HABLAN LOS HOMBRES ELKARRIZKETA: ROSA DIEZ ETA MARI KARMEN GARMENDIA IV CONFERENCIA MUNDIAL SOBRE LA MUJER 6ERDINTASUNAREN ON-GAITZAK
D os Consejen'as del actual Gobierno Vasco estan ocupadas por mujeres. Se trata de Rosa Diez, Consejera de
Turismo, Comercio y Consumo y de M.a
Karmen Garmendia, Consejera de Cultu-ra. Rosa Diez es la primera mujer que ocupara el cargo de Consejera en dos legislaturas consecutivas. M.a Karmen Garmendia, por su parte, es la primera mujer del PNV que ocupa un cargo de Consejera del Gobierno Vasco y que, a su vez, oficia de portavoz del Ejecutivo.
E usko Jaurlaritzak dituen Sailburueta-tik bi emakumezkoak dira. Rosa Diez Merkataritza, Kontsumo eta Turismo-
ko Sailburua dugu; M.a Karmen Garmen-dla, berriz, Kultura Sailburua. Rosa Diez Sailburu karguan bi legegintzaldi jarraian egingo dituen lehen emakumea izango da, M.a Karmen Garmendia, bere aldetik, Eusko Alderdi Jeltzaleak Sailburu izen-datzen duen lehen emakumea, eta, era berean, Gobernuko bozemalca.
MARTXOA 95
DIRECCIÓN: E M A K U N D E Instituto Vasco de la Mujer
C O O R D I N A : Begoña M u r u a g a Aran tzazu Zugast i
DISEÑO GRÁFICO: Isabel Medinabei t la Ana Badlo la
M A Q U E T A C I O N : C O N T R A S T E
FOTOGRAFÍA: Javier Agu i r re (archivo) Mike l Ar razo la Itsaso González de Le iba Belén Ibarrola Paul ino Or ibe Jesús Rius C a r m e n Sarmien to Juanfer Urreta Car los Villagrán Manue la Saez Luis Z iarrusta
EDITA: E M A K U N D E Instituto Vasco de la Mujer Manue l Iradier. 36 01005 V I T O R I A - G A S T E I Z Te l . (945) 13 26 13 Fax (945) 23 18 91
D E P O S I T O L E G A L : VI - 356 - 89
I .S.S.N.: 0214-8781
F O T O C O M P O S I C I O N : Ikur, S.A.
I M P R I M E : A. G. Rontegu i , S.A.L.
E M A K U N D E K egi ten d l tuen ar t ikuluak berr idatz i da i tezke, bai bere oso tasunean . bai zat ika. ba ina nondik atera d i ren aipatu behar d a bet i .
E M A K U N D E K ez ditu be regana tzen derr lgorrez art ikulu eta ko laboraz ioe tan ager tzen d i ren eri tz iak. Bere eri tzia edi tor ia letan ema ten da ezagutzera .
E M A K U N D E permi te la reproducción total o parcial de sus artículos s iempre q u e se cite su p rocedenc ia .
E M A K U N D E no se ident i f ica necesar iamente con las op in iones inc lu idas en los artículos y co laborac iones . La opinión de la m isma se vierte en sus edi tor ia les.
P O R T A D A :
El d i b u j o q u e i l u s t r a la p o r t a d a d e e s t a r e v i s t a c o r r e s p o n d e a u n o d e l o s c a r t e l e s q u e h a e l a b o r a d o E d u a r d o C h i l l i d a p a r a E m a k u n d e c o n m o t i v o d e la IV C o n f e r e n c i a M u n d i a l s o b r e l a s M u j e r e s , c o l a b o ración q u e r e p r e s e n t a t o d o u n h o n o r p a r a e s t e O r g a n i s m o .
Eskutitzak Pág. 02
Editoriala Pág. 03
"Sobre la igualdad" Javier Sádaba Pág. 04
"La igualdad a estudio" Gotzon Baraia-Etxaburu Pág. 06
Inkesta / Encuesta Gema Agúndez Pág. 10
Cinco hombres opinan sobre la igualdad en la pareja Luis Mendizabal Pág. 12
"Ejerciendo la paternidad" Xavier Margarit Pág. 18
"Sociedades gastronómicas" Gloria Abanda Pág. 22
"Berdintasunaren on-gaitzak" Jexuxmar i Muj ika - Sant iago Aizarna Pág. 26
Elkarrizketak: Rosa Diez eta M.a Karmen Garmendia Odile Kruzeta Pág. 30
Emakunde. Albisteak Pág. 36
De Nairobi a Pekin Pág. 38
Elkarteak: "Martxoak, 8 Emakumearen sustapenerako elkartea" eta "Asociación cultural de la Mujer Campezana" M. a Victoria Cantón Pág. 44
"La polémica sobre el voto de las mujeres" Mercedes Arbaiza Pág. 46
"Emakume indartsuak"
Jorge Beristain Pág. 50
"Stop a las agresiones sexuales" Pág. 52
"Mujeres de cuidado"
Sonia Gómez Pág. 54
Asociaciones Pág. 58
Liburuak Pág. 60
"El telón también lo levantan ellas" Roberto Herrero Pág. 61 "Goenkale" Gema Lasa Pág. 62
"Los baúles de retorno al mar" Ana Iturralde Pág. 63
Komikia Nuria Ponpeia Pág. 64
Ser licenciada hoy en día a situación ac tua l q u e p a d e c e m o s las l i cenc ia d a s e s r e a l m e n t e d e p r i m e n t e . A c c e d e r a u n p u e s t o d e t r a b a j o r e l a c i o n a d o c o n t u s e s t u d i os (en mi c a s o , p e r i o d i s m o ) es f r a n c a m e n t e difícil d e b i d o a la escasísima, y o diría n u l a ,
o f e r t a e x i s t e n t e y a l i n t r u s i s m o t o ta l e n la p r o f e sión. Y los años p a s a n , s e l l ega a la t r e i n t e n a y q u e d a m o s f u e r a de l m e r c a d o labo ra l . T e p l a n t e a s rea l i zar o t ro t i po d e t r a b a j o s ( d e p e n -d i e n t a , e t c ) p a r a e m p r e n d e r tu v i d a d e a l g u n a f o r m a , pe ro los e m p r e s a r i o s t e m e n con t ra ta r t e por q u e , s u p o n g o , i m a g i n a n q u e v a s a p o n e r p ies e n p o l v o r o s a a la p r i m e r a o p o r t u n i d a d labora l re lac io n a d a c o n tu c a r r e r a q u e te a p a r e z c a , (¡eso sí q u e sería t o d a u n a o d i s e a ! ) . I n c l u s o i n t e n t a s o p t a r a algún c u r s o s u b v e n c i o n a d o , r e l a c i o n a d o c o n t u s e s t u d i o s , y los p r o p i o s o r g a n i z a d o r e s de l m i s m o te c o m e n t a n q u e u n o d e los requ is i tos q u e les e x i g e c u m p l i r el G o b i e r n o V a s c o , a la h o r a d e la se lec ción, e s rec i c la r a o t ro t i po d e " p r o f e s i o n a l e s " d e u n a f o r m a p re fe renc ia l . Y y o m e p r e g u n t o , ¿qué s u c e d e c o n el rec ic la je d e los l i c e n c i a d o s ? ¿hasta c u a n d o v a n a segu i r per m i t i e n d o q u e la U n i v e r s i d a d s e a u n a fábrica d e d e s e m p l e a d o s ( que no p a r a d o s ) ? . E n f i n , e s p e r o q u e E m a k u n d e s i r va d e p u e n t e p a r a q u e a l tas ins t a n c i a s e m p i e c e n a j u g a r c o n d i f e ren tes y m e j o r e s c a r t a s e n e l a s u n t o , p a r a b e n e f i c i o d e t o d o s y t o d a s .
Isabe l Po r ta les (Las A r e n a s )
Emakumeak eta bakea rakur r i ber r i du t A i t a S a n t u a k m u n d u k o e m a k u -m e g u z t i e i l u z a t u d i e n d e i a b a k e a r e n m e z u a m u n d u a n z a b a l t z e k o . Be t i e g o n d a , h i s to r i an z e h a r , u m e e n h e z i k e t a e m a k u m e e n e s k u e t a n : t x i k i a k z i r e n b i t a r t e a n ,
e t x e a n , a m a izan d a bet i h o r r e n e r a n t z u l e n a g u s i a . G e r o , e s k o l a r a j o a t e a n , h a s i e r a k o ma i l e t an b e h i n -tza t , e m a k u m e e n e s k u e t a n e g o n d a i kas leen hez i -ke ta . H a l a e t a g u z t i z e r e , m u n d u a n b e t i e g o n d i r a g e r r a k ; e t a , h a l a j a r r a i t u z g e r o , ez d i r u d i g a u z a k a l d a t z e k o a u k e r a hand i r i k d a g o e n i k . Ez d a e r r a z a k o n p o n b i d e a ; b a i n a , g a u z a k n o l a d a u d e n i kus i ta , a g i a n , A i t a S a n t u a k p r o p o s a t u b e h a r k o l u k e e n a z e r a d a : g i z o n e z k o e n e s k u e t a n u z t e a u m e e n h e z i -k e t a e t a g e r r a r e k i n z e r i k u s i a d u t e n e r a k u n d e a k (d i r e l a G o b e r n u a k , d i r e l a D e f e n t s a M i n i s t e r i t z a k ) e m a k u m e e n e s k u e t a r a p a s a t z e a . B e h a r b a d a ho r re l a h o b e t o j o a n g o l i t za teke m u n d u a . O k e r r a g o , beh in t za t , ez .
L u r d e s A . (A r rasa te )
Una vez más... p e s a r de l p o c o t i e m p o t r a n s c u r r i d o , p a r e c e q u e e l o l v ido c u b r e y a el do lo r y la i nd igna ción q u e s e n t i m o s por el a s e s i n a t o y la v io la ción d e la j o v e n L E T I C I A TEMIÑO, d e P O R -T U G A L E T E , y q u e aún e n e s t o s m o m e n t o s
nos a b r u m a a t o d a s a q u e l l a s y a q u e l l o s q u e nos c o n s i d e r a m o s p e r s o n a s , q u e r e m o s M A N I F E S T A R : - Q u e h e c h o s c o m o éste s o n la c o n s e c u e n c i a de
a c t i t u d e s s e x i s t a s s o c i a l m e n t e p e r m i s i v a s c o n las a g r e s i o n e s a las m u j e r e s ( la "g rac ia de l je fe " , el i n ten to de l igo teo c o n s t a n t e d e los c a m p a n e ros d e t r a b a j o , s e n t e n c i a s d e j u e c e s e n f e r m i zos. . . )
- Q u e lo o c u r r i d o r e s p o n d e a la valoración q u e n u e s t r a s o c i e d a d h a c e d e la mu je r , consideránd o l a c o m o un ob je to más a c o n s u m i r y no c o m o un ser h u m a n o c o n v o l u n t a d e in te l i genc ia y, por lo t an to , d o t a d a d e c a p a c i d a d pa ra dec id i r y e le gi r por e l la m i s m a .
D i a r i a m e n t e las m u j e r e s n o s v e m o s o b l i g a d a s a d e m o s t r a r e s t a s o b v i e d a d e s l u c h a n d o c o n t r a u n a s e r i e d e p r e j u i c i o s s e x i s t a s q u e n o n o s v a l o r a n c o m o lo q u e s o m o s : " P E R S O N A S " . Es to o c u r r e e n t o d o s los ámbitos d e la v i d a , s o b r e t o d o e n las re l ac i ones s e x u a l e s r e c h a z a n d o t o d o t ipo d e c o m p o r t a m i e n t o q u e s u p o n g a a c c e d e r a l c u e r p o d e o t r a p e r s o n a s in s u v o l u n t a d : c u a n d o u n a m u j e r d i ce N O , e s t a n e g a t i v a t i ene q u e se r r e s p e t a d a . T o d o lo a n t e r i o r m e n t e c o m e n t a d o e s la c o n s e c u e n c i a de l s i s t e m a soc ia l d e v a l o r e s q u e se ref lej a e n u n a educación sex i s t a q u e c o n s i d e r a q u e la única función d e la m u j e r es sa t i s face r las n e c e s i d a d e s d e los h o m b r e s . Por t o d o e l lo , d e s d e el S e m i n a r i o d e Coeducación v e m o s q u e la solución no está sólo e n el cas t i go a l o s c u l p a b l e s ( c u y a c a p t u r a e x i g i m o s q u e s e r e s u e l v a d e i n m e d i a t o ) s ino e n el c a m p o d e la e d u cación d e v a l o r e s y p r inc ip ios c o e d u c a t i v o s d o n d e las p e r s o n a s s e d e s a r r o l l e n d e m a n e r a i n t e g r a l d o n d e p r e v a l e z c a e l r espe to a la p e r s o n a c o m o tal y d o n d e e s t e r e s p e t o c o n s t i t u y a el e je d e las re lac i o n e s h u m a n a s . La Coeducación será el c a m i n o q u e abrirá n u e v o s c a u c e s d e c o n v i v e n c i a , d e l ibe r tad , d e r e s p e t o y d e razón. La t a r e a c o e d u c a c i o n a l ha d e c o n d u c i r n o s a un m u n d o d o n d e p o d a m o s v iv i r h o m b r e s y m u j e r e s e n i g u a l d a d d e d e r e c h o s , d e b e r e s , en i g u a l d a d d e d i g n i d a d r e c o n o c i d a y p r a c t i c a d a . Es ta t a r e a d e e d u c a r a niños y niñas e n la i g u a l d a d s e d e b e in ic iar e n las fam i l i as d e s d e q u e s e n a c e y t o d a la s o c i e d a d d e b e con t r ibu i r a su r e f o r z a m i e n to , i nc lu idos a y u n t a m i e n t o s ( d e s d e t o d a s las ac t iv i d a d e s q u e p r o m u e v a n ) , m e d i o s d e comunicación, administración, y n o sólo la E s c u e l a q u e , p o r s u p u e s t o , d e t e n t a e l p r o t a g o n i s m o s o c i a l e n la t a r e a e d u c a d o r a .
S e m i n a r i o d e Coeducación d e San tu r t z i
H oge i u r te p a s a d i ra N a z i o B a t u a l 1 9 7 5 a E m a k u m e a r e n N a z i o a r t e k o E g u n a i z e n d a t u zu tene t i k , e t a ur te
ho r i e tan a l d a k e t a a s k o g e r t a t u d i ra m u n d u a n , ba i po l i t i kan , ba i e k o n o m i a n . E ta ba i t a k u l t u r a n , e t a e m a -
k u m e e k p a r t e h a r t z e e r a b a k i o r r a i zan d u t e a l d a k e t a h o r i e t a n .
E m a k u m e e n p r o t a g o n i s m o h o r r e k , b e s t a l d e , g i z a r t e a n i n d a r r e a n d a u d e n b a l o r e a k k u e s t i o n a t z e a e t a
g i z a - a n t o l a k e t a b e r d i n a g o b a t e n a l d a r r i k a p e n a ekar r i d u b e r a r e k i n .
H e l b u r u ho r iek , h a l a e r e , ez in d i r a lor tu g i z o n e z k o e n p a r t e h a r t z e r i k g a b e . B a i n a , no la b iz i d u t e g i z o n e z k o e k p r o z e s u ho r i? B e r e n p a p e r a k u e s t i o n a t z e n o te d u t e ? B e r d i n t a s u n e a n o ina r r i t u tako g i z a r t e a r e n a l d e lan e g i t e -ko p res t a l d a u d e ?
H o r i e k i zan d i r a a ld izkar i h o n e t a n p lan te ia tu d i t u g u n g a l d e r e t a k o ba t zuk , e t a h o r r e t a r a k o a d i n , l a n b i d e e t a ja tor r i d e s b e r d i n e k o g i z o n a k b i ldu d i t ugu b e r e n i r i tz iak j a s o e t a b e r e n k e z k a e t a p r o p o s a m e n a k a z a l t z e k o .
1 9 9 5 e k o l e h e n e n g o a le h o n e t a n , b e s t a l d e i ra i l ean P e k i n e n e g i n g o d e n o s p a k i z u n b a t e n ber r i e r e e m a n nah i d i z u e g u , E m a k u m e e i b u r u z k o IV G o i - B i l e r a n ber r i ha in z u z e n , E m a k u n d e lan eg i t en ar i ba i ta ak t i bok i ber -t a n pa r t e h a r t z e k o .
B i l e ra h o n e t a n , m u n d u a n biz i d i r e n e m a k u m e e n e g o e r a a z t e r t z e a z g a i n , a u k e r a b e r d i n t a s u n f i n k a t z e k o b e h a r r e z k o a k d i r en es t r a teg iak o n a r t u k o d i ra .
D e s d e a q u e l 1 9 7 5 p r o c l a m a d o po r las N a c i o n e s U n i d a s Año In te rnac iona l d e la Mu je r , h a n p a s a d o v e i n t e años e n los q u e el p a n o r a m a m u n d i a l h a v i v i do i m p o r t a n t e s c a m b i o s , t an to a n ive l político, económico c o m o cu l t u ra l . L a s m u j e r e s h a n t e n i d o un p a p e l dec i s i vo e n e s t a s t r a n s f o r m a c i o n e s t ras s u incorporación a ámbitos e n
los q u e h a s t a h a c e b i en p o c o no e s t a b a n p r e s e n t e s c o m o la educación a t o d o s los n i ve les y e l m u n d o labo ra l y e l lo h a s i do pos ib l e , además d e por un m a y o r d e s a r r o l l o económico y de l e s t a d o d e b ienes ta r , po r un d e s e o d e autonomía p e r s o n a l d e las m u j e r e s y po r un a s e n t a m i e n t o de f in i t i vo d e la ¡dea d e i g u a l d a d e n las s o c i e d a d e s democráticas.
Es te p r o t a g o n i s m o c r e c i e n t e d e las m u j e r e s h a t ra ido c o n s i g o un c u e s t i o n a m i e n t o d e los v a l o r e s p r e d o m i n a n t e s y la reivindicación d e u n a n u e v a organización soc ia l más j u s t a e igua l i ta r ia b a s a d a e n la superación d e la t r ad i c i ona l dicotomía q u e a s i g n a b a a h o m b r e s y m u j e r e s ro les d i f e r e n c i a d o s .
P e r o p a r a a l c a n z a r e s t e ob je t i vo e s n e c e s a r i o e l e s f u e r z o y la participación ac t i va d e t o d a la ciudadanía; d e ahí la i m p o r t a n c i a d e la implicación d e los h o m b r e s e n e s t e p r o c e s o d e c a m b i o q u e p e r s i g u e , e n última ins t a n c i a , q u e t o d a s las p e r s o n a s s e a n autónomas y p u e d a n d e s a r r o l l a r s e e n t o d a s u i n t e g r i d a d .
P e r o , ¿cómo v i v e n los h o m b r e s e s t e p r o c e s o ? , ¿se h a n c u e s t i o n a d o s u p r o p i o p a p e l ? ¿están r e a l m e n t e i n t e r e s a d o s e n el t e m a ? , ¿están d i s p u e s t o s a c o l a b o r a r e n la consecución d e u n a s o c i e d a d más igua l i t a r ia? .
Es tas s o n a l g u n a s d e las c u e s t i o n e s q u e h e m o s q u e r i d o p l a n t e a r e n e s t e número d e la rev is ta e n el q u e , a través d e un d e b a t e ab ie r to , h o m b r e s d e d i f e r e n t e s e d a d e s , p r o c e d e n c i a s y p r o f e s i o n e s h a n e x p r e s a d o , no sólo s u s o p i n i o n e s , s i no s u s d u d a s y p r o p u e s t a s e n t o r n o a e s t a s c u e s t i o n e s .
