένως εἶναι εὔλογο τὸ ἐρώτημα γιατί νὰ ἐπιμένουμε στὴν προφορικὴ παράδοση τῶν ἐπῶν καὶ ὄχι στὴν ὑπόθεση ὅτι γράφτηκαν ἀπὸ τότε σὲ ὑλικὸ ποὺ δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ διατηρηθῇ καὶ γιrsquo αὐτὸ χάθηκαν Ὁπότε ἡ θέση τῶν Treuil et al (1996) ὅτι τὰ δύο ἔπη παρουσιάζουν μία laquoψευδοϊστορίαraquo τῆς Μυκηναϊκῆς ἐποχῆς ἀλλὰ ὡστόσο ἔχουν οὐσιαστικὲς μαρτυρίες σχετικὰ μὲ τὴν ἱστορία τῶν ἀντιλήψεων στὴν Ἑλλάδα κατὰ τὴν πρώτη χιλιετία εἶναι ἐνδεχόμενο νὰ εἶναι ἀληθινὴ μόνο κατὰ τὸ δεύτερο σκέλος της Μὲ τὶς σκέψεις αὐτές λοιπόν προβάλλει τὸ ἐρώτημα ἂν τὰ ὅσα ἀναφέρονται στὸν Ὅμη-ρο γιὰ τὰ θέματα τῆς γεωργικῆς ἀνάπτυξης τῆς ἐποχῆς τῶν ἐπῶν ἀπηχοῦν τὴν ἐποχὴ


14

ἐκείνη ἢ μήπως εἶναι ἀπόλυτα ἐπηρεασμένα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ ὑποτίθεται ὅτι ἔζησε ὁ Ὅμηρος Ἡ Ὁμηρικὴ ἐποχὴ ὅμως δὲν εἶναι ἀποκομμένη ἀπὸ τὸν Μυκηναϊκὸ περίγυρό της ὅπως ἤδη ἀναφέρθηκε Σύμφωνα μὲ τὰ μέχρι σήμερα δεδομένα ὅπως προκύπτουν ἀπὸ τὶς διάφορες πηγές ἀρχαιολογικές λογοτεχνικές ἱστορικὲς κτλ ἡ περίοδος ποὺ συνέβησαν τὰ γεγονότα ποὺ περιγράφονται στὸν Ὅμηρο τοποθετεῖται κάπου μεταξὺ τοῦ 1150 καὶ 1300 πΧ δηλαδὴ κατὰ τὴν Ὕστερη Χαλκοκρατία κατrsquo ἄλλους πολὺ πα-λαιότερα (Κουτρουβέλης 1999) ἑπομένως θὰ πρέπει νὰ ἐξετασθοῦν στὸ πλαίσιο τοῦ περίγυρου τῆς ἐποχῆς τους γιὰ νὰ σχηματισθῇ μία ὅσο τὸ δυνατὸν πιὸ ἀντικειμενικὴ καὶ πραγματικὴ εἰκόνα τῶν δεδομένων ποὺ θὰ ἤθελε κάποιος νὰ ἐξετάσῃ

Μὲ αὐτὴ τὴ συλλογιστική λοιπόν θὰ πρέπει νὰ ἐξετασθῇ ἡ ὅλη γεωργικὴ εἰκόνα ποὺ μᾶς παραδίδεται ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ ἔπη διάσπαρτη στὶς διάφορες ραψῳδίες κάτω ἀπὸ τὸ πρῖσμα τῶν δεδομένων ποὺ μποροῦμε νὰ ἀνιχνεύσωμε ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Χαλκοῦ καὶ ὄχι μόνον γιατί θὰ πρέπει νὰ ἔχῃ κανεὶς ὑπόψη του ὅτι τὸ πιὸ συντηρητικὸ τμῆμα τοῦ πληθυσμοῦ κάθε τόπου εἶναι ἐκεῖνο ποὺ ἐκπροσωπεῖ τὸ γεωργικὸ πληθυσμὸ ἀκό-μη καὶ σήμερα στὴν ἐποχὴ τῶν ταχύτατων καὶ δυναμικῶν ἀλλαγῶν τῶν κοινωνιῶν Αὐτὸς λοιπὸν εἶναι ἕνας λόγος ποὺ σὲ πολλὲς περιπτώσεις ἡ γεωργικὴ πρακτικὴ ποὺ ἀνιχνεύεται ἀκόμη καὶ στὴν Μέση Νεολιθικὴ περίοδο περίπου 6000-8000 χρόνια ἀπὸ σήμερα δὲν διαφέρει ἀπὸ τὴ γεωργικὴ πρακτικὴ ποὺ ἀκόμη σήμερα ἐφαρμόζεται σὲ μερικὰ ἀπομονωμένα ὀρεινὰ χωριὰ τῆς χώρας μας

Ἡ Ἑλληνικὴ χερσόνησος γιὰ πολλὲς χιλιάδες χρόνια κατοικεῖτο ἀπὸ ἀνθρώπους τῶν ὁποίων ἡ οἰκονομία ἦταν παρασιτική βασισμένη στὸ κυνήγι στὸ ψάρεμα καὶ στὴ συλλογὴ ἀγρίων καρπῶν Τὰ κατάλοιπα αὐτῆς τῆς διαβίωσης εἶναι διάσπαρτα σὲ διάφο-ρες περιοχὲς ὅπως στὴ Χαλκιδική τὴν Ἤπειρο τὴν Ἀργολίδα καὶ ἰδίως στὴ Θεσσαλία ἀπὸ τὴν Κατώτερη Παλαιολιθικὴ περίοδο μὲ σημαντικώτερη παρουσία κατὰ τὴ Μέση Παλαιολιθική δηλαδὴ περίπου μεταξὺ 100000 μὲ 50000 χρόνια πρὶν (J Renfrew 1973) Σύμφωνα μὲ τὴν ἴδια συγγραφέα ἡ γεωργικὴ πρακτικὴ φαίνεται ὅτι ἄρχισε στὴν Ἑλλά-δα ὀκτὼ μὲ ἐννιὰ χιλιάδες χρόνια πρὶν ἀπὸ σήμερα Φαίνεται ὅτι κατrsquo ἀρχὴν ὑπῆρξαν μερικοὶ πρωτοπόροι ποὺ ἄρχισαν νὰ καλλιεργοῦν τὴ γῆ καὶ νὰ παράγουν τὰ ἀπαραί-τητα γιὰ τὴ διαβίωσή τους Οἱ πρωτοπόροι αὐτοὶ ἔγιναν οἱ δάσκαλοι γιὰ τὴν ἀρχὴ τῆς γεωργικῆς καλλιέργειας στὴν Ἑλλάδα χωρὶς στὴν πραγματικότητα νὰ γίνῃ κάποια laquoπράσινη ἐπανάστασηraquo Βαθμιαῖα καὶ μὲ τοὺς ἀργοὺς ρυθμοὺς τῆς ἐποχῆς ἡ γεωργικὴ πρακτικὴ ἀναπτύχθηκε τόσο ὥστε τρεῖς περίπου χιλιετίες ἀργότερα νὰ ἀποτελῇ τὴ βασικὴ παραγωγικὴ διεργασία τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς

Εἶναι πλέον ἀποδεδειγμένο ἀπὸ τὰ ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα ποὺ καλύπτουν τὴ Νεο-λιθικὴ περίοδο ἕκτη μὲ τρίτη χιλιετία πρίν ὅτι ἡ βάση τῆς καλλιέργειας ἦταν τὸ σιτάρι ndashκαὶ μάλιστα ὄχι μόνο μία ποικιλία τουndash τὸ κριθάρι τὸ σόργο καὶ τὰ ὄσπρια ὅπως οἱ φακές τὰ ρεβίθια καὶ πιθανὸν καὶ ἄλλα γιὰ τὰ ὁποῖα δὲν εἴμαστε ἀπολύτως βέβαιοι σήμερα Ἡ συνεχὴς ἐνασχόληση μὲ τὴν καλλιέργεια καὶ ἡ μᾶλλον ἔμφυτη νοημοσύνη καὶ παρατηρητικότητα τῶν ἀνθρώπων τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἀποτέλεσμα τῶν ταξιδιῶν τους καὶ τῆς αὐξημένης ἀνάγκης ἐξεύρεσης τροφῆς λόγῳ τοῦ σχετικὰ δυσμενοῦς περι-βάλλοντος ποὺ ζοῦσαν εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ἐξειδίκευσή τους σὲ καλλιέργειες προ-σαρμοσμένες στὸ περιβάλλον καὶ ἀποδοτικές ἀπὸ τὶς ὁποῖες πιθανώτατα ἔκαναν καὶ ἐξαγωγές ὅπως πχ λάδι καὶ κρασὶ (Renfrew C 1973 Renfrew J 1973 Halstead 1990 Sarpaki 1990) Σύμφωνα μὲ τὸν C Renfrew αὐτὴ ἡ εἰσαγωγὴ τῆς πολυκαλλιέργειας βασισμένης στὴν ἐλιὰ καὶ στὴν ἄμπελο ὅπως καὶ στὰ προϊόντα τῶν σιτηρῶν ἦταν θεμε-λιώδης γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ Αἰγαιακοῦ πολιτισμοῦ Ἔχει ἀπόλυτο δίκιο ὁ Θεοχάρης (1967) ποὺ τονίζει ὅτι

laquoἩ Ἑλλάδα εἶναι ὁ τόπος ποὺ δρᾷ ἐξακολουθητικὰ ἡ ἀρχαιότερη πολιτιστικὴ παράδοση ἕνας μακροχρόνιος δεσμὸς λειτουργεῖ ἀκόμη ἀπὸ τὰ χρόνια τῆς προϊ-


15

στορίας ἀνάμεσα στὸ λαό φορέα καὶ δημιουργὸ τῆς παράδοσης καὶ στὸν τόπο ndashτὸ προαιώνιο καὶ ἀναλλοίωτο πλαίσιο τῆς παράδοσης αὐτῆςndash καὶ οἱ ρίζες του εἶναι πολὺ βαθύτερες ἀπὸ ὅσο ὑποπτευόμαστεraquo

Αὐτὴ ἡ πολιτιστικὴ παράδοση ποὺ ἄρχισε κάποια περίοδο στὸ ἀπώτατο παρελθὸν τῆς Παλαιολιθικῆς ἐποχῆς καὶ συνεχίστηκε ἀδιάλειπτα μέχρι τὸ τέλος σχεδὸν τῆς Νε-ολιθικῆς περιόδου εἶναι ἐκείνη ποὺ δημιούργησε τοὺς πολιτισμοὺς τοῦ Σέσκλου τοῦ Ραχμανίου τοῦ ∆ιμηνιοῦ τῆς Πελοποννήσου τῶν Κυκλάδων τῆς Κρήτης καὶ ἄλλων περιοχῶν τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου (Θεοχάρης 1967 Χουρμουζιάδης 1993 Dickinson 1999) Εἶναι ἡ ἴδια παράδοση ποὺ δημιούργησε στὴ Χαλκολιθικὴ ἐποχὴ τοὺς θαυμαστοὺς πολιτισμοὺς τῆς Κνωσοῦ τῶν Μυκηνῶν τῆς Θήβας τῆς Πύλου καὶ ὅπου ἀλλοῦ ἀνα-φέρονται ἢ πρόκειται νὰ ἀνακαλυφθοῦν στὸ μέλλον Εἶναι πολὺ δύσκολο νὰ πιστέψῃ κανείς ἰδίως ὅποιος ἀσχολῆται μὲ τὴ γεωργικὴ ἀνάπτυξη ὅτι στὸ τέλος τῆς δεύτερης χιλιετίας μὲ ἀρχὲς τῆς πρώτης ἔφτασαν οἱ Ἰνδοευρωπαῖοι Ἕλληνες καὶ κυριάρχησαν σὲ ἀνθρώπους μὲ πολιτιστικὴ παράδοση τόσων χιλιετιῶν καὶ σὲ διάστημα δύο ὥς τρι-ῶν αἰώνων οἱ πληθυσμοὶ αὐτοί χωρὶς καμμιὰ ἀπόδειξη προηγούμενου πολιτισμοῦ ἀπὸ ἀρχαιολογικὰ ἢ τέλος πάντων ὁποιαδήποτε ἄλλα εὑρήματα δημιούργησαν ἕναν ἀξεπέραστο πολιτισμὸ στὸ σύνολό του μέσα σὲ τόσο μικρὸ χρονικὸ διάστημα Ἡ ἰδέα τῆς Ἰνδοευρωπαϊκῆς σὰν μιᾶς ὁριστικῆς κατηγορίας ἴσως πρέπει νὰ ἀναθεωρηθῇ λέει ὁ George Thompson στὸ βιβλίο του (Thompson 1949) Χρειάστηκαν τόσες χιλιετίες γιὰ τὴ βαθμιαία πολιτιστικὴ ἀνάπτυξη τοῦ τότε κόσμου καὶ ξαφνικὰ σὲ λίγους αἰῶνες ἔγι-νε τὸ πολιτισμικὸ θαῦμα ἀπὸ ἐπήλυδες νομάδες προφανῶς γιατί ἂν εἶχαν πολιτιστικὴ παράδοση στὸν τόπο τῆς καταγωγῆς τους δὲν θὰ εἶχαν λόγο μετακίνησης ἐκτὸς ἂν λόγοι ἀνωτέρας βίας τοὺς ὑποχρέωναν σὲ τέτοιες μετακινήσεις Κάτι τέτοιο ὅμως δὲν ἀναφέρεται οὔτε στοὺς μύθους τοῦ λαοῦ μας οὔτε σὲ ἀρχαιολογικὰ ἢ ἄλλα εὑρήματα Φαίνεται ὅτι καὶ πάλι δικαιώνεται ὁ Θεοχάρης (1967) ποὺ ἀναφέρει ὅτι

laquoἈπὸ ὅτι δείχνουν τὰ πράγματα ὁ βασικὸς αὐτὸς πληθυσμὸς δὲν φαίνεται νὰ ἄλλαξε στὴν Ἑλλάδα οὐσιαστικὰ ἀπὸ τὴν Τελικὴ Παλαιολιθικὴ καὶ πέρα ἀπὸ τότε δηλαδὴ ποὺ εἶναι ὁπωσδήποτε δυνατὴ σήμερα ἡ ἀρχαιολογικὴ τεκμηρίωση κάποιας συνέχειας στὴν πολιτισμικὴ πορείαraquo

Ἡ πορεία αὐτοῦ τοῦ λαοῦ ὑπῆρξε μακρὰ καὶ ὁμοιογενὴς ἀφομοιώνοντας τοὺς ἑκά-στοτε ἐπιδρομεῖς ποὺ μοιραῖα ἐμφανίζονταν κατὰ καιρούς δημιουργῶντας πολιτισμὸ καὶ γλῶσσα Ἡ ἀποκρυπτογράφηση τῆς Γραμμικῆς Β δὲν ἀφήνει καμμιὰ ἀμφιβολία γιὰ τὴν ἀδιάκοπη ζωὴ τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας γιὰ τριάντα τρεῖς τοὐλάχιστον αἰῶνες μέχρι νὰ ἀποκρυπτογραφηθοῦν καὶ ἡ Γραμμικὴ Α καὶ ἡ Ἱερογλυφικὴ τῆς Κρήτης καὶ νὰ ἀνεβάσουν τὴν ἀρχή της σὲ πολλοὺς αἰῶνες πίσω

Ἀπὸ τὶς πινακίδες τῶν ἀνακτόρων τῆς Κνωσοῦ τῶν Χανίων τῆς Πύλου καὶ τῶν Θη-βῶν μποροῦμε σήμερα νὰ ἀνακαλύψουμε τὴν ἐνάσκηση τῆς γεωργίας στὴ Χαλκολιθικὴ περίοδο καὶ νὰ καταλάβουμε πῶς ἐνασκεῖτο ἡ γεωργία μὲ ποιό σύστημα λογιστικὸ γι-νόταν ἡ παρακολούθηση ἀπὸ τὴν ἀνακτορικὴ διοίκηση καὶ ποιά φυτὰ καλλιεργοῦνταν ὅπως φαίνονται καὶ στὸν Πίνακα 1 ποὺ σχολιάζεται στὸ ἑπόμενο κεφάλαιο (Vermeule 1972 Ruiperez καὶ Melena 1996 Treuil et al 1996) Σὲ αὐτὸ λοιπὸν τὸ πλαίσιο τοποθε-τεῖται καὶ ἡ Ὁμηρικὴ περίοδος καί ἂν πρὶν ἀπὸ μισὸ αἰῶνα θὰ μποροῦσε νὰ ὑποτεθῇ πὼς ὅτι γεωργικὸ ἀναφέρεται στὰ ἔπη μποροῦσε νὰ ἦταν ἀποκύημα τῆς φαντασίας τῶν ποιητῶν σήμερα δὲν μποροῦμε πλέον νὰ ἀμφιβάλλουμε γιὰ τὴν ἀκρίβεια τῶν λεγομέ-νων Ἡ ἀνάγνωση τῶν πινακίδων τῆς Γραμμικῆς Β καὶ ἡ σύγκριση τῶν ἀναφερομένων σrsquo αὐτὲς μὲ ὅσα ἀναφέρονται ἀπὸ τὸν Ὅμηρο δίνουν μία ταυτότητα τῆς περιόδου κατα-στροφῆς τῶν ἀνακτόρων καὶ ἐκείνης τῆς περιόδου τοῦ Τρωικοῦ πολέμου ὅσον ἀφορᾷ τοὐλάχιστον στὴ γεωργικὴ πρακτικὴ καὶ στὴν ἐνάσκησή της


16

3 ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΑ ΦΥΤΑ - ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Πρὶν ὅμως προσπαθήσῃ κανεὶς νὰ κάνῃ μία ἔστω στοιχειώδη ἀναπαράσταση τῆς γεωργικῆς ἀνάπτυξης μέσα ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ κείμενα εἶναι ἀναγκαῖο νὰ δοθῇ μία εἰκό-να τῆς χλωρίδας ποὺ ὑπῆρχε τὴν ἐποχὴ ἐκείνη καὶ ἰδίως αὐτῆς ποὺ χρησίμευε γιὰ τὴν περαιτέρω ἐξέλιξη τῆς γεωργίας Ἡ χλωρίδα αὐτὴ φαίνεται στὸν Πίνακα 1 τοῦ ὁποίου οἱ τρεῖς πρῶτες στῆλες εἶναι ἀκριβὲς ἀντίγραφο ἀπὸ τὸ βιβλίο τῆς Vermeule (1972 σελ 343 Πίν 1) μὲ μικρὲς προσθῆκες ἀπὸ ἄλλους ἐρευνητές ποὺ σημειώνονται στὸν Πίνα-κα καὶ ἡ τέταρτη στήλη εἶναι αὐτὴ ποὺ προέκυψε ἀπὸ τὴν ἐνδελεχῆ κατὰ τὸ δυνατὸν ἐξέταση τῶν Ὁμηρικῶν ἐπῶν ἀπὸ τὸ γράφοντα Στὴν πρώτη στήλη ἀναφέρονται τὰ φυτά ἡ ὕπαρξη τῶν ὁποίων προέκυψε ἀπὸ τὶς ἀρχαιολογικὲς παρατηρήσεις εἴτε ἀπὸ ἀπrsquo εὐθείας ἀνίχνευση σπόρων στὶς ἀνασκαφὲς ἢ ἀπὸ τὶς ζωγραφικὲς εἰκόνες σὲ ἀγγεῖα σὲ τοίχους κτλ (στῆλες 1 καὶ 2 στὸ βιβλίο τῆς Vermeule) στὴ δεύτερη στήλη ἀναφέ-ρονται τὰ φυτὰ ποὺ βρέθηκαν στὶς πινακίδες τῆς Γραμμικῆς Β καὶ στὴν τρίτη τὰ φυτὰ τῶν Ὁμηρικῶν ἐπῶν ὅπως τὰ καταγράφει ἡ Vermeule Τέλος ἡ πατρότητα τῆς σύνταξης τῆς τέταρτης στήλης ἀναφέρθηκε πιὸ πάνω Ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὸν Πίνακα στὴν πρώτη στήλη ἀναφέρονται 39 γένη φυτῶν σὲ μερικὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα ὑπάρχουν περισσό-τερα εἴδη ἢ ποικιλίες στὴ δεύτερη 28 γένη στὴν τρίτη 43 καὶ στὴν τέταρτη 52 Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὴ σύγκριση τῶν στηλῶν 2 καὶ 3 ἄλλα ἦταν τὰ ἐνδιαφέροντα φυτὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Ἀνακτόρων καὶ ἄλλα στὴν Ὁμηρικὴ ἐποχή καὶ αὐτὸ φαίνεται νὰ εἶναι συνέπεια τοῦ ὅτι στὴν Ἀνακτορικὴ περίοδο ἔγραφαν ὅτι ἦταν δυνατὸν νὰ ἀποθηκευθῇ (Sharpaki 1990) καὶ κατὰ συνέπεια αὐτὸ βρέθηκε στὶς πινακί-δες Τέλος στὸ Ὁμηρικὸ λεξικὸ τοῦ Κοφινιώτη (1986) ἀναφέρονται 56 γένη μεταξὺ τῶν ὁποίων μερικὰ εἴτε σημειώνονται μὲ διπλὸ ὄνομα εἴτε δὲν ἀποτελοῦν κανονικὰ φυτὰ τοῦ φυτικοῦ βασιλείου ὅπως τὸ φῦκος

Ἀπὸ τὸν ἔλεγχο τῶν διαφόρων ἀναφερόμενων φυτῶν προκύπτουν ὡρισμένα συμπε-ράσματα στὶς διάφορες ὁμάδες τῶν φυτῶν ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ κείμενα

Σιτηρά Ἀναφέρονται τέσσερα γένη σιτηρῶν σῖτος κριθή ζεία καὶ ὄλυρα ἐνῷ στὴν περίοδο τοῦ Χαλκοῦ ἔχουν ἀναφερθῆ ἡ σίκαλη καὶ τὸ κεχρί

Ὁ σῖτος δὲν ἀναφέρεται κατὰ εἴδη ἢ ποικιλίες ὅμως τὸ γεγονὸς ὅτι ἀπὸ τὴν ἀρχαιολο-γικὴ ἔρευνα ἔχουν διαπιστωθῆ τέσσερα διαφορετικὰ εἴδη σίτου δὲν ἀφήνει ἀμφιβολία ὅτι καὶ στὴν Ὁμηρικὴ περίοδο θὰ ὑπῆρχαν τοὐλάχιστον τὰ ἴδια τέσσερα εἴδη ἂν ὄχι καὶ περισσότερα Ὁ σῖτος ἀναφέρεται 5 φορὲς στὴν Ὀδύσσεια καὶ 2 φορὲς στὴν Ἰλιά-δα σύμφωνα μὲ τὶς παραπομπὲς ποὺ ὑπάρχουν δίπλα σὲ κάθε ἀναφερόμενο φυτὸ στὴ στήλη 4 Στὴν Ὀδύσσεια στὸ η 104 πχ ἀναφέρεται ὅτι

laquoκατὰ δῶμα γυναῖκες αἳ μὲν ἀλετρεύουσι μύλῃσrsquo ἔπι μήλοπα καρπόνraquoκαὶ στὸ Κ 569 τῆς Ἰλιάδας ἀναφέρονται οἱ ἵπποι τοῦ ∆ιομήδη

laquoμελιηδέα πυρὸν ἔδοντεςraquo [τρώγοντας γλυκὸ στάρι]

Στὴν ἀπάντηση τοῦ Τηλέμαχου πρὸς τὸν Μενέλαο (δ 602-604) ἀναφέρεται ὅτι

laquoσὺ γὰρ πεδίοιο ἀνάσσεις εὐρέος ᾧ ἔνι μὲν λωτὸς πολύς ἐν δὲ κύπειρον πυροί τε καὶ ζεῖαι τε ἠδrsquo εὐρυφυὲς κρὶ λευκόνraquo [σὺ βασιλεύεις σὲ πλατειὲς πεδιάδες ὅπου φυτρώνει ἄφθονο τριφύλλι καὶ κύπερη καὶ τὸ στάρι καὶ οἱ ζεῖες καὶ τὸ ψηλὸ λευκὸ κριθάριraquo]

Ἡ κριθὴ μὲ τὰ ὀνόματα κρὶ καὶ οὐλὰς ἀναφέρεται πέντε φορές τέσσερις στὴν Ὀδύσ-σεια καὶ μία στὴν Ἰλιάδα Καὶ χρησίμευε γιὰ τροφὴ κυρίως τῶν ἀλόγων ὅπως στὸ Ε 196


17

Πίνακας 1 Ἀναφερόμενα φυτὰ ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Χαλκοῦ καὶ τὴν Ὁμηρική

ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ

ΤΕΧΝΗ ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β VERMEULE ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

ΣιτηρὰΣῖτος (Triticum dicoc-cum T monococcum T aestivum T durum)1

Σῖτος Σῖτος Σῖτος πυρός η 104 ι 9 110 Λ 67 μ 8 Κ 569 δ 603

Κριθάρι (Hordeum vulgare Hdistichum H tetrastichum)1

Κριθάρι Κριθάρι Κριθή Κρί δ 604 Ε 196 δ 41 μ 358 οὐλὰς γ 443

Ζειά δ 41 δ 602

Ὄλυρα Ε 195 Θ 564

ΣίκαληΚεχρί

Ψυχανθῆ καὶ ἄλλα ἐδώδιμα ἢ βιομηχανικὰΜπιζέλιαΒῖκος λάθυροςΦασόλια Φαρδιὰ (Ervum ervilia)