Además, e n e s t a p r i m e r a rev i s ta de l 9 5 h e m o s q u e r i d o h a c e r n o s e c o d e la celebración, e l próximo m e s d e s e p t i e m b r e , d e la IV C o n f e r e n c i a M u n d i a l s o b r e las M u j e r e s q u e v a a t e n e r lugar e n Pekín o r g a n i z a d a p o r la N a c i o n e s U n i d a s . En e s t a C o n f e r e n c i a , u n o d e los a c o n t e c i m i e n t o s más i m p o r t a n t e s d e la década e n relación c o n las m u j e r e s , s e v a n a e v a l u a r las es t r a teg i as d e i g u a l d a d q u e s e p l a n t e a r o n e n la an te r io r c u m b r e d e N a i robi y en e l la , o r g a n i s m o s o f i c ia les y O N G - s v a n a t e n e r o p o r t u n i d a d d e p l a n t e a r p r o p u e s t a s p a r a a v a n z a r e n la i g u a l d a d d e o p o r t u n i d a d e s .
L a c i ta d e Pekín, e n c u y a s r e u n i o n e s p r e p a r a t o r i a s E m a k u n d e está p a r t i c i p a n d o a c t i v a m e n t e , v a a se r s in d u d a u n a e x c e l e n t e ocasión p a r a d a r a c o n o c e r la situación d e las m u j e r e s e n las d is t i n tas p a r t e s de l m u n d o . Y u n a b u e n a o p o r t u n i d a d p a r a , d e s d e la n e c e s a r i a s o l i d a r i d a d N o r t e / S u r , s e g u i r c o o p e r a n d o e n la e r r a d i c a ción d e t o d o t i po d e d e s i g u a l d a d e s .
ZAILA DA GIZONEN ETA EMA-
KUMEEN ARTEKO BERDINTA-
SUNEZ EZER BERRIRIK ESA-
TEA - D I O S K U E G I L E A K - ,
BAINA GAIA HOR DAGO. BETI-
DANIKO KONTUA DA ETA, ERA
BEREAN, EGUNEROKOA; ETA
E R A N T Z U N K O N P R O M E T I T U
BAT E M A N BEHAR ZAIO.
GAUZA JAKINAK ERREPIKATU
ARREN, U L E R T E Z I N T A S U N A -
REN MUGAN IBILI ARREN EDO
E R E M U L A T Z E A N E R O R I
A R R E N , E R A N T Z U N A BEHAR
DUENA. ETA ERANTZUN HORI
BAKOITZAK (GIZON ZEIN EMA-
K U M E ) B E R E H U T S U N E A K
ONARTZETIK ETORRIKO DA.
ETA GERO, IKASTEKO GOGO-
TIK, IKASTEN JAKITEA BAITA
GIZAKI BIHURTZEKO BIDEA.
g^b "о ж? l i
la i guai da Texto: Javier Sábada Fotografía: Carlos Villagrán
ec i r u n a p a l a b r a o r i g i n a l s o b r e un t e m a c o m o éste es t an difícil c o m o e l e v a r s e tirándose d e las o re jas . P e r o el t e m a está ahí. Es un a s u n t o e t e r n o , s in d u d a . Y es
un a s u n t o d e t o d o s los días, a l q u e , o b v i a m e n t e , hay q u e da r u n a r e s p u e s ta c o m p r o m e t i d a . U n a r e s p u e s t a q u e , a u n q u e rep i ta c o s a s d i c h a s , b o r d e e la incompresión o p u e d a cae r e n t e r r e n o baldío, nos a c u c i a . Y nos c a u s a d e s a zón. Por e s o , y an tes d e dar u n a o p i nión más ceñida y p e r s o n a l , permítas e n o s un pequeño r o d e o q u e sitúe el c a m p o de l con f l i c to .
I m a g i n e m o s u n a discusión e n t r e u n h o m b r e y u n a mu je r . La m u j e r a c u s a d e m a c h i s m o al varón. E s t e , p o r s u pa r te , r e p r o c h a a la mu je r su i n c a p a c i d a d p a r a l i be ra rse , d a d a su s u p u e s t a hab i l i dad , de l p o d e r d e a q u e l l o s c o n s i d e r a d o s por e l la c o m o más imbéciles. El e s q u e m a e s , s i n d u d a , tópico y h a s t a d e s g a s t a d o . Pe ro es un e s q u e m a r e a l y n o s p u e d e s e r útil. ¿Por qué?. P o r q u e señala u n o d e los p r o b l e m a s básicos d e la d i s p u t a . I nd i ca h a s t a qué p u n t o es difícil c o l o c a r s e no y a e n u n t e r r e n o n e u t r a l s i n o c o n la o b j e t i v i d a d a d e c u a d a p a r a t r a t a r d e in ic iar la solución de l p r o b l e m a . Y es q u e , e n e s t o s c a s o s , s e c o n f u n d e la explicación c o n la justificación. Más aún, al a d v e r s a r i o se le e x i g e q u e j u s t i f ique u n o s ac tos m ien t ras q u e c u a n d o tal a c u s a d o r r e c i b e , a s u v e z , las o b j e c i o n e s , éste s e re fug ia en la exp l i cación. D i c h o d e u n a m a n e r a más c o n c r e t a . I m a g i n e m o s a K a r m e l e y a Perú. K a r m e l e t a c h a a Perú d e m a c h i s t a e i n c a p a z d e c a m b i a r . Perú rep l i ca d i c i e n d o q u e e l la , en el f o n d o , p o c o h a c e p o r d i c h o c a m b i o . En los m o m e n t o s c r u c i a l e s , p o r e j e m p l o , t o d a s sus a r m a s las usa p a r a seduc i r o p a r a o b e d e c e r la imposición d e l m a c h o . K a r m e l e rep l i ca , por s u pa r te , q u e d a d o un d o m i n i o q u e s e r e m o n t a s ig los o m i l en ios no es extraño q u e no p u e d a l i be ra r se t a n fácilmente. Perú, así, ha e n c o n t r a d o su me jo r d e f e n s a : d a d o q u e d e s d e h a c e s i g l o s o m i l e n ios también él ha s ido c o n d i c i o n a d o , n o e s extraño q u e n o c a m b i e , s e a i n c o h e r e n t e c o n s u s i d e a s o, s i m p l e m e n t e t o d o lo d e j e p a r a más a d e l a n t e .
El e s q u e m a s e r e v e l a f e c u n d o . Por q u e m u e s t r a h a s t a qué p u n t o p e r d e m o s t an tas v e c e s el t i e m p o . E n v e z d e u n a discusión nítida y un e s f u e r z o real por c o l o c a r n o s en la vía d e u n a m e j o ra v i ta l , nos p e r d e m o s e n la o s c u r i d a d y u s a m o s , f a l a z m e n t e , un c o n j u n t o d e
a r g u m e n t o s q u e , e n s u m e z c l a , s o n inválidos e inútiles.
Y e s q u e e l a s u n t o n o c o n s i s t e e n mi ra r h a c i a atrás e n la h is to r ia s i no e n s a b e r , ahora cómo j u s t i f i c a r u n a actuac ión m a c h i s t a , p o r e j e m p l o . P u e s t o q u e d i c h a justificación no e s p o s i b l e , lo q u e s e e x i g e moralmente, e s e s f o r z a r s e e n c a m b i a r . E s f o r z a r s e y a q u e se t ra ta d e un m a n d a t o m o r a l c o n las c o n s e c u e n c i a s soc ia l es y po l i -t i cas q u e u n a mora l ob je t i va c o m p o r t a . N a t u r a l m e n t e , l a s e x i g e n c i a s y l o s c a m b i o s h a n d e se r m u t u o s . Lo q u e s u c e d e es q u e la pa r te c o n m a y o r res -p o n s a b i l i d a d m o r a l , l a p a r t e c o n m a y o r n e c e s i d a d d e inver t i r u n a s i t ua ción i n j u s t a , r e s i d e e n el h o m b r e . A l m a r g e n d e los p a s o s n e c e s a r i o s d e la m u j e r e n la c o n q u i s t a d e un m u n d o más h u m a n o y m e n o s i m p r e g n a d o d e imposic ión y p o d e r , e s e l h o m b r e q u i e n d e b e ca rga r c o n el f a rdo . D e b e c a r g a r c o n la c a r g a q u e p e s a c o m o c u l p a b l e de l objetivo d e u n a situación real in jus ta .
EMAKUMEEK EMAN
BEHARREKO PAUSUEZ GAIN,
GIZONEZKOAK DIRA
FARDELAREN ZAMA ERAMAN
BEHAR DUTENAK
C o n lo d i c h o , n a t u r a l m e n t e , no se está n e g a n d o v a l o r a c u a l q u i e r t i p o d e investigación empírica q u e s e i n t r o d u z c a en la h is to r ia . La antropología, la sociología o la sicología s o n e x c e l e n t e s a l i a d o s p a r a c o n o c e r e l c u r s o d e u n a se r i e d e h e c h o s q u e e n l a z a n c o n la situación e n la q u e v i v i m o s . Por e s o h i s to r i as d e la m u j e r c o m o la d e D u b o i s s o n s i e m p r e b i e n v e n i d a s . Y t i enen su f i c i en te s u s t a n c i a c o m o p a r a inc id i r e n t o d o s los m o v i m i e n t o s l iber a d o r e s .
Pe ro e n d o n d e s e j u e g a , e n v e r d a d , la cuestión es lo q u e ahora o c u r r e , e s e n la ac t i t ud q u e c a d a u n o d e b e t o m a r en relación a la disfunción, e n p o d e r y d e r e c h o , en t re el h o m b r e y la mu je r . En e s t e s e n t i d o , t a m p o c o está d e más la l a b o r teórica, p o r c o n o c i d a s q u e s e a n c i e r t a s a f i r m a c i o n e s q u e h o y , c o n ánimo s i n c e r o , n a d i e podr ía
negar . Por e j e m p l o , hay q u e insist i r e n q u e e l m a c h i s m o e s u n a f o r m a d e r a c i s m o . E l r a c i s m o c o n s i s t e e n s u núcleo, e n e s t a b l e c e r g r a d o s d e s u p e r i o r i dad e i n f e r i o r i dad e n t r e los s e r e s h u m a n o s y en c u a n t o s e r e s h u m a n o s . Po r e s o q u i e n c o n f e s a r a , explícita o impl íc i tamente, q u e e l h o m b r e e s supe r io r a la mu je r , estaría s u s c r i b i e n d o la i dea d e q u e la mu je r o b ien no es un ser h u m a n o o, si lo e s , lo e s d e r a n g o in fe r io r . S e m e j a n t e b a r b a r i d a d s e h a d e f e n d i d o a lo la rgo d e n u e s t r a h is to r ia , y h a s t a h a e s t a d o a pun to d e ser s a n c i o n a d a por p o d e r e s b ien e s t a b l e c i d o s , c o m o e s el c a s o de l p o d e r eclesiástico. D i c h a labor teórica d e b e r e e l a b o r a r s e , a c t u a l i z a r s e y r e p e t i r s e allá d o n d e h a y a acusación. Y c o n t o d o s los m e d i o s a disposición. Po r e s o hay q u e s a l u d a r c o m o u n a in ic ia t i v a i n t e r e s a n t e , la introducción, c a d a día más s e g u r a , d e los e s t u d i o s s o b r e la m u j e r e n la v i d a académica e in te lec tua l e n g e n e r a l .
E x i s t e , p a r a a c a b a r , la p r u e b a d e la práctica d i a r i a , los c a m b i o s q u e , c o n t o d a la d i f i c u l t a d d e l m u n d o , p u e d e n m e d i r s e , s e h a c e n n o t a r y n o s d a n , c u a n d o s e d a n , ánimo p a r a s e g u i r a d e l a n t e c o n m e n o s e s c e p t i c i s m o . E n es te p u n t o , convendría señalar q u e la resignación, t a n t o por pa r t e de l h o m b r e c o m o p o r p a r t e d e la m u j e r , e s u n a d e s g r a c i a q u e a t o d a c o s t a d e b e e v i t a r s e . I n c l u s o s i a l g u n o c r e e - y q u i e n e s t o e s c r i b e lo c r e e - q u e las c o s a s v a n d e s p a c i o , q u e el p r o g r e s o e s más a p a r e n t e q u e rea l o q u e las m o d i f i c a c i o n e s , e n s u m a , tendrían q u e ser más p r o f u n d a s .
Q u e d a , f i n a l m e n t e , lo q u e podríamos l lamar la colaboración m u t u a . El reco n o c i m i e n t o , p r i m e r o , d e l as d e f i c i e n c i a s p r o p i a s . Y después, e l i n t e n t o se r io por a p r e n d e r . La cu l t u ra se s u e l e e n t e n d e r d e m u c h a s m a n e r a s . P o s e e , n o o b s t a n t e , u n r a s g o q u e n a d i e n i e g a : el a p r e n d i z a j e . S a b e r a p r e n d e r e s ir haciéndose, p o c o a p o c o , s e r h u m a n o . H a c i a e s a m e t a d e b e n , po r c ie r to , ir los p a s o s t a n t o d e los c a m b ios m a s c u l i n o s c o m o d e las c o n q u i s tas f e m e n i n a s . A h o r a b i e n , u n a d e las c o n q u i s t a s i n m e d i a t a s más i m p o r t a n t e s e s ésta: q u e la m u j e r enseñe al h o m b r e a ser h o m b r e . Q u e s e lo e n s e ñe n o c o m o s e le enseña a un niño. Q u e s e lo enseñe p o r q u e t i ene r a z o n e s . P o r q u e t i ene razón.
I994an Emakunderentzako egindako ikerketa bat oina-
rritzat hartuta, hona hemen zer zioten elkarrizketatuko
gizonek emakumeek gizartean gero eta maila handiago-
an duten paperari buruz.
Argi agertzen dena zera da: gizonek edertxo dakite ema-
kumeek berdintasun handiagoa eskatzen dutela. Area-
go, emakumezkoak baztertuta dauden egoeren zerrenda
luzea egiteko gauza dira.
Askoz gutxiago dira, ordea, gizarte desberdintasunak
aztertu beharrean harreman pertsonaletan erreparatzen
dutenak.
Nahiko erraza da egiturako matxismoari buruz hitz egi-
tea eta teorizatzea. Norberarengan dagoen alde matxis-
tan sakontzea, aldiz, askoz zailagoa da.
a gu Id d a estudio:
lo aue Diensan ; : •
os cm fé Texto: Gotzon Baraia-Etxaburu Artetxe (Psicólogo) Fotografía: Carlos Villagrán
P a r t i e n d o d e u n a investigación rea l i z a d a p a r a E M A K U N D E e n 1 9 9 4 , e n la q u e s e a n a l i z a b a n las o p i n i o n e s , t an to d e las m u j e r e s c o m o d e los h o m b r e s , e n relación al n u e v o p a p e l s o c i a l d e las m u j e r e s , a continuación s e e x p o n e n a l g u n o s r e s u l t a d o s d e e s e in for m e .
U n a p r i m e r a conclusión e s q u e l o s h o m b r e s están p l e n a m e n t e e n t e r a d o s d e q u e las m u j e r e s re i v i nd i can m a y o r i g u a l d a d . E s más, s o n c a p a c e s d e e l a b o r a r u n l i s tado e x t e n s o d e s i t u a c i o n e s d o n d e éstas s e e n c u e n t r a n m a r g i n a d a s : t r a b a j o , política, e d u c a ción, l e n g u a j e , p e r m i s i v i d a d s o c i a l , religión, m a r c o lega l . . .
S o n m e n o s los q u e sitúan el f o c o d e atención no y a e n las d e s i g u a l d a d e s s o c i a l e s , s i no e n las r e l a c i o n e s p e r s o n a l e s . H a b l a r y t e o r i z a r s o b r e e l " m a c h i s m o e s t r u c t u r a l " e s r e l a t i v a m e n t e senc i l l o , no h a y más q u e r e c o g e r e l d i s c u r s o f e m i n i s t a , algún artículo d e opinión o las i d e a s re i t e radas e n c u a l q u i e r d e b a t e t e l e v i s i v o . P r o f u n d i z a r e n l o q u e c a d a u n o t i e n e d e " m a c h i s t a " es más c o m p r o m e t i d o .
El m o m e n t o m a s c u l i n o s e encontrará, po r t a n t o , e n e s e n ive l d e " lo s o c i a l " , e n un d a r s e c u e n t a d e las d i f i cu l t ades q u e s e l es p r e s e n t a n a las m u j e r e s , e n u n a t o m a d e p o s t u r a c l a r a m e n t e a f a v o r d e e l i m i n a r las d e s i g u a l d a d e s .
L a t e n d e n c i a c u l t u r a l así lo m a r c a , cas i c o m o si d e u n a m o d a s e t r a t ase , o d e u n a cuestión p u r a m e n t e estética. S i n e m b a r g o , t r a s c e n d e r e s e p l a n o s o c i a l i m p l i c a u n a revisión s e r i a q u e c u e s t i o n a c o n v i c c i o n e s p r o f u n d a s y ac t i t udes a r r a i g a d a s .
E n e l f o n d o , l o s h o m b r e s s e s a b e n m a c h i s t a s , c o n o c e n l a s s i t u a c i o n e s p e r s o n a l e s e n las q u e s e e n c u e n t r a n p r i v i l eg i ados y no están d i s p u e s t o s a c e d e r pode r . P a r a e l lo , el p r ime r p a s o e s a m o l d a r e l d i s c u r s o f e m e n i n o , reconvirtiéndolo e n a l go m a n e j a b l e y q u e s e p u e d a con t ro la r . L a s p o s t u r a s i n t r a n s i g e n t e s o c o n f r o n t a d a s y a n o les s o n válidas p o r lo i nsos ten ib l e d e l
7
t e m a f ren te a u n a e v i d e n c i a t a n c la ra . E s n e c e s a r i o s e r s i b i l i n o s , a c e p t a r , p e r o c a m b i a r lo m e n o s p o s i b l e ; o , lo q u e es lo m i s m o , a p o y a r r a c i o n a l m e n te a las m u j e r e s p e r o no a n ive l imp l i c a t i v e , d e c o m p o r t a m i e n t o s y a c t i t u d e s .
L a s u t i l e z a d e l o s h o m b r e s está e n h a b e r c r e a d o u n " d o b l e l e n g u a j e " d o n d e l a s m u j e r e s s e d e s o r i e n t e n , d o n d e les resu l te más difícil c o n s e g u i r el e n t e n d i m i e n t o m u t u o . El su je to ac t i v o d e l a evo luc ión será l a p r o p i a m u j e r , l o s h o m b r e s s i e m p r e irán a r e m o l q u e f r e n a n d o a q u e l l o s a s p e c t o s q u e no les c o n v e n g a n .
Po r o t ro l a d o , los d i s c u r s o s m a s c u l i nos también h a n g e n e r a d o u n o s a r g u m e n t o s d e f e n s i v o s q u e , a n t e e l t e m o r al c a m b i o , les s i r v e n p a r a f o r t i f i ca rse e n s u s p o s t u r a s :
"Las mujeres ya están emancipadas"
"Hay trabajos que ellas no pueden hacer"
"Hay trabajos que ellas no quieren hacer"
"Pretenden dominar por encima de los hombres"
"Sólo quieren cambiar en algunos aspectos; los que les benefician"
"Entre los jóvenes no hay desigualdad"
"Las mujeres mandan en casa, ahora y siempre"
"El proceso de igualdad tiene que ser paulatino"
S o n r a z o n a m i e n t o s q u e no se s o s t e n drían e n u n a dialéctica i n t e r s e x o s , p e r o q u e t i e n e n v a l i d e z e n los f o r o s m a s c u l i n o s , s o b r e t o d o e n t r e l a s g e n e r a c i o n e s m a y o r e s .