Φασόλια μαῦρα

Φακὲς (Lens esculentum)1

Τριφύλλι Τριφύλλι Λωτὸς (Τριφύλλι) Β 775 δ 602 Ρεβίθια1 2 Ρεβίθια Ρεβίθια Ν 589

ΓλυκάνισοΚορίανδρος (Κόλιαντρος)

Κορίανδρος

ΠαστινάκιΛινὸ ὕφασμα Λινάρι Λινὸ ὕφασμα Λινὸ ὕφασμα Λινὰ ὑφάσματα Β 529 831 Ι 661

ν 73

ΚάρδαμοΣπόρος σέλινου Σέλινο Σέλινο ε 72 Β 776

ΚύμινοΜάραθο (Μαραθών)Κύπερη Κύπερη Κύπειρον (Κύπερη) δ 603 Φ 531

Πιπερόριζα∆υόσμος-ΜίνθηΦλησκοῦνιΚάρθαμο Κνῖκος5

Κόκκιν Λευκὸ (ἀτρακτηλίς ζαφορά)6

Σάλβια (σφάκος)6

Σουσάμι (Σουσάμι)Μώλυζα Μώλυ κ 287 304

Λαχανικά Πρασιὲς (λαχανικά) η 127

Κρεμμύδι Κρόμμυον Λ 630 τ 232

Vicia faba1 3 Κύαμος (κουκιὰ μαῦρα) Ν 589

Ἄμπελος καὶ ἄλλα ὀπωροφόρα δένδραΣταφύλια (Vitis vinifera)1

Κλήματα Ἄμπελος Ἄμπελος ι 106 ι 131 η 122 ω 235

Σταφύλια Σταφύλια ε 69 Σ 561 σταφίδα η 122

Ὄμφαξ (ἀγουρίδα) η 122 Οἶνος Οἶνος Οἶνος ι 111 358

Ἐλιὰ δένδρο ἐλιὰ καρπὸς (Olea europea)1 4

Ἐλαιόλαδο Ἐλιὰ (δένδρο καρπός λάδι)

Ἐλιά ν 372 λ 588 κ 364 ζ 79 ε 234 Ν 611 ι 319 ἀγριελιά ε 476

Ἀχλάδι (ἄγριο) Ἀχλάδι Ὄχνη (ἀχλαδιά) η 114 ω 340 λ 589 βλωχρή ω 234 ἄχερδος (ἀγριοαχλαδιά) ξ 10


18



ἈμύγδαλοΣῦκο Σῦκα Συκιά σῦκο Συκιά η114-120 ἐρινεὸς Φ 37 μ103

Φυστίκια3 ∆αμάσκηναΡόδι Ρόδι Ροιὴ (ροδιά) η 115 λ 589 ω 340

Μῆλο Μηλιὰ (μῆλο) η 114 ω 340 Ι 514

Ἀγρωστώδη Καλλωπιστικά ∆ιάφορα ποώδηἌγρωστις (ἀγριάδα) ζ 89

Ἄκανθα ε 329

Αἱμασιὰ (ἀγκάθι) Ω 222 σ 357

Καλάμι Καλάμι ∆όναξ (καλάμι) Ω 448 Σ 576

Θρύον (βοῦρλο) Φ 351 ε 462

Ἀσφόδελος Ἀσφόδελος λ 538 572 ω 13

Τριαντάφυλλο Τριαντάφυλλο Τριανταφυλλένιος Ρόδον Ψ 186 β 1

Ὑάκινθος Ὑάκινθος ζ 230 Ξ 347

Ἴον (μανουσάκι) ε 72

Παπαρούνα Παπαρούνα Μήκων (παπαρούνα) Θ 306 Ξ 499 δ 219

Σαφράνι (κρόκος) Σαφράνι (κρόκος) Κρόκος Κρόκος 347

Χλόη Χλόη Λιβάδια ι 134

Ἶρις ἾριςΚισσὸς Ξύλο κισσοῦ Κισσύβιον (κύπελο ξύλινο) ι 346

ξ 78

Κρίνος Κρινόσχημος∆ασικὰ δένδρα καὶ θάμνοι

Λεύκα (μαύρη λευκή) Αἴγειρος (λεύκα) ι 140 ε 63 ρ 208 ζ 290 ∆ 485 482 ἡ 103

Βελανίδι ∆ρυοκόπος ∆ρῦς ∆ρῦς Ψ 117 ι 84 34 φ 42 ξ 11 Ν 389 Μ 131

Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765

∆άφνη ∆άφνη ι 182-4

Ἔλατο4 Τάξος () Ἔλατο Ἐλάτη Ξ286 ε 237 β 424 Ω448 Ε 560

Θύον (Callitris articulata) ε 59

Ἰτιὰ Ἰτιὰ Ἰτιὰ κ 510 (οἰσύα) ε 256

Κέδρος Κέδρος Ω 191

Κλήθρα Κλήθρη (σκλῆθρο) ε 63

Κρανιὰ Κράνεια (κρανιά) κ 241Κυπαρίσσι Κυπαρίσσι Κυπάρισσος ε 63-64 ρ 339Φλαμουριὰ () Φλαμουριὰ Μελίη (φράξινος) Π 143 719 ρ 339

Ταμάριξ Μυρίκη (ἁλμυρίκι) Ζ 38 Φ18

Πεῦκο4 Πεῦκο Πιτὺς (πεῦκο) ι 186 Ν 389 Π 482

Πλάτανος Πλατανιστός Β 305

Φτελιὰ4 Φτελιὰ Φτελιὰ Πτελεὴ (φτελιά) Ζ 419

Φοίνικας (χουρμάς) Φοίνικας Φοίνικας Φοῖνιξ ζ 162 ∆ 141 ζ 219

Βύβλος φ 390

Πυξὸς () Ξύλο πυξοῦ Πύξινον Ω 269

Ρὶψ (λυγαριά) ε 257

Σχοῖνος ε 462 ∆ 393

Συκομορέα () Ὀξυά4 Καστανιὰ4

Οἱ τρεῖς πρῶτες στῆλες τοῦ ἀνωτέρω πίνακα εἶναι ἀντίγραφο τοῦ Πίνακα 1 ὅπως ἀναφέρεται στὸ βιβλίο τῆς E Vermeule μὲ μικρὲς προσθῆκες στὴν πρώτη στήλη ἀπὸ ἄλλους συγγραφεῖς σύμφωνα μὲ τὶς παραπομπές 1 Halstead 2 Sarpaki 3 Renfrew C 4 Renfrew J 5 Ruiperez καὶ Melena Hooker (Βλ βιβλιογραφία)

Πίνακας 1 (συνέχεια)


19

laquoἵπποι ἐστᾶσι κρὶ λευκὸν ἐρεπτόμενοι καὶ ὀλύρας raquo [ἄλογα ποὺ στέκονταν καὶ ἔτρωγαν λευκὸ κριθάρι καὶ ὀλύρες]

ἀλλὰ καὶ τῶν ἀνθρώπων ὅπως φαίνεται στὸ μ 358 ὅπου οἱ σύντροφοι τοῦ Ὀδυσσέα περικύκλωσαν τὶς ἀγελάδες καὶ προσεύχονταν στοὺς θεούς ἀφοῦ ἔκοψαν τρυφερὰ φύλλα ἀπὸ ψηλόκορμη δρῦ γιατί δὲν ὑπῆρχε ἄσπρο ἀλεύρι ἀπὸ κριθάρι στὸ πλοῖο μὲ τὸ καλὸ κατάστρωμα Ἀπὸ αὐτὴ τὴν τελευταία παράγραφο γίνεται προφανὲς ὅτι εἶχαν στὸ πλοῖο κριθάρι γιὰ τὴ διατροφή τους δεδομένου ὅτι δὲν ὑπῆρχαν ἄλογα στὴ διάρκεια τοῦ ταξιδιοῦ

Ἐκτὸς ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ σιτηρὰ ἀναφέρονται ἐπίσης ἄλλα δύο ἡ ζεία καὶ ἡ ὄλυρα γιὰ τὰ ὁποῖα δὲν ὑπάρχουν σαφεῖς ἐνδείξεις γιὰ τὸ τί ἀκριβῶς ἀντιπροσώπευαν Στὶς διάφορες μεταφράσεις ἀναφέρονται συνήθως ὡς κριθάρι ἢ εἶδος κριθῆς σίκαλη ἀκόμη καὶ ὡς βῖκος Στὸ Ὁμηρικὸ λεξικὸ τοῦ Κοφινιώτη (1986) ἡ ὄλυρα ἀναφέρεται ὡς εἶδος δημητριακοῦ καρποῦ γιὰ τὴ διατροφὴ τῶν ἀλόγων ἐνῷ ἡ ζεία ὡς σίκαλη κάτι ποὺ δὲν εἶναι δυνατόν δεδομένου ὅτι τὸ φυτὸ αὐτὸ ἀναφέρεται γιὰ πρώτη φορὰ στὴν Ἑλλάδα στὸν πρῶτο μΧ αἰῶνα (Γεννάδιος 1914) Ἐκεῖνο ποὺ πρέπει νὰ θεωρῆται ἀπολύτως βέβαιο εἶναι ὅτι καὶ τὰ δύο αὐτὰ φυτά ἂν εἶναι πράγματι διαφορετικά δὲν εἶναι ποικι-λίες τοῦ κριθαριοῦ Τοῦτο προκύπτει ἀπὸ τὰ ἴδια τὰ κείμενα τοῦ Ὁμήρου ὅπως ἀναφέ-ρονται στὴ συνέχεια (Ὀδύσσεια δ 41)

laquoἐφrsquo ἱππείῃσι κάπῃσι πὰρ δrsquo ἔβαλον ζείας ἀνὰ δὲ κρὶ λευκὸν ἔμιξανraquo [στὰ πα-χνιὰ τῶν ἀλόγων καὶ ἔβαλαν μπροστά τους ζειά ἀνακατεμένη μὲ λευκὸ κριθάρι]

στοὺς στίχους δ 602-604 καὶ Ε 196 ποὺ ἀναφέρθηκαν πιὸ πάνω καὶ Θ 564

laquoἵπποι δὲ κρὶ λευκὸν ἐρεπτόμενοι καὶ ὀλύραςraquo [ἄλογα ἔτρωγαν λευκὸ κριθάρι καὶ ὄλυρα]

Εἶναι προφανὲς ὅτι τὰ δύο αὐτὰ φυτὰ δὲν εἶναι ὅμοια ἐφόσον ἀναφέρονται ἤ ὡς μείγματα ἢ ὡς δύο τελείως ξεχωριστὰ φυτά Ὁ Γεννάδιος (1914) μὲ τὸν ὁποῖο συμφω-νεῖ καὶ ὁ Καββάδας (1938) μετὰ ἀπὸ ἐνδελεχῆ ἀνάλυση τῶν βιβλιογραφικῶν πηγῶν θεωρεῖ ὅτι ἡ ὄλυρα καὶ ἡ ζεία εἶναι ταυτόσημα καὶ μᾶλλον πρόκειται γιὰ εἶδος σόργου (σκουπόχορτο νταρί ἀσπροκαλάμποκο ἢ καὶ καλαμπόκι) καὶ φαίνεται ὅτι εἶναι ἡ πιὸ πιθανὴ ἐκδοχή ἂν ληφθῇ ὑπrsquo ὄψη ὅτι τὸ εἶδος αὐτὸ φύεται παντοῦ στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων

Ψυχανθῆ καὶ ἄλλα ἐδώδιμα ἢ βιομηχανικά Στὴν ὁμάδα αὐτὴ παρατηροῦν-ται σοβαρὲς διαφορὲς μὲ τὰ φυτὰ ποὺ ἀναφέρονται στὶς δύο πρῶτες στῆλες καὶ τὶς δύο ἑπόμενες Ὅσα φυτὰ ἀναφέρονται στὰ Ὁμηρικὰ ἔπη μὲ ἐξαίρεση τριῶν φυτῶν (κρεμμύ-δι λαχανικὰ καὶ μῶλυ) ἔχουν ἀναφερθῆ στὶς στῆλες 1 καὶ 2 στὶς ὁποῖες ἀναφέρονται πολὺ περισσότερα φυτά ἰδίως στὶς πινακίδες τῶν ἀνακτόρων μὲ τοὺς καταλόγους τῶν διακινουμένων προϊόντων Μιὰ παρατήρηση εἶναι ὅτι αὐτὰ ποὺ ἀναφέρονται ὡς φασό-λια δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι τὰ γνωστὰ σήμερα φασόλια ἐπειδὴ ὁ τόπος καταγωγῆς τοῦ γένους αὐτοῦ εἶναι ἡ Ἀμερικανικὴ Ἤπειρος ἑπομένως δὲν ὑπῆρχε τὴν ἐποχὴ ἐκείνη στὴν Εὐρώπη Σύμφωνα μὲ τὸ Γεννάδιο (1914) θὰ πρέπει νὰ ἦταν κάποιο ἄλλο ὄσπριο πιθανῶς ἕνα εἶδος πίσου ἢ λούπινου τὰ ὁποῖα χρησιμοποιοῦνταν ἀπὸ τοὺς Λάκωνες Τὰ ὑπόλοιπα φυτά ποὺ ἀναφέρονται στὶς στῆλες 1 καὶ 2 καὶ δὲν μνημονεύονται στὰ Ὁμηρικά προφανῶς ὑπῆρχαν ἀλλὰ ἡ χρήση τους ἦταν τέτοια ποὺ δὲν κίνησαν τὸ ἐνδι-αφέρον τοῦ ἤ τῶν συγγραφέων τῶν Ὁμηρικῶν Τέλος τὸ φυτὸ μῶλυ ποὺ ἀναφέρεται ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὡς φαρμακευτικὸ φυτὸ (κ 287)

laquoτόδε φάρμακον ἐσθλὸν ἔχων ἐς δώματα Κίρκης ἔρχευ ὅ κέν τοι καρτὸς ἀλάλ-κησιν κακὸν ἧμαρraquo [ἀφοῦ ἔχεις αὐτὸ τὸ σωτήριο φάρμακο πήγαινε στὸ παλάτι τῆς Κίρκης τὸ ὁποῖο θὰ ἀπομακρύνῃ ἀπὸ τὸ κεφάλι σου τὴ μέρα τῆς καταστροφῆς]

καὶ περιγράφεται στοὺς στίχους κ 304-306


20

laquoρί ζῃ μὲν μέ λαν ἔ σκε γά λα κτι δὲ εἴ κε λον ἄν θος μῶ λυ δέ μιν κα λέ ου σι θε οί χα-λε πὸν δὲ τrsquo ὀ ρύσ σειν ἀν δρά σι γε θνη τοῖ σιraquo [στὴ ρί ζα ἦ ταν μαῦ ρο τὸ ἄν θος τοῦ ὅ μως ἦ ταν ἴ διο μὲ γά λα λευ κό μῶ λυ τὸ ὀ νο μά ζουν οἱ θε οί]

Μέ χρι σή με ρα δὲν φαί νε ται ὅ τι κα τώρ θω σε κά ποι ος νὰ ταυ το ποι ή σῃ τὸ laquoμῶ λυraquo μὲ ἕ να ἀ πὸ τὰ γνω στὰ φυ τὰ (Γεν νά διος 1914) ἀ να φέ ρε ται δὲ ὡς πι θα νὸ ὅ τι ἦ ταν ὁ μαν-δρα γό ρας

Ἄμ πε λος καὶ ἄλ λα ὀ πω ρο φό ρα δέν δρα Στὴν κα τη γο ρί α αὐ τὴ δὲν ὑ πάρ-χουν σο βα ρὲς δι α φο ρὲς ἀ νά με σα στὶς στῆ λες τοῦ Πί να κα 1 ἐ κτὸς ἀ πὸ τὰ ἀ μύ γδα λα δα μά σκη να καὶ φυ στί κια ποὺ ἔ χουν ταυ το ποι η θῆ ἀ πὸ τὰ σπέρ μα τά τους στὶς ἀρ χαι-ο λο γι κὲς ἀ να σκα φές Χα ρα κτη ρι στι κὸ εἶ ναι ὅ τι στὸν Ὅ μη ρο (η 122 τῆς Ὀ δύσ σειας) ἀ να φέ ρε ται γιὰ τὰ στα φύ λια

laquoτῆς ἕ τε ρον μὲν θει λό πε δον λευ ρῷ ἐ νὶ χώ ρῳ τέρ σε ται ἠ ε λί ῳraquo [καὶ ἄλ λα ξε ραί-νον ται στὸ λι α κω τὸ κά τω ἀ πὸ τὸν ἥ λιο σὲ στρω μέ νο ἔ δα φος]

ποὺ δεί χνει πο λὺ κα θα ρὰ ὅ τι τὴν ἐ πο χὴ ἐ κεί νη ἦ ταν σὲ χρή ση ἡ στα φι δο ποί η ση τῶν στα φυ λι ῶν

Ἀ γρω στώ δη καλ λω πι στι κά δι ά φο ρα πο ώ δη Στὴν ὁ μά δα αὐ τὴ ἀ να φέ ρον-ται πε ρισ σό τε ρα φυ τὰ στὸν Ὅ μη ρο ἀ πὸ ὅτι στὶς δύ ο πρῶ τες στῆ λες καὶ εἰ δι κώ τε ρα στὴ Γραμ μι κὴ Β για τὶ προ φα νῶς τὰ φυ τὰ αὐ τὰ δὲν εἶ χαν πρα κτι κὸ καὶ οἰ κο νο μι κὸ ἐν δι α φέ ρον γιὰ νὰ τὰ κα τα γρά ψουν στὶς πι να κί δες Ἀ πὸ τὰ κα τά λοι πα τῆς τέ χνης ἀ να φέ ρον ται τὰ φυ τὰ ἶ ρις καὶ κρί νος τὰ ὁ ποῖ α δὲν ἀ να φέ ρον ται στὸν Ὅ μη ρο ὅ που ἀ να φέ ρε ται μό νο τὸ ἐ πί θε το κρι νό σχη μος ποὺ εἶ ναι ἐν δει κτι κὸ ὅ τι ὁ κρί νος πρέ πει νὰ ἦ ταν γνω στός Ἀν τι θέ τως ἡ ἴ ρι δα δὲν ἀ να φέ ρε ται ὡς ἄν θος πα ρὰ μό νον ὡς ἡ θε ὰ Ἶ ρις στὴν Ἰ λιά δα (Θ 409 Ε 353 Γ 121 Ο 172 καὶ Ψ 198) καὶ ὡς οὐ ρά νιο τό ξο (Λ 27 καὶ Ρ 547) Ἐν τού τοις καὶ τὰ δύ ο φυ τά ἀ φοῦ ὑ πῆρ χαν σὲ πα λαι ό τε ρες ἐ πο χὲς καὶ ἦ σαν γνω στὰ τοὐ λά χι στον ἀ πὸ τὴ ζω γρα φι κή εἶ ναι πε ρισ σό τε ρο ἢ βέ βαι ο ὅ τι θὰ ὑ πῆρ χαν καὶ στὴν Ὁ μη ρι κὴ ἐ πο χὴ καὶ ἁ πλῶς δὲν ἔ χουν ἀ να φερ θῆ Ὅ σον ἀ φο ρᾷ στὸ ἴ ον δι α τη ροῦν ται ἐ πι-φυ λά ξεις ἂν πράγ μα τι ἦ ταν τὸ γνω στὸ σή με ρα μὲ τὰ ὀ νό μα τα με νε ξές παν σές γι ού λι βι ό λα μα νου σά κι ἢ κά ποι ο ἄλ λο ὑ δρο χα ρὲς φυ τὸ σύμ φω να μὲ τὴν Ὁ μη ρι κὴ πε ρι γρα φὴ στὸ ε 70-72 ὅ που ἀ να φέ ρε ται ὅ τι ὑ πῆρ χαν τέσ σε ρις βρύ σες ποὺ ἀ νά βρυ ζαν κα θα ρὸ νε ρὸ καὶ γύ ρω ὑ πῆρ χαν ἴ α καὶ σέ λι νο

∆α σι κὰ δέν δρα καὶ θά μνοι Ὅ πως φαί νε ται ἀ πὸ τὸν Πί να κα 1 ἡ δα σι κὴ χλω-ρί δα τῶν Ὁ μη ρι κῶν ἐ πῶν εἶ ναι πο λὺ πλου σι ώ τε ρη ἀ πὸ ἐ κεί νη ποὺ ἀ να φέ ρε ται ἀ πὸ τὶς ἀ να σκα φὲς καὶ τὶς πι να κί δες τῆς Γραμ μι κῆς Β καὶ μό νον τρί α δα σι κὰ δέν δρα ἡ ὀ ξυ ά ἡ συ κο μο ρέ α καὶ ἡ κα στα νιά δὲν ἀ να φέ ρον ται ἀ πὸ τὸν Ὅ μη ρο Καὶ τοῦ το εἶ ναι φυ σι κό ἀ φοῦ τὰ δα σι κὰ προ ϊ όν τα δὲν ἀ πο θη κεύ ον ταν

Συμ πε ρα σμα τι κά ἡ ἀ να δί φη ση τῶν γε ωρ γι κῶν καὶ τῶν δα σι κῶν φυ τῶν ποὺ ἀ να φέ-ρον ται ἀ πὸ τὸν Ὅ μη ρο ἔ δει ξε ὅ τι δὲν ὑ πάρ χει κά ποι α δι α φο ρά ποὺ νὰ αἰ τι ο λο γῇ ὅ τι αὐ τὰ δὲν εἶ ναι τῆς ἐ πο χῆς στὴν ὁ ποί α ἀ να φέ ρον ται τὰ Ὁ μη ρι κά ἀλ λὰ πο λὺ με τα γε νέ-στε ρης ἐ πο χῆς ἀ πὸ ἐ κεί νη ποὺ γρά φτη καν τὰ ἔ πη


21

4 ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ-ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ

Ἡ γεωργικὴ πρακτικὴ στὴν Ὁμηρικὴ ἐποχὴ δὲν φαίνεται ὅτι διαφέρει πολὺ ἀπὸ τὴν πρακτικὴ ποὺ ἀσκεῖτο στὶς προηγούμενες ἐποχὲς τῆς προϊστορίας Ἡ χαρακτηριστικὴ Μεσογειακὴ καλλιέργεια διατηρεῖτο ἀκόμη καὶ ἡ μόνη διαφοροποίηση ποὺ φαίνεται ἀπὸ τὰ κείμενα εἶναι ἡ σημαντικὴ παρουσία δένδρων ὀπωροφόρων ἢ δασικῶν Ἀπὸ τὰ ἀρχαιολογικὰ καὶ ἀρχαιοβοτανικὰ εὑρήματα σύμφωνα μὲ τὸν Halstead (1990) ποὺ ἀναφέρονται στὴν πρώιμη Χαλκολιθικὴ ἐποχή δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ συναχθοῦν σαφῆ συμπεράσματα ἂν ἡ καλλιέργεια τῶν ὀπωροφόρων στὴ περίοδο αὐτὴ ἦταν διαδεδομέ-νη καὶ διάσπαρτη σὲ ὁλόκληρο τὸν ἑλλαδικὸ χῶρο ἢ περιωριζόταν σὲ μικρὲς οἰκιακὲς καλλιέργειες

Ἀπὸ τὴν Ὀδύσσεια (η 113-132) στὴν περιγραφὴ τοῦ κτήματος τοῦ Ἀλκίνοου στὸ νη-σὶ τῶν Φαιάκων σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τοῦ Ὀδυσσέα ὅταν ἀκόμη δὲν εἶχε φανερωθῆ μετὰ τὴν ἄφιξή του στὴν Ἰθάκη πρὸς τὸν πατέρα του Λαέρτη (ω 222-250) καὶ ἀπὸ τὴν περιγραφὴ τῆς ἀσπίδας τοῦ Ἀχιλλέα στὴν Ἰλιάδα (Σ 542-573) συνάγεται ἀβίαστα τὸ συμπέρασμα ὅτι πέρα ἀπὸ τὴν καλλιέργεια τῶν δημητριακῶν ποὺ προφανῶς γινόταν στὶς μεγάλες ἐκτάσεις ἔξω ἀπὸ τὸν χῶρο τῶν οἰκισμῶν δίπλα στὰ σπίτια ὑπῆρχαν με-γαλύτερα ἢ μικρότερα περιβόλια μὲ διάφορα δένδρα καὶ ἀμπέλια σὲ ἀρκετὰ σημαντι-κὴ ἔκταση Ἀσφαλῶς τὸ μέγεθος τῆς καλλιεργούμενης ἔκτασης θὰ πρέπει νὰ ἦταν καὶ συνάρτηση τῆς κοινωνικῆς θέσης τοῦ ἰδιοκτήτη ἀνεξάρτητα ἂν αὐτὸς ἦταν ὁ ἡγέτης τῆς περιοχῆς ἢ ὁ πιὸ φτωχὸς πολίτης Ἡ ἄσκηση τῆς γεωργίας ἦταν ἀπὸ τὰ βασικὰ καθή-κοντα ὅλων ἀσχέτως ἂν εἶχαν καὶ ἄλλο παρεπόμενο ἐπάγγελμα βιοτέχνη διοικητικοῦ ὑπαλλήλου ναυτικοῦ στρατιώτη κτλ Τὰ τρία κείμενα σὲ νεοελληνικὴ μετάφραση ποὺ ἀκολουθοῦν εἶναι χαρακτηριστικά Τὸ πρῶτο εἶναι αὐτὸ ποὺ περιγράφει τὸ κτῆμα τοῦ Ἀλκίνοου

laquoἜξω ἀπὸ τὴν αὐλὴ καὶ κοντὰ στὶς πόρτες ὑπάρχει μεγάλος δενδρόφυτος κῆπος τεσσάρων ldquoγυῶνrdquo1 καὶ γύρω τὸν φράζει ἀπὸ παντοῦ ἕνας φράκτης Ἐκεῖ ἦταν φυτε-μένα ψηλὰ δένδρα γεμάτα γλυκύτατους καρπούς ἀχλαδιές ροδιές μηλιές γλυκὲς συκιὲς καὶ ἐλιὲς μὲ τὸν ἀνθό τους τῶν ὁποίων ὁ καρπὸς ποτὲ δὲ λείπει καὶ ὑπάρχει ὅλο τὸ χρόνο χειμῶνα καὶ καλοκαῖρι Καὶ πάντα ἡ πνοὴ τοῦ Ζέφυρου ἄλλα γεννᾷ καὶ ἄλλα ὡριμάζει Τὸ φρέσκο ἀχλάδι διαδέχεται τὸ μαραμένο τὸ μῆλο ἐπίσης τὸ μῆλο τὸ σταφύλι ἄλλο σταφύλι τὸ σῦκο ἄλλο σῦκο Ἐπὶ πλέον ἦταν φυτεμένο καὶ πολύκαρπο ἀμπέλι Ἄλλα σταφύλια ξεραίνονται στὸ λιακωτὸ κάτω ἀπὸ τὸν ἥλιο σὲ στρωμένο ἔδαφος κι ἄλλα πάλι τὰ τρυγοῦν καὶ τὰ πατοῦν Πιὸ πέρα τὰ σταφύλια εἶναι ἀκόμα ἄγουρα ἐκεῖ μόλις βγάζουν ἀνθὸ καὶ ἄλλων ὁ καρπὸς βρίσκεται στὸ γυάλισμα Ἐκεῖ στὸν κῆπο καλλιεργοῦνταν νεόφυτες καλὰ διευθετημένες πρασιὲς (λαχανικά) πράσινες ὅλο τὸ χρόνοraquoΤὸ δεύτερο εἶναι ἀπὸ τὰ λόγια τοῦ Ὀδυσσέα πρὸς τὸν πατέρα του

laquoΓέροντα δὲν εἶσαι ἀμάθητος νὰ περιποιῆσαι τὸν κῆπο σου ἀλλὰ ἡ φροντίδα σου τὸν κρατάει καλά καὶ τίποτα οὔτε φυτὸ οὔτε συκιὰ οὔτε κλῆμα ἀλλὰ οὔτε ἐλιὰ οὔτε ἀχλαδιὰ οὔτε πρασιὰ (λαχανικά) δὲν εἶναι ἀπεριποίητη στὸν κῆποraquoΤέλος τὸ τρίτο εἶναι ἀπόσπασμα ἀπὸ τὴν περιγραφὴ τῆς ἀσπίδας

laquoἜβαζε ἀπάνω ἀκόμη ἕνα καινούργιο μαλακὸ παχὺ χωράφι τρεῖς φορὲς ὠργωμέ-νο μὲ πολλοὺς ζευγᾶδες μέσα ποὺ γυρνῶντας τὰ ζευγάρια τους προχωροῦσαν πέρα

1 Μέτρο ἐπιφανείας πιθανὸν ἕνας γύης = ἕνα στρέμμα ἀλλὰ δὲν ἔχει ταυτοποιηθῆ


22

δῶθε Ἔβαζε ἀκόμα ἀπάνω της ἕνα κτῆμα βασιλικό Ἐκεῖ μέσα ἐργάτες θέριζαν βαστῶντας στὰ χέρια τους κοφτερὰ δρεπάνια Ἔβαζε ἀπάνω καὶ ἀμπέλι μεγάλο γεμᾶτο σταφύλια ὄμορφο μαλαματένιοraquoΕἰδικώτερα ἡ ἄσκηση τῆς γεωργίας καὶ οἱ διάφορες ἐργασίες περιγράφονται μὲ ἀρ-

κετὲς λεπτομέρειες σὲ διάφορους στίχους τῶν δύο ἐπῶν Γιὰ καλύτερη κατανόηση ἔγινε διαχωρισμὸς τῶν γεωργικῶν ἐργασιῶν ἔτσι ὥστε οἱ ὁμοειδεῖς ἐργασίες νὰ εἶναι μαζί ἀνεξαρτήτως τῶν στίχων ποὺ περιγράφονται Οἱ καλλιέργειες χωρίστηκαν κατὰ τὶς μεγάλες ὁμάδες ποὺ ἀναφέρονται καὶ στὸν Πίνακα 1

Καλλιέργεια δημητριακῶν Ἡ καλλιέργεια τῶν φυτῶν αὐτῶν ἦταν ἡ βασική καὶ ἐξακολουθεῖ ἀκόμη καὶ σήμερα νὰ εἶναι ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ ὁ ἄνθρωπος ἄρχισε νὰ εἶναι γεωργός ἀφοῦ ὁ σῖτος μὲ μορφὴ ἀλεύρου εἶναι ἡ βασικώτερη τροφὴ γιὰ τὴν ἐπιβίωση τοῦ ἀνθρώπου Συνεπῶς ἡ περιγραφὴ τῶν διαφόρων σταδίων τῆς καλλιέργειας εἴτε ἀπευθείας εἴτε ἐμμέσως μὲ παρομοιώσεις δὲν εἶναι καθόλου παράξενο νὰ ὑπάρχῃ στὶς περιγραφές Οἱ διάφορες ἐργασίες μὲ τὴ σειρὰ ποὺ γίνονται ἀπὸ τὴν προετοιμασία τοῦ ἀγροῦ μέχρι τὸ τέλος τῆς συγκομιδῆς δίνονται στὴ συνέχεια κατὰ βάση σὲ νεοελληνικὴ μετάφραση

Ὄργωμα Ἡ ἐργασία αὐτή βασικὴ γιὰ τὴν ἐπιτυχία τῆς καλλιέργειας ὁποιουδήποτε δημητριακοῦ φυτοῦ ἀναφέρεται τέσσερις φορὲς στὰ ἔπη

Στὴν Ἰλιάδα στὴν περιγραφὴ τῆς ἀσπίδας τοῦ Ἀχιλλέα δίνονται πληροφορίες γιὰ τὸν τρόπο τοῦ ὀργώματος τρεῖς φορὲς καὶ γιὰ τὸ πλῆθος τῶν ζευγάδων ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς φροντίδες τῶν ἰδιοκτητῶν γιὰ νὰ διατηροῦν σὲ ἀκμὴ τοὺς ζευγολάτες (Σ 542)

laquoἜβαζε ἀπάνω ἀκόμη ἕνα καινούργιο μαλακὸ παχὺ χωράφι τρεῖς φορὲς ὠργωμέ-νο μὲ πολλοὺς ζευγᾶδες μέσα ποὺ γυρνῶντας τὰ ζευγάρια τους προχωροῦσαν πέρα δῶθε Κάθε φορὰ δὲ ποὺ γυρνῶντας ἔφταναν στὸ σύνορο τοῦ χωραφιοῦ ἐρχόταν κάποιος καὶ τοὺς ἔδινε στὰ χέρια μία κούπα κρασὶ γλυκὸ σὰν μέλι κι ἐκεῖνοι γυρ-νοῦσαν πάλι στὸ ὄργωμα ἀνοίγοντας αὐλάκια σπεύδοντας νὰ φτάσουν πάλι στὴν ἄκρη τοῦ χωραφιοῦraquoἩ τριπλῆ ἄροση ἐπισημαίνεται ἐπίσης στὴν μυθολογικὴ περιγραφὴ ὅπου ἡ θεὰ ∆ήμη-

τρα ξαπλώνει μὲ τὸν Ἰασίωνα (ε 127)

laquoνειῷ ἐνὶ τριπόλῳraquo [σὲ χωράφι νέο τρεῖς φορὲς ὠργωμένο]

Στὴν Ὀδύσσεια ὅταν ὁ Ὀδυσσέας προκαλῇ τὸ μνηστῆρα Εὐρύμαχο νὰ συναγωνι-στοῦν γιὰ νὰ ἰδοῦνε ποιός εἶναι πιὸ ἄξιος (σ 371)

laquoἂν πάλι καὶ βόδια εἴχαμε νὰ τὰ ὁδηγοῦμε γιὰ ὄργωμα ποὺ νὰ εἶναι τὰ καλύτερα ὁρμητικὰ καὶ μεγαλόσωμα καὶ τὰ δύο βόδια χορτασμένα ἀπὸ τὸ χορτάρι συνομήλι-κα μὲ τὴν ἴδια δύναμη ἀκαταμάχητα καὶ νὰ μποροῦν νὰ ὀργώσουν τέσσερις γύες καὶ ὁ σβῶλος τῆς γῆς νὰ ὑποχωρῇ κάτω ἀπὸ τὸ ἀλέτριraquoφαίνεται καθαρὰ ὅτι τὸ ὄργωμα γινόταν μὲ ζευγάρια βοδιῶν ἐνῷ στὸ (Κ 351)

laquoὍταν ὅμως ξεμάκρυνε τόσο ὅσο τὸ αὐλάκι ποὺ χαράζουν μὲ μία φορὰ τὰ μουλά-ρια ndashγιατὶ αὐτὰ εἶναι πιὸ γρήγορα ἀπὸ τὰ βόδια γιὰ νὰ τραβοῦν σὲ παχὺ χωράφι τὸ στέρεο ἀλέτριndashraquoφαίνεται ὅτι χρησιμοποιοῦσαν καὶ μουλάριαΘερισμός Ἄλλη ἐξ ἴσου σημαντικὴ ἐργασία μὲ τὴν προηγούμενη εἶναι ὁ θερισμὸς γιὰ

τὰ σιτηρὰ ἢ ἡ κοπὴ τοῦ χόρτου γιὰ τὰ χορτοδοτικὰ φυτά ὅπως τὸ τριφύλλι ποὺ χρη-σιμοποιοῦνται ὡς νομὴ τῶν ζῴων Γιὰ τὴν ἐργασία αὐτὴ ὑπάρχει καὶ πάλι ἡ ἐξαιρετικὴ εἰκόνα ποὺ περιγράφεται γιὰ τὴν ἀσπίδα τοῦ Ἀχιλλέα στὸ Σ 550

laquoἜβαζε ἀκόμα ἀπάνω της ἕνα κτῆμα βασιλικό Ἐκεῖ μέσα ἐργάτες θέριζαν βα-στῶντας στὰ χέρια τους κοφτερὰ δρεπάνια ἀπὸ τὰ χερόβολα ἄλλα ἔπεφταν στὴ


23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24

γῆ ἀπανωτὰ στὰ αὐλάκια καὶ ἄλλα τὰ δεμάτιαζαν οἱ δεματοδέτες μὲ ἄχυρα Τρεῖς ἦταν οἱ δεματοδέτες καὶ ἀπὸ πίσω ἀγόρια ποὺ τὰ μάζευαν καὶ τὰ κουβαλοῦσαν στὴν ἀγκαλιὰ βιαστικὰ καὶ τὰ ἒδινανraquoΚαὶ πάλι ἐδῶ τονίζεται ὅτι τὸ κτῆμα ἦταν βασιλικό γιὰ νὰ μποροῦν νὰ δικαιολογη-

θοῦν οἱ πολλοὶ ἐργάτες ποὺ δούλευαν σὲ αὐτό Σὲ ἄλλο σημεῖο (Λ 68) παρομοιάζει τοὺς μαχητές Ἕλληνες καὶ Τρῶες ποὺ μάχονται ἐλαύνοντες οἱ μὲν ἀπέναντι τῶν δὲ μὲ τοὺς πιὸ κάτω καταπληκτικοὺς στίχους

laquoΚι ἐκεῖνοι ὅπως οἱ θεριστές ἀντίκρυ ὁ ἕνας στὸν ἄλλον προχωροῦν στὴ γραμμή τους μέσα στὸ χωράφι τοῦ σταριοῦ ἢ τοῦ κριθαριοῦ κάποιου πλούσιου ἀνθρώπου καὶ τὰ χερόβολα πέφτουν πυκνάraquoΕἶναι τόσο ζωντανὴ καὶ χαρακτηριστικὴ ἡ περιγραφή ὥστε ἀκόμη σήμερα σὲ ὡρισμέ-

νες περιοχὲς τοῦ τόπου μας ἡ ὁμαδικὴ αὐτὴ ἐργασία τῶν πολλῶν ἀνθρώπων ποὺ προχω-ροῦν κατὰ μέτωπο στὸ θερισμὸ ἢ στὸ κλάδεμα τῆς ἀμπέλου ἀποκαλεῖται ὡς οὐσιαστικὸ μὲ παραφθαρμένη τὴν ἀρχαία λέξη ὡς laquoξέλασηraquo (ἐξ-ελαύνω - ἐξ-έλασις - ξ-έλαση)

Τέλος στὴν Ὀδύσσεια ἐκεῖ ποὺ ὁ Ὀδυσσέας προκαλεῖ τὸν Εὐρύμαχο καὶ τὸν καλεῖ σὲ ἕνα εἶδος μονομαχίας στὴν κοπὴ τοῦ χόρτου (σ 367) διαβάσουμε

laquoΕὐρύμαχε μακάρι νὰ γινόταν συναγωνισμὸς μεταξύ μας στὴ δουλειὰ τὴν ἀνοι-ξιάτικη ὅταν οἱ μέρες εἶναι (πέλονται) μεγάλες σὲ λιβάδι μὲ χορτάρι καὶ μακάρι ἐγὼ νὰ ἔχω εὐλύγιστο δρεπάνι κι ἐσὺ τὸ ἴδιο γιὰ νὰ δοκιμάσουμε νηστικοὶ μέχρι τὸ μαῦρο σκοτάδι καὶ νὰ ὑπάρχῃ κοντά μας χόρτοraquoὙπάρχει διαφωνία μεταξὺ τῶν μεταφραστῶν γιὰ τὴν ἑρμηνεία τοῦ ρήματος laquoπέλον-

ταιraquo ἂν δηλ μεταφράζεται ὡς laquoεἶναιraquo ἢ laquoγίνονταιraquo Θὰ ἦταν σίγουρα σωστὸ τὸ laquoεἶναιraquo ἂν ἐπρόκειτο γιὰ θερισμὸ σιταριοῦ ἢ κριθαριοῦ ποὺ γίνεται τὸν Ἰούνιο καὶ ἑπομένως οἱ μέρες laquoεἶναι μεγάλεςraquo Ὅμως οἱ στίχοι ὁμιλοῦν γιὰ κόψιμο χόρτου ποὺ συνήθως πραγματοποιεῖται τὶς ἀνοιξιάτικες μέρες ποὺ laquoγίνονταιraquo μεγάλες Πέρα ἀπὸ τὸ φιλο-λογικὸ ἐνδιαφέρον τῆς ἑρμηνείας τοῦ laquoπέλονταιraquo ἴσως θὰ πρέπει νὰ ἐξετασθῇ καὶ ἡ πραγματικότητα ὅπως εἶναι στὴ γεωργικὴ πρακτική

Ἁλωνισμός Μόνο σὲ μία περίπτωση ἀναφέρεται ὁ ἁλωνισμός ὅπου ὁ Ὅμηρος παρο-μοιάζει τὴν ὁρμὴ τοῦ Ἀχιλλέα στὴ μάχη καὶ τὸν τρόπο ποὺ σκότωνε τοὺς ἐχθροὺς ὅπως γίνεται στὴ διάρκεια τοῦ ἁλωνισμοῦ τῶν σιτηρῶν (Υ 495)

laquoὍπως ὅταν ζέψῃ κανεὶς ἀρσενικὰ βόδια μὲ πλατὺ μέτωπο γιὰ νὰ τρίψουν ἄσπρο κριθάρι σὲ καλοστρωμένο ἁλώνι κι εὔκολα ἀποχωρίζονται οἱ σπόροι κάτω ἀπὸ τὰ πόδια τῶν βοδιῶν ποὺ μουκανίζουν δυνατάraquoΛίχνισμα Ἄλλη σημαντικὴ ἐργασία στὴν καλλιέργεια τῶν σιτηρῶν τὸ λίχνισμα ποὺ

γίνεται γιὰ τὸν καθαρισμὸ τῶν κόκκων τοῦ σίτου ἢ τῆς κριθῆς ἀλλὰ καὶ τῶν ὀσπρίων ἀπὸ τὰ περιβλήματα τὴν ἀναφέρει δύο φορὲς ὁ Ὅμηρος σὲ δύο σημεῖα τῆς Ἰλιάδας (Ε 499)

laquoΚαθὼς παίρνει ὁ ἄνεμος τὰ ἄχυρα στὰ ἱερὰ ἁλώνια τὴν ὥρα ποὺ λιχνίζουν ὅταν ἡ ξανθὴ ∆ήμητρα ξεχωρίζῃ καθὼς φυσοῦν οἱ δυνατοὶ ἄνεμοι τὸν καρπὸ καὶ τὸ ἂχεροraquoμὲ μία παρομοίωση στὴ μάχη τῶν Ἀργείων μὲ τοὺς Τρῶες Καὶ στὸ Ν 589

laquoὍπως ὅταν ἀπὸ πλατὺ φτυάρι μέσα σὲ μεγάλο ἁλώνι πηδοῦν τὰ μαῦρα κουκ-κιὰ ἢ τὰ ρεβίθια ἀπὸ τὸν ἄνεμο ποὺ σφυρίζει καὶ ἀπὸ τὴ φόρα τοῦ λιχνιστῆ ἔτσι κι ἀπὸ τὸ θώρακα τοῦ ἔνδοξου Μενέλαου τινάχτηκε δυνατὰ καὶ πέταξε μακριὰ τὸ πικρὸ βέλοςraquoποὺ ἀναφέρεται στὴ μονομαχία τοῦ Μενέλαου μὲ τὸν ἝλενοἌλεσμα Τέλος ἡ τελευταία ἐργασία τὸ ἄλεσμα ἀναφέρεται μία φορὰ στὸ Υ 106


25

laquoΛόγο εὐχάριστο ἐκείνη τὴ στιγμὴ πρόφερε γυναῖκα ποὺ ἄλεθε σιτάρι κοντά ὅπου εἶχαν τοποθετηθῆ οἱ χερόμυλοι τοῦ ἀρχηγοῦ τῶν ἀνθρώπων στοὺς ὁποίους συνολικὰ δώδεκα γυναῖκες ἀσχολοῦνταν ποὺ ἔφτειαχναν ἀλεύρι ἀπὸ σιτάρι καὶ κριθάρι γιὰ νὰ φᾶνε οἱ ἂντρεςraquoκαὶ δείχνει καθαρὰ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο γινόταν τὸ ἄλεσμα τῶν δημητριακῶν

καρπῶν ὅπως ἀκριβῶς εἶναι γνωστὸ ἀπὸ τὰ ἀρχαιολογικὰ εὑρήματα πὼς γινόταν σὲ ἀρχαιότερες ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ ἐποχές Σὲ πολλές ὅμως περιπτώσεις ἀναφέρονται τὰ laquoἄλφιταraquo ποὺ εἶναι ἄλευρα κριθῆς καὶ βεβαίως γιὰ νὰ ὑπάρξουν θὰ ἔπρεπε πρῶτα νὰ ἀλεσθοῦν

Βραδυνὴ διακοπή Τέλος μία ἐνδιαφέρουσα λεπτομέρεια εἶναι αὐτὸ ποὺ ἀναφέρεται στὸ Π 778 τῆς Ἰλιάδας ὅπου παραλληλίζεται τὸ τέλος τῆς ἡμέρας στὴ μάχη μεταξὺ τῶν δύο ἀντιπάλων μὲ τὸ τέλος τῆς ἐργασίας κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ θερισμοῦ ἢ τοῦ ἁλωνι-σμοῦ ὅπου χρησιμοποιοῦνταν βόδια

laquoΜόλις ὅμως ὁ ἥλιος πῆρε νὰ γέρνῃ καὶ σίμωσε ἡ ὥρα ποὺ λύνουν τὰ βόδιαraquo

Καλλιέργεια τῆς ἀμπέλου Ἡ ἑπόμενη ἐξαιρετικῶς ἐνδιαφέρουσα καλλιέργεια ἦταν τῆς ἀμπέλου μὲ παρεπόμενο τὸ κρασί ποὺ ἐτιμᾶτο ὅλως ἰδιαιτέρως ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ ὁ ἄνθρωπος τὸ πρωτοδοκίμασε Ἡ πλέον χαρακτηριστικὴ περιγραφὴ εἶναι ἐκείνη ποὺ ἀναφέρεται στὴν ἀσπίδα τοῦ Ἀχιλλέα (Σ 561)

laquoἜβαζε ἀπάνω καὶ ἀμπέλι μεγάλο γεμᾶτο σταφύλια ὄμορφο μαλαματένιο Τὰ τσαμπιὰ ἐπάνω ἦταν μαῦρα καὶ τὰ κλήματα στηρίζονταν ἀπὸ τὴ μία ἄκρη στὴν ἄλλη μὲ ἀσημένια παλούκια Γύρω γύρω ἔβαλε αὐλάκι ἀπὸ σμάλτο καὶ τριγύρω ὕψωσε φράχτη ἀπὸ καλάι Ἕνα μόνο δρομάκι ἔφερνε σὲ αὐτό ποὺ τὸ ἔπαιρναν οἱ κουβαλητές ὅταν γινόταν ὁ τρύγος τοῦ ἀμπελιοῦ Κορίτσια καὶ νέοι εὔθυμοι κου-βαλοῦσαν μέσα σὲ πλεκτὰ κοφίνια τὸ γλυκὸ σὰν μέλι καρπό Στὴ μέση ἕνα ἀγόρι ἔπαιζε παθητικὰ τὴν ψιλόφωνη κιθάρα καὶ τραγουδοῦσε ὄμορφα μὲ λεπτὴ φωνὴ τοῦ Λίνου τὸ τραγούδι Οἱ ἄλλοι χτυπῶντας τὰ πόδια τους ὅλοι μαζί ἀκολουθοῦ-σαν μὲ τραγούδι καὶ φωνὲς χοροπηδῶνταςraquoΚατrsquo ἀρχὴν ἡ περιγραφὴ τοῦ κτήματος θυμίζει ἰδιοκτησίες ποὺ καὶ σήμερα εἶναι

παρόμοιες ἰδιαιτέρως σὲ διάφορα νησιά Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι τὰ κλήματα ἦταν ὑποστυλωμένα καὶ ὄχι σὲ ἐλεύθερο σχῆμα κάτι ποὺ μπορεῖ νὰ θεωρηθῇ ἐξαιρετικὰ πρωτοποριακὸ γιὰ τὴν καλλιέργεια τῆς ἐποχῆς Ἡ περιγραφὴ ἐπίσης τοῦ τρύγου δὲν διαφέρει σὲ τίποτε ἀπὸ τὴ σημερινὴ ἀκόμη ἐποχή παρὰ μόνο ἴσως στὰ λόγια τοῦ τρα-γουδιοῦ Στὴν περιγραφὴ τοῦ κτήματος τοῦ Ἀλκίνοου (η 122-126)

laquoἔνθα δὲ πολύκαρπος ἀλωὴ ἐρρίζωται τῆς ἕτερον μὲν θειλόπεδον λευρῷ ἐνὶ χώρῳ τέρσεται ἠελίῳ ἑτέρας δrsquo ἄρα τε τρυγόωσιν ἄλλας δὲ τραπέουσι πάροιθε δὲ τrsquo ὄμ-φακές εἰσιν ἄνθος ἀφιεῖσαι ἕτεραι δrsquo ὑποπερκάζουσινraquo2 [Ἐπὶ πλέον ἦταν φυτεμένο καὶ πολύκαρπο ἀμπέλι Ἄλλα σταφύλια ξεραίνονται στὸ λιακωτὸ κάτω ἀπὸ τὸν ἥλιο σὲ στρωμένο ἔδαφος κι ἄλλα πάλι τὰ τρυγοῦν καὶ τὰ πατοῦν Πιὸ πέρα τὰ σταφύλια εἶναι ἀκόμα ἄγουρα ἐκεῖ μόλις βγάζουν ἀνθὸ καὶ ἄλλων ὁ καρπὸς βρίσκεται στὸ γυ-άλισμα (ἀρχίζουν νὰ κοκκινίζουν)]

Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ὕπαρξη τῆς ἀμπέλου ἀναφέρεται ἡ ξήρανση στὸν ἥλιο τῶν σταφυλιῶν ὅπως γίνεται σήμερα στὴ χώρα μας γιὰ τὴν κορινθιακὴ καὶ τὴ σουλτανῖνα σταφίδα Ἀκό-μη μᾶς πληροφορεῖ ὅτι πατοῦν τὰ σταφύλια προφανῶς γιὰ τὴν παραγωγὴ τοῦ κρασιοῦ καί τὸ σημαντικώτερο ὅτι ὑπῆρχαν ταυτόχρονα σταφύλια ἕτοιμα γιὰ τρύγο καὶ ἄλλα ποὺ ἦταν στὸ γυάλισμα δηλαδὴ στὴν περίοδο ποὺ ἀρχίζει ἡ ἀλλαγὴ τοῦ χρώματος στὶς