O t r a es t r a teg ia e m p l e a d a p a r a neu t ra l izar el e m p u j e f e m e n i n o , d e carácter más e l a b o r a d o y po r t a n t o más e fec t i v o , e s la adopción d e r o l e s q u e l e s p e r m i t a n d e f e n d e r s e . C o n c r e t a m e n t e los q u e se ut i l i zan c o n m a y o r f r e c u e n c ia s o n :
ROL DE "VICTIMA"
"Hoy en día no sabes cómo relacionarte, quieren que seas duro y blando"
"Por cualquier cosa te tratan de machista, tienes que medir cada palabra"
"La mujer en casa tiene la gratificación de los hijos; nosotros, no"
ROL DE "INOCENTE"
"Que te digan en qué cosas eres machista"
"Nos tienen que ayudar a cambiar"
"Que te ayuden a ver dónde está la desigualdad"
E n c o n s o n a n c i a c o n e s o s ro l es , t a m bién a p a r e c e n o t r o s c u y a f i n a l i d a d n o e s la d e f e n s a s i n o e l a t a q u e . S o n los q u e podríamos de f in i r c o m o ro les d e " A C U S A D O R " y g r a v i t a n s o b r e la i d e a d e q u e " la m u j e r está p e r d i e n d o s u s v a l o r e s " e n múltiples d i m e n s i o n e s :
"Están rechazando la sensibilidad en favor de la competitividad"
"La fortaleza moral de las madres de antes no la tienen las mujeres de hoy en día"
"Con el afán de trabajar se están olvidando de la maternidad"
Los h o m b r e s s o n c o n s c i e n t e s d e e s e j u e g o d e ro les , s a b e n q u e los e m p l e a n c o m o protección f r e n t e a l c u e s t i o n a -m i e n t o y la presión c u l t u r a l d e l a s m u j e r e s . A u n q u e también h a y q u e señalar q u e e s t a autopercepción varía p o r g e n e r a c i o n e s : l o s más jóvenes s o n más p roc l i ves a señalar lo ar t i f ic ia l y f o r z a d o d e los p a p e l e s , f ren te a los m a y o r e s q u e t i e n e n u n a convicción más a r r a i g a d a d e q u e r e a l m e n t e e s así.
A n t e t a n t a c o n s c i e n c i a m a s c u l i n a c a b e p r e g u n t a r s e p o r dónde c r e e n e s t o s q u e s e d e b i e r a e v o l u c i o n a r . Las r e s p u e s t a s a p u n t a n d e f o r m a inequív o c a a u n a transformación de las ac t i t u d e s e n el ámbito doméstico-afectivo, e s ahí d o n d e c a d a u n o podría a p o y a r la i g u a l d a d d e l a / a s m u j e r / e s d e s u e n t o r n o : re l ac iones d e p a r e j a , c o m p o r t a m i e n t o s s e x u a l e s , r o l es p a t e r n a l e s , l a b o r e s domésticas...
E l f u t u r o p a s a n e c e s a r i a m e n t e p o r C O R R E S P O N S A B I L I Z A R S E t a n t o e n l o s t r a b a j o s d e l h o g a r c o m o e n l a s f u n c i o n e s q u e c o n l l e v a la f a m i l i a . A s p e c t o s q u e se de jan al m a r g e n por a l e g a c i o n e s d e l t i p o : "es labor de mujeres", "no estamos acostumbrados", "lo hacemos peor"... q u e no l leg a n más q u e a jus t i f i car la c o m o d i d a d y la acomodación d e años d e h is to r ia .
Pe ro e s t a m o s en o t ra época; las m u j e res y a no s o n e x c l u s i v a m e n t e a m a s d e c a s a , e m p i e z a n a adqu i r i r un p ro ta g o n i s m o público, b i e n e n el ámbito labora l o en el soc i a l , q u e r e m u e v e el p a p e l d e l h o m b r e d e n t r o d e la c a s a . Es un t raba jo q u e d e b e ser d e los d o s si lo q u e se p r e t e n d e es la autonomía y el desa r ro l l o p l eno de a m b o s , el c re c i m i e n t o p e r s o n a l y e l e n t e n d i m i e n t o d e n t r o d e la es t ruc tu ra fami l ia r .
E s a c o r r e s p o n s a b i l i d a d r e s u l t a e s p e c i a l m e n t e difícil p a r a a q u e l l o s h o m b r e s q u e todavía s i g u e n s i e n d o l os q u e s o s t i e n e n económicamente a la fam i l i a , s o b r e t o d o p o r q u e a n t e p o n e n s u t r a b a j o a l d e la m u j e r . E n c o n s e c u e n c i a , a p a r e c e u n a fa l ta d e V A L O RACIÓN q u e no h a c e más q u e d e s n i -
D iskurtso maskulinoek
beren burua babesteko
argudioak sortu dituzte.
Aldaketak sortzen dien
beldurrak eraginda,
baliagarri zaizkie beren jarrerei
tinko eusteko. Hono hemen adi-
bide batzuk:
"Emakumeek askatasuna lor-
tua dute dagoeneko"
"Badira emakumeek egin ezin
ditzaketen lanak"
"Badira emakumeek egin nahi
ez dituzten lanak"
"Gizonen gainetik egon nahi
dute, dena menperatzeko"
"Komeni zaiena aldatu nahi
dute, eta ez besterik"
"Gazteen artean ez dago des-
berdintasunik"
"Emakumeak agintzen du
etxean, orain eta beti"
"Berdintasuna apurka-apurka
lortu beharreko gauza da"
Arrazoibide hori baliagarria da
gizonezkoen artean, eta bereziki
adinekoen artean. Baina sexuen
arteko dialektikan sartuz gero,
ezin da mantendu.
v e l a r e l e s t a t u s e n t r e l os s e x o s . E n e s t o s c o l e c t i v o s u rge la p r e s e n c i a d e c u a l i d a d e s ta les c o m o la C O M P R E N SIÓN, la T O L E R A N C I A , el R E C O N O C I M I E N T O ; e n de f in i t i va , el A C E R C A M I E N T O .
En t re las p a r e j a s d o n d e los d o s t r aba j a n f u e r a s e e m p i e z a a v i s l u m b r a r la equiparación, a u n q u e también es cierto q u e d e u n a f o r m a más len ta de lo q u e s e podría e s p e r a r . Más c o s t o s o resu l ta c u a n d o la mu je r no d i s p o n e d e un t r aba jo q u e le o t o r g u e i n d e p e n d e n c i a e i g u a l d a d , y , p o r t a n t o , está a m e r c e d d e su cónyuge. A e s t a s m u j e res se d e b i e r a a p o y a r e s p e c i a l m e n t e , o , s i s e p r e f i e r e , a e s t o s h o m b r e s habría q u e p e r s u a d i r l o s en el c a m b i o d e los e s q u e m a s de v a l o r e s .
E n e s t e s e n t i d o , ¿qué s i g n i f i c a p a r a l o s h o m b r e s c a m b i a r ? , ¿exclusivam e n t e r e n u n c i a r o p e r d e r c o t a s d e p o d e r ? Si r e a l m e n t e se sitúa e n es tos parámetros, será u n a l a b o r n o d e años, s ino d e s ig los . C o n v i e n e p res ta r atención a a s p e c t o s c o m o la " S E N S I B I L I D A D " y la " P A T E R N I D A D " , q u e e m p i e z a n a a f lo rar tímidamente en ios d i s c u r s o s m a s c u l i n o s ; s o n c o n c e p t o s q u e , a u n n o p u d i e n d o r e l l e n a r s e d e m u c h o s c o n t e n i d o s , p o s e e n c i e r t o a t rac t i vo .
B a j o e s a s n u e v a s t e n d e n c i a s , hábilm e n t e r e c o g i d a s p o r a l g u n o s f a b r i c a n t e s e n s u p u b l i c i d a d , s e a u g u r a u n c a m b i o a c o r d e a l a s d e m a n d a s f e m e n i n a s . U n a t r ans fo rmac ión d o n d e el a c e r c a m i e n t o h o m b r e - m u j e r no s u p o n e u n a pérdida d e p r i v i l eg ios y d e l i b e r t a d p a r a és te , s i n o u n a u m e n t o c u a l i t a t i v o e n las r e l a c i o n e s , u n r e - d e s c u b r i m i e n t o d e s u f a c e t a a f e c t i v a .
S o n líneas d e evolución q u e p e r m i t e n a los v a r o n e s a p r o x i m a r s e a las p o s t u r a s d e l a s m u j e r e s . El p r o c e s o e s c o m p l e m e n t a r i o ; la m u j e r está h a c i e n d o e l r e c o r r i d o d e lo a f e c t i v o a lo soc ia l , y el h o m b r e de lo e x t e r n o a lo in te rno . En el a c o m p a s a m i e n t o de los d o s m o v i m i e n t o s e s d o n d e se p u e d e lograr el equ i l i b r io .
Por último, ¿en qué a s p e c t o s h a n e v o l u c i o n a d o los h o m b r e s ? Si r e a l i z a m o s un r e c o r r i d o p o r las d i s t i n t a s f a c e t a s p o d e m o s c o m p r o b a r q u e s u a p o r t a ción ha s i do más f o r m a l q u e o t ra c o s a :
E n el c a s o d e las tareas domésticas, f r i e g a n , p a s a n la a s p i r a d o r a ,
h a c e n l a c o m i d a , p a s e a n a l o s niños... p e r o d e u n a m a n e r a o c a s i o n a l y s i e m p r e c o n l a a c t i t u d d e " a y u d a " . N o s e p l a n t e a n la e x i s t e n c ia d e o t ros q u e h a c e r e s ni su par te d e r e s p o n s a b i l i d a d .
La paternidad también está su je ta a la colaboración p u n t u a l ; p u e d e n c a m b i a r l o s pañales, bañar a l o s niños o d a r l e s e l biberón, p e r o e l m a y o r p e s o lo l leva la m a d r e , es la q u e c u m p l e t o d a s las demás func io nes . El h o m b r e se e n c u e n t r a todavía a n c l a d o en los ro les clásicos (au tor i d a d ) y le c u e s t a a p r e n d e r o t ros n u e v o s .
L a s relaciones conyugales e s e l ámbito d o n d e m a y o r e s l a g u n a s ex i s t e n . P e r t e n e c e n a l m u n d o d e lo a f e c t i v o y ahí l o s h o m b r e s t i e n e n se r ias d i f i cu l t ades en m a n e j a r s e . S u re fe ren te s o n las re l ac i ones soc i a l es y s e les e s c a p a n m u c h o s m a t i c e s d e lo q u e o c u r r e en la pa re ja .
E n las relaciones laborales existirá p e r s i m i v i d a d s i e m p r e y c u a n d o no les t o q u e d e f o r m a d i rec ta , es dec i r , e n t an to q u e no s e a n c o m p e t i d o r a s d i r e c t a s ; e n e s o s c a s o s , se e m p l e a rán los e s t e r e o t i p o s cu l t u ra les c o m o f o r m a d e desacreditación ( " m e n o r c a p a c i d a d " , " m e n o r f l e x i b i l i d a d p o r t e n e r q u e o c u p a r s e d e las ob l i gac io n e s fam i l i a res " ) .
C o n r e s p e c t o al tiempo libre, t o d a vía s i g u e s i e n d o un ámbito e m i n e n t e m e n t e m a s c u l i n o . El h o m b r e t i ene l i be r t ad p o r q u e no está s u j e t o a la c a r g a doméstica, p u e d e d i f e r e n c i a r el t r a b a j o de l o c i o . El a c c e s o d e la m u j e r i m p l i c a c e d e r c o t a s d e e s a l i be r tad .
El p a n o r a m a m a s c u l i n o e s b a s t a n t e más c o m p l e j o de lo q u e se ha ana l i za d o e n e s t e ar t ícu lo. N o o b s t a n t e , r e s u l t a vál ido p a r a la ref lexión e n o r d e n a susc i t a r i deas d e s d e las q u e p o d e r c o n s o l i d a r e l c a m b i o . C o m o conclusión última s e p u e d e a f i r m a r q u e los h o m b r e h a n e v o l u c i o n a d o por la presión f e m e n i n a , p e r o sería d e s e a b le q u e e n a d e l a n t e f u e r a n e l l os l os q u e t o m a r a n las r i endas d e s u t r a n s formación.
9
¿Es real la igualdad de oportunidades para las muje
res?
Emakunde aldizkariko zenbaki honetan gizonezkoak
jarri ditugu hitz egiten, eta beste gauza askoren arte-
an honako galdera hau luzatu diegu: "Egiazkoa al da
emakumeen aukera berdintasuna?"
Lanbide, adin eta esperientzia desberdineko gizonen
iritziak jasotzen saiatu gara.
Hona hemen erantzunak.
Médico
E n e l a c c e s o a l s i s t e m a e d u c a t i v o ,
la i g u a l d a d e s r e a l . E n c u a n t o a las
o p o r t u n i d a d e s p a r a c o n s e g u i r t r a
b a j o , d e p e n d e d e c u a l s e a éste.
P u e d e h a b e r c i e r t o s t r a b a j o s e n
l os q u e l a s m u j e r e s t e n g a n a l g u
n a s d i f i c u l t a d e s más p o r l a t r a d i
ción y p o r q u e h a s t a a h o r a había
m e n o s m u j e r e s e n e l m e r c a d o
l a b o r a l . A h o r a , s i n e m b a r g o , l a s
c i f r as c a d a v e z d e m u e s t r a n más lo
c o n t r a r i o . H a y c i e r t o s e m p r e s a r i o s q u e todavía t i e n e n e n c u e n
t a , c o m o i n c o n v e n i e n t e , l as b a j a s m a t e r n a l e s y e s o e s u n a d i f i
c u l t a d añadida. E n el h o g a r , aún las m u j e r e s t i e n e n u n p a p e l
p r e d o m i n a n t e , c a s i s i e m p r e l l e v a n la m a y o r c a r g a , quizás por
q u e h a s t a a h o r a e l s e c t o r m a s c u l i n o asumía l os t r a b a j o s d e
más h o r a r i o o más dedicación. Según v a y a c a m b i n a d o e s e
r e p a r t o l a b o r a l , también cambiará el c a s e r o . E n c u a n t o a l c u i
d a d o d e los h i j os , la g e n t e j o v e n v a h a c i e n d o u n a distribución
más e q u i t a t i v a y, s o b r e t o d o e n los f i n e s d e s e m a n a , n o h a y
g r a n d e s d i f e r e n c i a s .
K a z e t a r i a
E s t a d i s t i k e k a rg i e r a k u s t e n d u t e g i z o n e t a e m a k u m e e n a r t e a n
s o l d a t a d i s k r i m i n a z i o a d a g o e l a . H a l a e r e , b a d i r a z e n b a i t a r l o ,
k o m u n i k a b i d e e n a r l o a e s a t e r a k o , b e r d i n t a s u n a l o r t u a d u t e n a k .
E g i a d a , b a i t a e r e , g o r e n e k o l a n p o s t u e t a n ia e z d a g o e l a e m a -
k u m e r i k . H e z k u n t z a n l o r t u t za t j o d a i t e k e b e r d i n t a s u n a . U n i b e r -
t s i t a t e k o k a r r e r a a s k o t a n e m a k u m e z k o a k g e h i a g o d i r a g i z o n e z -
k o a k b a i n o . E t a e m a k u m e z k o a k e z d i r a d i p l o m a b a t l o r t z e k o
s o i l i k j o a t e n , g e r o l a n b i d e b a t e a n a r i t z e k o b a i z i k . E t x e a n ,
o r d e a , b e n e t a k o b e r d i n t a s u n e t i k u r ru t i g a u d e o r a i n d i k . E g i n b e -
h a r g e h i e n a k e m a k u m e a r e n b i z k a r g a i n e a n d a u d e o r a i n d i k .
G i z o n e k e r o s k e t a k e g i t e n , s u k a l d e a n e t a g a r b i t a s u n o r o k o r r e a n
e r e l a g u n t z e n d u t e ; b a i n a b a d i r a z e n b a i t l a n , a r r o p a k g a r b i t z e a
e d o e t a p l a n t x a t z e a , g e h i e n b a t e m a k u m e a r e n l a n a d i r e n a k .
E m a k u m e a , b e l a u n a l d i b a t e a n e t x e k o l a n e t a k o % 1 0 0 e g i t e t i k
% 7 0 e g i t e r a p a s a d a . O r a i n d i k o r a i n e t x e a n % 5 0 e k o l a n - b a n a -
k e t a e g i t e n d u t e n b i k o t e a k o s o g u t x i d i r a , e t a g i z o n e z k o a k
l a n a r e n e r d i a b a i n o g e h i a g o e g i t e n d u t e n k a s u a k s a l b u e s p e n .
G a u z a b e r a e s a n d e z a k e g u h a u r r e n k a r g u e g i t e a r i b u r u z ar i
g a r e n e a n e r e .
A N T O N I O E.IYEE.A P r o f e s o r d e H i s t o r i a Contemporánea e n la U P V
E v i d e n t e m e n t e la i g u a l d a d n o e s
r e a l . Y o plantearía e s t e t e m a e n
d o s l í neas : l o q u e s u p o n e e l
h e c h o o b j e t i v o d e v iv i r e n u n a c u l
t u r a d o n d e e l género m a s c u l i n o
d o m i n a s o b r e e l f e m e n i n o c o n
r e p a r t o d e ro l es p a r a c a d a s e x o ; y
q u e , c o m o t o d o g r u p o d o m i n a d o ,
l a s m u j e r e s a s u m e n s u p r o p i a
condición s u b o r d i n a d a . Ahí n o s
e n c o n t r a m o s c o n un a m p l i o c o n t i n g e n t e d e m u j e r e s q u e a s u
m e n e s a condición. E n t r e lo o b j e t i v o y lo s u b j e t i v o s e m a n t i e
n e u n a situación d e subordinación. L a s i n s t i t u c i o n e s y l os
m e d i o s d e comunicación están h a c i e n d o un g r a n e s f u e r z o d e
superación d e e s e n i v e l . S i n e m b a r g o , p e r s i s t e la c o n t u m a c i a
d e h o m b r e s y m u j e r e s p a r a m a n t e n e r u n o s v a l o r e s d e d e s i
g u a l d a d y subordinación q u e s e r e p r o d u c e n e n la distribución
d e p a p e l e s .
A n a l i s t a e k o n o m i k o a
N i r i i r u d i t z e n za i t , o r o k o r r e a n ha r -t u z g e r o , a u k e r a b e r d i n t a s u n a e z d e l a e g i a z k o a , o h i t u r a g a t i k , e r o s o -t a s u n a g a t i k e t a g i z o n a r e n a b a n t a i -l a g a t i k . I h a r d u e r a k h a r t u z g e r o , e g o e r a b e s t e l a k o a d a . H e z k u n t z a n b a d a g o n o l a b a i t e k o b e r d i n t a s u n a , k a r r e r a t e k n i k o e t a n e m a k u m e z k o -a k g i z o n e z k o a k b a i n o g u t x i a g o d i r e n a r r e n . Z u z e n d a r i t z a k o l a n -p o s t u e t a n e m a k u m e a d i s k r i m i n a t u e g i t e n d a a r d u r a d u n a k i z e n d a t z e -r a k o o r d u a n . A r l o h o r r e t a n o z t o p o a k d i tu o r a i n d i k . O r o k o r r e a n , b e r a z , e z d a g o a u k e r a b e r d i n t a s u n i k , a r l o b a t z u e t a n b e s t e ba t -z u e t a n b a i n o g e h i a g o n a b a r i t z e n b a d a e r e . G e h i e n e t a n e m a -k u m e a r e n g a i n d a u d e e t x e k o l an g u z t i a k , ba i t a k a n p o a n l a n a e g i t e n d u e n e a n e r e . A z k e n u r t e o t a n a u r r e r a p e n h a u n d i a k e g i n d i r a , b a i n a o r a i n d i k e z b e r d i n t a s u n a k b e r e h o r r e t a n d i r a u .
A b o g a d o láiiiUÉBaiiÉni
P a r a las m u j e r e s d e m i generación, las o p o r t u n i d a d e s s e h a n a m p l i a d o e n o r m e m e n t e e n g e n e r a l : e n la educación, e l a c c e s o a l m u n d o d e l t r a b a j o , e l a c c e s o a la política, e tc . Quizá d o n d e s e s i g u e n m a n t e n i e n d o más s i t u a c i o n e s d e d i s c r i m i n a ción e s e n el m e r c a d o l a b o r a l q u e d e p e n d e d e la e m p r e s a p r i v a d a . El e m p l e o públ ico, p o r t e n e r u n a s I vías d e a c c e s o r e g l a d a s , e s más | o b j e t i v o e i gua l i t a r i o . E n el ámbito d e lo doméstico, s e p l a n t e a un p r o b l e m a i r r e s o l u b l e : la m u j e r a s u m e u n a c a r g a m u c h o m a y o r e n la ejecución d e las t a r e a s domésticas. P e r o e s t e h e c h o e s e n g r a n p a r t e f r u t o d e u n a cuestión p r e v i a . E n la e s t r a t e g i a v i ta l d e la m u j e r p a r e c e q u e lo doméstico e s m u c h o más i m p o r t a n t e q u e p a r a e l h o m b r e . P o r e s o a s u m e u n p a p e l d o m i n a n t e e n la definición d e c u a l e s s o n y cómo d e b e n r e a l i z a r s e las t a r e a s domésticas. P a r a e l l a , e s a definición e s e v i d e n t e , p e r o e n r e a l i d a d n o lo e s . Según m i e x p e r i e n c i a , el estándar d e e x i g e n c i a d e la m u j e r s o b r e la l lev a n z a d e la c a s a e s m u c h o m a y o r q u e e l d e l h o m b r e . L a m u j e r n o s e c o n f o r m a c o n lo q u e p a r a e l h o m b r e e s s u f i c i e n t e .
B e g i b i s t a k o a d a g a u r e g u n b e r d i n -t a s u n a r e n k o n t u a k t e o r i a h u t s a i za -t e n j a r r a i t z e n d u e l a e t a b a t z u e t a n e z t a hor i e r e . Ez d a g o e t x e a n b e g i -r a t u e t a a m a r e n e g i n k i z u n a z e i n d e n i k u s t e a b e s t e r i k : b e r a k j a r r a i -t z e n d u z a m a g u z t i a e r a m a t e n . L a n m u n d u a n , b a d i r a z e n b a i t a r l o o r a i n d i k e m a k u m e z k o a k s a r t u e z d i r e n a k e d o b e h a r a d i n a k o g a r r a n t -z i a e z d u e n a k . K a s u b a t z u e t a n e m a k u m e z k o a k a u r k i t z e n d i t u g u e r a n t z u n k i z u n a e s k a t z e n d u t e n k a r g u e t a n , b a i n a a p a i n g a r r i g i s a d a u d e b e r t a n . H e z k u n t -z a , a l d e ho r re ta t i k , b e r d i n d u a g o d a g o e t a e z d a h a l a k o a r a z o r i k s o r t z e n . T x o k e a l a n e r a h a s t e a n g e r t a t z e n d a , b a i n a ba i t a per t -s o n a - a r t e k o h a r r e m a n e t a n e r e , e t a j e n d e g a z t e a r e n a r t e a n e r e b a i . O r a i n d i k b i d e l u z e a d a g o e g i t e k o .
A r t i s t a plástico
E n e l t e r r e n o p u r a m e n t e artístico,
n o sé d e ningún g a l e r i s t a q u e s e
p r e c i e q u e p r i m e el s e x o de l a r t i s t a
a la h o r a d e e n j u i c i a r s u o b r a . En
o t r o s c a m p o s , t r i s t e m e n t e e n b a s
t a n t e s y e n u n m a y o r g r a d o e n la
e m p r e s a p r i v a d a , d e t o d o s e s s a b i
d o q u e o n o s e c o n t r a t a a m u j e r e s
a d u c i e n d o l as r a z o n e s más p e r e
g r i n a s o , s i s e c o n t r a t a n , éstas
c o b r a n b a s t a n t e m e n o s q u e s u s e q u i v a l e n t e s d e p u e s t o s m a s
c u l i n o s . I n c l u s o e n política n o serían n e c e s a r i o s los d e n o m i n a
d o s c u p o s d e p o r c e n t a j e , q u e s o n más un p a r c h e o q u e u n a
solución, s i r e a l m e n t e la i g u a l d a d f u e r a u n h e c h o . E n e s t e
m o m e n t o , l os c a m b i o s c o n s e g u i d o s s o n , e n g r a n p a r t e , p u r a
m e n t e t e s t i m o n i a l e s o léxicos. E n m i opinión, s o n c a m b i o s más
d e f o r m a q u e d e f o n d o .
11
CINCO HOMBRES
O P I N A N SOBRE
LA I G U A L D A D
EN LA PAREJA
Texto: Luis Mendizabal Fotografía: Mikel Arrazola
^ ^ ^ J B " ~ i z o n e z k o a k , g i z o n e z k o a k b a k a r r i k e m a k u m e e k i k o b e r d i n t a s u n a z e t a b i k o t e e n b i z i m o d u z
m i n t z a t z e n . H e l b u r u a , g a r b i a : z e r d i o t e , z e r h a u s n a r k e t a e g i t e n d u t e , n o l a b i z i d u t e b e r d i n t a s u n a b o s t
g i z o n e k . E l k a r r i z k e t a r a d e i t u t a k o g i z o n e k b i b a l d i n t z a b e t e b e h a r z i t u z t e n : b a t , b e r e n e g o e r a s o z i o l o g i -
k o k i e r r e p r e s e n t a g a r r i a i z a t e a ; b e s t e a , e m a k u m e e n e s k u b i d e b e r d i n e i b u r u z k o h a u s n a r k e t a e g i n
i z a n a . E r r a z a i z a n z e n , b a t e z e r e g o n b i d a t u e k e r a k u t s i z u t e n j a r r e r a i r e k i a r i e s k e r . B i l e r a , E m a k u n d e r e n
e g o i t z a n e g i n z e n u r t a r r i l e k o e g u n b a t e a n . G a i a s k o i k u t u z i r e n a r r e n , a z k e n e a n b i k o t e a n z e n t r a t u z e n
z t a b a i d a . Bi o r d u t ' e r d i k o s o l a s a k o r a i n e s k a i n t z e n d i z u e g u n a e m a n z u e n .
H o m b r e s , sólo h o m b r e s , h a b l a n d o s o b r e la i g u a l d a d d e d e r e c h o s d e la mu je r . El ob je t i vo e ra c l a ro : qué d i c e n , cómo r e f l e x i o n a n , cómo c o m p a r t e n s u s v i v e n c i a s y o p i n i o n e s s o b r e la i gua ldad un g r u p o d e h o m b r e s . N o se pretendía l o g r a r n a d a químicamente p u r o , ún icamente i n t e n t a r v e r l a s c o s a s d e u n m o d o d i f e r e n t e a l h a b i tua l d e b a t e en t re p e r s o n a s de d i f e r e n te s e x o .
Los h o m b r e s c o n v o c a d o s al c o l o q u i o -i nc lu i do el pe r i od i s ta q u e iba a d i r ig i r lo y r e s u m i r después s u c o n t e n i d o - debía n reun i r , básicamente, d o s c o n d i c i o n e s : u n a , q u e , e n s u c o n j u n t o , s u e s t a d o y condición soc ia l f u e s e más o m e n o s rep resen ta t i vo sociológicamente d e u n a mayoría y, d o s , q u e hub ie ran r e f l e x i o n a d o s o b r e el t e m a d e la i g u a l d a d d e d e r e c h o s de la mu je r .
La t a r e a resultó más fácil d e lo q u e p u d i e r a p e n s a r s e g r a c i a s a la b u e n a a c o g i d a q u e los c o n s u l t a d o s d i e r o n a la i n i c i a t i v a d e e s t a r e v i s t a . E s d e a g r a d e c e r también la s i n c e r i d a d c o n q u e s e e x p r e s a r o n e n e l c o l o q u i o . E s t e t u v o l u g a r e n la s e d e d e E m a k u n d e u n día d e e n e r o . S e t o c a r o n d i f e r e n t e s áreas r e l a c i o n a d a s c o n la problemática d e la i g u a l d a d d e d e r e c h o s d e la mu je r pe ro al f inal f ue la d e las r e l a c i o n e s d e n t r o d e la p a r e j a la q u e e l los m i s m o s c o n s i d e r a r o n c o m o la más f u n d a m e n t a l d e s d e el p u n t o d e v i s t a d e s u s v i v e n c i a s p e r s o n a l e s . Dos ho ras y m e d i a q u e , u n a v e z s in te t i zadas , o f r ec i e ron el s i gu i en te resu l ta d o :
¿Cuál es la posición general de cada uno ante el tema de la igualdad y cómo lo vive cada uno?
Xabier: A l m a r g e n de l tópico, por c o n vicción p e r s o n a l , c r e o en la i g u a l d a d . Pe ro lo q u e más m e h a i n t e resado es v e r q u e la i g u a l d a d d e las p e r s o n a s d e m i e n t o r n o , l as m u j e r e s e n e s t e
c a s o , a mí m e b e n e f i c i a . H e t r a t a d o d e v e r la i g u a l d a d no c o m o a lgo q u e se m e i m p o n e s ino q u e a mí también
Xabier Mendiguren: 49 años. Casa-d o , dos hi jos. Profesor y t raductor .
BETI SAIATU NAIZ BER-
DINTASUNA INPOSAKE-
TA BEZALA ULERTU
BEHARREAN, NIRI ERE
MESEDE EGITEN DIDAN
ZERBAIT DELA IKUSTEN.
m e f a v o r e c e , a u n q u e e n a l g u n o s m o m e n t o s m e c u e s t e d iger i r l o .
Jesús: I n t e n t a n d o también no cae r e n el tópico y o e s t o y d e a c u e r d o c o n la i g u a l d a d , a u n q u e m i m u j e r , al s a b e r q u e i ba a t o m a r p a r t e e n e s t e c o l o q u i o , m e d i ce q u e m a n t e n g o un espíritu d e d o m i n i o de l h o m b r e m u y g r a n d e . Es c ie r to q u e lo q u e h a g o y s i en to , o
p i e n s o , n o e s lo m i s m o . Nací e n el año 1 9 2 4 y e n t o n c e s e n m i f a m i l i a , c o m o en el res to , e l p a d r e e r a el rey y los demás e r a n los v a s a l l o s , q u e resp e t a b a n t e m e r o s o s a éste. Los d e mi generación h e m o s v i v ido e s e est i lo en la fam i l i a , e n la e m p r e s a , en la ca l l e . Mi m a d r e no consentiría q u e un ch i co e n t r a s e e n las t a r e a s d e la c a s a . Fu i m o s e d u c a d o s c a d a u n o en s u p a p e l , en su rol t r ad i c i ona l .
Gaizka: Quizás por el e n t o r n o o po r la e d a d , p e r o no he t r a t a d o n u n c a e s t e t e m a c o m o t e m a cen t ra l d e un d e b a t e teórico. C r e o , s i n e m b a r g o , q u e e l d e b a t e se p r o d u c e más en la práctica d ia r i a d e e s a s c o n v i c c i o n e s q u e t o d o s d a m o s po r s u p u e s t a s . E n mi e n t o r n o se d e b a t e en to rno a los v a l o r e s p ro p ios de c a d a s e x o . C r e o q u e en e s t a s o c i e d a d están más v a l o r a d o s los l lam a d o s v a l o r e s m a s c u l i n o s y q u e la educación m a n t i e n e e s a s d i f e r e n c i a s e d u c a n d o d e m a n e r a d i f e ren te a c a d a s e x o .
Vicente: Y o m e movía en círculos d e i zqu ie rda r e v o l u c i o n a r i a y ahí conecté c o n el m u n d o f e m i n i s t a . C o n m u c h o interés p o r e s e n u e v o m u n d o d e ¡deas, p e r o e n un t e r r e n o ideológico. A mí también m e b e n e f i c i a b a e n t o n c e s p o r q u e resu l t a m u y e n r i q u e c e d o r c u e s t i o n a r s e l a s a c t i t u d e s e n u n m u n d o d e v a l o r e s m a s c u l i n o s . El p ro b l e m a l u e g o es p a s a r d e l ámbito d e las i d e a s a las v i v e n c i a s . C u a n d o te t o m a s en ser io el p r inc ip io d e la igua l d a d s u r g e n p r o b l e m a s ex t rao rd i na r i os . En mi c a s o , recién s e p a r a d o , e s q u e e l la t i e n e un s e n t i d o d e posesión d e los niños e x t r a o r d i n a r i a m e n t e atávico, m u y t rad i c i ona l , al m i s m o t i e m p o q u e t i e n e un s e n t i d o m u y r e c i e n t e d e s u autonomía c o m o mu je r . Y o he in ten ta d o viv ir en mi v i da p r i v a d a es tos va l o res d e la i g u a l d a d , de l repar to d e las t a r e a s , t o d o e s t o , p e r o no he p o d i d o
i m p e d i r q u e s u r g i e r a la ideología, la t e n d e n c i a d o m i n a n t e , la d i f i cu l tad p a r a e x p r e s a r e m o c i o n e s , y e n t o n c e s t e e n c u e n t r a s c o n q u e po r m u y m o d e r n a s q u e s e a n l as m u j e r e s , también q u i e r e n q u e e n el ámbito clásico d e la seducción, d e la protección, etc. , q u e el o t ro t o m e la In ic ia t iva . La mu je r , po r m u y m o d e r n a o f e m i n i s t a q u e s e a , s i e m p r e e s p e r a al o t ro , p o r q u e ha s ido e d u c a d a así.
Roberto: Y o también es toy d e acue r d o c o n G a i z k a . C r e o q u e la s o c i e d a d n o e s i g u a l i t a r i a . Quizás s e a m o s n o s o t r o s u n a generación d e transición c o m p a r a d a c o n la d e Jesús, pe ro t a m bién nos h a n e d u c a d o c o m o a e l los , la educación no h a e v o l u c i o n a d o m u c h o e n e s t o s t e m a s , a l m e n o s l a q u e h e m o s r e c i b i d o n o s o t r o s . ¿Tiene la m u j e r las m i s m a s p r o b a b i l i d a d e s q u e el h o m b r e ? La s o c i e d a d está m o n t a d a así, pe ro hoy no hay i g u a l d a d d e opo r t u n i d a d e s , s a l a r i o , e t c . I n s i s t o e n la e t a p a d e transición. A n ive l p e r s o n a l , t r a t o a l a s m u j e r e s i g u a l q u e a l o s h o m b r e s , n o h a g o ningún m e n o s p r e c i o , p e r o e n m i actuación c r e o q u e m a n t e n g o l os m i s m o s r o l e s q u e m i p a d r e , por e j e m p l o . Y o a c e p t o m e n t a l m e n t e q u e e l las s o n i gua les q u e n o s o t r o s , p e r o no l l e g a m o s a d a r el p a s o s u f i c i e n t e p a r a n o s o l a m e n t e d e c i r l o d e p a l a b r a s ino q u e la i g u a l d a d se v e a r e f l e j a d a e n e s t a s o c i e d a d . La i g u a l d a d no se v e , ni e n la televisión, ni en e l e m p l e o , ni e n n u e s t r o l e n g u a j e ni en n u e s t r a s ac t i t udes
¿Dónde se está produciendo el conflicto?. ¿En qué área creéis que es más difícil la igualdad?
Vicente: Y o no e s t o y d e a c u e r d o e n q u e e l e s c e n a r i o d o n d e s e p r o d u c e más la d e s i g u a l d a d s e a la s o c i e d a d . C r e o q u e e s más la c o c i n a , e l c u a r t o d e baño, la c a s a e n g e n e r a l , e n e l s e n t i d o e n q u e s i g u e s i e n d o h a b i t u a l q u e la m u j e r d e d i q u e b u e n a p a r t e d e s u s energías a p e n s a r e n los niños, la c a s a , la decoración, m i e n t r a s q u e el h o m b r e lee el periódico, v a al fútb o l , h a b l a d e política, e t c . . Y e s o e s así e n b u e n a m e d i d a p o r q u e ahí h a y u n tío q u e s e c o n s i d e r a m u y i m p o r t a n t e e n relación a l a s c o s a s q u e t i e n e q u e h a c e r f u e r a de l h o g a r y lo h a b i t u a l e s q u e l a m u j e r p a s e d e p e l e a r y a c c e d a , p o r m u y m o d e r n a q u e s e a , a q u e el h o m b r e t e n g a o t r a s o c u p a c i o n e s e x t e r i o r e s y e l l a s e d e d i
q u e c a s i a l c i e n p o r c i e n a a s u n t o s i n t e r i o res .
E n té rminos s ico lóg icos , y e n u n a s p e c t o más su t i l y p o r e x p e r i e n c i a p e r s o n a l , c r e o q u e la m u j e r está más a la e x p e c t a t i v a y e l h o m b r e es el q u e h a c e y d e s h a c e . Por m u c h a evolución q u e h a y a h a b i d o e s t o s años, e n g r a n m e d i d a y e n los a s p e c t o s más e s e n c ia les es to s e s i g u e m a n t e n i e n d o . N o sé si seguirá así e n e l f u t u r o o n o ,
Gaizka Aranguren: 2 7 años. Solte-ro . Periodista. (Preso po r insumision).
NIK USTE DUT PERTSO-
NA BAKOITZAK ESPA-
RRUTXO BAT EDUKI
BEHAR DUELA BERA-
RENTZAT BAKARRIK;
BIKOTEAN EZ DA DEN-
DENA KONPARTITU
BEHAR.
pe ro a m i eso m e a t u r d e p o r q u e p a r e c e q u e f o r m a p a r t e d e la n a t u r a l e z a f e m e n i n a no el h a c e r las l abo res d e la c a s a pe ro sí e l sen t i r se s a t i s f e c h a c o n u n a relación a fec t i va m u y fue r te y clás i ca y q u e d a r s e s a t i s f e c h a e n el sen t i d o d e q u e si t e n g o e s o ahí m e q u e d o .
Xabier: Y o l levo 20 años h a c i e n d o la c o m p r a y o t ros t r a b a j o s d ia r ios d e mi c a s a . N o s h e m o s r e p a r t i d o d e s d e e l
c o m i e n z o las ta reas d e c a s a , e l la t raba ja fuera . M e g u s t a y lo h a g o c o n t o d a n a t u r a l i d a d . E s o q u e p u e d e p a r e c e r equ i ta t i vo a o t ra p e r s o n a d e ot ra o n d a a mí no m e pa rece ex t raord inar io .