2 Ὑποπερκάζουσιν Ἀποδίδεται μὲ τὸν τεχνικὸ ὄρο laquoγυάλισμαraquo ποὺ διεθνῶς σηματοδοτεῖ τὴν ἔναρξη τῆς ὡρίμασης ὅταν δηλαδὴ ἡ ρᾶγα ἀρχίζῃ νὰ ἀλλάζῃ χρῶμα


26

laquoΤὰ κλήματα στηρίζονταν ἀπὸ τὴ μία ἄκρη στὴν ἄλλη μὲ ἀσημένια παλούκια Κορί-τσια κουβαλοῦσαν μέσα σὲ πλεκτὰ κοφίνια τὸν γλυκὸ σὰν μέλι καρπόraquo (Ἰλιάδα Σ 561) Τίποτε δὲν ἄλλαξε σήμερα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Ὁμήρου Στὴν εἰκόνα σκηνὴ ἀπὸ τὸν τρύγο τῆς 21ης Σεπτεμβρίου 2003 στὸν βιολογικὸ ἀμπελῶνα τοῦ laquoΜεθυμναίου οἴνουraquo στὴ Λέ-σβο Ἀριστερὰ καὶ δεξιὰ τὰ ὑποστηριζόμενα μὲ πασσάλους κλήματα καὶ στὴ μέση αγόρια

καὶ κορίτσια μὲ τὸν γλυκὸ σὰν μέλι καρπὸ στὰ χέρια καὶ στὰ καφάσια


27

ρᾶγες καὶ τέλος ἄλλα στὴν ἄνθηση Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τὴν ἐποχὴ ἐκείνη διέθεταν περισ-σότερες ἀπὸ μία ποικιλίες ἀμπέλου μὲ διαφορετικὴ ἐποχὴ ἀνθοφορίας καὶ ὡρίμασης καὶ μὲ διαφορετικὴ χρήση ἄλλες γιὰ παραγωγὴ κρασιοῦ καὶ ἄλλες γιὰ νωπὴ κατανάλωση Τέλος τὸ ε 70 περιγράφοντας τὴ σπηλιὰ τῆς Καλυψῶς μᾶς πληροφορεῖ

laquoκαὶ ἁπλώνονταν ἐκεῖ γύρω ἀπὸ τὴ μεγάλη σπηλιὰ θαλερὰ νεαρὰ κλήματα γιο-μᾶτα σταφύλιαraquoΣτὴν ἐπίσκεψη τοῦ Τηλέμαχου στὰ ἀνάκτορα τοῦ Νέστορα (γ 390) καὶ ὅταν ἔφτασαν

ἐκεῖ μετὰ τὴν ὑποδοχή τότε

laquoὁ γέρος τοὺς κέρασε γλυκὸ κρασὶ ἀπὸ νέο κρητῆρα (ἀγγεῖο γιὰ τὸ κρασί) ποὺ βρισκόταν στὸν ἑνδέκατο χρόνο τὸ ὁποῖο ἡ οἰκονόμος ἂνοιξε ἀφοῦ ἔλυσε ἀπὸ τὰ δεσμὰ τὸ πῶμα τοῦ πιθαριοῦ ποὺ τὸ περιεῖχε ἀπὸ τοῦτο τὸ κρασὶ ὁ γέρος κέρασε καὶ στάζοντας ἀπὸ αὐτὸ ἔκανε ἐκτενεῖς δεήσεις στὴν Ἀθηνᾶ τὴν κόρη τοῦ ἀσπιδο-φόρου ∆ίαraquoἈπὸ τὸ ἀπόσπασμα αὐτὸ φαίνεται ἡ σπουδαιότητα ποὺ ἀποδίδανε στὸ κρασὶ κάτι

ποὺ καὶ σήμερα δὲν ἔχει ἀλλάξει καὶ ἐπίσης μὲ τὸ ἴδιο κρασὶ ἔκαναν σπονδὲς στὸ θεό Τέλος σημαντικὸ στοιχεῖο εἶναι ἡ πληροφορία ὅτι γιὰ τὸν ἐκλεκτὸ ξένο ἄνοιξαν παλιὸ κρασί ὅπως ἀκριβῶς συμβαίνει στὶς μέρες μας Στοὺς στίχους δ 219-221 πληροφορού-μαστε ὅτι

laquoΤότε ἡ θεογέννητη Ἑλένη σοφίστηκε τοῦτο ἔβαλε ἀμέσως στὸ κρασὶ ποὺ ἔπιναν φάρμακο3 ποὺ καταπραΰνει τὴ θλίψη καὶ τὸν πόνο καὶ σβήνει τὰ φαρμάκιαraquoδηλαδὴ ἡ χρήση τοῦ κρασιοῦ ἦταν συνδεδεμένη ἐνίοτε καὶ μὲ τὴ θεραπεία τῆς μελαγ-

χολίας ποὺ μπορεῖ νὰ ὑπάρξῃ ἀπὸ διάφορες αἰτίες ὅπως καὶ σήμερα ἀσφαλῶς χωρὶς τὴ χρήση προσθέτων

Καλλιέργεια τῆς ἐλιᾶς Γιὰ τὸ δένδρο αὐτὸ δὲν ὑπάρχουν πολλὲς ἀναφορὲς στὸν Ὅμηρο παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰ βασικὰ στοιχεῖα τῆς γεωργίας τῆς ἐποχῆς του Ὑπάρχουν τρεῖς μικρὲς ἀναφορές Στὸ η 115 τῆς Ὀδύσσειας ὅπου ἀναφέρεται ὅτι στὸν κῆπο τοῦ Ἀλκίνοου ὑπῆρχαν

laquoἐλιὲς μὲ τὸν ἀνθό τουςraquoστὸ Ρ 53 τῆς Ἰλιάδας ὅπου ὑπάρχει μία παρομοίωση γιὰ κάποιο πολεμιστή

laquoσὰν τὸ δροσερὸ φυντάνι τῆς ἐλιᾶς ποὺ τὸ ἀνασταίνει κάποιος ὄμορφο ὁλό-χλωροraquoκαὶ πάλι στὴν Ὀδύσσεια (ε 476) ὅπου περιγράφεται ὅτι ὁ Ὀδυσσέας

laquoτρύπωσε κάτω ἀπὸ δύο χαμηλὰ δένδρα ποὺ φύτρωναν ἀπὸ τὴν ἴδια ρίζα τὸ ἕνα ἦταν ἀγριελιὰ καὶ τὸ ἄλλο ἐλιάraquoποὺ δὲν ἀφήνει καμμιὰ ἀμφιβολία ὅτι ἐπρόκειτο γιὰ ἀγριελιά τῆς ὁποίας ἕνα κλαδὶ

εἶχε ἐμβολιασθῆ μὲ ἥμερο δένδρο ἐλιᾶς

Καλλιέργειες ἄλλων φυτῶν Στοὺς στίχους τῆς Ὀδύσσειας η 126-128 ἀναφέρε-ται ὅτι

laquoστὸ βάθος τοῦ κήπου φύτρωναν κάθε λογῆς καλὰ καλλιεργημένες πρασιές κα-ταπράσινες ὅλο τὸ χρόνοraquoποὺ σημαίνει ὅτι εἶχαν καλλιέργειες γιὰ ὅλες τὶς ἐποχὲς τοῦ ἔτους ὅπως κρεμμυδιῶν

ρεβιθιῶν κουκκιῶν σέλινου ποὺ ἀναφέρονται σὲ διάφορες περιπτώσεις (Πίν 1) ἀλλὰ καὶ πιθανὸν καὶ ἄλλων φυλλωδῶν λαχανοκομικῶν φυτῶν ποὺ δὲν ἀναφέρονται καὶ χρησιμοποιοῦνταν γιὰ διατροφὴ τῶν ἀνθρώπων Ἐνδεχομένως στὶς πρασιὲς νὰ καλλι-

3 Θεωρεῖται ὅτι τὸ φάρμακο ἦταν ὄπιο


28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29

ερ γοῦν ταν τὸ τρι φύλ λι καὶ ἡ κύ πε ρη ποὺ δί δον ταν νο μὴ γιὰ τὰ ζῷ α

Ἄρ δευ ση τῶν καλ λι ερ γει ῶν Τὸ πό τι σμα τῶν φυ τῶν ἦ ταν μέ σα στὶς πρα κτι κὲς τῆς ἄ σκη σης τῆς γε ωρ γι κῆς τέ χνης καὶ ἀ να φέ ρε ται ἄ με σα στὸ η 128 τῆς Ὀ δύσ σειας

laquoὙ πάρ χουν καὶ δύ ο βρύ σες ἡ μιὰ πο τί ζει ὅ λο τὸν κῆ πο καὶ ἡ ἄλ λη ἀ πὸ τὸ ἄλ λο μέ ρος ρί χνει τὸ νε ρό της κά τω ἀ πὸ τὸ κα τώ φλι τῆς πόρ τας πρὸς τὸ πα λά τι ὅ που τὸ παίρ νουν οἱ κά τοι κοιraquoὅ πως ἐ πί σης στὸ ν 243

laquoὑ πάρ χουν σrsquo αὐ τὴ κά θε εἴ δους δέν δρα καὶ σrsquo αὐ τὴν ὑ πάρ χουν συ νέ χεια πο τι-στι κὰ αὐ λά κιαraquoΣὲ ἄλ λο ση μεῖ ο τῆς Ἰ λιά δας ὅ που πε ρι γρά φε ται πῶς ὁ Ἀ χιλ λέ ας προ σπα θοῦ σε νὰ

ἀ πο φύ γῃ τὸ ὁρ μη τι κὸ ρεῦ μα τοῦ Σκά μαν δρου (Φ 257) δί νε ται μί α θαυ μά σια πε ρι γρα φὴ τοῦ τρό που τῆς ἄρ δευ σης στὸ χω ρά φι τῶν δέν δρων

laquoὍ πως ὅ ταν ἕ νας ἄν θρω πος ποὺ ἀ νοί γει ἕ να αὐ λά κι ἀ πὸ βρύ ση ποὺ τρέ χει σκο τει νὸ νε ρό φέρ νῃ τὸ ρεῦ μα τοῦ νε ροῦ στὰ δέν δρα καὶ στὰ πε ρι βό λια κρα τῶν-τας στὰ χέ ρια του τὸ τσα πὶ καὶ βγά ζον τας ἔ ξω ἀ πὸ τὸ αὐ λά κι τὰ χώ μα τα ποὺ τὸ ἐμ πο δί ζουν καὶ κα θὼς ἐ κεῖ νο τρέ χει (τὸ νε ρό) κα τρα κυ λοῦν ὅ λα τὰ πε τρα δά κια ἀ πὸ κά τω τρέ χον τας γρή γο ρα σὲ μέ ρος κα τη φο ρι κὸ κε λα ρύ ζει καὶ προ φταί νει ἐ κεῖ νον ποὺ τὸ ὁ δη γεῖraquoἩ πε ρι γρα φὴ αὐ τὴ εἶ ναι τό σο ζων τα νή ὥ στε ἀ κό μη καὶ κά ποι ος ποὺ δὲν ἔ τυ χε νὰ

πα ρα κο λου θή σῃ ἢ νὰ ἀ σχο λη θῇ μὲ ἄρ δευ ση στὸν ἀ γρό νὰ μπο ρῇ νὰ φαν τα στῇ πῶς γί νε ται

Συμ πε ρα σμα τι κὰ ἀ πὸ τὶς πιὸ πά νω πε ρι γρα φὲς φαί νε ται ὅ τι ἡ ἄ σκη ση τῆς γε ωρ γί ας κα-τὰ τὴν πε ρί ο δο τῶν Ὁ μη ρι κῶν ἐ πῶν εἶ ναι ἡ χα ρα κτη ρι στι κὴ ποὺ προ ϋ πῆρ χε στὴ μα κρὰ διά ρκεια τῶν δύ ο ἢ καὶ τρι ῶν προ η γού με νων χι λι ε τι ῶν Εἶ ναι ἡ τυ πι κὰ με σο γεια κὴ ἐ ξει-δι κευ μέ νη πο λυ καλ λι έρ γεια ὅ πως τὴν χα ρα κτη ρί ζει ὁ Renfrew (1970 1980) για τὶ κα τὰ τὴν ἄ πο ψή του εἶ ναι μί α φυ σι κὴ προ σαρ μο γὴ τῶν καλ λι ερ γει ῶν στὸ ἰ δι αί τε ρο πε ρι βάλ-λον τοῦ τό που Ἀν τι θέ τως ὁ Halstead (1992) θε ω ρεῖ ὅ τι ὑ πάρ χουν ἐ λά χι στες ἀ πο δεί ξεις ἀ πὸ τὴ σκο πιὰ τῆς ἐ ξει δί κευ σης γε νι κῶς τῆς πε ρι ο χῆς καὶ κα θό λου γιὰ ἐ ξει δί κευ ση ποὺ ὁ δη γεῖ στὴν ἐν τα τι κο ποί η ση τῶν καλ λι ερ γει ῶν Ἐν πά σῃ πε ρι πτώ σει καὶ ἀ νε ξαρ τή τως ἀ πὸ τὶς δι α φω νί ες ἀ κα δη μα ϊ κῆς ἐν πολ λοῖς φύ σε ως με τα ξὺ κο ρυ φαί ων ἀρ χαι ο λό γων εἶ ναι βέ βαι ο ὅ τι αὐ τὸς ὁ τύ πος τῆς γε ωρ γι κῆς ἀ νά πτυ ξης ποὺ ἐ να σκή θη κε στὴν ἑλ λη νι-κὴ γῆ γιὰ τοὐ λά χι στον πέν τε χι λι ε τί ες ἀ πὸ τὴν Ὕ στε ρη Νε ο λι θι κὴ τοὐ λά χι στον μέ χρι σή με ρα εἶ ναι ἐ κεί νη ποὺ ἑ δραί ω σε τὸν Ἑλ λη νι κὸ Πο λι τι σμὸ καὶ ἔ δω σε τὴ δυ να τό τη τα στὴν ἐ κρη κτι κὴ ἀ νά πτυ ξή του καὶ γιὰ τὸ γε γο νὸς αὐ τὸ δὲν ὑ πάρ χουν ἀμ φι σβη τή σεις ἀ πὸ τοὺς σχε τι κοὺς ἐ ρευ νη τὲς τῶν εἰ δι κο τή των τῆς Ἀρ χαι ο λο γί ας


30

5 ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ

Τὸ φυσικὸ περιβάλλον στὸν ἑλληνικὸ χῶρο θεωρεῖται ὅτι δὲν ἔχει ὑποστῆ σημαντικὲς μεταβολὲς ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ τέλους τῶν παγετώνων Τοῦτο εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τὴ βαθ-μιαία ἀνάπτυξη καὶ προσαρμογὴ ὡρισμένων φυτικῶν εἰδῶν στὸ χῶρο αὐτό μεταξὺ τῶν ὁποίων ἡ ἐλιά ἡ ἄμπελος τοὐλάχιστον γιὰ τὸ χῶρο τῆς σημερινῆς Β Ἑλλάδας ὁ σῖτος καὶ ἡ συκιά Ἦταν ἑπόμενο λοιπόν οἱ πρῶτοι γεωργοὶ νὰ ἀσχοληθοῦν μὲ ὅτι ὑπῆρχε γύρω τους καὶ νὰ τὸ ἀναπτύξουν κατὰ τὸ δυνατὸν περισσότερο Γιὰ τὸ πῶς ξεκίνησε ἡ γεωργία στὸν ἑλληνικὸ χῶρο ὑπάρχουν πολλὲς ἀπόψεις ἐκ διαμέτρου ἀντίθετες πολ-λὲς φορές καὶ εἶναι ἐνίοτε ἀποτέλεσμα τῆς ἐξειδίκευσης τοῦ κάθε ἀρχαιολόγου καὶ τοῦ χώρου ποὺ ἔχει ἐργασθῆ Σήμερα ἀρκετοὶ ἐπιστήμονες εἰδικοὶ τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου θεωροῦν ὅτι τὸ ἀρχικὸ ξεκίνημα δὲν εἶναι ἀποτέλεσμα ποὺ ἦλθε ἀπὸ τὴν Ἀνατολὴ (Μεσο-ποταμία κυρίως) οὔτε ὅτι μετακινούμενοι πληθυσμοὶ τὸ μετέφεραν μὲ τὶς μεταναστεύσεις τους Θεωρεῖται ὡς μιὰ ἐξέλιξη αὐτογενὴς στὸν ἴδιο τὸ χῶρο ποὺ ἀναπτύχθηκε βαθμιαῖα καὶ ὄχι μὲ τρόπο ἀπότομο καὶ ξαφνικό Ὁ Renfrew (1972) θεωρεῖ ὅτι

laquoΤὸ γεωργικὸ σύστημα ἑπομένως τροποποιήθηκε κατὰ πολλοὺς σημαντικοὺς τρόπους κατὰ τὴ διάρκεια τῶν ἑπόμενων τριῶν χιλιετιῶν Μιὰ λεπτομερὴς ἐξέταση ὑποδηλώνει ὅτι οἱ ἀλλαγὲς ποὺ συνέβησαν δὲν ἦταν οὔτε αἰφνίδιες οὔτε ἔγιναν ἐπὶ σκοπῷ (deliberate foresight) ἀλλὰ ἦταν τὸ ἀποτέλεσμα τῆς συνεχοῦς προσαρμογῆς στὸ περιβάλλονraquoΕἶναι λοιπὸν ἑπόμενο ὅτι αὐτὴ ἡ προσαρμογὴ ὡδήγησε στὴν ἀνάπτυξη τοῦ Μεσογεια-

κοῦ περιβάλλοντος μέσα στὸ ὁποῖο ἀναπτύχθηκε καὶ ἡ γεωργία ἀπὸ τὸν καιρὸ ποὺ ξεκίνησε μέχρι σήμερα Ἄρα καὶ ἡ γεωργία ποὺ ἀναφέρεται στὰ Ὁμηρικὰ ἔπη δὲν δια-φέρει ἀπὸ αὐτὸν τὸν κανόνα καὶ εἶναι πασιφανὲς ὅτι δὲν διαφέρει καὶ ἀπὸ τὴν γεωργία τῆς ἐποχῆς της Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ περιβάλλον τῆς γεωργικῆς ἀνάπτυξης δημιουργήθηκαν καὶ οἱ κατάλληλες συνθῆκες γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῶν φυτῶν κάτι ποὺ βεβαίως δὲν ξέφυγε ἀπὸ τὴν προσοχὴ τῶν γεωργῶν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης

Οἱ συνθῆκες λοιπὸν τῆς ἀνάπτυξης τῶν καλλιεργειῶν ποὺ ἀναφέρονται στὰ ἔπη δεί-χνουν τὴ γνώση ποὺ εἶχαν ἀποκτήσει οἱ γεωργοὶ γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῶν καλλιεργειῶν τους καὶ φυσικὰ ἡ πεῖρα τους τοὺς δίδαξε τοὺς τρόπους γιὰ νὰ ἐπιτύχουν τὰ καλύτερα ἀποτελέσματα στὴν παραγωγή Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ ἀγάπη γιὰ τὴ γῆ ποὺ ἔνιωθαν οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καὶ ἡ γνώση τους ὅτι ἡ ζωή τους εἶναι ἄμεσα συνδεδε-μένη μὲ τὴ γῆ Στὴν Ὀδύσσεια καὶ σὲ τρεῖς περιπτώσεις ἀναφέρεται ἡ γῆ σιτοδότρα σιτοφόρος καὶ τροφοδότρα Στὸ π 395 περιγράφεται ὁ ἀρχηγὸς τῶν μνηστήρων

laquoὁ ὁποῖος καταγόταν ἀπὸ τὸ σιτοφόρο καὶ πράσινο ∆ουλίχιοraquoστὸ μ 191 οἱ Σειρῆνες ὅταν τὸ καράβι τοῦ Ὀδυσσέα πέρναγε ἀπὸ κοντά τους προ-

σπαθοῦσαν νὰ τὸν δελεάσουν μὲ λόγια ποὺ ἐξυμνοῦσαν τὴ γῆ

laquoγνωρίζουμε ἀκόμα ὅσα θὰ συμβοῦν πάνω στὴ γῆ τὴν τροφοδότραraquoκαὶ τέλος στὸν στίχο 353 ὅταν ὁ Ὀδυσσέας ἔφτασε στὴν Ἰθάκη παρουσιάζεται νὰ

δείχνῃ τὴν ἀγάπη του γιὰ τὴ γῆ τῶν πατέρων του

laquoΕὐχαριστήθηκε ὁ πολυβασανισμένος θεϊκὸς Ὀδυσσέας νιώθοντας χαρὰ γιὰ τὴν πατρίδα του καὶ φίλησε τὴ σιτοδότρα γῆraquoὅπως ἀκόμα καὶ σήμερα γίνεται ὅταν οἱ ξενιτεμένοι γυρίζουν πίσω στὸν τόπο τουςΟἱ παραγωγοὶ τῆς ἐποχῆς αὐτῆς γνώριζαν ἄριστα τὴν ἐπίδραση τοῦ ἐδαφικοῦ παρά-

γοντα στὴν ἀνάπτυξη τῶν καλλιεργειῶν καὶ φυσικὰ προσπαθοῦσαν νὰ ἐπιτύχουν τὸ ἄριστο καλλιεργῶντας πάντοτε τὰ καλύτερα καὶ πιὸ γόνιμα χωράφια τὰ ὁποῖα ἤξεραν νὰ τὰ διακρίνουν ἀπὸ τὰ πιὸ ἄγονα καὶ μὴ ἀποδοτικά Ὅταν οἱ Φαίακες ἑτοίμαζαν τὸ


31

καράβι γιὰ νὰ στείλουν τὸν Ὀδυσσέα στὸν τόπο του τοῦ ἔλεγαν γιὰ τὶς δυνατότητες τῶν καραβιῶν τους ποὺ μποροῦσαν μόνα τους νὰ βροῦν τὶς πόλεις καὶ τὰ laquoεὔφορα (πίονα) χωράφιαraquo (θ 564) Στὴν Ἰλιάδα σὲ δύο περιπτώσεις ὁ Ἀχιλλέας ἐξωργισμένος μὲ τὸν Ἀγαμέμνονα καὶ ἀρνούμενος νὰ πολεμήσῃ (Α 155) τοῦ λέει

laquoκι οὔτε καμιὰ φορὰ μοῦ ἔβλαψαν τὴ σοδειά μου στὴν Φθία ποὺ ἔχει παχὺ χῶ-μα [ἐριβώλακι] καὶ θρέφει τοὺς ἀνθρώπους ἐπειδὴ ἀνάμεσά μας εἶναι πάρα πολλὰ σκιερὰ βουνὰ καὶ βουερὴ θάλασσαraquoἘδῶ φαίνεται ὅτι γνώριζαν ὅτι μία περιοχή ποὺ εἶναι κοιλάδα μὲ ἄνοιγμα στὴ θάλασ-

σα πόσο περισσότερο προσφέρεται γιὰ τὶς καλλιέργειες Ἐπίσης στὸ Ι 580 ἡ Βουλὴ τῶν Αἰτωλῶν ὑποσχόταν στὸ θυμωμένο Μελέαγρο laquoκαλὰ χωράφιαraquo γιὰ νὰ ἐπανέλθῃ

laquoὅπου εἶναι ὁ πιὸ παχὺς κάμπος τῆς ὄμορφης Καλυδώνας ἐκεῖ τοῦ ἔλεγαν νὰ δι-αλέξῃ ἕνα κτῆμα ἐκτάσεως πενήντα γυῶν4 τὸ μισὸ μὲ ἀμπέλι τὸ ἄλλο νὰ τὸ χωρίσῃ ἀπὸ τὸ γυμνὸ τόπο καὶ νὰ τὸ κάνῃ χωράφιraquoὅπου περιγράφεται ἀκόμη ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο χώριζαν τὰ κτήματά τους γιὰ νὰ

καλύψουν τὶς ἀνάγκες διατροφῆς τουςΣὲ ἄλλα δύο σημεῖα τῆς Ὀδύσσειας ἀναφέρεται ἡ καλὴ παραγωγὴ σὲ περιοχὴ ποὺ

πέφτει βροχὴ καὶ ὑπάρχει δροσιὰ (ν 243)

laquoγιατὶ σrsquo αὐτὴν εὐδοκιμεῖ ἄφθονο στάρι καὶ κρασί Καὶ πάντοτε πέφτει βροχὴ καὶ θαλερὴ δροσιάraquoκαὶ στὸ ι 110 ἀναφέρεται γιὰ τὴ γῆ τῶν Κυκλώπων

laquoχωρὶς νὰ σπέρνωνται καὶ χωρὶς νὰ ὀργώνωνται φυτρώνουν σιτηρὰ καὶ κριθά-ρια καὶ ἀμπέλια ποὺ παράγουν κρασὶ ἀπὸ μεγάλα σταφύλια καὶ ἡ βροχὴ τοῦ ∆ία [σφιν ∆ιὸς ὄμβρος] τὰ αὐξάνει γιὰ χάρη τουςraquoΣτὸ τ 112 ἐπίσης τῆς Ὀδύσσειας ἀναφέρεται ἡ παραγωγικότητα τῆς σκοτεινῆς γῆς