Jesús: El con f l i c to s e p r o d u c e e n las c a s a s y s e p r o d u c e más d e s d e e l m o m e n t o en q u e s u r g e e s t a sens ib i l i d a d d e i g u a l i t a r i s m o d e l a m u j e r , d e s d e q u e s e m a n i f i e s t a d e s d e l o s m e d i o s d e comunicación, e t c . . U n área d e c o n f l i c t o e s , p o r e j e m p l o , e l económico, e n los h o g a r e s d o n d e e l h o m b r e t r a b a j a f u e r a y la m u j e r n o . Ahí es el h o m b r e q u i e n t o m a las d e c i s i o n e s g r a n d e s . Y eso a n t e s e r a más, pe ro todavía ex is te . O t r a área d e c o n f l i c t o e s e l d e la educación d e l o s h i j o s , p u e s la m u j e r e s m u c h o más s e n s i b l e a la evolución q u e h a n ten ido la s o c i e d a d y l os jóvenes. M i m u j e r e n t i e n d e m u c h o m e j o r a l o s h i j o s e i n t e r v i e n e c o n más e f i c a c i a q u e y o . En t re las p a r e j a s d e n u e s t r a g e n e r a ción sí se ha p r o d u c i d o u n a evolución, a u n q u e es más a n ive l teórico, por lo a r c a i c o q u e resu l ta e l dec i r q u e no s e a c e p t a la i g u a l d a d . Las m u j e r e s v i v e n c o n d e s a g r a d o e s t a situación y n o s a c u s a n d e no r e s p e t a r e s a i g u a l d a d d e d e r e c h o s p e r o c r e o q u e h a y u n a a c t i t u d d e resignación, d e qué v a s a h a c e r a es tas a l tu ras , p e r o sí m a n t i e n e n u n a d e n u n c i a p e r m a n e n t e . L o s h o m b r e s r e c i b i m o s e s a d e n u n c i a y t r a t a m o s d e s u p e r a r l o , p e r o c u e s t a , c u e s t a m u c h o .
Roberto: C o m p a r t o l a s t a r e a s d e c a s a los f i nes d e s e m a n a , c u a n d o no t r a b a j o c o n m i t a x i . Así lo t e n e m o s a c o r d a d o e n t r e n o s o t r o s . Y lo h a g o también p a r a q u e mi hi jo no s e a igua l q u e y o , p o r i n c u l c a r l e m o d e l o s d i f e ren tes a los q u e he ten ido yo .
Vicente: En términos sociológicos o estadísticos, no t e n g o n i n g u n a d u d a d e q u e s e d a e n la c a s a la c l a v e de l p r o b l e m a d e q u e e s t a m o s h a b l a n d o . H a s t a las más m i l i t an tes s e r e s i g n a n e n e s t e t e r r e n o . Las estadísticas s o n c l a ras : los h o m b r e s , si p u e d e n , la h in c a n lo m e n o s p o s i b l e . E s u n a c i f r a m u y m i n o r i t a r i a la q u e h a c e d e e s o u n a p e l e a , u n a p e l e a c o n t r a u n a p re sión s o c i a l q u e t e c a n s a . A l f i n a l t e d e j a s l levar.
Gaizka: E n m i c a s o , - h e e s t a d o r e c i e n t e m e n t e v i v i e n d o c o n u n a c h i c a -la m a y o r pa r te de l t r aba jo d e c a s a la
14
hacía y o . D e b o dec i r q u e m e e n c a n t a c o c i n a r . Y a h o r a q u e v i v o c o n m i m a d r e e s c u a n d o h e t e n i d o p r o b l e m a s , p o r q u e s e empeñaba e n hace r m e la c a m a y y o m e e n f a d a b a , m e p a r e c e u n a fa l t a d e r e s p e t o . E l l a s e m o l e s t a . D e s d e los 2 0 años he v i v ido en p i s o s y e s a l go n o r m a l . En t re m is a m i g o s , la mayoría no v i v e e n e s t a s c i r c u n s t a n c i a s y hay de t o d o .
¿Cuál es la reacción d e v u e s t r a s pa re jas o d e o t ras m u j e r e s q u e conocéis? ¿Reclaman la i g u a l d a d o s o n p a s i v a s ?
Vicente: E n mi pa re ja h e m o s c o m p a r t ido t o d o . Trabajábamos los d o s . Pe ro c reo q u e c u a n d o se t i ene la i g u a l d a d también s e d a el c o n f l i c t o , o s u r g e n p r o b l e m a s , p o r q u e s e p r o d u c e n c h o q u e s e n e s o s t e r r e n o s . O t r a área d e c o n f l i c t o e s e l d e la comunicación. C u a n d o hay niños po r e j e m p l o , ¿qué relación d e comunicación s e p r o d u c e d e n t r o d e la p a r e j a ? E n u n t e r r e n o igua l i ta r io , t o d o repar t i do , y a no c a b e n los m o d e l o s clásicos d e seducción,... cariñito, t e q u i e r o , e t c . S e d i l u y e la relación, y a no hay rega l i tos , cariñitos, y a no s e d a el m o d e l o clásico d e re lación-seducción. E l l a q u i e r e t e n e r u n tío c o n e l q u e c o m p a r t i r t o d o p e r o también q u e a l m i s m o t i e m p o s e a ce loso y c o n e s o s v a l o r e s clásicos d e la seducción. Es to a mí m e p r o d u c e un c r u c e d e c a b l e s fue r te . C u a n d o te i m p l i c a s m u c h o e n l a s t a r e a s y e l repar to , ¿qué p a s a c o n lo o t r o ? O c u rre o t ro t an to c o n la p r e s e n c i a d e los h i j os : no e s lo m i s m o u n a relación a d o s q u e a c u a t r o , c u a n d o l o s h i j o s están p r e s e n t e s en t o d o .
Xabier: Y o t e n g o la impresión d e q u e c u a n d o s e p rac t i ca el i gua l i t a r i smo s e p o n e n e n e v i d e n c i a o t ros f ac to res . A l d e s a p a r e c e r c ie r tos t i pos d e con f l i c tos clásicos s e v e c o n más c l a r i d a d s o b r e qué está b a s a d a la v i d a e n p a r e j a . P a r a mí hay d o s t ipos d e sa l i das : u n a , la clásica, la p a r e j a s e r o m p e c u a n d o d e j a n d e f u n c i o n a r e l s e x o , e l s e n t i m i e n t o , la relación, e t c . , la s e g u n d a , la p a r e j a no se r o m p e s ino q u e p i vo ta en t o rno a se r p a d r e y m a d r e d e u n a fami l i a m i e n t r a s q u e e s o s o t ros a s p e c t o s íntimos d e la p a r e j a s e v a n d i l u y e n d o . A h o r a s u r g e más es te o t ro t ipo d e m o d e l o d e f a m i l i a , m i e n t r a s q u e an tes se o p t a b a por r o m p e r la fam i l i a . A n t e s , si f a l l aba la relación s e n t i m e n t a l o s e x u a l , s e rompía l a p a r e j a . A h o r a no , a h o r a ha e m p e z a d o a f u n
c i o n a r la adhesión, u n o s h i j o s , u n a h is to r ia . N o o l v i d e m o s q u e el m a t r i m o n io romántico es rec ien te , el d e c o n v e n i e n c i a es más a n t i g u o y, a l pa rece r , más d u r a d e r o .
D u r a n t e el c o l o q u i o se trató también el t e r r e n o p r o f e s i o n a l c o m o o t r a área d o n d e s e p r o d u c e la discriminación p e r o , d a d a s l a s p r o f e s i o n e s d e la mayoría d e los c i n c o h o m b r e s - p ro fe s o r , e s c r i t o r - t r a d u c t o r , p e r i o d i s t a ,
Jesus Ferro Lareki: 7 0 años. Casado , seis hi jos. Tecnico empresar ia l .
NIK USTE DUT GIZA-KIOK BARNEAN DARA-M A G U N MAITASUNA-REN ZABALKUNDEAK ERAMANGO GAITUELA BERDINTASUNERA. ETA MAITASUNAK AMORE EMATEA ESAN N A H I DU.
t ax i s t a autónomo - el d e b a t e no apor t a b a n a d a o r ig ina l po r lo q u e el c o l o q u i o siguió p r o f u n d i z a n d o e l t e r r e n o d e las r e l a c i o n e s en t re la p a r e j a c o m o e s c e n a r i o d e c o n f l i c t o s p a r a la i g u a l d a d d e d e r e c h o s d e la mu je r .
Xabier: C r e o q u e en la relación cot id iana d e la p a r e j a hay a l go más in te rno q u e el repar to d e ta reas domésticas y d o n d e es m u c h o más difícil dar el b razo
a torcer. Pa ra mí e s el t e m a del individua l i smo . Y o no sé si es to es a lgo q u e d e p e n d e d e la p e r s o n a , d e la e d u c a ción, u ot ro factor, pero t iene a lgo q u e ver c o n la comunicación, c o n el c o m part i r no tan to un t raba jo físico s ino el re lac ionarse en la pare ja c o n una c ier ta a p e r t u r a , q u e t i e n e q u e v e r c o n la expresión de los sen t im ien tos , y sob re t o d o , c o n hace r lo q u e a u n o le d a la g a n a . Eso para mí, y por lo q u e yo he perc ib ido den t ro d e la generación e n la q u e yo he c rec ido , es a lgo en lo q u e se c e d e m u c h o más difícil y ta rde q u e en el hecho mater ia l d e las ta reas de hacer la c o m i d a o lavar. Es algo m u c h o más sut i l . Es decir , a mí q u e no m e t o q u e n e n mi i n d i v i d u a l i s m o . P a r e j a , h i jos , lo q u e sea , pe ro a mí q u e no m e toquen den t ro d e mi Y O q u e , si n o , sa l to . Es a lgo q u e s e debería anal izar más.
¿No es la pareja una suma de dos individualidades?
Xabier: ¿A qué le d a m o s p re fe renc ia : a tu p r o y e c t o i nd i v idua l o al p r o y e c t o e n compañía c o n o t r a p e r s o n a c o m partiéndolo t o d o ? E s e es el t e m a y no el doméstico p o r q u e s e p u e d e d a r e l c a s o d e q u e si t i enes recu rsos económ i c o s su f i c i en tes , p u e d e s con t ra ta r a o t ra p e r s o n a pa ra q u e h a g a el t raba jo d e c a s a , pe ro e s o no t o c a el t e m a d e la relación, ni d e la i g u a l d a d . E s e l t e m a de l p r o y e c t o v i ta l q u e c a d a u n o l leva a la pare ja .
¿Hay diferencias entre el hombre y la mujer en esta cuestión de individualismos?
Xabier: A mí m e d a la impresión d e q u e e l h o m b r e c u a n d o s e c a s a e s i n t o c a b l e . A u n q u e l u e g o h a y a m o s a p r e n d i d o , o c e d i d o , a r e p a r t i r n o s r a c i o n a l m e n t e a l g u n o s t ipos de t a r e a s , hay a lgo en el h o m b r e q u e es c o m o el núcleo d u r o , q u e no s e a b l a n d a . La mu je r está más d i s p u e s t a a ser satélit e p o r q u e t r a d i c i o n a l m e n t e h a s i d o así. Y si yo soy el so l y e l la es el p la n e t a , p u e s a l p l a n e t a le t o c a a n d a r a l r e d e d o r d e l s o l . Y o v e o q u e e n mi generación e s t o h a s i d o u n a l u c h a m u y f u e r t e , m u y f u e r t e e n el s e n t i d o q u e a u n q u e h a y a m o s e n t e n d i d o rac io n a l m e n t e q u e c o m o p e r s o n a s h u m a n a s t e n e m o s l o s m i s m o s d e r e c h o s , q u e t o d o lo p o d e m o s h a c e r j u n t o s , e tc . , en el f o n d o hay a lgo q u e t r a e m o s y q u e no r e n u n c i a m o s , a u n q u e c ie r tas f o r m a s las s u a v i c e m o s y las c a m b i e -
15
m u s . Y d e h e c h o s e p u e d e l l e g a r has ta un repar to cas i cas i e j e m p l a r d e t a r e a s y es tar la mu je r co rno u n a re ina en c ie r tos a s p e c t o s pe ro , s in e m b a r g o , tú t i enes tu p rop io f e u d o y no lo ab res . Y l l e g a d o algún m o m e n t o p u e d e s dec i r , b u e n o , yo op to por o t ro t ipo de e x p e r i e n c i a s , po r o t ro t i po d e c o s a s , por o t ro t ipo d e re lac iones , por mon ta r m e d e ot ra m a n e r a la v ida d e pare ja , e t c . T o d o e s o s a l e d e e s e núcleo du ro .
¿Estás a c a s o n e g a n d o la p o s i b i l i d a d d e e x i s t e n c i a d e la p a r e j a i g u a l i t a r i a ?
V i c e n t e : E s t o y d e a c u e r d o c o n Xab ie r . P u e d e s ser más igua l i ta r io en c a s a pe ro es te d o m i n i o m a s c u l i n o s e e x p r e s a de o t ra m a n e r a . Por e j e m p l o : m is a m i g o s son más v a l i o s o s q u e los d e e l l a , i m p o n e s t u s a m i s t a d e s , t u s p re fe renc i as . Los i m p o n e s s u t i l m e n t e , quizás, p e r o i m p o n e s . E n la p a r e j a hay un a c o p l a m i e n t o d e d o s m u n d o s y p a r a u n a s g e n e r a c i o n e s q u e h e m o s p a s a d o m u c h o s años d e n u e s t r a j u v e n t u d c r e y e n d o q u e n o s o t r o s íbam o s a s e r d i f e r e n t e s , q u e íbamos a c a m b i a r e l m u n d o , g e n t e , s e a n h o m bre o m u j e r e s , q u e nos h e m o s c r i ado en nues t r a j u v e n t u d a f i r m a n d o m u c h o nues t r a p r o p i a i nd i v i dua l i dad , l uego en el a c o p l a m i e n t o se mu l t i p l i can los p ro b l e m a s . S e c o n s e r v a e s e ro l lo d e y o q u i e r o m a n t e n e r m i v i d a , m i r e a l i z a ción p e r s o n a l , pe ro a la v e z está c la ro q u e u n a p a r e j a sólo f u n c i o n a c u a n d o e s u n p r o y e c t o b a s t a n t e i n t e g r a l d o n d e n o s e c o n s e r v a n r e d u c t o s e s t a n c o s . Pero si has s ido u n a p e r s o na s u p e r i n d i v i d u a l i s t a c u e s t a m u c h o a b r i r s e d e l t o d o . T o d o s d e s e a m o s , s o b r e t o d o c u a n d o c o m i e n z a n l o s niños, e t c . , q u e t o d o s a l g a b i en , p e r o s i g u e s m a n t e n i e n d o t u s r e d u c t o s . E n t o n c e s la o t r a p e r s o n a s e p u e d e m o s q u e a r .
Jesús: U n o de los f ac to res q u e a g r a v a es to e s el p r o b l e m a d e la i n c o m u n i cación, p r o b l e m a q u e l a s m u j e r e s a c u s a n muchísimo. En mi generación ha h a b i d o muchísima fa l ta d e c o m u n i cación y, e n c o n s e c u e n c i a , la m u j e r s e ha s e n t i d o p re te r i da , no y e n d o c o n t i go a l unísono e n la m a r c h a d e las c o s a s en g e n e r a l . Y c o n el co r re r de los t i e m p o s , en c o n s e c u e n c i a , ex i s ten d o s p e r s o n a s c o m p l e t a m e n t e d i f e ren tes . La c o m p l e m e n t a r i e d a d e n t o n c e s es prácticamente i m p o s i b l e , difícil. En
e s t e c a m i n a r h a c i a la i g u a l d a d c r e o q u e es to es i m p o r t a n t e y t r a s c e n d e n te . A l f i na l , e s a fa l ta d e comunicación la m u j e r la h a e n t e n d i d o c o m o u n m e n o s p r e c i o h a c i a su p e r s o n a y a su c a p a c i d a d , y t e r m i n a r e p e r c u t i e n d o en la v i d a d e la f a m i l i a . D e la m i s m a m a n e r a q u e no se e n t i e n d e u n a s o c i e d a d s in m e d i o s d e comunicación, ni u n a e m p r e s a s in comunicación, en la
Vicente Carrion Arregui: 37 años. Sepa rado . Padre d e dos hi jos. Profe-sor d e Fi losof ia.
EZ N A G O ADOS DES-
BERDINTASUNIK HAN-
DIENA GIZARTE M A I -
LAN GERTATZEN DELA
DIOTENEKIN. SUKALDE-
AN, BAINUGELAN, ETXE
BARRUAN, OROHAR,
DAGO DESBERDINTASU-
NIK HANDIENA.
f am i l i a d e b e habe r comunicación t a m bién. E s a fa l ta ha s ido f u n e s t a y c r e o q u e e s a l g o q u e está l a t e n t e e n e l t e m a d e la i g u a l d a d d e d e r e c h o s .
¿Qué remedio tiene eso?
Jesús: Y o c r e o q u e ése e s u n re to q u e t e n e m o s l o s v a r o n e s , p o r q u e s o m o s los q u e h e m o s i m p u e s t o n u e s t ra p e r s o n a l i d a d en la pa re ja .
Vicente: E s a acusación m e p a r e c e m u y sólida y c reo q u e t i ene razón. El p r o b l e m a es que , a u n q u e a s p i r e m o s a u n a relación d e p a r e j a i n t e n s a , l o s h o m b r e s , p o r s e r h o m b r e s , t e n e m o s u n a s asp i rac iones q u e igual no p a s a n tanto por la v ida doméstica, - re lac iones c o n la s o c i e d a d , h a b l a r d e política y o t ros t e m a s , e tc . - H a y un ro l lo c o m o q u e el la t iene todo el d e r e c h o a q u e no la m inusva lo res y q u e no te i m p o n g a s y q u e no te r e s e r v e s c o s a s y q u e te a b r a s , q u e te c o m u n i q u e s , p e r o p o r otro lado también te debería reconoce r a tí el d e r e c h o a q u e no te d e d i q u e s el c ien por c ien a el la sólo. ¿Cómo c o m pag inas la armonía de la pare ja c o n la realización de l i n d i v i d u o ? Po r m u c h a pare ja q u e haya , tú naces y v ives sólo, en última ins tanc ia tu v i d a e s tu v i da . Ahí hay un conf l ic to t r e m e n d o , la s e g u r i dad f r en te a la l i be r t ad , un con f l i c to m u y difícil d e r e s o l v e r . C u a n d o h a hab ido un p roceso difícil d e adaptación q u e d a n h e r i d a s d e l a s q u e n o s e h a b l a n , c a s o s en los q u e la m u j e r s e ha sen t ido humi l l ada p o r q u e no la t ratas te d e tal m a n e r a o no le hic iste c a s o ta l día o le h i c i s t e más c a s o a o t r o s a m i g o s y s e h a n q u e d a d o h e r i d a s , e s c o n d i d a s , pero q u e están ahí y q u e se h a n t r a n s f o r m a d o en resen t im ien to .
¿En esa lucha de individualidades siempre gana, o impone, el varón?