ποὺ προφανῶς εἶναι χώματα σκοτεινοῦ χρώματος ὅπως οἱ μαυρογαῖες ποὺ εἶναι πιὸ γόνιμα ἀπὸ τὰ ἀνοικτόχρωμα ἐξαντλημένα ἐδάφη

laquoκαὶ παράγει ἡ σκοτεινὴ γῆ σιτάρι καὶ κριθάρι καὶ εἶναι γεμᾶτα τὰ δένδρα ἀπὸ καρπούς καὶ τὰ πρόβατα γεννοῦν σταθερά καὶ ἡ θάλασσα τοῦ δίνει ψάριαraquoΓιὰ τὶς ἐποχὲς τοῦ ἔτους ἀναφέρει ὁ Ὅμηρος ὅτι τὸ χειμῶνα δὲν μποροῦν οἱ ἄνθρω-

ποι νὰ ἐργασθοῦν στοὺς ἀγροὺς (Ἰλιάδα Ρ 548)

laquoὅπως ὅταν τεντώνῃ ὁ ∆ίας ἀπὸ τὸν οὐρανὸ τὸ πορφυρὸ οὐράνιο τόξο στοὺς θνητούς νὰ τοὺς εἶναι σημάδι ποὺ προμηνάει ἢ πόλεμο ἢ καὶ κρύο χειμῶνα ποὺ σταματᾷ τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τὶς δουλειὲς τῆς γῆςraquoκαὶ στὸ λ 190 τῆς Ὀδύσσειας

laquoἈλλά ὅταν ἔλθῃ τὸ καλοκαίρι καὶ ἡ ἐποχὴ ποὺ εἶναι ἄφθονοι οἱ καρποὶ παντοῦ γιrsquo αὐτὸν στὶς πλαγιὲς τοῦ ἀμπελότοπου ποὺ βγάζει κρασί εἶναι στρωμένα κρεβάτια ἀπὸ τὰ φύλλα ποὺ πέφτουνraquoεἶχαν δηλαδή ὅπως ἦταν φυσικό πλήρη ἐπίγνωση τοῦ ποιές ἐποχὲς ἦταν πιὸ κατάλ-

ληλες γιὰ τὶς καλλιέργειες καὶ τί δουλειὲς ἔπρεπε νὰ κάνουν σὲ κάθε ἐποχή ὅπως τὶς ἀναφέρει μὲ πολλὲς λεπτομέρειες καὶ ὁ Ἡσίοδος τοῦ ὁποίου οἱ περιγραφὲς εἶναι γο-ητευτικὲς καὶ συντονίζονται μὲ τὸ μακρινὸ πρὶν ἀλλὰ καὶ μὲ τὸ ἐξίσου μακρινὸ μετά δηλαδὴ τὸ σήμερα

Πέρα ὅμως ἀπὸ τὶς γνώσεις τους γιὰ τὴν ἐπίδραση στὶς καλλιέργειες τῶν συνθηκῶν τοῦ περιβάλλοντος γνώριζαν καὶ τὴν ἀξία τῆς λίπανσης γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῶν φυτῶν

4 Βλ σελ 20 τοῦ παρόντος


32

Ἡ Ὀ δύσ σεια (ρ 294) ἀ να φέ ρε ται στὸν Ἄρ γο τὸ σκύ λο τοῦ Ὀ δυσ σέ α καὶ συγκεκριμένα σὲ ποι ό μέ ρος τὸν βρῆ κε laquoο lsquoΟδυσσέας νὰ κά θε ται γε ρα σμέ νος πιά ὥς εξῆς

laquoΤό τε με τὰ τὴν ἀ να χώ ρη ση τοῦ κυ ρί ου του βρι σκό ταν πα ρα πε τα μέ νος στὴν κο πριὰ τῶν μου λα ρι ῶν καὶ βο δι ῶν ποὺ ἦ ταν ἄ φθο νη μπρο στὰ στὴν πόρ τα γιὰ νὰ κο πρί ζουν μὲ αὐ τὴν οἱ ὑ πη ρέ τες τοῦ Ὀ δυσ σέ α τὸ με γά λο κτῆ μα [ὂ φρrsquo ἂν ἄ γοι εν δμῷες Ὀ δυσ σῆ ος τέ με νος μέ γα κο πρή σον τες]raquoΟἱ στί χοι αὐ τοὶ δὲν ἀ φή νουν καμ μιὰ ἀμ φι βο λί α γιὰ τὴ χρη σι μο ποί η ση τῆς κο πριᾶς

τῶν ζῴ ων γιὰ τὴ λί παν ση τῶν καλ λι ερ γει ῶν κά τι ποὺ φυ σι κὰ ἐ ξα κο λου θεῖ ὄ χι μό νο νὰ γί νε ται καὶ σή με ρα ἀλ λὰ νὰ εἶ ναι καὶ τὸ ἀ παι τού με νο Στὴν Ὀ δύσ σεια ἐ πί σης (ι 130) ἀ να φέ ρε ται

laquoΓια τὶ κα θό λου αὐ τὸ (τὸ νη σὶ τῶν Κυ κλώ πων) δὲν εἶ ναι ἀ κα τάλ λη λο καὶ μπο ρεῖ νὰ πα ρά γῃ τὰ πάν τα στὴν ἐ πο χή τους ∆ι ό τι σrsquo αὐ τὸ ὑ πάρ χουν ὑ γρὰ καὶ τρυ φε ρὰ λι-βά δια μέ χρι τὴν ἄ κρη τῆς ὡ ραί ας θά λασ σας καὶ τὰ ἀμ πέ λια εἶναι αἰ ω νό βια Σrsquo αὐ τὸ δὲ ἡ καλ λι έρ γεια εἶ ναι κα λή πάν το τε δὲ πο λὺ σπό ρο θὰ θέ ρι ζαν τὸν και ρό τους ἐ πει-δὴ κά τω ἀ πὸ τὸ ἔ δα φος ὑ πάρ χει πο λὺ λί πα σμα [οἵ κε σφιν καὶ νῆ σον ἐυ κτι μέ νην ἐ κά μον το οὐ μὲν γάρ τι κα κή γε φέ ρει δέ κεν ὥ ρια πάν τα ἐν μὲν γὰρ λει μῶ νες ἁ λὸς πο λι οῖ ο πα ρrsquo ὄ χθας ὑ δρη λοὶ μα λα κοί μά λα κrsquo ἄ φθι τοι ἄμ πε λοι εἶ εν ἐν δrsquo ἄ ρο σις λεί η μά λα κὲν βα θὺ λή ι ον αἰ εὶ εἰς ὥρας ἀ μῶ εν ἐ πεὶ μά λα πί αρ ὑ πrsquo οὐ δάς]raquoΣτὴν Ἰ λιά δα ἐ πί σης (Ψ 774) ἀ να φέ ρε ται

laquoὁ Αἴ ας γλί στρη σε για τί τὸν ἔ κα νε νὰ σκον τά ψῃ ἡ Ἀ θη νᾶ ἐ κεῖ ποὺ ἦ ταν χυ μέ νη κο πριὰ ἀ πὸ τὰ σφαγ μέ να βό διαraquoΕἶ ναι λοι πὸν φα νε ρὸ ὅ τι καὶ στὸν το μέ α αὐ τό δη λα δὴ στὶς συν θῆ κες ποὺ εὐ νο οῦν τὴν

ἀ νά πτυ ξη τῶν φυ τῶν εἴ τε και ρι κὲς εἴ τε ἐ δα φι κὲς ἢ γο νι μό τη τα τῶν ἐ δα φῶν οἱ ἄν θρω ποι τῆς ἐ πο χῆς ἐ κεί νης ἀ νά λο γα καὶ μὲ τὰ μέ σα ποὺ εἶ χαν ποὺ συγ κρι τι κὰ μὲ τὰ ση με ρι νὰ εἶ ναι ἐ λά χι στα εἶ χαν γνώ σεις πο λὺ ση μαν τι κές ποὺ τοὺς ἐ πέ τρε παν νὰ ἀ σκοῦν τὸ γε ωρ-γι κὸ ἐ πάγ γελ μα ὄ χι στὴν τύ χη ἀλ λὰ μὲ προ γραμ μα τι σμὸ καὶ συ νέ πεια


33

6 ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΕΧΘΡΟΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΘΗΣΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕΝΩΝ ΦΥΤΩΝ

Στὸν τομέα αὐτὸ δὲν θὰ μποροῦσε νὰ περιμένῃ κανεὶς σημαντικὰ ἐπιτεύγματα δεδο-μένης τῆς μεγάλης δυσκολίας γιὰ τὴ μελέτη τους Ἐξ ἄλλου στὸν τομέα τῆς φυσιολογίας τῶν φυτῶν τὰ σημαντικώτερα καὶ πλέον ἐντυπωσιακὰ ἀποτελέσματα εἶναι προϊόντα της ἔρευνας τῶν τελευταίων πενήντα χρόνων ὅταν τὰ τεχνικὰ μέσα ἰδίως τῆς μοριακῆς βιολογίας βοήθησαν στὴν ἀνίχνευση τῶν μυστικῶν τῶν κυττάρων Ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ κεί-μενα τὸ μόνο σημεῖο ποὺ μπορεῖ νὰ θεωρηθῇ ὅτι ἀνάγεται στὴ φυσιολογία τῶν φυτῶν εἶναι ἐκεῖνο ποὺ ἀναφέρεται στὴν Ἰλιάδα (Α 234-237) στὸν ὅρκο τοῦ Ἀχιλλέα πρὸς τὸν Ἀγαμέμνονα ὅταν μεταξύ τους εἶχαν τὴ μεγάλη ἀντιδικία

laquoΜὰ τόδε σκῆπτρον τό μέν οὔ ποτε φύλλα καὶ ὄζους φύσει ἐπεί δη πρῶτα το-μὴν ἐν ὄρεσσι λέλοιπεν οὐδrsquo ἀναθηλήσει περὶ γάρ ρά ἐ χαλκὸς ἔλεψε φύλλα τε καὶ φλοιόν [Μὰ τὸ ραβδὶ αὐτό ποὺ δὲν θὰ βγάλῃ ποτὲ πιὰ φύλλα καὶ κλαδιά μιὰ καὶ τὸ ἔκοψαν στὰ βουνά καὶ οὔτε θὰ ξαναβλαστήσῃ γιατί τοῦ ἔξυσε τὸ μαχαίρι γύρω γύρω τὰ φύλλα καὶ τὴ φλούδα]raquoἮταν δηλαδὴ ἀπολύτως γνωστό ὅτι ἂν καταστραφῇ ὁ φλοιὸς στὰ κλαδιὰ τῶν ξυ-

λωδῶν ἰδιαιτέρως φυτῶν αὐτὰ καταστρέφονταν καὶ δὲν μποροῦσαν νὰ ξαναβλαστή-σουν

Στὸν τομέα τῆς φυτοπαθολογίας μὲ τὴν εὐρεῖα της ἔννοια οἱ γνώσεις θὰ μποροῦσε νὰ πῇ κανείς ἦταν καλύτερες Οἱ ἀσθένειες τῶν φυτῶν ὑπῆρχαν ἀπὸ τὴ μακρινὴ ἀρχαιό-τητα Μερικὲς ἀπὸ αὐτὲς μάλιστα πρέπει νὰ ὑπῆρχαν ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ κάποιο φυτικὸ εἶδος ἐξελίχθηκε στὴν τελική του μορφὴ καὶ νὰ συνεπιβίωσαν μὲ αὐτὸ μέχρι τὶς μέρες μας Ὅμως ἦταν ἀδύνατον στοὺς ἀνθρώπους τῆς ἐποχῆς ἐκείνης νὰ ἀναγνωρίσουν τὰ αἴτια τῶν ἀσθενειῶν ἀφοῦ δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ παρατηρήσουν τὰ ἀόρατα μὲ γυμνὸ μάτι προκαλοῦντα αἴτια μύκητες βακτήρια ἢ καὶ ἰούς Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ἀκόμη καὶ ὁ Renfrew (1973) ἀναφέρει τὰ ἑξῆς

laquoἩ φαινομενικὴ μείωση (decline) τοῦ σχετικοῦ ἐνδιαφέροντος τῆς καλλιέργειας τῶν σιτηρῶν στοὺς Σιταγροὺς (∆ράμας) μπορεῖ πιθανῶς νὰ ὀφείλεται σὲ μερικὴ ἐξάντληση τοῦ ἐδάφουςraquoἈσφαλῶς ἡ διαπίστωση αὐτὴ μπορεῖ νὰ εἶναι ἀληθινή ἀλλὰ ἐξ ἴσου πραγματικὴ

μπορεῖ νὰ εἶναι καὶ κάποια αἰτία παρουσίας κάποιας ἀσθένειας καὶ ἰδιαιτέρως τῶν σκωριάσεων τῶν σιτηρῶν ποὺ εἶναι ἀπὸ ἐκεῖνες ποὺ ἀναπτύχθηκαν μαζὶ μὲ τὸν ξενιστή τους Ἄλλωστε ἡ ἐποχὴ ἀκμῆς τῶν Σιταγρῶν ἦταν περὶ τὸ 3500 πΧ καὶ ἂν δεχθοῦμε ὅτι τότε ὑπῆρχε μία σημαντικὴ πολιτιστικὴ ἀνάπτυξη τότε μέσα ἀπὸ τὴν Ὀρφικὴ ποί-ηση καὶ ἰδιαιτέρως τὰ laquoΛιθικάraquo ἀνιχνεύεται μία περιγραφὴ τῆς σκωρίασης τοῦ σίτου ποὺ δὲν ἔχει νὰ ζηλέψῃ τίποτε ἀπὸ τὶς σημερινὲς περιγραφὲς τῶν φυτοπαθολογικῶν βιβλίων (Πασσᾶς 1984)

laquoκαὶ αἰθερίην ἐρυσίβην ἥ τε κατ οὐρανόθεν πταμένη ποτὶ καρπὸν ἐρυθρὴ ἀμφὶ πέρι στάχεσι περισμύχουσα κάθηται [καὶ τὴν εὑρισκόμενη στὸν αἰθέρα ἐρυσίβη ποὺ πετάει ἀπὸ τὸν οὐρανό μὲ τὸ κόκκινό της χρῶμα κάτω πρὸς τὰ στάχυα κάθεται γύρω τους καὶ τὰ καταστρέφει]raquoἌν λοιπὸν ἡ Ὀρφικὴ ποίηση ποὺ σήμερα γνωρίζουμε χάρη στὸν ἀστρονόμο Κ Χα-

σάπη (1967) εἶναι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης τότε οἱ καλλιεργητὲς ποὺ ζοῦσαν μισὴ μὲ μία χιλιετία πρὶν ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους τῶν Ὁμηρικῶν γνώριζαν πολὺ καλὰ τὴ σκωρίαση Ἡ σκωρίαση ὑπῆρχε σίγουρα σύμφωνα μὲ τὴν σημερινὴ φυτοπαθολογικὴ γνώση ἔστω καὶ ἂν ἡ Ὀρφικὴ ποίηση δὲν ἀναγνωρίζεται ὡς αὐθεντικὴ τῆς ἐποχῆς ἀπὸ πολλοὺς ἀρ-


34

χαιολόγους καὶ ἄλλους εἰδικούς καὶ ἁπλῶς ὁ Ὅμηρος δὲν τὴν περιγράφει γιατί πιθα-νὸν τὴ θεωροῦσε σὰν κάτι φυσικὸ στὴν ἀνάπτυξη τοῦ σίτου ὅπως ἐνδεχομένως καὶ τὸ ὠίδιο τοῦ σίτου ποὺ καὶ αὐτὸ συνεπιβιώνει μὲ τὸν ξενιστή του ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα χρόνια (Thanassoulopoulos 1997 2001)

Ἀντιθέτως ἀναφέρονται ἐχθροὶ (Πίν 2) καὶ ἄλλες ζημιές ποὺ ὀφείλονται κυρίως σὲ ἐπιδράσεις κακῶν μετεωρολογικῶν συνθηκῶν Στὸ Φ 11 τῆς Ἰλιάδας ἀναφέρεται μὲ τί τρόπο ἔτρεχαν οἱ Ἀχαιοί γιὰ νὰ σωθοῦν ἀπὸ τὴν ὁρμὴ τῶν Τρώων μὲ ἡγέτη τους τὸν Ἕκτορα καὶ παρομοιάζονται μὲ τὶς ἀκρίδες ὅταν φεύγουν ἐξ αἰτίας τῆς φωτιᾶς ποὺ ἀνάβουν οἱ χωρικοί

laquoὡς δrsquo ὅθrsquo ὑπὸ ριπὰς πυρὸς ἀκρίδες ἠερέθοντο φευγέμεναι ποταμόνδε τόδε φλέ-γει ἀκάματον πῦρ ὅρμενον ἐξαίφνης ταίδε πτώσσουσι καθrsquo ὓδωρ [Ὅπως ὅταν ἀπὸ τὴν ὁρμὴ τῆς φωτιᾶς μαζεύωνται οἱ ἀκρίδες γιὰ νὰ φύγουν κατὰ τὸν ποταμό κι ἡ ἀκούραστη φωτιὰ σηκώνεται ξαφνικὰ καὶ ἀνάβει κι ἐκεῖνες φοβισμένες ζαρώνουν στὸ νερό]raquoἈπὸ τοὺς στίχους αὐτοὺς εἶναι φανερὸ ὅτι οἱ γεωργοὶ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ὄχι μόνο γνώ-

ριζαν ὅτι οἱ ἀκρίδες προκαλοῦν ζημιὲς στὰ γεννήματα ἀλλὰ ἐφάρμοζαν καὶ τρόπους ἀντιμετώπισης τῶν προσβολῶν Στὴν Ἰλιάδα ἐπίσης (A 38) ἀναφέρεται ὁ Ἀπόλλων ὡς Σμινθεύς ποὺ ἐπιτρέπει βεβαίως νὰ ὑποτεθῇ ὅτι ἦσαν γνωστὲς οἱ καταστροφὲς ἀπὸ τοὺς ποντικοὺς καὶ ὁ θεὸς λεγόταν ἔτσι ὡς διώκτης καὶ καταστροφέας τους5 Στὸ ἴδιο ἔπος ἀναφέρονται ἀκόμη ζημιές ποὺ προκαλοῦνταν ἀπὸ διάφορες κακὲς καιρικὲς συνθῆκες ὅπως στὸ Β 146 ὅπου πληροφορούμαστε

laquoκαὶ ὅπως ὅταν ἔρθῃ καὶ ταράξῃ ὁ Ζέφυρος βαθὺ σπαρμένο χωράφι καθὼς φυ-σάει μὲ λύσσα καὶ γέρνει τὰ στάχυα ἔτσι κουνήθηκε ὁλόκληρη ἡ συνέλευσή τουςraquoΚαὶ τοῦτο δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο ἀπὸ τὸ laquoμὴ παρασιτικὸ πλάγιασμα τῶν σιτηρῶνraquo

ὅπως τὸ λέμε σήμερα στὴ φυτοπαθολογικὴ ἐπιστήμη Στὸ Ξ 413 περιγράφεται μὲ γλα-φυρότητα καὶ μεγάλη παραστατικότητα ἡ κεραυνοβόληση δένδρου σὲ παρομοίωση σχετικὴ μὲ τὸν τρόπο ποὺ ἔπεσε ὁ Ἕκτορας

laquoὅπως ὅταν χτυπημένη ἀπὸ κεραυνὸ τοῦ ∆ία πέφτῃ μία βαλανιδιὰ βγαλμένη ἀπὸ τὶς ρίζες της καὶ βγάζῃ φοβερὴ μυρωδιὰ θειαφιοῦ κι ὅποιος τύχῃ νὰ εἶναι κοντὰ καὶ νὰ τὴ δῇ δὲν τοῦ ἀπομένει κουράγιο γιατί εἶναι φοβερὸς ὁ κεραυνὸς τοῦ ∆ία ἔτσι ἔπεσε κι ὁ δυνατὸς Ἕκτοραςraquoκαὶ στὸ Ρ 53-55 περιγράφεται πάλι πῶς ἕνα δροσερὸ φυντάνι ἐλιᾶς ξεριζώνεται καὶ

καταστρέφεται ἀπὸ δυνατὸ ἄνεμο καὶ καταρρακτώδη βροχή

laquoἐλθὼν δrsquo ἐξ ἀπίνης ἄνεμος σὺν λαίλαπι πολλῇ βόθρου τrsquo ἐξέστρεψε καὶ ἐξετά-νυσσrsquo ἐπὶ γαίῃraquoΣτὸν τομέα αὐτὸ εἶναι φανερό ἀπὸ ὅσα βρέθηκαν γραμμένα στὰ ἔπη ὅτι δὲν ὑπῆρχαν

ἱκανοποιητικὲς γνώσεις σὲ σχέση μὲ τὸ σήμερα καὶ τοῦτο ἦταν πολὺ φυσικό ἀφοῦ δὲν ὑπῆρχαν οἱ δυνατότητες γιὰ τὴν παρατήρηση τῶν αἰτίων ποὺ προκαλοῦσαν τὶς ζημιές Οἱ περισσότερες ἀσθένειες καὶ παθήσεις θεωροῦνταν ὅτι ἦταν ἀποτελέσματα θεϊκῆς ὀρ-γῆς Ἐν τούτοις οἱ Ἕλληνες φύσει δύσπιστοι φρόντιζαν νὰ ἔχουν πρακτικοὺς τρόπους ἀντιμετώπισης τῶν ζημιῶν ὅπως φαίνεται μὲ τὶς ἀκρίδες στοὺς πιὸ πάνω στίχους (Φ 11) ἢ στοὺς στίχους τῶν laquoΛιθικῶνraquo ὅπου συνιστᾶται ἡ καταπολέμηση τῆς laquoἐρυσίβηςraquo μὲ σκόνη ἀπὸ κοράλλια καὶ στὰ μεταγενέστερα χρόνια μὲ πολὺ περισσότερες συνταγὲς (Ἡσίοδος) ποὺ ἔδειχναν τὴν ἀγωνία τους γιὰ τὴ διάσωση τῶν καλλιεργειῶν τους

5 Σμίνθος = ὁ ἀρουραῖος


35

7 ΖΩΟΤΕΧΝΙΑ

Γεωργικὴ ἀνάπτυξη ὅμως σὲ ἕνα τόπο δὲν μποροῦσε νὰ γίνῃ οὔτε καὶ νὰ ἐξετασθῇ μόνο ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τῆς φυτικῆς παραγωγῆς Τὸ φυτικὸ κεφάλαιο ἦταν ἄρρηκτα συν-δεδεμένο μὲ τὸ ζωικὸ καὶ μαζὶ τὰ δύο δημιούργησαν στὸ χρόνο τὸ ἀρχαῖο πολιτιστικὸ θαῦμα Στὰ δύο ἔπη ἀναφέρονται πολλὰ εἴδη ζῴων πουλιῶν ἐντόμων καὶ θαλασσίων ὀργανισμῶν Μετρήθηκαν 52 διαφορετικὰ εἴδη σὲ περισσότερες ἀπὸ 150 ἀναφορὲς στὶς 24 ραψῳδίες (Πίν 2) Οἱ περισσότερες ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀναφορὲς εἶναι παρομοιώσεις τῶν διαφόρων ἡρῴων τοῦ πολέμου πρὸς διάφορα κυρίως ἄγρια ζῷα ἀλλὰ καὶ ἀναφορὲς οἰκόσιτων ζῴων ἰδίως στὴν Ὀδύσσεια ποὺ ἀναφέρονται στὶς δραστηριότητες τῶν ἀν-θρώπων γιὰ τὶς γεωργικὲς ἐργασίες καὶ τὴ διατροφή τους

Μὲ τὴ σκέψη αὐτὴ ἔγινε προσπάθεια νὰ ἐξεταστῇ καὶ μέσα ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ κείμενα πῶς ἦταν ἀναπτυγμένο τὸ ζωικὸ κεφάλαιο ἐκείνη τὴν ἐποχή Τὸ ἀποτέλεσμα δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθῇ ἀπολύτως ἱκανοποιητικό γιατί δὲν ὑπάρχουν λεπτομερεῖς περιγραφὲς γιὰ τὶς συνθῆκες ἐργασίας καὶ τὸν τρόπο διαχείρισης τοῦ ζωικοῦ κεφαλαίου Ἐν τούτοις ἀπὸ τὸ σύνολο τῶν ἀναφορῶν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐξαχθοῦν μερικὰ συμπεράσματα γιὰ τὶς γνώσεις τῶν ἀνθρώπων τῆς Χαλκοκρατίας στὰ ζῷα καὶ τὴν περιποίησή τους ἀλλὰ καὶ τὶς χρήσεις τῶν ζωικῶν προϊόντων πλὴν τῆς χρησιμοποίησής τους γιὰ τὴ διατροφή

Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ τὶς πιὸ πάνω χρήσεις τὰ ζῷα χρησιμοποιοῦνταν γιὰ τὶς θυσίες πρὸς τοὺς θεούς Γιὰ τὴ θυσία πρόσφεραν ὅπως τοὐλάχιστον φαίνεται στὰ κείμενα τὰ κα-λύτερα κομμάτια τοῦ ζῴου καὶ τὰ ὑπόλοιπα καταναλώνονταν ἀπὸ τοὺς πιστούς Θυσί-αζαν διάφορα ζῷα κυρίως βοοειδῆ καὶ πρόβατα διαφορετικῆς ἡλικίας ἀλλὰ ἀπὸ τὰ κείμενα δὲν φαίνεται ἂν ὑπῆρχε ἱεράρχηση ἀνάλογα μὲ τὸ κῦρος αὐτοῦ ποὺ πρὸς τιμήν του γινόταν ἡ θυσία ἢ ἂν ἡ ἡλικία τοῦ ζῴου ἔπαιζε κάποιο ρόλο Στὰ παρακάτω ὀκτὼ ἀποσπάσματα τῆς Ἰλιάδας φαίνεται ἡ μεγάλη σημασία ποὺ ἀποδιδόταν στὴ θυσία στὴ θεότητα γιὰ εὐχαριστία γιὰ κάτι μελλοντικὸ καὶ λίγο πρὶν ἀρχίσῃ κάποια σχετικὴ μrsquo αὐτὸ δραστηριότητα ἰδίως ἂν αὐτὴ ἐνεῖχε κινδύνους ἢ ἐπρόκειτο γιὰ εὐχαριστία γιὰ κάτι ποὺ ἤδη ἔγινε

Στὴν ἐκστρατεία κατὰ τῆς Τροίας σὲ κάποια δύσκολη στιγμὴ τοῦ πολέμου μετὰ ἀπὸ μία ὁμιλία τοῦ Ἀγαμέμνονα καθένας ἀπὸ τοὺς πολεμιστὲς θυσίαζε ὅπου ἤθελε ὅπως καὶ ὁ ἀρχηγὸς τοῦ στρατοῦ ὅπως φαίνεται στὸ Β 403

laquoΣτὸν παντοδύναμο γιὸ τοῦ Κρόνου θυσίασε ὁ ἀρχηγὸς τοῦ στρατοῦ Ἀγαμέμνο-νας βόδι παχὺ πεντάχρονοraquoἢ ἡ Ἑκάβη στὸ Ζ 93

laquoνὰ τὸ βάλῃ στὰ γόνατα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ἔχει ὡραῖα μαλλιά καὶ νὰ τῆς τάξῃ πὼς θὰ θυσιάσῃ στὸ ναὸ δώδεκα βόδια μονοχρονίτικα ποὺ δὲν μπῆκαν ἀκόμη στὸ ζυγόraquoκαὶ ἡ Τρωαδίτισα ἱέρεια Θεανὼ στὸ ναὸ τῆς Ἀθηνᾶς γιὰ νὰ σώσῃ τὴν πόλη ἀπὸ τοὺς

Ἀχαιοὺς (Ζ 308)

laquoΣεβαστὴ Ἀθηνᾶ προστάτισσα τοῦ κάστρου μας θεὰ ξεχωριστή σπάσε τὸ κον-τάρι τοῦ ∆ιομήδη καὶ δῶσε ὁ ἴδιος νὰ πέσῃ μπρούμυτα μπροστὰ στὶς σκαιὲς πύλες γιὰ νὰ σφάξουμε τὴν ἴδια ἐκείνη στιγμὴ δώδεκα βόδια στὸ ναό σου τοῦ ἑνὸς χρόνου ποὺ δὲν μπῆκαν ἀκόμη στὸ ζυγόraquoἢ ὁ ∆ιομήδης στὴν Ἀθηνᾶ ἐπίσης στὸ Κ 292 ἔτσι ποὺ καὶ ἡ θεὰ νὰ βρεθῇ σὲ δύσκολη

θέση ποιόν νὰ βοηθήσῃ

laquoἔτσι τώρα καὶ μένα πρόθυμη βοήθησε καὶ φύλαγε κι ἐγὼ θὰ σοῦ θυσιάσω μία δαμάλα ἑνὸς χρόνου μὲ πλατὺ μέτωπο ἀδάμαστη ποὺ ἀκόμα ἄνθρωπος δὲν τὴν


36

ἔβαλε κάτω ἀπὸ τὸ ζυγόraquoἘπίσης ἀναφέρονται θυσίες διάφορες εἴτε γιὰ νὰ ἐξευμενίσουν τὸ θεῖο εἴτε γιὰ νὰ

ζητήσουν κάτι νὰ τοὺς γίνῃ μὲ διάφορα ζῷα ὅπως

laquoἂν κάποτε ὁ Ὀδυσσέας πρὸς τιμήν σας θυσίασε ἀρνιὰ καὶ κατσίκια ἀφοῦ τὰ κάλυψε μὲ παχὺ λίποςraquo (ρ 240)

ἢ στὸ τ 397

laquoγιατὶ πρὸς τιμήν του (τοῦ Ἑρμῆ) εὐπρόσδεκτα θυσίαζε μηριὰ ἀρνιῶν καὶ κα-τσικιῶνraquoκαὶ στὰ Β 550 στὸ ναὸ τῆς Ἀθηνᾶς

laquo ἐκεῖ οἱ νέοι τῶν Ἀθηναίων θυσιάζοντάς του κάθε χρόνο ταύρους καὶ ἀρνιὰ γυρεύουν νὰ τὸν ἐξευμενίσουνraquoκαὶ Γ 245

laquoΟἱ ἀπεσταλμένοι στὸ μεταξὺ κουβαλοῦσαν μέσα στὴν πόλη ὅτι χρειαζόταν γιὰ τοὺς πιστοὺς ὅρκους τῶν θεῶν δύο ἀρνιά κρασὶ ποὺ εὐφραίνει τὴν καρδιὰ καὶ τὸν καρπὸ τῆς γῆς μέσα σὲ κατσικίσιο ἀσκίraquoἘνδιαφέρουσα εἶναι καὶ ἡ περίπτωση θυσίας γιὰ τὴν ἐπιστροφὴ κάποιου ὅπως γιὰ

τὴ διάσωση τοῦ Αἴαντα τοῦ Τελαμώνιου ἀπὸ τὴ μάχη μὲ τὸν Ἕκτορα (Η 314)

laquoὍταν ἐκεῖνοι ἔφτασαν στὶς σκηνὲς τοῦ γιοῦ τοῦ Ἀτρέα ὁ κυβερνήτης τοῦ στρα-τοῦ ὁ Ἀγαμέμνονας ἔσφαξε γιὰ χάρη του ἕνα βόδι ἀρσενικὸ πεντάχρονο (ὡς θυσία) στὸν παντοδύναμο γιὸ τοῦ ΚρόνουraquoΟἱ περιγραφὲς ἀπὸ τὸ σημεῖο αὐτὸ καὶ κάτω ἀναφέρονται στοὺς τρόπους ἀνάπτυ-

ξης ἀλλὰ καὶ στὴν ποικιλία τοῦ ζωικοῦ κεφαλαίου Ἀπὸ τὶς περιγραφὲς τῆς ἀσπίδας τοῦ Ἀχιλλέα καὶ πάλι ἀλλὰ καὶ τὴν περιγραφὴ τῆς νήσου Θρινακίας φαίνεται πολὺ καθαρὰ ὅτι τὸ ζωικὸ κεφάλαιο κατὰ βάση ἀποτελεῖτο ἀπὸ ἀγελάδες καὶ πρόβατα Ἡ συνολικὴ περιγραφὴ μάλιστα ποὺ ἀναφέρεται στὴν ἀσπίδα εἶναι τόσο ζωντανή ποὺ ἔχει κανεὶς τὴν ἐντύπωση ὅτι βλέπει μπροστά του μιὰ κτηνοτροφικὴ ἐγκατάσταση τῶν Σαρακατσαναίων ὅπως θὰ τὴ δῇ ἀκόμη καὶ σήμερα στὰ ὀρεινὰ βοσκοτόπια τοῦ τόπου μας ὅπου οἱ Σαρακατσαναῖοι ζοῦν γιὰ χιλιάδες χρόνια χωρὶς διακοπή ἴσως καὶ πολὺ πρὶν ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν Ὁμηρικῶν (Μάτσας 1968 Καββαδίας 1991)

laquoἔβαζε ἀκόμα ἐπάνω της ἕνα κοπάδι ἀπὸ ὀρθοκέρατες ἀγελάδες ἔβαζε ἀκόμα ἐπάνω της ὁ ξακουστὸς θεὸς (ὁ Ἥφαιστος) μὲ τὰ δυνατὰ χέρια ἕνα βοσκοτόπι μέσα σὲ ὄμορφο λιβάδι μεγάλο μὲ ἄσπρα ἀρνιὰ καὶ μαντριὰ καὶ τσαντήρια σκεπασμέ-ναraquo (Σ 542)Ἡ δεύτερη περιγραφὴ ἀπὸ τὴν Ὀδύσσεια (λ 108)

laquoὅταν γιὰ πρώτη φορά πλησιάσῃ τὸ καλοφτειαγμένο πλοῖο σου στὸ νησὶ Θρινα-κία ἀφοῦ ξεφύγῃς ἀπὸ τὴ ροδόχρωμη θάλασσα θὰ βρῆτε νὰ βόσκουν οἱ ἀγελάδες καὶ τὰ δειλὰ πρόβατα τοῦ Ἥλιου (Ἀπόλλωνα) [δrsquo εὕρητε βόας καὶ ἴφια μῆλα Ἠελίου]raquoἌλλες ραψῳδίες τῆς Ὀδύσσειας συμπληρώνουν τὴν εἰκόνα δίνοντας ἐπὶ πλέον καὶ

ἀριθμὸ ζῴων ἀνὰ κοπάδι καὶ ἔτσι μπορεῖ νὰ ὑπολογισθοῦν πόσοι βοσκοὶ χρειάζονταν γιὰ τὴ βόσκησή τους Στὸ μ 127 ἐπαναλαμβάνεται τὸ λ 108 (βλ πιὸ πάνω) καὶ συμπλη-ρώνεται μὲ τὴν προσθήκη ὅτι ὑπῆρχαν ἑπτὰ κοπάδια ἀγελάδες καὶ τόσα κοπάδια μὲ ὡραῖα πρόβατα ποὺ τὸ κάθε κοπάδι εἶχε πενήντα ζῷα ἐνῷ στὸ ξ 100 δὲν ἀναφέρεται ἀκριβὴς ἀριθμὸς ζῴων σὲ κάθε κοπάδι ἀλλὰ μόνο ἀριθμὸς κοπαδιῶν

laquoστὴν ξηρὰ ὑπάρχουν δώδεκα κοπάδια (ἐννοεῖ βοῶν) ἄλλα τόσα κοπάδια προ-βάτων ἄλλα τόσα χοίρων ἄλλα τόσα μεγάλα κοπάδια γιδιῶν ὅλα πολυάριθμαraquo


37

Πίνακας 2 Ἀναφερόμενα ζῷα πουλιὰ καὶ ἔντομα κατὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ Χαλκοῦ καὶ τὴν Ὁμηρική



Οἰκόσιτα ζῷα

Ταῦρος Ταῦρος Ταῦρος Ταῦρος Β 480 550 γ 7

Βόδι Βόδι Βόδι Ρ 4 526 Υ 495 χ 299 λ 108 Β 402 ξ 100 Κ 292 Ζ 93 308 Η 314

Ἀγελάδα Ἀγελάδα Ἀγελάδα Ἀγελάδα κατὰ παραδοχὴ λόγῳ τοῦ γάλακτος

Μοσχάρι Μοσχάρι η 410 Ρ 4

Πρόβατο Πρόβατο Πρόβατο Μῆλα (Πρόβατο) μ 127 Β 605 696 ο 226 403 Χ 262

Κριάρι Κριάρι Κριάρι Κριάρι Γ 196 Ν 491

Προβατίνα Προβατίνα Προβατίνα Προβατίνα κατὰ παραδοχὴ ἀφοῦ ἔδιναν γάλα

ἈρνάκιΚατσίκα Κατσίκα Κατσίκα Κατσίκα (γίδα) δ 605 ρ 240 τ 397

Τράγος ι 239

Χοῖρος Χοῖρος Χοῖρος ψ 32 ξ 427

Ἄλογο Ἄλογο Ἄλογο Ἄλογο1 Λ 680 ζ 596 Ο 679 Ψ 454 Κ 436

Γάϊδαρος Γάϊδαρος Γάϊδαρος Λ 558

Μουλάρι Μουλάρι ζ 89 Ρ 742 Ψ 115

Σκύλος Σκύλος Σκύλος ξ 21 29 ρ 292 κἄ

Ζῷα κυνηγίου-Ἄγρια ζῷα

Ἀγριόχοιρος Ἀγριόχοιρος Ἀγριόχοιρος Ἀγριόχοιρος Μ 42 Ρ 282

ἌλκηΛαγὸς Λαγὸς Λαγὸς Ρ 676 Χ 310

ἈλεποῦΣκατζόχοιροςΑἴγαγροςΛεοπάρδαλη Λεοπάρδαλη Λεοπάρδαλη Φ 573Λέων Λέων Λέων Λέων Ρ 132 161 Κ 485 Β 297 Ε 299

Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198

Ἐλάφι Ἐλάφι Ἐλάφι Ἐλάφι ν 436 ∆ 242 Χ 1 Α 225 Η 360 ρ 294

Ἀγριοκάτσικο Ἀγριοκάτσικο ∆ 105 ξ 50 Α 268 ι 155

Ἰκτὶς (νυφίτσα) Ἰκτὶς (νυφίτσα) Κ 334

Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262

Ἀρκούδα λ 609

Τσακάλι Τσακάλι Λ 473

Ὠφέλιμα καὶ Ἐπιβλαβῆ Ἔντομα

Μέλισσα Μέλισσα Μέλισσα Β 86 Μ 167

Ἲψ (Σαράκι) φ 393

Τέττιξ Τέττιξ (τζιτζίκι) Γ 151

Ἀκρίδα Ἀκρὶς Φ 12

Σφὴξ Μ 167 Π259

Οἶστρος (τάβανος) Χ 299

Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23

Προνύμφες Προνύμφες μύγας Τ 24

Πεταλούδα


38

Στὴν Ἰλιάδα (Σ 524) περιγράφεται ἡ ἐνέδρα ποὺ εἶχαν στήσει οἱ Ἀχαιοί γιὰ νὰ ἁρ-πάξουν τὰ πρόβατα καὶ ὁ τρόπος ποὺ ἐμφανίσθηκε τὸ κοπάδι ποὺ τὸ ἀκολουθοῦσαν βοσκοὶ ποὺ ἔπαιζαν φλογέρα ὅπως ἀκριβῶς καὶ σήμερα

laquoπότε θὰ ἰδοῦν τὰ πρόβατα καὶ τὰ βόδια μὲ τὰ γυριστὰ κέρατα Ἐκεῖνα γρήγορα πρόβαλαν καὶ τὰ ἀκολουθοῦσαν δύο βοσκοί ποὺ ἔπαιζαν φλογέρα χαρούμεναraquoἘξετάζοντας τὶς ἀναφορὲς γιὰ τὸ ζωικὸ κεφάλαιο διαπιστώνουμε ὅτι τὸ μεγαλύτερο

μέρος καταλάμβανε ἡ ἐκτροφὴ προβάτων σὲ ἐκτατικὸ χαρακτῆρα Ἡ προβατοτροφία




Ἀκάρεα-Ἀραχνοειδῆ καὶ ἄλλα ἐπιβλαβῆ ζῷα

Τσιμποῦρι ρ 300

Ἀράχνη θ 279

Ποντικός Ποντικός Ποντικὸς Ποντικὸς Α 38 ἐμμέσως

Πουλιὰ

Κότα ΠετεινὸςΑὐγὸ χήνας Χήνα Χήνα Χήνα τ 536 ο 160 Β 460

Περιστέρι (γκρίζο) Περιστέρι Περιστέρι (ἀγριοπερίστερο) φ 493 Χ 139

Σπουργίτης Σπουργίτης Β 311

Ἀετὸς Ἀετός Γύπας Ἀετός Γύπας Φ 252 Χ 308 γ 44 Ω 315 γ 371 χ 30 Λ 161 Σ 271 Π 428 π 16 χ 302 ο 690 γ 271 Λ 453

Γερανὸς Γερανὸς Γ 2 Β460

Κοράκι ΚόραξΚάργια Κουρούνα μ 418 ε 66

Ἀλκυών Ἀλκυὼν Ι 563

Γεράκι Γεράκι Γεράκι (ἴριξ) Π 582 Ο 237 Ι 350

Ἐρῳδιὸς Ἐρῳδιὸς Ἐρῳδιὸς Κ 274

Ἀηδόνι Ἀηδόνι τ 518

Κουκουβάγια Κουκουβάγια Κουκουβάγια ε 65

Χαλκοκουρούνα Χαλκίς Κύμινδις Κύμινδις (Χαλκίς) Ξ 289

Ψαρόνι Χελιδόνι Χελιδόνι φ 411 χ 239

Πάπια (ἄγρια)Κυκνίας Κύκνος (δουλιχόδειρος) Β 460

Ο 492

Γλάρος (λάρος) Ε 51 ο 479

Αἴθυια (λευκοθέη) ε 352

Νυκτοκόρακας Ε 66

Νυκτερὶς Μ 433

Τσίχλα χ 468

Αὐγὸ στρουθοκαμήλουΠέρδικα

Οἱ τρεῖς πρῶτες στῆλες τοῦ ἀνωτέρω πίνακα εἶναι προσαρμοσμένο ἀντίγραφο τοῦ Πίνακα 1 ἀπὸ τὸ βιβλίο τῆς E Vermeule ἡ τέταρτη στήλη εἶναι ἐπεξεργασία τοῦ γράφοντος

1 Ἀναφέρονται ἐπίσης ἐπώνυμοι ἵπποι Ἠοῦς ψ 246 Ἀχιλλέως Π 149 Τ 407 Ἕκτορος Λ 185 Θ 185 Ἀγαμέμνονος Ψ 295 Μενελάου Ψ 295 Ἀδρήστου Ψ 246 Ἀγχίσου καὶ Αἰνείου Ε 265 ∆ιομήδους Ψ 377 Φαρητιάδου Β 763


39

ἀποτελοῦσε τὸ σημαντικώτερο οἰκονομικὸ πεδίο ἀπὸ ἄποψη τῆς ζωικῆς παραγωγῆς γιὰ τὴν παραγωγὴ κρέατος γάλακτος καὶ τυριοῦ καθὼς καὶ μαλλιοῦ δερμάτων καὶ τῆς κόπρου ποὺ χρησιμοποιοῦνταν γιὰ τὴ λίπανση τῶν καλλιεργειῶν Ἄλλωστε τὰ ἴδια προϊόντα παράγονται καὶ ἀπὸ τὰ ἄλλα δύο εἴδη τοῦ ζωικοῦ κεφαλαίου τὰ βοοειδῆ καὶ τὰ αἰγοειδῆ καὶ ἁπλῶς διαφέρει ποσοτικὰ ἡ παραγωγή Ἀπὸ τὰ ἔπη φαίνεται ὅτι ὡρισμέ-νες περιοχὲς εἶχαν ἰδιαιτέρως ἀναπτυγμένη προβατοτροφία ὅπως ὁ Φενεὸς Κορινθίας ὁ Ὀρχομενὸς Βοιωτίας καὶ ἡ Ἰτῶνα ποὺ ἀναφέρονται ἰδιαιτέρως (Β 605 καὶ Β 696)

laquoκι αὐτοὶ ποὺ ζοῦσαν στὸν Φενεὸ καὶ στὸν Ὀρχομενὸ μὲ τὰ πολλὰ πρόβαταraquo laquoκαὶ τὴν Ἰτῶνα τὴν προβατομάναraquo

καθὼς καὶ ἡ Πύλος ὅπως φαίνεται στὸ ο 226

laquoἀλλὰ ἦταν ἀπὸ τὴ γενιὰ τοῦ Μελάμποδα ἀπόγονος ὁ ὁποῖος στὸ παρελθὸν κατοικοῦσε στὴν Πύλο τὴ μητέρα τῶν προβάτωνraquoἈλλὰ καὶ ἄλλες περιοχὲς πρέπει νὰ εἶχαν μεγάλο ἀριθμὸ προβάτων καὶ μάλιστα

ὡρισμένοι ἀπὸ τοὺς ἡγέτες πρέπει νὰ κατεῖχαν πολὺ μεγάλο ζωικὸ κεφάλαιο (πρβλ ξ 100 πιὸ πάνω) ἢ ὅσα ἀναφέρονται ἰδιαιτέρως στὴν Ὀδύσσεια γιὰ τὴν ἰδιοκτησία τοῦ Ὀδυσσέα Σὲ ἄλλες παρομοιώσεις τέλος ὁ στρατὸς παρουσιάζεται σὰν κοπάδι πρόβατα ποὺ ἀκολουθεῖ τὸ κριάρι ἢ ὁ ἡγέτης σὰν κριάρι ποὺ περνάει μέσα ἀπὸ μεγάλο κοπάδι ὅπως ὁ γέρο Πρίαμος παρωμοίασε τὸν Ἀγαμέμνονα ὅταν τὸν εἶδε ἀνάμεσα στὸ στρά-τευμά του (Γ 197)

laquoΜὲ κριάρι τὸν παρομοιάζω ἐγὼ πυκνόμαλλο ποὺ περνάει μέσα ἀπὸ μεγάλο κοπάδι ἄσπρα πρόβαταraquoκαὶ στὸ Ν 491 τὸν Αἰνεία

laquoἀπὸ πίσω του ἀκολουθοῦσε ὁ στρατός ὅπως ἀκολουθοῦν τὰ πρόβατα πίσω ἀπὸ τὸ μπροστάρικο κριάρι γιὰ νὰ πᾶνε νὰ πιοῦν ὕστερα ἀπὸ βοσκήraquoδύο παράγραφοι ποὺ δείχνουν πόσο καλοὶ γνῶστες τοῦ τρόπου συμπεριφορᾶς τῶν

κοπαδιῶν ἦταν οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς ἀκόμη καὶ οἱ βασιλεῖςΟἱ ἑπόμενοι στίχοι ἀπὸ τέσσερα σημεῖα δύο τῆς Ἰλιάδας καὶ δύο τῆς Ὀδύσσειας

σχετικὰ μὲ τὰ βοοειδῆ εἶναι παρομοιώσεις τῆς ἀνθρώπινης δραστηριότητας ἀπὸ τὴ συμπεριφορὰ τῶν ζῴων αὐτῶν ποὺ καὶ πάλι δείχνουν πὼς ἡ ζωὴ τοῦ σταύλου ἦταν βαθιὰ ριζωμένη μέσα στὸ ὑποσυνείδητο τῶν ἀνθρώπων ὥστε στὸ κάθε τι ἔβλεπαν τὴν ἀντίστοιχη συμπεριφορὰ τοῦ ζῴου ποὺ τὴν γνώριζαν πολὺ καλὰ καὶ τὴν παρωμοίαζαν μὲ τὴν ὅποια πράξη ἤθελαν Τὸ Ρ 4

laquoκαὶ πῆγε καὶ στάθηκε πάνω του σὰ μάνα γύρω ἀπὸ τὸ μοσχαράκι της τὸ πρωτο-γέννητοraquoδείχνει πῶς ὁ Μενέλαος πῆγε καὶ στάθηκε πάνω ἀπὸ τὸν Πάτροκλο ἐνῷ στὸ κ 410

παρομοιάζεται ἡ ὑποδοχὴ ποὺ ἔκαναν οἱ ἄνδρες τοῦ Ὀδυσσέα σὲ αὐτὸν ὅταν γύρισε ἀπὸ τὰ παλάτια τῆς Κίρκης

laquoὅπως ἀκριβῶς μοσχάρια γύρω ἀπὸ τὸ κοπάδι τῶν ἀγελάδων ξεχύνονται ὅλα μαζὶ νὰ τὶς ὑποδεχτοῦν ὅταν αὐτὲς ἐπιστρέφουν στὸ σταῦλοraquoἐνῷ τὸ χ 299 δείχνει πῶς ἔκαναν οἱ μνηστῆρες ὅταν τοὺς ἐπιτέθηκε ὁ Ὀδυσσέας

laquo αὐτοὶ ἔτρεχαν ὅλοι στὸ μέγαρο σὰν ἀγελάδες σὲ κοπάδι τὶς ὁποῖες ὁ οἶστρος (τάβανος) ἐφώρμησε καὶ τάραξε τὴν ἐποχὴ τῆς ἄνοιξης ὅταν ἔρχωνται οἱ μεγάλες ἡμέρεςraquoΤέλος ἡ παρομοίωση τοῦ φόνου τοῦ πολεμιστῆ Ἄρητου δίνει μὲ γλαφυρὴ τραγικότη-

τα τὴ στιγμὴ ποὺ πέφτει νεκρός κι εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ πολλὰ σημεῖα ποὺ δημιουργεῖ τὴν ἀπορία στὸν ἀναγνώστη πῶς ἕνας τυφλός ὅπως λέγεται ὅτι ἦταν ὁ Ὅμηρος ἔδωσε