Jesús: N o s i e m p r e . D e p e n d e d e m u c h o s fac to res . H e m o s v is to m u c h a s v e c e s m u j e r e s c o n g r a n p e r s o n a l i d a d q u e s o n las q u e s a c a n a d e l a n t e s u m o d e l o d e fami l ia , q u e se han rea l izad o p e r f e c t a m e n t e p e s e a t r a b a j a r e n c a s a y segu i r el m o d e l o t rad ic iona l . Y o c reo q u e es m u y c o n v e n i e n t e , e n u n a p a r e j a q u e p e r d u r a e n e l t i e m p o , la dejación d e v a l o r e s i n d i v i d u a l e s , la s o b e r b i a , el egoísmo; sa l va r s i t uac i o nes h a c i e n d o de jac iones .
Gaizka: Y o c r e o q u e c a d a i n d i v i d u o debe tener su parcela para él sólo, que no h a y q u e c o m p a r t i r a b s o l u t a m e n t e t o d o . Y , es más, c r e o q u e e s p o s i b l e c u e s t i o n a r el m o d e l o o f ic ia l d e p a r e j a que l leva a la famil ia nuclear, los hijitos, la cas i ta , etc. , es decir , lo de s i e m p r e . Segu ramen te , c o m o decía Xab ier antes , es fácil decir esto cuando uno es joven y m u c h o s lo han d icho y a h o r a y a están de vue l ta pero c reo que es cuest ionable porque, c o m o se dice ahora , m u c h o s de los q u e d icen que y a están de vue l ta es porque jamás han ido a ningún sitio.
¡6
Una pregunta para todos: teniendo en cuenta lo dicho sobre las dificultades para conseguir la igualdad en la pareja, ¿cómo y por dónde hay que avanzar si se quiere reducir esa desigualdad?
Roberto: Y o c reo q u e la pr inc ipa l d i f i cu l tad es la cuestión económica. El día en q u e la m u j e r c o n s i g a la i n d e p e n d e n c i a económica habrá s u b i d o u n peldaño impo r tan te en la e s c a l e r a pa ra consegu i r la i g u a l d a d , no t o d a , p o r q u e quedará el peldaño d e la educación, d e l p o d e r , e t c . , p e r o e n t o n c e s s e podrá p l a n t e a r la t o m a d e la Bas t i l l a : c a m b i a r la educación, m a n i f e s t a r s u opinión e n los m e d i o s d e c o m u n i c a c ión, e t c . Y o m e conformaría c o n a v a n z a r o t ro tan to c o m o s e ha a v a n z a do de l m o d e l o d e mis p a d r e s a n o s o t ros, q u e c a d a generación dé el m i s m o a v a n c e q u e s e ha d a d o r e s p e c t o d e las g e n e r a c i o n e s an te r io res . Y a se v e q u e e s o s c a m b i o s se v a n a c e l e r a n d o .
¿Y qué hace el hombre en ése proceso para conseguir el ejercicio de la igualdad?
Vicente: A mí m e p a r e c e q u e e l p roce so d e la Igua ldad es i m p a r a b l e y ojalá s i g a , p e r o e s u n a impregnación m u y lenta. C r e o q u e las p r inc ipa les d i f i cu l t ades v i e n e n d e la comunicación. Las m u j e r e s , a u n q u e h a y a n r e n u n c i a d o a a l g u n a s c o s a s , c a d a v e z se d e j a n a v a sal lar m e n o s pe ro , por o t ro lado , t a m p o c o n o s t i e n e n q u e d a r po r i m p o s i b l e s , c o n e l s i l e n c i o n o s e a r r e g l a n a d a . Y o lo resumiría e n u n a c o s a : p a r a h o m b r e s y m u j e r e s , e s más útil f i jarse e n lo q u e u n o m i s m o h a c e ma l q u e f i ja rse e n lo q u e el o t ro h a c e m a l , p o r q u e c r e o q u e los r i esgos , los p ro b l e m a s d e relación, s u r g e n al en t ra r en u n a posición d e e n f r e n t a m i e n t o . E n rea l idad , t o d o s s o m o s impe r fec tos y si ¡ ios f i j amos e n lo q u e c a d a u n o h a c e ¡nal quizás p o d a m o s c a m b i a r a l g o pe ro si nos l im i t amos a m i ra r lo q u e el ot ro h a c e ma l no a v a n z a m o s , sólo nos a m a r g a m o s y nos e n f r e n t a m o s . Gaizka: Y o c reo q u e la solución def ini t i va vendrá con la educación no sex is ta de las n u e v a s g e n e r a c i o n e s . N o c r e o en la Biología c o m o la vía q u e l l eva esos va lo res sex is tas y q u e los repar te la N a t u r a l e z a así. C r e o q u e la e d u c a ción no sex is ta hará pe rsonas no sex is tas y hará q u e los va lo res estén repart i dos . Q u e los va lo res f e m e n i n o s q u e no se han incu lcado a los h o m b r e s - c o m o
son la expresión con t i nuada d e nues t ra a f e c t i v i d a d , e l m e n o r a u t o c o n t r o l d e sen t im ien tos , hacer las c o s a s con más sen t im ien to - y los va lo res negat ivos q u e se han incu lcado a las mu je res - c o m o su r e c o g i m i e n t o en el ámbito p r i vado , etc.-, se in te rcamb ien y c u a n d o seamos^ c a p a c e s de repart i r los va lo res a través d e la educación, e s o s niños y e s a s niñas, s i e n d o d i f e r e n t e s p o r q u e s o n
Roberto Alegria Legarda: 3 6 años. Casado . Padre d e un h i jo . Taxista.
NIK USTE DUT ARAZORIK NAGUSIENA EKONO-MIAN DATZALA. EMAKU-MEEK BEREN INDEPEN-DENTZIA EKONOMIKOA LORTZEN DUTENEAN, AURRERAPAUSO H A N -DIA EMANGO DUTE BER-DINTASUNAREN BIDEAN.
niños y niñas, estarán en un p lano d e i gua ldad y s e desarrollarán igua les . Y p o r lo q u e r e s p e c t a a n o s o t r o s , c r e o e n la actuación d e c a d a día, por e j e m p lo , e n mi c a s o , dándome d e ba ja e n la p i sc ina d e La r ra ina por se r sólo p a r a tíos, ¡ya v a l e ! Jesús: Y o lo v e o e n el Y O d e c a d a u n o . Ese y o q u e t e n e m o s tan desa r ro l l a d o , t a n c u l t i v a d o y t a n i d o l a t r a d o , ése e s el g r a n p r o b l e m a . Lo m i s m o p a r a e l h o m b r e q u e p a r a la m u j e r ,
repa r to po r igua l en t re a m b a s pa r t es . En t i endo q u e lo válido es el a m o r en t re las p e r s o n a s , además de l d e la pare ja . C r e o q u e e l d e s a r r o l l o e n t o d a s u extens ión d e l a m o r q u e t o d o s e r h u m a n o l l eva c o n s i g o será c a p a z d e l l e v a r n o s a e s a i g u a l d a d d e la q u e h a b l a m o s . Y a m o r s i gn i f i ca la cesión de l yo de c a d a u n o .
Xabier: En t i endo q u e a n ive l soc i oeco nómico s e está d a n d o u n a b a t a l l a , p e r o todavía h a y ámbitos d o n d e hay m u c h o q u e hace r y hay o t ros c a m p o s en los q u e se está a v a n z a n d o a u n q u e está c la ro q u e todavía el d o m i n i o m a s c u l i n o e s e v i d e n t e . L a educación no s e x i s t a también e s f u n d a m e n t a l , porq u e si no t e n e m o s e n la m e n t e ideas c l a r a s s o b r e n u e s t r o c o m p o r t a m i e n t o la f o r m a d e e v i t a r l o e s difícil. A o t r o n ive l , y o subrayaría d e n u e v o lo d e la comunicación y la d i f i cu l tad y la d u r e z a q u e p l a n t e a el c e d e r r espec to de l o t ro . Ahí se v a n a c u m u l a n d o t o d a u n a ser ie d e i n c o m p a t i b i l i d a d e s y d i f i cu l tades de comprensión q u e l levan a ma l pue r to a m u c h a s p a r e j a s . Y ahí y o c o n s i d e r o necesa r i os d o s f ac to res : el a m o r pe ro e n t e n d i d o c o m o a p r e n d e r , p o r q u e e l a m o r e n t e n d i d o c o m o q u e u n o s e s u p e d i t a a l o t ro o u n o d o m i n a al o t ro l l eva a f a g o c i t a r s e el u n o al o t r o . La p a l a b r a a m o r s i gn i f i ca m u c h a s c o s a s pe ro d e b e se r a lgo q u e p e r m i t a viv ir a l o s d o s . E n e s t e s e n t i d o , e s t o y d e a c u e r d o c o n G a i z k a e n q u e c a d a u n o d e b e t e n e r un ter r i to r io p rop io . Y o t ro fac to r i m p o r t a n t e c r e o q u e e s también el sen t ido de l rea l i smo, p o r q u e a l gunos roman t i c i smos ma l en tend idos p u e d e n l levar a m a l puer to . Por último, qu ie ro recordar lo q u e decía E l izabeth Bad in -ter , q u e e n es te m o m e n t o d e c a m b i o d e ac t i tudes es más difícil p a r a el h o m bre sabe r cómo d e b e c o m p o r t a r s e q u e pa ra la mujer . T e n e m o s q u e re inventar c o n s t a n t e m e n t e el rol mascu l i no y nos está c o s t a n d o m u c h o p o r q u e c i e r t a s c o s a s de an tes no nos v a l e n , pe ro no s a b e m o s c i e r t a m e n t e qué c o s a s n u e v a s d e b e m o s hacer y ahí e s t a m o s un p o c o pe rd idos . Y o r e c o n o z c o q u e yo , y m u c h o s d e mi generación, no s a b e m o s a qué c a r t a a t e n e r n o s y n o sólo p o r cuestión de que re r o no s ino po rque no s a b e m o s qué car ta jugar . El c o l o q u i o terminó c o n un c o n s e n s o g e n e r a l s o b r e los c o m e n t a r i o s e x p r e s a d o s e n la pa r te f i na l .
ejerciendo la
d r id
Texto: Xabier Margarit (periodista) Fotos: Jesús Rius, Juanfer Urreta
Bereizketa kasu batean, legea, teorikoki, berdina da
aitarentzako zein amarentzako, biek daukate seme-ala-
ben zaintza lortzeko eskubide berbera. Erabakia, ados-
tasunik ezean, epaileak hartzen du eta seme-alaben
ongizatea hartzen du kontutan. Horren ondorioz, prak-
tikan %90 kasu baino gehiagotan uineen zaintza amei
eniaten zaie.
Aiten iritziz, bai legea eta baita legearen aplikazioa ere
diskriminatzaileak dira berekiko. Horregatik sortu
dituzte zenbait elkarte, beren papera ordaintzera
mugatu ez dadin.
E n u n c a s o d e separación, la ley e s teóricamente igua l i ta r ia p a r a e l p a d r e y la m a d r e e ind i ca q u e a m b o s t i e n e n las m i s m a s pos i b i l i dades d e q u e d a r s e c o n la la c u s t o d i a d e los h i jos . L a d e c i sión la a d o p t a u n j u e z e n función de l b i e n e s t a r d e los h i jos . Pe ro la rea l i dad e s b i e n d i s t i n t a : e n más d e l 9 0 p o r c i e n t o d e l o s c a s o s l a c u s t o d i a s e a s i g n a a la m a d r e .
E n España h a y u n a s 7 5 0 . 0 0 0 p a r e j a s q u e s e h a n s e p a r a d o o d i v o r c i a d o d e s d e la promulgación e n 1 9 8 1 d e l a L e y s o b r e D i v o r c i o y S e p a r a c ión . L o s p a d r e s c o n s i d e r a n q u e e s t a ley , y s o b r e t o d o s u aplicación, e s p r o f u n d a m e n t e d i s c r i m i n a t o r i a . P o r e l l o h a n c r e a d o d i f e r e n t e s a s o c i a c i o n e s . " N u e s t r o p a p e l c o m o p a d r e s s e l im i t a a p a g a r " , e s la q u e j a más f r e c u e n t e .
Los p a d r e s s e p a r a d o s c o n s i d e r a n q u e los h i j o s n e c e s i t a n t a n t o u n a m a d r e c o m o un p a d r e . Y q u e los niños t a m bién n e c e s i t a n los a b u e l o s p a t e r n o s . "Quizá n o f u i m o s b u e n o s e s p o s o s , pe ro e s o no q u i e r e dec i r q u e no p o d a m o s s e r b u e n o s p a d r e s " , e s o t r o d e los l e m a s más repe t i dos . L a p r i m e r a asoc iac ión d e p a d r e s s e p a r a d o s s e creó e n B a r c e l o n a e n el año 1 9 8 8 . S e d e n o m i n a Agrupación P a d r e s d e C a n a l e t e s y t i ene a l r e d e d o r d e 5 0 0 s o c i o s . E s t a asociación t i e n e 3 0 a g r u p a c i o n e s f e d e r a d a s e n el res to d e l E s t a d o , c o n u n t o t a l d e 5 . 0 0 0 m i e m b r o s . P a r a l e l a m e n t e h a n s u r g i d o o t r a s a s o c i a c i o n e s i n d e p e n d i e n t e s , a l g u n a s d e ámbito es ta ta l .
El G r u p o P a r l a m e n t a r i o S o c i a l i s t a h a p r e s e n t a d o e n el C o n g r e s o u n a p r o posición d e ley p a r a mod i f i ca r a l g u n o s
artículos d e la ley. "Es u n a m o d i f i c a ción r i d i c u l a , q u e más valía q u e n o h u b i e r a n p r e s e n t a d o " , a f i r m a r o t u n d o el p r e s i d e n t e d e la Agrupación P a d r e s d e C a n a l e t e s , Salomón Simón.
Simón, u n p a d r e s e p a r a d o q u e h a c e s i e t e m e s e s q u e n o v e a s u h i jo d e n u e v e años, señala q u e e l o b j e t i v o p r i n c i p a l e s c o n s e g u i r l a c u s t o d i a c o m p a r t i d a . " N i n g u n o d e l o s d o s p u e d e se r el dueño d e los niños. C o n m u c h a f r e c u e n c i a el cónyugue c o n la c u s t o d i a m a n i p u l a al hi jo e n c o n t r a de l o t ro" , e x p l i c a Simón.
O t ro d e los p u n t o s q u e c o m b a t e n c o n más f u e r z a e s la cuestión d e la p e n sión c o m p e n s a t o r i a p a r a la ex e s p o s a . E n a l g u n o s c a s o s e n los q u e la m u j e r q u e d a e n u n a situación económica d e d e s v e n t a j a , e l j u e z s u e l e o r d e n a r e l
p a g o d e u n a c a n t i d a d , h a s t a q u e la m u j e r r e c i b a n u e v o s i n g r e s o s , b i e n p o r t r a b a j a r o b i e n po r d e p e n d e r d e o t ra p e r s o n a .
" E s t a m o s t o t a l m e n t e e n c o n t r a d e l carácter v i ta l i c io q u e t i e n e n e s t a s p e n s i o n e s " , señala Simón, q u e añade q u e "estaríamos d e a c u e r d o c o n p a g a r un t i e m p o , p o n g a m o s t r e s años, p e r o c r e e m o s q u e después debería c e s a r la obligación d e pagar " .
H a c e u n o s años la situación e r a d r a mática p a r a las m a d r e s : en t re el 2 0 y el 2 5 por c ien to d e los p a d r e s no c u m plía c o n s u ob l igac ión d e p a s a r l a pens ión . Según rec ien tes e s t u d i o s d e d i v e r s a s i n s t i t u c i o n e s o d e l p r o p i o E m a k u n d e el i m p a g o r o n d a el 7 5 % . El e s c e n a r i o cambió e n 1 9 8 9 , c o n u n a modificación de l Código P e n a l . L a s p e n a s a h o r a s o n p a r t i c u l a r m e n t e s e v e r a s y e l p o r c e n t a j e d e p a d r e s q u e no p a g a n h a d i s m i n u i d o . B a s t a c o n no p a g a r t r e s m e n s u a l i d a d e s s e g u i d a s o se i s a l t e rnas p a r a q u e s e le c a s t i g u e c o n u n a p e n a d e un m e s y un día d e cárcel, y u n a m u l t a d e e n t r e 1 0 0 . 0 0 0 y 5 0 0 . 0 0 0 p e s e t a s .
Los j u e c e s s e h a n p u e s t o m u y s e r i o s e n e s t e a s p e c t o . E l p a s a d o m e s d e f e b r e r o u n j u e z d e B a r c e l o n a dictó o r d e n d e prisión c o n t r a un s e p a r a d o , c o n d o s h i jos d e 11 y 16 años, po r de ja r d e p a s a r l e s la p e n s ión a l i m e n t i c i a . E l p a d r e alegó e s t a r e n p a r o , p e r o s e demostró q u e no e r a así. Es te c o n d e n a d o p u d o e lud i r la cárce l t ras p a g a r s u s d e u d a s .
H a b i t u a l m e n t e l os p a d r e s no i n g r e s a n e n prisión, y a q u e a c o s t u m b r a n a no t e n e r a n t e c e d e n t e s y s e les d e j a e n l i be r tad c o n d i c i o n a l . N o e s el c a s o d e u n v e c i n o d e M a d r i d , q u e f u e e n c e r r a d o e l p a s a d o v e r a n o e n la prisión d e Alcalá M e c o , p o r q u e acumuló d o s c o n d e n a s p o r no p a g a r la pensión. E n la s e g u n d a , a l t e n e r a n t e c e d e n t e s , y a no p u d o so l i c i ta r la l i b e r t a d c o n d i c i o n a l y pasó u n m e s en t re re jas .
La o t ra c a r a d e la m o n e d a es el régim e n d e v i s i tas . A d i f e r e n c i a de l c a s o an ter io r , e n éste las c u l p a b l e s s u e l e n
"Agian ez ginen
senar onak izan,
baina horrek
ez du esan
nahi aita onak izan
ez gaitezkeenik".
Aitez gain,
aiten aldeko
aiton-amonek
ere kexu dira,
ezin baitituzte
beren ilobak ikusi.
s e r l a s m a d r e s y l a s víct imas, l o s p a d r e s . E n g e n e r a l s e a s i g n a a l o s p a d r e s un f in d e s e m a n a a l t e rno , y en a l g u n o s c a s o s s e les d a además d o s t a r d e s d u r a n t e la s e m a n a . Es te último es el c a s o d e A n t o n i S i l va , un func io na r io d e C o r r e o s d e 3 8 años q u e s e separó t ras s ie te años d e m a t r i m o n i o . S e t r a t a d e u n c a s o m u y p a r t i c u l a r , p o r q u e el j u e z concedió a a m b o s cóny u g u e s la c u s t o d i a c o m p a r t i d a d e la única h i ja , a u n q u e ésta no s e c u m p l e p o r q u e la m a d r e apeló la s e n t e n c i a y m i e n t r a s s e resue l ve e l la t i ene la c u s
tod ia c o m p l e t a .
"En un pr inc ip io tenía q u e se r u n a separación p o r m u t u o a c u e r d o - r e l a t a A n t o n i o - , pe ro al l legar al j u z g a d o , m e d i j o s u a b o g a d o q u e tenía q u e añadir 1 0 . 0 0 0 p e s e t a s a la pensión a c o r d a d a . A q u e l l o parecía la c o m p r a d e mi h i ja , p o r q u e y o sabía q u e si íbam o s a j u i c i o sa ldr ía p e o r p a r a d o e n el régimen d e v i s i t as . Y t r a g a s , t i e n e s q u e t ra gar" .