40

τόσο ζωντανὲς καὶ συνταρακτικὲς περιγραφές ὅπως στὸ Ρ 120

laquoὅπως ὅταν ἕνας γερὸς ἄντρας ποὺ βαστάει κοφτερὸ πελέκι χτυπήσῃ πίσω ἀπὸ τὰ κέρατα βόδι ποὺ ζῇ στὴν ἐξοχὴ καὶ τοῦ κόψῃ πέρα γιὰ πέρα τὸ νεῦρο κι ἐκεῖνο δίνει ἕνα πῆδο μπροστὰ καὶ σωριάζεταιraquoΓιὰ τὰ γίδια ἀντιθέτως ὑπάρχουν πολὺ λίγες πληροφορίες ἡ Ἰθάκη ὅμως περιγράφε-

ται ὡς τόπος μὲ μεγάλη αἰγοτροφία (δ 605)

laquoἡ πατρίδα μου (ἡ Ἰθάκη) μόνο αἶγες τρέφειraquoἐνῷ στὸ Β 474 ἔχουμε τὴν πληροφορία ὅτι τὰ κοπάδια ἀνακατεύονταν στὰ βοσκο-

τόπια ἀλλὰ οἱ τσοπάνηδες μποροῦσαν νὰ τὰ ξεχωρίζουν μὲ εὐκολία ὅπως ἀκριβῶς γίνεται καὶ σήμερα σὲ περιοχὲς ποὺ κυρίαρχο ζῷο βόσκησης εἶναι τὸ κατσίκι

laquoΑὐτούς ὅπως πλατιὰ κοπάδια ἀπὸ γίδια οἱ γιδοβοσκοὶ εὔκολα τὰ ξεχωρίζουν ὅταν ἀνακατευτοῦν στὴ βοσκήraquoΣὲ ἄλλους στίχους φαίνεται καθαρὰ ἡ χρησιμοποίηση τῶν παραπροϊόντων τῶν ζῴων

γιὰ κατασκευὲς εἰδῶν καθημερινῆς χρήσεως ὅπως γιὰ νὰ σκεπάζωνται στὸ κρεβάτι (ξ 519)

laquo καὶ ἀφοῦ μίλησε σηκώθηκε ἔβαλε κοντὰ στὴ φωτιὰ κρεβάτι κι ἐπάνω δέρματα προβάτων καὶ γιδιῶν ὅπου ὁ Ὀδυσσέας κοιμήθηκεraquoἢ γιὰ τὴν κατασκευὴ ἀσκῶν γιὰ τὴ μεταφορὰ ὑγρῶν (ζ 77 καὶ ι 196)

laquoκαὶ γέμισε ἕνα γιδίσιο ἀσκὶ μὲ κρασίraquo καὶ

laquoμαζί μου δὲ εἶχα ἀσκὸ γιδίσιο γεμᾶτο ἀπὸ γλυκὸ μαῦρο κρασίraquoἘπίσης χρησιμοποιεῖτο τὸ μαλλὶ τῶν ζῴων γιὰ τὴν κατασκευὴ χιτώνων φορεμάτων

ἢ γενικῶς εἰδῶν ἔνδυσης ὅπως τοὐλάχιστον φαίνεται ἐμμέσως ἀπὸ τοὺς στίχους στὸ Γ 384

laquoΠιάνοντας μὲ τὸ χέρι της (ἡ θεὰ Ἀφροδίτη) τὸ ἀρωματισμένο της φόρεμα (τῆς Ἑλένης) τὴν τράβηξε καὶ τῆς μίλησε παίρνοντας τὴν ὄψη μιᾶς πολύχρονης γριᾶς γνέστραςraquo ἀπrsquo ὅπου φυσικὰ τεκμαίρεται ὅτι ὑπῆρχαν εἰδικὲς τεχνῆτρες γιὰ τὴν ἐπεξεργασία

τοῦ μαλλιοῦ καὶ τὴν κατασκευὴ ὑφασμάτων Ἐπίσης φοροῦσαν ἀπrsquo εὐθείας δέρματα ὅπως ὁ Μενέλαος ὁ ∆όλων (Κ 334) δέρμα λύκου ὁ Πάρις (Γ 16) δέρμα λεοπάρδαλης (παρδαλέην ὤμοισι ἔχων) καὶ δέρμα λέοντος ὁ Ἀγαμέμνων (Κ 23) καὶ ὁ ∆ιομήδης (Κ 117) Φυσικὰ τὰ δέρματα χρησιμοποιοῦντο καὶ γιὰ τὴν κατασκευὴ ὑποδημάτων ζωνῶν ἱμάντων κλπ

Σὲ ἄλλους στίχους τέλος περιγράφεται ὁ τρόπος σφαγῆς τῶν ζῴων πχ στὸ Ψ 30 ποὺ ἔσφαζαν τὰ ζῷα γιὰ τὸ νεκρικὸ δεῖπνο τοῦ Πατρόκλου ἢ στὸ Ι 240 ποὺ ἐξιστορεῖ τὸν τρόπο ἀμέλγματος τῶν ἀρνιῶν καὶ κατσικιῶν ἀπὸ τὸν Κύκλωπα Μιὰ ὡραία περιγραφὴ ἀκόμη ἀναφέρεται στὴν παρομοίωση τοῦ τρόπου ποὺ μαζευόταν ὁ στρατὸς (Β 86)

laquoὍπως εἶναι τὰ σμάρια ἀπὸ πυκνὰ μελίσσια ποὺ ὅλο καὶ καινούργια βγαίνουν ἀπὸ κουφαλιασμένο βράχο καὶ σὰν τσαμπιὰ πετοῦν πάνω στὰ ἀνοιξιάτικα λουλού-δια καὶ πετοῦν κοπαδιαστὰ ἄλλα ἐδῶ κι ἄλλα ἐκεῖraquoποὺ δείχνει καὶ τὴ γνώση ποὺ ὑπῆρχε γιὰ τὰ μελίσσιαἘκτός ὅμως ἀπὸ τὸ ζωικὸ κεφάλαιο τῶν οἰκοσίτων ζῴων θὰ πρέπει νὰ ληφθῇ ὑπrsquo ὄψη

καὶ ἐκεῖνο τῶν ἐλεύθερων ἀγρίων ζῴων ποὺ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ἦταν ἀξιόλογο καὶ χρη-σιμοποιεῖτο γιὰ τροφὴ καθώς ἐπίσης καὶ γιὰ ἄλλες χρήσεις ὅπως ἤδη ἀναφέρθηκε καὶ κυρίως ἐνδυματολογικές Στὰ εἴδη αὐτὰ συμπεριλαμβάνονται βεβαίως καὶ τὰ πουλιά

Ἀπὸ ὅσα βρέθηκαν γραμμένα στὰ δύο ἔπη σχετικὰ μὲ τὰ οἰκόσιτα ζῷα φαίνεται ὅτι


41

ἡ ποι με νι κὴ κτη νο τρο φί α τῆς ἐ πο χῆς ἐ κεί νης πο λὺ λί γο δι έ φε ρε ἀ πὸ τὴν ἀν τί στοι χη ποι με νι κὴ κτη νο τρο φί α τῆς ση με ρι νῆς ἐ πο χῆς στὴ χώ ρα μας ἰ δι αι τέ ρως στὶς ὀ ρει νὲς το πο θε σί ες τῆς Πίν δου καὶ τῶν Ἀ γρά φων ὅ που ἀ κό μη ἀ σκεῖ ται ὡς κύ ριο ἐ πάγ γελ μα ἐ πι βί ω σης Ἀλ λὰ καὶ ἡ ἐν σταυ λι σμέ νη δὲν φαί νε ται νὰ δι α φέ ρῃ πά ρα πο λὺ ἐ κτὸς ἀ πὸ τὴν πα ρου σί α σή με ρα τῶν τε χνο λο γι κῶν βελ τι ώ σε ων καὶ τοῦ τρό που δι α τρο φῆς τῶν ζῴ ων ποὺ ἐν δε χο μέ νως δὲν εἶ ναι κα λύ τε ρος ἀ πὸ ἐ κεῖ νον ποὺ εἶ χαν οἱ ἄν θρω ποι χι λιά δες χρό νια πρίν Ση μα σί α πάν τως ἔ χει τὸ γε γο νὸς ὅ τι ἡ οἰ κο νο μί α τῆς ἐ πο χῆς ἐ κεί νης ἀλ λὰ καὶ τῆς ἀ μέ σως προ η γού με νης στη ρι ζό ταν στὴν γε ωρ γί α καὶ τὴν κτη νο τρο φί α ὅ πως πο λὺ κα λὰ φαί νε ται ἀ πὸ τὰ Ὁ μη ρι κὰ ἔ πη ἀλ λὰ καὶ ἀ πὸ τὶς πι να κί δες τῆς Γραμ μι κῆς Β Ἡ γε ωρ γο κτη νο τρο φι κὴ ἀ νά πτυ ξη ἀ πο τέ λε σε τὸ μο χλὸ τῆς ἀ νά πτυ ξης καὶ τῆς ἐ ξέ λι ξης μὲ τὸ πέ ρα σμα τοῦ χρό νου τοῦ πο λι τι σμοῦ ποὺ σή με ρα θαυ μά ζε ται ἀ πὸ τὴν παγ κό σμια κοι νό τη τα Ἡ ἀ νά πτυ ξη αὐ τὴ ἔ δω σε τὴ δυ να τό τη τα τῆς ὕ παρ ξης ἄ φθο νης καὶ θρε πτι κῆς τρο φῆς ποὺ συ νε τέ λε σε στὸ νὰ ἔ χῃ ὁ ἄν θρω πος πε ρισ σό τε ρο χρό νο στὴ δι ά θε σή του γιὰ νὰ ἀ σχο λη θῇ μὲ τὴν τέ χνη καὶ τὴ μά θη ση πα ρα τη ρῶν τας τὸ πε ρι βάλ λον του νὰ ἀ να πτύ ξῃ τὴ σκέ ψη του καὶ νὰ αὐ ξή σῃ τὶς γνώ σεις του


42

8 ΑΓΡΟΤΙΚΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Στὴ σημερινὴ ἀγροτικὴ κοινωνία ἕνα ἀπὸ τὰ σοβαρὰ θέματα ποὺ προκύπτουν μὲ ση-μαντικὲς ἀντιδικίες ποὺ ἐνίοτε φθάνουν σὲ ἀκραῖες καταστάσεις εἶναι ἡ ὁριοθέτηση τῆς ἰδιοκτησίας τῶν χωραφιῶν Εἶναι τόσο ἔντονο τὸ φαινόμενο στὶς μέρες μας ὥστε οἱ αἴθουσες τῶν δικαστηρίων τῶν ἀγροτικῶν περιοχῶν νὰ εἶναι γεμᾶτες ἀπὸ ἀντιδίκους τέτοιων ὑποθέσεων Φαίνεται ὅμως ὅτι τὸ φαινόμενο αὐτὸ δὲν εἶναι καινούργιο ἀφοῦ ἀπὸ τὴν πανάρχαιη ἐκείνη ἐποχὴ τὰ σαφῆ σύνορα τῶν χωραφιῶν ἦταν βασικὴ προϋπό-θεση εἰρηνικῆς συνύπαρξης τῶν ἀνθρώπων Τὸ γεγονὸς τῆς ὕπαρξης συνόρων φαίνεται ἀπὸ τοὺς στίχους τῆς ραψῳδίας Φ 403-406 ὅπου ἱστορεῖται ἡ διαμάχη τῆς θεᾶς Ἀθηνᾶς μὲ τὸ θεὸ Ἄρη

laquoἘκείνη κάνοντας πίσω πῆρε μὲ τὸ παχύ της χέρι μία πέτρα ποὺ βρισκόταν στὴν πεδιάδα μαύρη τραχειὰ καὶ μεγάλη ποὺ οἱ προγενέστεροι ἄνθρωποι τὴν εἶχαν βάλει νὰ εἶναι σύνορο τοῦ χωραφιοῦraquoἩ εἰκόνα εἶναι ἀκριβῶς ὅπως καὶ σήμερα ὁπότε στὰ ὅρια τῶν χωραφιῶν ὑπάρχουν

εἴτε μεγάλες πέτρες εἴτε καλαμιῶνες ἢ τέλος πάντων ὁτιδήποτε θὰ μποροῦσε νὰ σημα-τοδοτήσῃ τὸ ὅριο κατοχῆς τῆς γῆς ἀπὸ τὸν κάθε ἰδιοκτήτη

Σὲ ἄλλους στίχους τῆς Ἰλιάδας καὶ πάλι (Μ 420) παρομοιάζεται ἡ ἀντιπαράθεση τῶν Ἀργείων μὲ τοὺς Λυκίους στὸ τεῖχος τοὺς μὲν ἔξω τοὺς δὲ μέσα ἀπὸ αὐτό μὲ δύο ἀγρότες ποὺ μαλώνουν γιὰ τὸ σύνορο

laquoἈλλά ὅπως δύο ἄνθρωποι μαλώνουν γιὰ τὸ σύνορο βαστῶντας καθένας καὶ ἀπὸ ἕνα μέτρο στὰ χέρια στὴ γραμμὴ ποὺ χωρίζει τὰ δύο χωράφια καὶ πάνω στὸ λίγο τόπο μαλώνουν καθένας γιὰ τὸ δίκιο τουraquoΚι ἐδῶ ἡ εἰκόνα γιὰ ὅσους ἔχουν ἔστω καὶ λίγη ἐμπειρία ἀπὸ τὴν ἀγροτικὴ ζωή εἶναι

τόσο ἀληθινὴ καὶ ζωντανή ποὺ δὲν ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ περαιτέρω σχολιασμόΣήμερα ἕνα ἐξαιρετικὰ σοβαρὸ θέμα ποὺ ἀντιμετωπίζουν οἱ γεωργικὲς ὑπηρεσίες

τοῦ τόπου μας ἰδίως τῶν περιοχῶν ἐκείνων ὅπως εἶναι τῆς Β Ἑλλάδος ὅπου ὑπάρχει ἀκόμη διαθέσιμη γῆ εἶναι ἐκεῖνο τοῦ ἐποικισμοῦ Εἶναι ἕνα θέμα ποὺ ἀπασχολεῖ σοβαρὸ ἀριθμὸ ὑπαλλήλων ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ περασμένου αἰῶνα ἀλλὰ καὶ ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Ἑλληνικὴ Πολιτεία ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς γένεσής της ἐδῶ καὶ 180 χρόνια Φαίνεται ὅμως ὅτι τὸ θέμα δὲν εἶναι οὔτε καινούργιο οὔτε πρωτότυπο Ἀπὸ τὴν Ὁμηρικὴ ἐποχή καὶ προφανῶς καὶ πολὺ νωρίτερα ἀπασχόλησε τοὺς ἀνθρώπους ἡ διανομὴ τῆς γῆς γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῶν καλλιεργειῶν τους Ἀπὸ τὴ Γραμμικὴ Β φαίνεται ὅτι τὸ ἴδιο θέμα ἀπασχολοῦσε καὶ τοὺς ἀνθρώπους τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καὶ προχωροῦσαν σὲ διανομὴ τῆς νέας γῆς ποὺ ἀποκτοῦσαν μὲ διάφορους τρόπους συνήθως μὲ ἐπεκτατικὸ πόλεμο (Vermeule 1972 σελ 265-274) Ἡ ἴδια κατάσταση προφανῶς καὶ γιατί ὄχι ἐπικρατοῦσε καὶ κατὰ τοὺς Ὁμηρικοὺς χρόνους ἀφοῦ ἀναφέρονται δύο χαρακτηριστικὲς περιπτώ-σεις ἡ μία μὲ ἀντικείμενο τὴν διανομὴ γῆς καὶ ἡ ἄλλη τὴν παροχὴ γῆς Στὴν Ἰλιάδα (Ι 578-582) ἡ Βουλὴ τῶν Αἰτωλῶν ὑποσχόταν στὸ θυμωμένο Μελέαγρο καλὰ χωράφια γιὰ νὰ ἐπανέλθῃ καὶ νὰ ὑπερασπιστῇ τὴν πόλη τους

laquoὅπου εἶναι ὁ πιὸ παχὺς κάμπος τῆς ὄμορφης Καλυδώνας ἐκεῖ τοῦ ἔλεγαν νὰ δι-αλέξῃ ἕνα κτῆμα ἐκτάσεως πενήντα γυῶν τὸ μισὸ μὲ ἀμπέλι τὸ ἄλλο νὰ τὸ χωρίσῃ ἀπὸ τὸ γυμνὸ τόπο καὶ νὰ τὸ κάνῃ χωράφιraquoΣτὴν Ὀδύσσεια (ζ 8-10) περιγράφεται πῶς ὁ λαὸς τῶν Φαιάκων ξεσηκωμένος ἀπὸ

τὸν ἀρχηγό τους Ναυσίθοο μετακόμισε στὴ Σχερία (σημερινὴ Κέρκυρα) καὶ ποιές ἐνέρ-γειες ἔκανε αὐτὸς ὅταν φτάσανε

laquoκι ἔβαλε τεῖχος γύρω ἀπrsquo τὴν πόλη καὶ ἔχτισε σπίτια καὶ ἀνέγειρε ναοὺς τῶν


43

θε ῶν καὶ μοί ρα σε τὰ χω ρά φιαraquoἔ κα νε δη λα δὴ μί α χα ρα κτη ρι στι κὴ πρά ξη ἐ ποι κι σμοῦ τῆς νέ ας πε ρι ο χῆς ὅ που ἔ φτα σε

ὁ λα ός τουἌλ λο χα ρα κτη ρι στι κὸ ζή τη μα εἶ ναι ἡ δι α νο μὴ πε ρι ου σί ας ὅ πως τὴ δι η γή θη κε ὁ

Ὀ δυσ σέ ας γιὰ τὸν ἑ αυ τό του στὸν δι ά λο γο ποὺ εἶ χε μὲ τὸν Εὔ μαι ο πρὶν ἀ πο κα λυ φθῇ (Ὀ δύσ σεια ξ 207)

laquoκαὶ τὴν πε ρι ου σί α τὴν μοί ρα σαν τὰ γεν ναι ό καρ δα παι διά του ἀλ λὰ σὲ μέ να ἔ δω σαν πο λὺ λί γα καὶ μοῦ ἔ δω σαν μί α κα τοι κί αraquoἈ κό μη καὶ ἂν ἡ δι ή γη ση αὐ τὴ ἦ ταν τε λεί ως φαν τα στι κή πε ρι γρά φε ται μί α πρά ξη

πού ἂν δὲν γι νό ταν στὴν πραγ μα τι κό τη τα δὲν θὰ μπο ροῦ σε νὰ γί νῃ πι στευ τὴ ἀ πὸ τὸν ἀ κρο α τή Ἐ νῷ στὸ ξ 61-63 πε ρι γρά φον ται τὰ πα ρά πο να πά λι τοῦ Εὔ μαι ου για τί δὲν γύ ρι σε ὁ Ὀ δυσ σέ ας ποὺ θὰ τοῦ ἔ δι νε κά ποι ο κλῆ ρο

laquoγια τί βέ βαι α οἱ θε οὶ ἐμ πό δι σαν τὴν ἐ πι στρο φὴ ἐ κεί νου ὁ ὁ ποῖ ος ἐγ κάρ δια θὰ μὲ ἀ γα ποῦ σε καὶ κτῆ μα θὰ μοῦ ἔ δι νε ὅ πως στὸν ὑ πη ρέ τη του θὰ ἔ δι νε κα λό καρ δος κύ ριος δη λα δὴ σπί τι με ρί διο μὲ κλῆ ροraquoκά τι ποὺ γι νό ταν καὶ στὸν τό πο μας μέ χρι πρὶν λί γα χρό νια σί γου ρα καὶ ἴ σως νὰ γί-

νε ται σὲ ὡ ρι σμέ νες πε ρι πτώ σεις ἀ κό μη σή με ραΤέ λος στὴν Ἰ λιά δα (Χ 477) στὸ συγ κλο νι στι κὸ θρῆ νο τῆς γυ ναί κας τοῦ Ἕ κτο ρα

ἡ Ἀν δρο μά χη ὀ δύ ρε ται γιὰ τὸ χα μὸ τοῦ συ ζύ γου της ἐ νῷ ταυ τό χρο να σκέ πτε ται τὸ μέλ λον τοῦ γιοῦ τους καὶ τὴν μοῖ ρα ποὺ πε ρι μέ νει τὸ ὀρ φα νό ἐ πει δὴ ἄλ λοι θὰ τοῦ πά-ρουν τὰ κτή μα τα ὅ που φαί νε ται ἡ με γά λη ση μα σί α τῆς ἀ γρο τι κῆς πε ρι ου σί ας γιὰ τὴν ἐ πι βί ω ση τοῦ ἀν θρώ που

laquoγια τί κι ἂν ξε φύ γῃ ἀ πὸ τὸν πο λυ δά κρυ το πό λε μο τῶν Ἀ χαι ῶν πάν τα θὰ τὸν πε ρι μέ νουν πιὸ ὕ στε ρα πί κρες καὶ βά σα να για τὶ ἄλ λοι θὰ τοῦ πά ρουν τὰ κτή μα τα [ἄλ λοι γὰρ οἱ ἀ που ρήσ σου σιν ἀ ρού ρας]raquo

θρῆ νος ποὺ σὲ τί πο τα δὲν δι α φέ ρει καὶ ἀ πὸ τὴν ση με ρι νὴ πραγ μα τι κό τη ταΚλεί νον τας καὶ τὸ κε φά λαι ο αὐ τό ἔ στω καὶ μὲ αὐ τὲς τὶς πο λὺ λί γες ἀ να φο ρὲς ποὺ

ἀ νι χνεύ θη καν στὰ ἔ πη γιὰ τὸν γε ωρ γι κὸ τοὐ λά χι στον το μέ α φαί νε ται ὅ τι ἀ πὸ τὴν πο λὺ μα κρι νὴ ἀρ χαι ό τη τα ἡ ἀν θρώ πι νη φύ ση ἦ ταν ἡ ἴ δια καὶ ἡ συμ πε ρι φο ρὰ τῶν ἀ τό μων στὰ με γά λα γε γο νό τα τῆς ζω ῆς πα ρὰ τὴ θε ω ρού με νη πο λι τι σμι κή μας πρό ο δο δὲν ἔ χει ἀλ λά ξει καὶ ἐ ξα κο λου θεῖ νὰ εἶ ναι τὸ ἴ διο συ ναι σθη μα τι κὴ ἢ συμ φε ρον το λο γι κὴ ὅ πως καὶ τό τε


44

9 ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ

Ἡ γεωργοκτηνοτροφικὴ παραγωγὴ ἑνὸς τόπου προσδιορίζει ἀκόμα καὶ σήμερα τὴ βα-σικὴ διατροφὴ τῶν ἀνθρώπων παρὰ τὶς μεγάλες δυνατότητες εἰσαγωγῶν ποὺ ὑπάρχουν στὴ σύγχρονη ἐποχή Ὁ Μεσογειακὸς χῶρος καὶ ἀκόμη περισσότερο ὁ Αἰγαιακός μὲ τὶς ἰδιομορφίες του καὶ τὴ μεγάλη βιοποικιλότητά του σὲ φυτικὰ καὶ ζωικὰ εἴδη εἶναι ἑπόμενο νὰ διαμόρφωσε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς ἐποχῆς ποὺ ἄρχισε νὰ ἀσκῆται ἡ γεωργία διατροφικὲς συνήθειες προσαρμοσμένες στὶς δυνατότητες αὐτοῦ τοῦ χώρου Ἤδη ἀπrsquo τὴν Μυκηναϊκὴ ἐποχὴ εἶναι γνωστὰ τὰ εἴδη διατροφῆς σύμφωνα μὲ τὰ φυτικὰ καὶ ζωι-κὰ εἴδη ποὺ ἔχουν βρεθῆ ὅτι ὑπῆρχαν εἴτε ἀπὸ τὰ ἀρχαιολογικὰ δεδομένα εἴτε ἀπὸ τὶς πινακίδες τῶν ἀνακτόρων τῶν Μυκηναϊκῶν καὶ τῶν Μινωικῶν βασιλείων (Πίν 1 καὶ 2) Εἶναι πλέον περισσότερο ἀπὸ βέβαιο ὅτι οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης εἶχαν ἕνα πλούσιο καὶ θρεπτικὸ διατροφολόγιο ποὺ κάλυπτε τὶς ἀνάγκες τροφῆς κατὰ τὸν καλύ-τερο τρόπο ∆ὲν θὰ ἦταν παράλογο νὰ θεωρήσῃ κανεὶς ὅτι οἱ ἀρχὲς τῆς τόσο διαφημιζό-μενης σήμερα Μεσογειακῆς δίαιτας βρίσκονται στὴν ἐποχὴ ἐκείνη Εἶναι λογικὸ λοιπόν οἱ διατροφικὲς συνήθειες ποὺ ἐπικρατοῦσαν στὴν ἐποχὴ τῶν Μυκηναίων νὰ μὴν εἶναι διαφορετικὲς ἀπὸ ἐκεῖνες ποὺ ὑπῆρχαν στὴν ἐποχὴ ποὺ περιγράφεται ἀπὸ τὰ Ὁμηρικὰ ἔπη Τὸ κρέας ἀπὸ τὰ αἰγοπρόβατα τοὺς χοίρους καί ἀλλοῦ λιγώτερο ἀλλοῦ περισσό-τερο ἀνάλογα μὲ τὶς περιοχές ἀπὸ τὰ βοοειδῆ ἦταν τὸ βασικὸ προϊὸν γιὰ τὴ διατροφή Παράλληλα τὰ διάφορα παρασκευάσματα ἀπὸ ἄλευρα σίτου ἢ κριθῆς ἐκτὸς ἀπὸ ψωμὶ ὅπως χυλός πίττες ἢ καὶ πιθανὸν παρασκευάσματα ποὺ ἔμοιαζαν μὲ τοὺς σημερινοὺς τραχανάδες ἢ χυλοπίττες καὶ ἄλλα παρασκευάσματα ἀπὸ τὰ δύο σιτηρὰ ὅπως πχ πλι-γούρι πρέπει νὰ ἦσαν βασικὰ εἴδη διατροφῆς ὅπως ἐπίσης τὰ κτηνοτροφικὰ προϊόντα τυρὶ καὶ γάλα Ἀπὸ τὰ φυτικὰ εἴδη τὰ σῦκα ἐξαιρετικῶς ἐκτιμώμενα τὰ ἀχλάδια τὰ σταφύλια τὰ κουκκιά τὰ ρεβίθια οἱ φακές τὰ κρεμμύδια καὶ σίγουρα διάφορα εἴδη χόρτων ποὺ ὅμως δὲν ἀναφέρονται πουθενά ἦσαν τὰ συμπληρώματα διατροφῆς Ἡ χρησιμοποίηση τοῦ λαδιοῦ στὴ μαγειρικὴ δὲν ἀναφέρεται ὅπως δὲν ἀναφέρονται καὶ τὰ διάφορα μυρωδικὰ χόρτα ἢ ἄλλα καρυκεύματα τὰ ὁποῖα ὅμως ὅπως καὶ τὸ ἁλάτι θὰ πρέπει νὰ ἦταν σὲ κοινὴ χρήση ἀλλιῶς δὲν ὑπῆρχε λόγος νὰ ἀποθηκεύωνται καὶ νὰ καταγράφωνται λεπτομερῶς στὶς πινακίδες Ἀκόμη σὲ εὐρεῖα χρήση ἦταν καὶ τὸ μέλι ποὺ τὸ ἔτρωγαν μὲ διάφορους τρόπους καὶ φαίνεται ὅτι ἦταν σοβαρῶς ἐκτιμώμενο ἔδεσμα τὸ μεῖγμα μέλιτος μὲ τυρί Ἀπαραίτητο συμπλήρωμα τῆς διατροφῆς τους ἦταν τὸ κρασί καὶ πρέπει νὰ εἶχαν διάφορα κρασιά κυρίως κόκκινα καὶ μαῦρα καὶ πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ πρέπει νὰ ἦσαν γλυκὰ κρασιά

Ἀπὸ τὶς ραψῳδίες τῶν δύο ἐπῶν εἶναι δυνατὸν νὰ τεκμηριωθῇ μιὰ καλὴ εἰκόνα γιὰ τὴ διατροφὴ τῶν ἀνθρώπων ἂν καὶ μερικὰ ἀπὸ τὰ ἀποσπάσματα ἀναφέρωνται σὲ γεύμα-τα κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ πολέμου ὅπου προφανῶς ἡ διατροφὴ θὰ πρέπει νὰ ἦταν ὄχι τόσο πλούσια σὲ ποικιλία ἐδεσμάτων Στὸ στίχο δ 89 τῆς Ὀδύσσειας ὅπου ὁ Μενέλαος διηγεῖται τὶς περιπλανήσεις του σὲ διάφορες χῶρες μετὰ τὸν πόλεμο μιλάει μὲ θαυμα-σμὸ γιὰ τὴν Ἀφρική ὅπου

laquoστὴ χώρα ἐκείνη οὔτε ὁ βασιλιᾶς οὔτε ὁ βοσκὸς στεροῦνται ποτὲ τὸ τυρί τὸ κρέας καὶ τὸ γλυκὸ γάλαraquoδηλαδὴ τὰ βασικὰ εἴδη καλῆς διατροφῆς Σὲ ἄλλους στίχους καὶ τῶν δύο ἐπῶν ἀνα-

φέρονται διάφορες περιπτώσεις ὅπου οἱ πρωταγωνιστὲς τῶν γεγονότων ἔτρωγαν καὶ περιγράφονται τὰ ἐδέσματα ὅπως στοὺς παρακάτω

ι 12 laquoκοντά τους εἶναι γεμᾶτα τραπέζια ἀπὸ ψωμὶ καὶ κρέατα κρασὶ δὲ ἀπὸ τὸν κρατῆραraquo


45

ι 557 laquoἔτσι τότε ὅλη τὴν ἡμέρα μέχρι τὴ δύση τοῦ ἡλίου καθόμασταν τρώγοντας ἄφθονα κρέατα καὶ πίνοντας γλυκὸ κρασίraquo

Σ 560 laquoΠιὸ μακριά κάτω ἀπὸ μία βαλανιδιά οἱ διαλαλητὲς ἑτοίμαζαν τὸ τρα-πέζι Εἶχαν σφάξει ἕνα μεγάλο βόδι καὶ τὸ φρόντιζαν οἱ γυναῖκες πάλι κοσκίνιζαν ἄσπρο ἀλεύρι πολύ γιὰ νὰ φᾶνε οἱ ἐργάτεςraquo

δ 57 laquoκαὶ ἡ σεβαστὴ οἰκονόμος ἔφερε ψωμί ἀφοῦ ἔβαλε στὸ τραπέζι καὶ πολλὰ φαγητὰ καὶ προσέφερε μετὰ χαρᾶς ὅτι ὑπῆρχε καὶ ὁ μοιραστὴς τοῦ κρέατος ἔφερε δίσκους μὲ ὅλα τὰ κρέαταraquo

Η 319 laquoτὰ ἔκοψαν ὕστερα μὲ τέχνη σὲ πιὸ μικρὰ (κομμάτια) καὶ τὰ πέρασαν στὶς σοῦβλες (ὀβελοῖσιν) τὰ ἔψησαν μὲ προσοχὴ καὶ τὰ τράβηξαν ὅλα ἀπὸ τὴ φωτιάraquo

ξ 110 laquoκι αὐτὸς μὲ μεγάλη ὄρεξη καὶ κρέατα ἔτρωγε καὶ κρασὶ ἔπινε βιαστικά χωρὶς νὰ μιλάῃraquo

ξ 427 laquoκαὶ κομμάτιαζε συνέχεια τὰ ἄλλα (μέρη τοῦ χοίρου) καὶ γύρω ἀπὸ τὶς σοῦβλες τὰ περνοῦσαν τὰ ἕψησαν μὲ προσοχὴ καὶ τὰ ἔβγαλαν ὅλα ἀπὸ τὴ φωτιὰ καὶ τὰ ἔβαλαν σὲ τραπέζιαraquo

ρ 343 laquoὁ Τηλέμαχος καλῶντας κοντά του τὸ χοιροβοσκὸ (τὸν Εὔμαιο) καὶ ἀφοῦ πῆρε ὁλόκληρο ψωμὶ ἀπὸ τὸ ὡραῖο κάνιστρο καὶ κρέας ὅσο χωροῦσαν τὰ χέρια τουraquo

τ 197 laquoἀφοῦ συγκέντρωσα τὸ λαό ἔδωσα κρίθινο ἀλεύρι καὶ μαῦρο κρασὶ καὶ βόδια νὰ σφάξουν γιὰ νὰ χορτάσουν τὴν πεῖνα τουςraquo

Ἀπὸ τὰ ἀποσπάσματα αὐτὰ φαίνεται καθαρὰ ὅτι στὶς περισσότερες περιπτώσεις τὸ φαγητό τους ἦταν κρέας ποὺ τὶς περισσότερες φορὲς δὲν καθορίζεται ἐπακριβῶς τί ζῷο ἦταν ἐνῷ στὸ δ 57 ἀφήνεται νὰ ἐννοηθῇ ὅτι μέσα στοὺς δίσκους ὑπῆρχαν διάφορα κρέατα ἀπὸ διαφορετικὰ ζῷα ὅπως καὶ σήμερα γίνεται σὲ ἑστιατόρια ἢ ταβέρνες Τὰ κρέατα κατὰ βάση ἦταν ψητὰ εἴτε ὁλόκληρα εἴτε σὲ σουβλάκια (Η 319 καὶ ξ 427) Σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις ὑπῆρχε ψωμὶ ἢ παρασκευάσματα μὲ ἀλεύρι καὶ ἀπαραιτήτως ἄφθονο κρασί Σὲ μία μόνο περίπτωση στὸ δ 57 ἀναφέρεται ὅτι ἡ οἰκονόμος ἔφερε στὸ τραπέζι ψωμὶ καὶ πολλὰ φαγητά χωρὶς ὅμως νὰ διευκρινίζεται τί εἴδους φαγητὰ ἦταν

Σὲ ἄλλα ἀποσπάσματα ὅπως στὸ Λ 630

laquoκι ἐπάνω του ἔβαλε πανέρι χάλκινο καὶ κρεμμύδι προσφάγι γιὰ τὸ πιοτό καὶ μέλι φρέσκο καὶ μαζὶ τοῦ ἅγιου κριθαριοῦ τὸν καρπόraquoφαίνεται ὅτι συνηθιζόταν τὸ κρεμμύδι ὡς συνοδευτικὸ τοῦ κρασιοῦ μαζὶ μὲ μέλι καὶ

κριθάρι χωρὶς νὰ ἀναφέρεται μὲ τί τρόπο ἦταν παρασκευασμένο Ἀναφέρεται ἀκόμη τί ὑπῆρχε στὰ κελλάρια τοῦ Ὀδυσσέα (β 341)

laquoκαὶ πολὺ εὐωδιαστὸ λάδι βρισκόταν ἐκεῖ καὶ πιθάρια μὲ παλιὸ γλυκὸ κρασί γεμάτα μὲ θεϊκὸ ἀνέρωτο πιοτόraquoὅπως ἐπίσης στοὺς β 355 καὶ υ 108 περιγράφεται ἡ προετοιμασία ἤ γιὰ ταξίδι ἢ γιὰ

τὸ γεῦμα

laquoβάλε ἀκόμα ἀλεύρι σὲ καλοραμμένα σακκιά ἔχω ἀνάγκη εἴκοσι μέτρα ἀπὸ τέ-τοιο καλὸ ψιλοαλεσμένο ἀλεύριraquo καὶ

laquoποὺ ἔφτειαχναν ἀλεύρι ἀπὸ στάρι καὶ κριθάρι γιὰ νὰ φᾶνε οἱ ἄνδρεςraquoΣτὴν Ὀδύσσεια ἐπίσης ἀναφέρεται τί φάγανε ὁ Ὀδυσσέας καὶ οἱ σύντροφοί του

στὴ σπηλιὰ τοῦ κύκλωπα Πολύφημου καὶ πῶς ἡ Ἀφροδίτη περιποιήθηκε τὶς κόρες τοῦ


46

Παν δά ρω ποὺ ἔ μει ναν ὀρ φα νὲς (ι 230 καὶ υ 68)

laquoἐ πὶ πλέ ον οἱ ἴ διοι ἀ φοῦ πή ρα με τυ ριά φά γα μεraquo

laquoκαὶ τὶς πε ρι ποι ή θη κε ἡ Ἀ φρο δί τη μὲ τυ ρὶ καὶ γλυ κὸ μέ λι καὶ μὲ γλυ κὸ κρα-σίraquoὅ που τὸ κύ ριο ἔ δε σμα ἦ ταν τὸ τυ ρίΤέ λος στὸ Λ 639 τῆς Ἰ λιά δας δί νε ται ἡ συν τα γὴ πα ρα σκευ ῆς τοῦ κυ κε ῶ να

laquoμέ σα σὲ αὐ τὸ (τὸ πο τή ρι) τοὺς ἀ να κά τω σε ἡ γυ ναῖ κα ἡ ὅ μοι α μὲ θε ὲς νε ρὸ μὲ κρα σὶ πρά μνει ο ἔ ξυ σε μὲ χάλ κι νη ξύ στρα κα τσι κί σιο τυ ρὶ καὶ πα σπά λι σε μὲ κρι-θα ρέ νιο ἀ λεύ ριraquoἘ κτὸς ἀ πὸ τὰ ὅ σα πε ρι γρά φτη καν ἤ δη θὰ ἦ ταν σκό πι μο νὰ ἀ να φερ θῇ ὅ τι καὶ τὸ

κυ νή γι ἀ πο τε λοῦ σε πρό σθε το συμ πλή ρω μα τρο φῆς ὅ πως φαί νε ται στὸ στί χο Λ 413 γιὰ τὸ κυ νή γι κά πρου στὸ ι 155 γιὰ τὸ κυ νή γι αἰ γῶν ὀ ρε σί βι ων καὶ στὸ κ 180 γιὰ κυ νή γι ἐ λα φιοῦ Φυ σι κὰ τὰ θηράματα δὲν ἀ να φέ ρον ται ὡς εἴ δη δι α τρο φῆς ἀλ λὰ εἶ ναι ἑ πό με νο ὅ τι τὸ κυ νή γι δὲν γι νό ταν μό νο γιὰ ἄ σκη ση ὅ πως δὲν γί νε ται καὶ σή με ρα Τέ λος στὸ μ 330 ἀ να φέ ρε ται καὶ δι α τρο φὴ μὲ ψά ρια κά τι ποὺ φυ σι κὰ εἶ ναι ἀ να με νό με νο στὶς πα-ρα θα λάσ σι ες πε ρι ο χές ἀ φοῦ τὸ ἴ διο συ νέ βαι νε ἴ σως καὶ κατὰ τὴν Πα λαι ο λι θι κὴ ἐ πο χὴ καὶ ἐ ξα κο λου θεῖ νὰ συμ βαί νῃ

Ἀ πὸ τὰ λί γα σχε τι κῶς ποὺ ἀ να φέ ρον ται γιὰ τὴ δι α τρο φὴ τῶν ἀν θρώ πων τῆς ἐ πο χῆς τοῦ Τρω ι κοῦ πο λέ μου ἀ πὸ ὅ σα ἀ να φέ ρουν οἱ ἀρ χαι ο λό γοι ἀλ λὰ καὶ οἱ πι να κί δες τῶν ἀ να κτό ρων καὶ ἀ πὸ τὶς ση με ρι νὲς δι α τρο φι κὲς συ νή θει ες στὴ χώ ρα μας μπο ρεῖ χω ρὶς δυ σκο λί α νὰ συμ πε ρά νῃ κα νεὶς ὅ τι ἐ κτὸς ἀ πὸ τὴν ἀ δι ά λει πτη πα ρου σί α τῆς Ἑλ λη νι κῆς Γλώσ σας γιὰ ἑ βδο μήν τα πε ρί που βε βαι ω μέ νους αἰ ῶ νες στὸν τό πο αὐ τό στὸ ἴ διο δι ά στη-μα εἶ ναι συ νε χὴς ἡ ἴ δια δι α τρο φή ἡ ση με ρι νὴ Με σο γεια κὴ δί αι τα Ἂν σὲ αὐ τὰ τὰ δύ ο προ στε θῇ καὶ ὁ χα ρα κτῆ ρας τῶν ἀν θρώ πων καὶ οἱ συ νή θει ές τους ὅ πως δι α γρά φον ται ἀ πὸ τὰ Ὁ μη ρι κὰ ἔ πη στὸ σύ νο λό τους ἀλ λὰ καὶ ἀ πὸ τὰ ἀ πο σπά σμα τα ποὺ ἀ να φέ ρον ται στὴ γε ωρ γι κὴ πρα κτι κή τό τε ἐ μεῖς οἱ ση με ρι νοὶ κά τοι κοι αὐ τοῦ τοῦ τό που δὲν μπο ρεῖ πα ρὰ νὰ ἔ χου με τὴν ἴ δια γο νι δια κὴ σύν θε ση μὲ ἐ κεί νους τοὺς ἀν θρώ πους


47

10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 Γεννάδιος ΠΓ 1914 laquoΛεξικὸν Φυτολογικόνraquo ἔκδ Μ Γκιούρδα 1959 Ἀθῆναι τόμ 22 Chadwick J 1992 laquoΓραμμικὴ Β καὶ Συγγενικὲς Γραφέςraquo μτφρ Ν Κονόμη ἔκδ Παπαδήμα

σελ 783 Dickinson OTPK 1999 laquoἩ προέλευση τοῦ Μυκηναϊκοῦ πολιτισμοῦraquo ἔκδ Μ Καρδαμίτσα

σελ 2834 ∆ούκας Κ 1993 laquoΤὸ μεγάλο μυστικὸ τοῦ Ὁμήρουraquo ἔκδ ∆ωδώνη τόμ 25 ∆ούκας Κ 1996 laquoἈρχαῖες μαρτυρίες γιὰ τὸν Ὅμηρο καὶ τὴ γλῶσσαraquo ἔκδ Ἐλεύθερη Σκέψις

σελ 1816 Halstead P 1990 laquoAgricultural in the bronze age Aegeanraquo Ed Wells B laquoAgricultural in ancient

Greeceraquo Procc 7th Inter Symp Sweedish Inst of Athens p 105-1177 Ἡσίοδος laquoἜργα καὶ ἡμέραιraquo (μτφρ Λεκατσᾶς Π 1941) ἔκδ Ι Ζαχαρόπουλος8 Θεοχάρης ∆Ρ 1967 laquoἩ αὐγὴ τῆς Θεσσαλικῆς προϊστορίαςraquo ἔκδ Φιλάρχαιος Ἑταιρεία Βόλου

Βόλος σελ 1879 Θεοχάρης ∆Ρ 1977 laquoΝεολιθικὸς Πολιτισμόςraquo ἔκδ Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τράπεζας Ἀθή-

να σελ 19310 Καββάδα ∆Σ 1938 laquoἩ χλωρὶς τῆς Ἑλλάδοςraquo ἔκδ Θεοδωρίδου Θεσσαλονίκη Τόμ Α11 Καββαδία ΓΒ 1991 laquoΣαρακατσάνοι μιὰ ἑλληνικὴ ποιμενικὴ κοινωνίαraquo ἔκδ Μπρατζιώτη Ἀθήνα

σελ 43112 Κουτρουβέλης ΚΒ 1999 laquoἩ ἀναχρονολόγηση τῆς Προϊστορίας κυρίως μὲ βάση τῖς ἀστρονομικὲς

πληροφορίες ἀρχαίων συγγραφέωνraquo ἔκδ laquo∆αυλόςraquo σελ 31913 Κοφινιώτη ΕΚ 1886 laquoΛεξικὸν Ὁμηρικόνraquo ἔκδ ∆ημιουργία Ἀθήνα 1992 σελ 41514 Λέτσα Ἁλ 1957 laquoΜυθολογία τῆς Γεωργίαςraquo τόμ 3 σελ 57415 Μάτσας Ν 1968 laquoΣτέγη ἀπὸ οὐρανό Σαρακατσάνικο ὁδοιπορικόraquo ἔκδ ∆ωδώνη σελ 11016 Μιρώ Α 1995 laquoἩ καθημερινὴ ζωὴ στὴν ἐποχὴ τοῦ Ὁμήρουraquo μτφρ Παναγιώτου Κ ἔκδ Παπα-

δήμα σελ 26917 Hooker JT 1994 laquoΕἰσαγωγὴ στὴ Γραμμικὴ Βraquo μτφρ Μαραβέλιας Χ Ε ἔκδ Μορφωτικὸ Ἵδρυμα

Ἐθνικῆς Τράπεζας Ἀθήνα σελ 32018 Ὅμηρος laquoἸλιάδαraquo μτφρ Ο Κομνηνοῦ-Κακριδῆ ἐπιμέλ Ε Παπανοῦτσος ἔκδ Ι Ζαχαρόπουλος19 Ὅμηρος laquoὈδύσσειαraquo μτφρ Π Γιαννακόπουλος ἐπιμέλ Β Μανδηλαρᾶς ἔκδ Ο Χατζόπουλος

Κάκτος20 Πασσᾶς I ∆ 1984 laquoΤὰ Ὀρφικάraquo ἔκδ Ἐγκυκλοπαιδείας laquoἩλίουraquo σελ 44721 Renfrew C 1972 laquoThe emergence of civilization The Cyclades and the Aegean in the third Millenium

BC Studies in prehistoryraquo Ed Coles JM p 59522 Renfrew C 1973 laquoTrade and craft specialisationraquo Ed Theocharis D laquoNeolithic Greeceraquo Cultural

Foundation of National Bank of Greece p179-19123 Renfrew JΜ 1973 laquoAgricultureraquo Ed Theocharis D laquoNeolithic Greeceraquo Cultural Foundation of

National Bank of Greece p147-16424 Ruiperez MS καὶ Melena JL 1996 laquoΟἱ Mυκηναῖοι Ἕλληνεςraquo ἔκδ Μ Καρδαμίτσα σελ 28525 Treuil R Darcque P Poyrsat J Cl et Touchais G 1996 laquoΟἱ πολιτισμοὶ τοῦ Αἰγαίουraquo ἔκδ Μ

Καρδαμίτσα σελ 65726 Sarpaki A 1990 laquoPaleothnobotanical approach Aegeanraquo ed Wells B laquoAgriculture in ancient

Greeceraquo Procc 7th Inter Symp Sweedish Inst of Athens p 61-7627 Thanassoulopoulos CC 1997 laquoPlant protection from pro-Homeric period to the classical Greek

civilizationraquo Procc 1st World Congress laquoAncient Greece and Modern Worldraquo Aug 1997 Ancient Olympia Greece p 319-328

28 Θανασουλόπουλος ΚΚ 2002 laquoἩ ἐξέλιξη τῶν εἰδῶν καὶ ἡ γεωργικὴ σκέψη καὶ πρακτική ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα στὸ σήμεραraquo 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο laquoH ἀρχαία Ἑλλάδα καὶ ὁ σύγχρονος κόσμοςraquo Ἀρχαία Ὀλυμπία Ἰούλιος 2002 Πρακτικά 2003 σελ 74-85

29 Thomson G 1949 laquoἩ ἀρχαία Ἑλληνικὴ κοινωνία τὸ Προϊστορικὸ Αἰγαῖοraquo β΄ ἔκδ μτφρ Βιστάκη Γ 1954 Ἐκδοτικὸ Ἰνστιτοῦτο Ἀθηνῶν σελ 555

30 Vermeule E 1972 laquoἙλλάς ἐποχὴ τοῦ Χαλκοῦraquo μτφρ Ξένος Θ ἔκδ Μ Καρδαμίτσα σελ 43731 Χασάπης KΣ 1967 laquoὝμνοι τοῦ Ὀρφέωςraquo ∆ιδακτορικὴ ∆ιατριβή Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν σελ

41-128 Σέ Πασσᾶς I ∆ 1984 laquoΤὰ Ὀρφικάraquo ἔκδ Ἐγκυκλοπαιδείας laquoἩλίουraquo32 Χουρμουζιάδης ΓΧ 1993 laquoΤὸ νεολιθικὸ ∆ιμήνιraquo ἔκδ Βάνιας Θεσσαλονίκη σελ 192


Εὐχαριστίες

Θεωρῶ ὑποχρέωσή μου νὰ εὐχαριστήσω ὅσους βοήθησαν μὲ ὁποιοδήποτε τρόπο στὴ σύνταξη αὐτοῦ τοῦ μικροῦ πονήματος καὶ ἰδιαιτέρως τὴν φιλόλογο κυρία Μαρία Θανασου-λοπούλου γιὰ τὴν ἐπιμέλεια τοῦ κειμένου καὶ τὶς πολύτιμες διορθώσεις της_ΚΚΘ








11

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ






12





13











14







15







16












17


















ν 73



















18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47































11

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ






12





13











14







15







16












17


















ν 73



















18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























11

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ






12





13











14







15







16












17


















ν 73



















18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























12





13











14







15







16












17


















ν 73



















18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























13











14







15







16












17


















ν 73



















18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























14







15







16












17


















ν 73



















18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























15







16












17


















ν 73



















18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























16












17


















ν 73



















18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























17


















ν 73



















18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























18



















ξ 78




Φηγός Ε 837 Ζ 237 Η 58 Ε 692 Π 765













Βύβλος φ 390








19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























19












20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























20










21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























21









22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























22















23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























23

Ὄργ

ωμ

α Ἀ

γγεῖ

ο ἀ

πὸ

τὸ Β

άρι


24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























24














25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























25












26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























26




27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























27


















28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























28

Λιο

μά

ζωμ

α Ἀ

πὸ

Ἀττ

ικό

ἀγγ

είο


29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























29










30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























30













31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























31


















32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























32








33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























33











34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























34













35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























35













36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























36




ἢ στὸ τ 397












37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























37













Τράγος ι 239










Ω 41 Υ 161 Γ 23 Σ 161 Ν 198




Λύκος Λύκος ∆ 471 Π 156 Ν 102 Π 352 Χ 262










Μῦγα ∆ 131 Β 469 Π 641 Ρ 570 Τ 23


Πεταλούδα


38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























38











Πουλιὰ















Ο 492





Τσίχλα χ 468





39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























39
















40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























40



















41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























41



42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























42













43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























43













44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























44








45














τὸ γεῦμα





46








47

























45














τὸ γεῦμα





46








47

























46








47

























47