A n t o n i o v a a g u a n t a n d o , c o n la e s p e r a n z a p u e s t a e n la s e n t e n c i a d e l a apelación, q u e e s p e r a p a r a p r inc ip ios d e e s t e año. S i la s e n t e n c i a le r e s u l t a f a v o r a b l e , e n t o n c e s c a d a u n o d e l o s cónyuges podrá t e n e r la niña d u r a n t e 15 días.
No t o d o s los p a d r e s d i s f ru tan d e u n a s e x p e c t a t i v a s c o m o las d e A n t o n i o . M u c h o s exp l i c a n t r e m e n d a s h i s t o r i a s s o b r e cómo h a c e m e s e s q u e n o v e n a s u s h i j o s y t i e n e n q u e ve r l os a hur tad i l l as c u a n do s a l e n de l c o l e g i o .
L a s a s o c i a c i o n e s d e s e p a r a d o s c r e e n q u e s i l o s j u e c e s s o n t a n e s t r i c t o s c o n e l p a g o d e p e n s i o n e s también tendrían q u e s e r l o c o n e l régimen d e v i s i t a s . Según Salomón Simón, e n t r e e l 5 0 y e l 6 0 po r c i e n t o d e l a s m a d r e s n o c u m p l e n c o n las h o r a s e s t a b l e c i d a s . "E l 9 0 p o r c i e n t o d e l a s c o n s u l t a s q u e t e n e m o s s o n s o b r e e l i n c u m p l i m i e n t o d e l régimen d e v i s i t as " .
Por o t ra pa r te , el v i c e p r e s i d e n t e d e la Asoc iac ión d e P a d r e s d e f a m i l i a S e p a r a d o s , Ángel F u e n t e s , c i ta d a t o s
20
j u d i c i a l e s y señala q u e el i n c u m p l i m i e n t o e n e l p a g o d e p e n s i o n e s e s d e l 1 2 p o r c i e n t o , m i e n t r a s q u e e l i n c u m p l i m i e n t o de l régimen d e v is i tas s e e l e v a al 3 6 por c ien to .
L a asociación d e F u e n t e s , c o n s e d e e n M a d r i d y c e r c a d e 7 0 0 m i e m b r o s e n t o d a España, e s u n a d e las más c o m b a t i v a s . Sólo a c e p t a n a h o m b r e s . F u e n t e s c r e e q u e y a e s h o r a d e d e f e n d e r a los h o m b r e s y c a r g a c o n t r a e l " v i c t i m i s m o t r a d i c i o n a l d e l as f e m i n i s t a s " .
" N o se t r a ta d e en t ra r e n u n a g u e r r a d e s e x o s - p r e c i s a - , s i n o d e d a r n o s c u e n t a d e q u e t e n e m o s u n a situación t e r r i b l e m e n t e i n j u s t a . El h o m b r e d e h o y e n día ^ ^ ^ ^ ^ también l ava los p la tos y q u i e r e l os m i s m o s d e r e c h o s q u e las m u j e r e s " .
Es extraño q u e se c o n d e n e a u n a m a d r e p o r n o c u m p l i r el régimen d e v is i t a s . U n o d e l o s p o c o s c a s o s ocurrió e l p a s a d o m e s d e f e b r e r o , c u a n d o u n a j u e z a d e V a l e n c i a condenó a u n m e s y u n día d e a r r e s t o a u n a m u j e r q u e impedía q u e s u ex m a r i d o v i e r a a la h i ja d e a m b o s . L a m u j e r n o ingresó e n prisión po r no tene r a n t e c e d e n t e s .
N o sólo s o n l o s p a d r e s los q u e s e q u e j a n d e n o v e r a s u s h i j os . También c r i t i c a n la situación l o s a b u e l o s p o r p a r t e p a t e r n a , q u e e n c a s o d e separación d e j a n automáticam e n t e d e v e r de f o r m a regu la r a s u s n ie tos .
E s t e es el c a s o d e P i la r González, d e 5 5 años, m a d r e d e un h o m b r e s e p a r a d o . P i lar e s u n a d e las p o c a s m u j e r e s q u e m i l i t a n e n l a Agrupac ión P a d r e s d e C a n a l e t e s . E l l a n o está s e p a r a d a s i n o q u e lo está u n o d e s u s t r e s h i j o s , D a n i e l , d e 3 4 años. E s t e e s t a b a c a s a d o y t i e n e u n h i j o d e n u e v e años, c u y a c u s t o d i a s e c o n c e dió a la m a d r e .
" N o e s u n a situación s e n c i l l a - e x p l i c a - s u f r e s p o r v e r m a l a tu h i jo q u e s e h a s e p a r a d o , p e r o también s u f r e s p o r n o v e r a t u n i e t o . A l niño s e le d e j a huérfano d e la pa r t e p a t e r n a , y e s t o no es pos i t i vo p a r a él".
"Emazte ohiaren
pentsioa bizitza
osorako izatearen
kontra gaude. Ondo
dago denboraldi
batean; demagun,
hiru urte, baina
hortik aurrera ez".
" C r e o q u e los j u e c e s d e b e n c a m b i a r s u m e n t a l i d a d p o r q u e l a m u j e r d e h o y e n día y a n o e s la m i s m a q u e h a c e 5 0 años. A n t e s la m a d r e e r a i n s u s t i t u i b l e , p e r o a h o r a l a s c h i c a s v a n a la u n i v e r s i d a d y t r a b a j a n c o m o los h o m b r e s . E n c a m b i o , los j u e c e s a p l i c a n l a s l e y e s d e u n a f o r m a c o r r e c t a p a r a l as m u j e r e s d e e n t o n c e s , q u e merecían t o d a la protección, p e r o i n a d e c u a d a p a r a h o y e n día", r a z o n a Pi lar .
Según u n i n f o r m e d e l m e s d e n o v i e m b r e d e l año p a s a d o d e l a organización no g u b e r n a m e n t a l " J u s t i c i a i P a u " , d e B a r c e l o n a , h a y q u e
r e s p o n s a b i l i z a r a l e s t a m e n t o j u d i c i a l , a u n q u e según e l l o s , p o r no p r o t e g e r s u f i c i e n t e m e n t e a l a s m u j e r e s . E l i n f o r m e a f i r m a e n s u s c o n c l u s i o n e s : " E s i n a d m i s i b l e q u e g r a n p a r t e d e a q u e l l o s q u e t i e n e n la misión d e a d m i n i s t r a r l a j u s t i c i a e l u d a n i m p u n e m e n t e e l c u m p l i m i e n t o d e l a s l e y e s , e s p e c i a l m e n t e c u a n d o d e s u a c t i t u d s e d e r i v a n c o n s e c u e n c i a s q u e v u l n e r a n l o s d e r e c h o s c o n s t i t u c i o n a l e s d e l o s c i u d a d a n o s y e n e s p e c i a l d e las c i u d a d a n a s " .
E n e s t e maremágnum d e d i s p u t a s m a t r i m o n i a l e s , l a excepc ión l a c o n s t i t u y e n l o s p a d r e s
q u e c o n s i g u e n l a c u s t o d i a d e l o s h i j o s . Andrés P o z o , u n t i n t o r e r o d e T e r r a s s a ( B a r c e l o n a ) e s u n a d e e s t a s " ra ra av i s " . T i e n e 3 0 años y s e separó h a c e 9 m e s e s . El j u e z le c o n cedió la c u s t o d i a d e s u s d o s h i j a s N o e l i a , d e n u e v e años y Verónica, d e d o s , p o r q u e l a m a d r e pref i r ió n o h a c e r s e c a r g o .
"E l l a d i jo q u e quería s e r l ib re y v i v i r s u v i d a . D e m u t u o a c u e r d o d e c i d i m o s q u e no habría n i n g u n a pensión, e n ningún s e n t i d o , y q u e y o m e q u e daría las niñas", explicó el p a d r e . Las d o s h i jas están al c u i d a d o d e Andrés y d e la a b u e l a p a t e r n a . C o m o e n la i n m e n s a mayoría d e los c a s o s , sólo q u e a l revés, e s la m a d r e la q u e t ie n e n a s u s h i j a s u n f i n d e s e m a n a c a d a 15 días.
SOCIEDADES
¿ P E N Ú L T I M O R E D U C T O M A C H I S T A ? Adituak, Euskai Herriko ohiturak eta, historia eta abar sakonki aztertu dituztenak ez dira ados jartzen gastronomi elkarteen sorreraz. Norbaitek gaskoiek Donostia-n sartu ziren garaikoak direla dio. Beste batzuk, aldiz, sagardotegien agerpenarekin lotzen dute. Kontuak kontu, ezagutzen dugun mota horre-tako lehenengo elkartea 1843an sortu zen. "Fraternal" izenez ezagutzen zen elkarte haren estatutoek diotenez, helburua "jatea eta kantatzea" zen. Hori bai, emakumeak ez ziren onarten ezta egun seinalatuetan ere. Eta halaxe jarraitu dute urteetan zehar Gipuz-koan dauden hiruehunen bat elkartek, nahiz eta -dena esan behar bada- emakumeekiko jarrera zertxobait aldatu den azken urteotan.
Los e r u d i t o s , b u c e a d o r e s d e la h i s to r i a , t r ad i c i o n e s y hábitos d e l p u e b l o v a s c o , n o a c a b a n d e p o n e r s e d e a c u e r d o en los orígenes d e las s o c i e d a d e s gastronómicas; hay q u i e n s e r e m o n t a n a d a m e n o s q u e a la l l e g a d a a S a n Sebastián d e los g a s c o n e s , i nd i v i duos " l iber t inos y v i v i d o r e s " a c o s t u m b r a d o s a la n o c h e y s in e l más mínimo a p e g o al d u l c e hogar . Pe ro , c o m o e r a n h o m b r e s c o n s u s v i r t u d e s - p o c a s - y s u s d e b i l i d a d e s - b a s t a n t e s más- t e r m i n a r o n e n f o r m a l a y u n t a m i e n t o c o n las d o n o s t i a r r a s , d e carácter f ue r te y a c o s t u m b r a d a s a m a n d a r e n la fam i l i a , t o d o lo con t ra r i o d e la g a s c o n a , m u j e r c a l l a d a y s u m i s a , por lo q u e el t r a u m a d e e s t o s c h i c a r r o n e s , debió s e r t r e m e n d o y, ni
co r t os ni p e r e z o s o s , e m p e z a r o n a c e n a r f u e r a d e c a s a c a d a d o s po r t res , inventándose las s o c i e d a d e s gastronómicas cas i s in e n t e r a r s e .
O t r o s e s t u d i o s o s de l t e m a b a s a n s u aparición en los " s a g a r d o t e g i s " o sidrerías, d e g r a n p r o l i f e r a ción por ser la n u e s t r a t ie r ra a b u n d a n t e e n m a n z a n o s . Rústicamente i n s t a l a d a s , l os h o m b r e s , e n p r inc ip io , se reunían e n e l las e x c l u s i v a m e n t e p a r a d e g u s t a r la s i d r a a la q u e el v a s c o s i e m p r e h a s ido m u y a f i c i o n a d o ; p a u l a t i n a m e n t e , a e s t a s r e u n i o n e s , y a p r o v e c h a n d o el f u e g o q u e se encendía p a r a c a l d e a r e l a m b i e n t e frío d e los sótanos y b o d e g a s , s e f u e i n c o r p o r a n d o la s a r d i n a , f r e s c a , c a s i v i v a , q u e m u c h o s c o n t e r t u l i o s , d e condición a r ran t za le , a p o r t a b a n c u a n d o a r r i b a b a n a pue r t o , d e r i v a n d o s u c e s i v a m e n t e e n el bon i to c o n t o m a t e , el b a c a l a o al pil p i l , las k o k o t x a s o la ex t rao rd ina r i a m e r l u z a e n s a l s a v e r d e , amén d e o t r o número inca lcu lab le d e p la tos q u e , en hono r a la v e r d a d , el h o m b r e de la s o c i e d a d c o c i n a a las mi l marav i l l l as .
La p r i m e r a s o c i e d a d q u e se c o n o c e de l t ipo q u e n o s o c u p a , f u e I—a " F r a t e r n a l " , n a c i d a e n S a n Sebastián e n 1 8 4 3 y q u e , según s u s e s t a t u t o s , s e c r e a b a " p a r a c o m e r y c a n t a r " s i n c o n t e m p l a r , ni s i q u i e r a a m o d o d e excepción, la p r e s e n c i a d e la m u j e r e n e l la . P r e c e p t o s e g u i d o r i g u r o s a m e n t e po r las más d e t r e s c i e n t a s s o c i e d a d e s q u e , c o n e l d e v e n i r de l t i e m p o , h a n ido s u r g i e n d o e n Guipúzc o a a u n q u e , t o d o hay q u e dec i r l o , e n las últimas décadas s u ac t i t ud h a c i a las féminas se h a s u a v i z a d o un tan to .
l i l i l í Texto: Gloria Abanda Cendoya (periodista) Fotografía: Itsaso Glez. de Leiba
NO A LA REINA
E n p l e n o corazón d e la P a r t e
V i e j a d o n o s t i a r r a , e n la recóndi
t a P l a z u e l a d e d o n A l v a r o d e l
V a l l e L e r t x u n d i , j u n t o a u n a
f u e n t e d e caño, a t r a v e s a n d o
u n a pequeña y c a s i i n a d v e r t i d a
p u e r t a , s e e n c u e n t r a " K a i n o i e t a "
f u n d a d a e n 1 9 0 0 y según s u
ac tua l p r e s i d e n t e , A l e j a n d r o Eli -
z a l d e , y s u s e c r e t a r l o , F e r n a n d o
B l a n c o " L a s o c i e d a d más a n t i
g u a de l m u n d o , p u e s t o q u e f ue
l a p r i m e r a e n i n i c i a r s e e n l a s
prácticas cu l i na r i as " .
E s t a s o c i e d a d f u e c r e a d a p o r
u n g r u p o e l i t i s ta , d e ta l m a n e r a
q u e , d u r a n t e u n t i e m p o , f u e
c o n o c i d a c o m o " la s o c i e d a d d e
los médicos" y, c o m o el r e s t o ,
bastión i r reduc t i b l e a la p r e s e n
c i a f e m e n i n a . Por e s t a c a u s a -
e x p l i c a n m is i n t e r l o c u t o r e s - hay
m u c h a s anécdotas q u e c o n t a r ,
p e r o la más s ign i f i ca t i va e s u n a
q u e t u v o c o m o p r o t a g o n i s t a a la mismísima r e i n a doña
M a r i a C r i s t i n a d e H a s b u r g o ; su h e r m a n o , d o n E u g e n i o ,
f r e c u e n t a b a c o n b a s t a n t e a s i d u i d a d n u e s t r a s o c i e d a d ,
c o m p a r t i e n d o m e s a lo m i s m o c o n un le t rado q u e c o n un
c a r b o n e r o d e la época. D e su e n t u s i a s m o por el a m b i e n
te q u e e n e l la s e r e s p i r a b a debió hab la r e n r e p e t i d a s o c a
s i o n e s a s u h e r m a n a la r e i n a q u e , po r d o s v e c e s llegó
h a s t a la p u e r t a , d e s i s t i e n d o f i n a l m e n t e d e en t ra r " A f o r t u
n a d a m e n t e p a r a e l la " d i c e n q u e s e n t e n c i a r o n los coetá
n e o s d e s u m a j e s t a d . S i n e m b a r g o , a l g u n o d e los s o c i o s
t u v o la d e l i c a d e z a d e remi t i r al p a l a c i o d e M i r a m a r u n a
c a z u e l a d e k o k o t x a s y u n a bo te l l a d e
s id ra q u e la r e i n a degustó c o n p lacer ,
m o t i v o po r e l c u a l e l envío s e repitió
e n v a r i a s o c a s i o n e s , c o n el a g r a d e c i
m i e n t o e g r e g i o q u e n u n c a mostró
e n f a d o p o r la discriminación.
el m u n d o l a b o r a l . q u e e n e l la h a
a r r a s t r a d o también al c a m b i o d e
c o m p o r t a m i e n t o h a b i t u a l d e l
compañero . Así d e b i e r o n d e
e n t e n d e r l o l o s c i e n s o c i o s d e
" K a i o n i e t a " q u e , u n a v e z más,
s e p r o c l a m a r o n p i o n e r o s d e in i
c i a t i v a s e n el m u n d o c e r r a d o y
machís ta d e l a s s o c i e d a d e s
gastronómicas, si b i e n y e n e s t e
c a s o , únicamente m o t i v o s e c o
nómicos l e s m o v i e r o n a d a r
c a b i d a e n s u c e n t r o a las m u j e
r e s q u e sólo habían p i s a d o e l
s a n c t a s a n t o r u m e n c a l i d a d d e
señoras d e la l i m p i e z a . " H a c e
u n a década -señalan A l e j a n d r o
y F e r n a n d o - y d e m a n e r a a s a m -
b l e a r i a , s e decidió q u e las m u j e
r e s podían e n t r a r e n la s o c i e
d a d , n o sólo l a s vísperas d e
S a n Sebast ián y la V i r g e n , a
par t i r d e las d o c e d e la n o c h e ,
c o m o e r a c o s t u m b r e , s i n o d e
f o r m a h a b i t u a l , a u n q u e n u n c a
e n c a l i d a d d e s o c i a s , s i n o c o m o
v i s i t a n t e s o i n v i t a d a s . L o q u e
n o s empujó a e l lo - a d m i t e n c o n s i n c e r i d a d - f u e la c o n s
tatación d e q u e c a d a v e z e r a m a y o r la p r e s e n c i a d e la
m u j e r e n a l m u e r z o s d e t r a b a j o y r e u n i o n e s s i m i l a r e s , l le
g a n d o a la conclusión d e q u e e r a m u c h o más b a r a t o
o r g a n i z a r las c o m i d a s e n la s o c i e d a d q u e c e l e b r a r l a s e n
los r e s t a u r a n t e s , d e c i d i e n d o c o m p a r t i r no sólo los t e m a s
d e t r a b a j o , s i n o también l o s r a t o s d e e s p a r c i m i e n t o .
E s t e s i s t e m a a e l l as les p a r e c e e s t u p e n d o p o r q u e c o m o
e n la s o c i e d a d gastronómica, q u i e n t r a b a j a es el h o m
b r e , n o t i e n e n ni q u e f r e g a r los p l a t o s , p o r lo q u e s e
s i e n t e n m u y cómodas".
INTERESES ECONÓMICOS
P r o b a b l e m e n t e hoy , si las s o c i e d a d e s
gastronómicas e s t u v i e r a n p o r i n v e n
t a r , n o s e produciría t a l i n v e n t o ; la
evolución d e la v i d a d e la m u j e r e n
a l g u n o s a s p e c t o s h a s i d o t a n r a d i c a l ,
s o b r e t o d o a par t i r d e su irrupción e n
A R R A Z O I E K O N O M I -
K O A K I Z A N D I R A ,
H E I N H A N D I B A T E -
A N , E M A K U M E E N
S A R R E R A B I D E R A T U
D U T E N A K . H A L A E R E ,
B I S I T A R I E D O G O N B I -
D A T U G I S A B A K A -
R R I K .
C o n l a m i s m a s i n c e r i d a d r e c o n o c e n
t a n t o e l p r e s i d e n t e c o m o el s e c r e t a r i o
d e " K a i o n i e t a " , q u e la p r e s e n c i a d e la
m u j e r e n la s o c i e d a d gastronómica " N o
nos h a a p o r t a d o n a d a e s p e c i a l y sí nos
h a q u i t a d o u n p o c o d e i n t i m i d a d y
e s p o n t a n e i d a d a la h o r a d e a f r o n t a r
c i e r t o s t e m a s d e conversación, s o b r e
t o d o a l p r i n c i p i o ; p e r o , u n a v e z a c o s
t u m b r a d o s , lo h a c e m o s c o n la m i s m a
l i b e r t a d y h a s t a s o l t a m o s l o s m i s m o s
t a c o s " .
SI, CON REPAROS G a z t e l u b i d e , es u n a d e las más r e p r e s e n t a t i v a s s o c i e d a d e s gastronómicas d e la Be l l a E a s o . F u n d a d a e n 1 9 3 4 , h a n p a s a d o por s u s l oca les , políticos y diplomáticos, t o r e r o s c o m o D o m i n g o O r t e g a o M a n o l e t e , a c t o r e s c o m o C a n t i n f l a s y Ki rk D o u g l a s , músicos d e la ta l la de l m a e s t r o Joaquín R o d r i g o , Ataúlfo A r g e n t a o M a r k e w i t c h , los f u t b o l i s tas S a m i t i e r , Z a m o r a y Di Estéfano, e n t r e o t r o s , y un sinfín d e p i n t o res , científicos y esc r i t o res , d e s t a c a n d o la p r e s e n c i a d e F e d e r i c o García L o r c a p o c o a n t e s d e s u m u e r t e ; únicamente p o r q u e E m a k u n d e t i e n e u n a a m p l i a difusión f u e r a d e l País V a s c o , e s p o r lo q u e s e h a c e n e c e s a r i a la presentación d e n u e s t r o i n te r locu to r M a n o l o
d a m e n t o en el h e c h o d e q u e el h o m b r e , po r n a t u r a l e z a , es más "adán" y d e s p r e o c u p a d o y, si un día el g u i s o no sa le r ico , p u e s n o s m e t e m o s c o n él, h a c e m o s r isas y no p a s a n a d a . Imagínate el m i s m o c a s o p r o t a g o n i z a d o por m u j e r e s . Podía a c a b a r en t r a g e d i a , p o r q u e so i s más s u s c e p t i b l e s y o s fijáis m u c h o e n los pequeños de ta l l es " .
¿La e n t r a d a d e las m u j e r e s e n las s o c i e d a d e s gastronóm i c a s , c o n los m i s m o s d e r e c h o s y o b l i g a c i o n e s , s u p o n dría la extinción d e las m i s m a s ? M a n o l o Múgica, po r p r i m e r a v e z , s e p o n e se r i o : "Quizá a l g u n a podría subs is t i r . La n u e s t r a , c r e o q u e no , p o r q u e así l l e v a m o s d e s d e el año 1 9 3 4 y nos ha ido m u y b i e n . D e t o d a s f o r m a s , e s o dependerá d e los h o m b r e s q u e e n c a d a m o m e n t o l l even
Múgica, h o m b r e t a n carismático c o m o entrañablemente q u e r i d o e n s u D o n o s t i a n a t a l , d u r a n t e años p r e s i d e n t e d e G a z t e l u b i d e , T a m b o r M a y o r d e la T a m b o r r a d a d o n o s t i a r ra y e n posesión d e la m e d a l l a d e O r o al Mérito C i u d a d a n o , q u e p r o t e s t a s in n i n g u n a ac r i t ud c u a n d o le a c u s o d e q u e su s o c i e d a d e s la más r e c a l c i t r a n t e en p r e s e r v a r s e de la p r e s e n c i a f e m e n i n a " N o d i g a s e s o p o r q u e , además, no e s c i e r t o a p e s a r d e la f a m a d e c o n s e r v a d o r e s q u e t e n e m o s " .
Y , M a n o l o Múgica, v u e l v e a c o n t a r la h i s t o r i a , r e p e t i d a u n a y o t ra v e z " G a z t e l u b i d e , h a c e más d e t r e i n ta años q u e abrió s u s p u e r t a s a las m u j e r e s p a r a q u e p u d i e r a n ven i r a c o m e r , s i e m p r e y c u a n d o las c o m i d a s e s t u v i e r a n o r g a n i z a d a s p o r u n soc io , po r m o t i v o s d e t r a b a j o , c e l e b r a ción soc ia l o fami l i a r . La única r e s e r v a q u e p e r s i s t e y q u e n o e s t a m o s d i s p u e s t o s a " d e r o g a r " es q u e a las se i s d e la t a r d e , s e t i e n e n q u e ir y d e j a r n o s el c a m p o l i b re p o r q u e e s a pa r t i r d e e s a h o r a c u a n d o el h o m b r e , d e n t r o d e l a s o c i e d a d , s e e n c u e n t r a e n s u " s h a l s h a " , y la p r e s e n c i a d e la m u j e r perturbaría el auténtico espíritu c o n el q u e f u e r o n c r e a d a s . Es to , t i e n e s u f u n -
" E M A K U M E E K E S K U -
B I D E E T A B E T E B E H A R
B E R B E R A K B A L I T U Z T E ,
S E G U R A S K I D E S A -
G E R T U E G I N G O L I R A -
T E K E E L K A R T E G E H I E -
N A K i ' .
las d i r ec t r i ces d e G a z t e l u b i d e , d e s u f o r m a d e ser y d e e d u c a r a la g e n t e e n e s a tradición. Y o m e p r e g u n t o ¿Por qué las m u j e r e s no h a c e n s u s p r o p i a s s o c i e d a d e s g a s tronómicas? A b r i e r o n u n a e n E iba r y no sé si s i g u e f u n c i o n a n d o . Después, e s t a b l e c i e r o n o t r a e n S a n Sebastián y duró p o c o más d e un año... Además, no es c ie r to - s o n ríe m a l i c i o s a m e n t e - q u e aquí no h a y a v e n i d o n u n c a u n a m u j e r a c e n a r ; en 1 9 4 6 , al conc lu i r la Q u i n c e n a M u s i c a l , e n la q u e , e n t r e o t r o s , habían p a r t i c i p a d o n a d a m e n o s q u e B e n i a m i n o G ig l i , M a f a l d a F a v e r o y M a r c o S t e f a n o n i , los o r g a n i z a d o r e s q u i s i e r o n a g a s a j a r l e s , e l i g i e n d o G a z
t e l u b i d e p a r a e l lo ; e x c l u y e r o n , después d e u n a explicación, a M a f a l d a F a v e r o , q u e aceptó c o m p r e n s i v a . A la h o r a d e c e n a r y, d e n t r o d e l g r u p o d e músicos, entró u n o d e e l los e x c e s i v a m e n t e a b r i g a d o p a r a s e r e l m e s d e a g o s t o , a l g o q u e t a m p o c o extrañó d e m a s i a d o t e n i e n d o e n c u e n t a cómo t e m e n los c a n t a n t e s el más mínimo r e s f r i a d o . T e r m i n a d a la c e n a , y a e n l a s o b r e m e s a , c u a n d o a c t u a b a el f a m o s o "Orfeón d e la C a s t a ña", g r u p o c a n t o r c o m p u e s t o p o r l o s s o c i o s , se descubrió q u e el "señor" t an a b r i g a d o , n o e r a o t r o q u e ¡Mafalda F a v e r o , d i s f r a z a d a !
£ L CLx L Z J CLJLV
La idea de igualdad entre hombres y mujeres, que tan arraigada parece estar en nuestras sociedades occidentales, también tiene sus detractores. Mientras algunas personas, tanto hombres como mujeres, piensan que la igualdad es real en prácticamente todos los ámbitos de la vida, existen quienes afirman que las mujeres quieren la igualdad solamente en aquellos aspectos que les benefician. Por otra parte, hay quienes acusan a las mujeres de perder sus valores sensibilidad, afectividad, solidaridad... en favor de otros más discutibles: competitivi-dad, agresividad, etc. ¿Es esto cierto? ¿Tiene la igualdad aspectos negativos? ¿A quién perjudica la igualdad? Para reflexionar sobre su opinión contamos en esta ocasión con la reflexión de dos varones que nos muestran los aspectos positivos y negativos de la igualdad.
I.- EMAKUMEZKOAZ hitzegiteko eskatu izan balitzait
ezetza emango nuen ziur. Emakumea gai harturik gehiegitan
aritu izan da gizonezkoa, eta bere komenientzira ia beti. Hori
garbi samar daukat nik.
-" Egiteko inportantea gizartean beti eta edonon izan du ema-
kumeak. Ba ote, izan ere, haurrak munduratu, hazi eta hezi,
eta horretarako familiaren bihotz-izatea baino eginkizun
inportanteagorik ?''
-"Hankak arinak eta burua arinago. dantzan hobeto daki
artajorran baino". Bihotz-bera izango duk beharbada ema-
kumezkoa, baina burua...; izan ere, arrazoia eta sentimen-
duak garbi bereizten ez dituen emakumezkoen logika, zer da
hori? Zein asaldagarri gertatzen den balekite!"
-"Non eta hemen ke.xatu emakumea? Euskal Herrian, hala
zangoal Herri honetan emakumeek agindu izan dute beti, eta
gaur ere berdin; hori edonork daki, beraiek lehen lehenik".
Honelatsuko edozein erretolikari heltzeko, ahalik eta egoki.
goxo, bihozti. sakon eta objektiboen aritzeko asmotan helduta
ere, lotsa galdu behar da osoki. Lotsa da, berriz. osoki inola ere
gal ez daitekeena, edo eta azken-azkena galdu beharrekoa.
2 . - NIRI EZ ZAIT emakumeaz esplikaziorik eskatu. Beste
zerbait. Galdera hauxe egin zait EMAKUNDEtik:ea emaku-
meen egungo esnatze, gizarteratze, indar-hartze (oraindik oso
mugatu) honek guri, gizonezkoi. mesede ala kalte. zer gehiago
dakargun, nere ustez; edo eta umilxeago, ea prest nengokeen.
konfesio txiki antzera, neuregan zer ondorio izan dituen, zemo-
lako kezka edo usteak sortarazi dizkidan esateko.
Azken eskabide honi ezetza emateko ez dut motiborik aurki-
tu. Esker oneko izan nahiak baietzera behartzen ninduela iru-
ditu zait eta horixe egitera noa, nahiz eta badakidan honetara-
ko ere aipatu berri dudan lotsa hori apur bat galdu beharra
daukadala. ze. nere kasuan. egunerokotasunean gertatzen
dena ez baita beti-beti pentsatzen dudanera eta nahi nukeene-
ra egokitzen. Saiatzen naiz, hala ere, egia diotsuet.
3.- BESTE ASKOK BEZALAXE, nik ere izan dut hemengo
emakumezkoaren bizikera eta bizi-baldintzak. honen balio eta
ezinak, ondo ezagutzeko aukerarik. Haietaz zerbait pentsatze-
ko ere bai. Horretarako urte eta giro egokietan bizitzea suer-
tatu zaidala uste dut, gainera; gauza askotaz konturatu ahal
izateko parada izan dudala. Haurtzaroa, duela berrogei urte,
giro guztiz tradizional eta ruralean igaro nuen; gazte aldia,
berriz. neskak -eta emakume oro- lagun, lan eta eginkizun-
kide izan zenitzakeen garaian bizitzeko suertea izan nuen.
Suerte berria orduan eta haundia; gerora ere, behin ere galdu
ez dudana, bestalde. Bizi ere emakume batekin bizi naiz
aspaldian, eta honekin izandako seme-alabekin. Gainera -eta
apropos utzi dut hau azkenerako- ama alarguntsaren semea
Etorkizunean, gizaseme-emakumezkoen arteko berdintasu-
nak, ezkontz urritasuna dakar. Hori izango da, itxura duenez,
gertatuko dena. Gizaseme-emakumeen arteko berdintasunak
urritasun horren hazia berarekin darama eta badirudi hori
izango dala berdintasun horretatik sortuko den ondorio nagu-
siena. Oraindik ez dira ehun urte pasa Paul Julius Moebius-
ek argitaratu zuala bere libururik ezagutuena. Liburu horren
lerroetan gaurko egunetan iñork onartu ezineko tesisa ager-
tzen zuan. Alegia, emakumezkoen adimena edo pentsakera
gizonarena baino kaxkarragoa zala. Denbora haretan hori
esan zezakeen oraindik arrisku haundirik gabe, bainan gaur-
ko egunean ez litzake edozein ausartuko gauza bera esatera,
ordutik honera emakumezkoak pauso asko eta sendoak eman
baitituzte gizonarekin berdintasun hori lortu nahian. Behar
bada, oraindik oso-osorik iritsi ez den berdintasuna da, bañan
bidean datorrena, eta ematen duenez azkar aski gure artean
berari tokatzen zaion leku aparta hartuko duena. Asko izan
da gai honetan aurreratu dana denbora gutxian, eta badirudi
oraindik azkarrago aurreratzeko zorian dagoela gauza. Orain
arte gertatutako hori emakumezkoek gogor ekin diotelako
izan da, beren desio hori ahalik eta sendoen lehen lortu
nahian. Aitor dezagun, baita ere, gizaseme askok hartu dutela
parte jokaera horretan behin konturatu ziranetik zenbat eta
zenbat arrazoirekin ari ziran jokatzen beren joko hori emaku-
mezkoak. Joanak dira mundua gizasemezkoen agintapean
zegoela itxura ematen zuten denbora haiek. Hori, behar bada,
ez da sekulan egia osoa izan, betidanik izan baitute emaku-
mezkoek aginte aparta arlo askotan eta zer esanik ez gizase-
me-emakumeen arteko harremanetan. Dana dala, orain lehen
baino parekatuago dabiltz. Emakumezkoek eta gizasemezko-
ek berdintasun haundiagora iristen ari dira, eta ordu honetan
gogoratzen zaigun galdera hau da: zer alde ezezkoi ikusten
dizkiogu gizasemezkoen eta emakumezkoen berdinbide
honeri?
Itxuraz, behintzat, eta lehendabiziko ikuspegi batez, gizase-
meentzat, dudarik ez dago, alde ezezkoi ugari ikusten dirala.
Askoren ustez, orain arte gertatu diran gauzei begira jarrita,
geihenentzat bi mundu desberdiñetan bizi izan dira gizase-
mezkoak eta emakumezkoak. Haiek, etxeko eginkizunetaz ez
dute ardura askorik hartu nahi izan orain arte. Lanetik etxera
itzuli eta etxeko jaun eta jabe sentitzen zirenez, beren burua
eginkizun gehiago gabe egoteko usabioa hartua zeukaten.
Asko ziran horien artean sukaldeko atea ez ireki eta ez aruntz
pasatzeko gogorik eta ez han gertatzen zen ikusnahirik izaten
ez zutenak. Leku hori emakumeentzako mundua zan eta Jain-
koak gorde han muturra sartzea. Gauza bera gertatzen zan,
bada, lo-gelarekin eta abar. Orain gauzak oso aldatu dira alor
honetan. Emakumezkoak etxetik kanpora lanean hasi zirane-
tik, gizonezkoak lehen baino etxeko eginkizunetaz ardura
gehiago hartzera behartuak gelditu ziran. Poliki-poliki eta
oztopo pranko jarriz, bainan hala ere beren buru-bizkarrak
naiz txiki-txikitatik, beste lau anai-arrebekin batera. Eta hala-
beharrezko gertakizun horrek erakutsi zidana, eta gauza asko
erakutsi zizkidan, ez daukat ahazteko (hau irakurriko duen
eskolatu-usteko edonork pentsa dezake nahi badu, antzema-
ten zaidala eta ez neukala esan beharrik).
4.- OFIZIOZ ERE "emakume-lana" egiten dut: heziketa-lana.
Ikastolara hasi eta berehala, semeak, ni ere han nonbait izkuta-
tzen nintzela konturatu zenean. andereñoa al nintzen galdetu
zidan behin. Hori da: heziketa-lana, andereño-lana. maixtra-lana.
Lan horretan, berriz, hala diogu, haur eta gazteei pentsatzen
erakustea dugu eginkizun nagusi; jarrera kritiko egoki eta
propioa garatu dezaten laguntzea. Zer ote den hori, juxtu
juxtu? Bi hitzetan, hauxe: Ohikoena eta egokiena beti ez
datozela bat argi dezaizukeen pildumena pizten ikastea, edo,
zerbait dela eta pizten bazaizu, itzal ez dadin babesten ikas-
tea. Horixe da hasteko. Inguratzen zaituen guztia, normalena
zirudien hura ere, nahitaez hain normal ez dela barruntatzen
hastea.
La igualdad traerá como consecuencia una mayor libertad para las mujeres, pero, a la vez, una menor protección; y ese hecho es para algunas mujeres y hombres inaceptable.
Begira, bada, -eta hona hemen nere lehen konfesioa- nik egun
dudan, dudala uste dudan, edo izan dezakedan zentzu kritiko
apurrerako lehen pauso horretarako bide -lehen pildumen
argia- neure inguruko emakumezkoen bizimoldeaz jabetzeak
eman zidan. Argi eta garbi hori. Hau guztia tematizatu, noski,
askoz beranduago egin dut, baina nire zerebroak eraiki zuen
bere-bere lehen galdera-ikurra horixe izan zen eta nik ez dau-
kat ahaztuta eta ahazteko ere ez.
5 . - LEHEN ARGI ETA GALDE-IKUR hura askotan izan zait
eta zait oso baliagarri. Edozer dela eta, familian, lagunartean
edo lanean, topiko tontoenetara eta injustoenetara -egia histo-
rikoa dela ez da ahantzi behar- jotzeko tentaziotik sarri libra-
tzen nau gaur ere, eta, libratzen ez nauenean, neure buruari
gero barre egiteko adina zentzu mantentzen dit behintzat.
Argi haretxek erakutsi izan dit, baita ere, gizonezkoek, inda-
rraren logikara ohituak egon arren, mundu honetan elkarri
bultzaka bakarrik leku egin daitekeela uste izan arren, emaku-
mearen indar berri eta ezberdinari-dioten beldur aitorrezina
pixkan bat makurtuez, horrelako lan mota horiei ere arpegia
ematera behartuak gelditu ziran. Joanak ziran, gehienentzako
behintzat, denbora eder haiek etxera iritsi eta eserleku guri
eta gozoenean eseri eta bertan jolas hutsean denbora-pasa
egoteko une lasaiak. Hori nahikoa ez zala, betidanik bereak
uste zituzten ahalmen asko galdu zituztela ere laister kontura-
tu ziran. Diruaren jabetasunak ere izan zuan halako aldaketa
bat baino gehiago. Orain ez dago beti gizasemeen poltsikoan
eta horiek irabazten dutena, ezkon-bikotea bada behintzat,
bien artean partitzera behartuak gelditzen diran. Honela, han-
dik puska bat eta hemendik bestea, gizasemezkoen jabetasu-
nak gutxitzen joan direla ikusteko ez dago azterketa askorik
egin beharrik. Bainan, honeraño iritsi ondoren beste galdera
bat sortzen zaigu: hau guztia, jabetasun uzte hau, hain galera
haundikoa izan ote da gizasemezkoentzat? Asko-askotan ez
ote da gizasemeentzat hobe edo baliarriagoa izan? Galdera
honeri baietza emateko, gauza prankori begiratu beharko
genioke, bainan, bestez-beste, bateri behintzat oso ziur.
Gauza bakar, aparta eta berezi honek etorkizunarekin dauka
bere ikustekoa, ez nuke nik esango emakumezkoen etorkizu-
narekin bakarrik baizik eta gizaseme-emakumeen arteko
bikote horren etorkizunarekin. Orain artean izan diren bikote
horietan nik uste dut gizaseme asko dagola beren bizitzako
erlojuari atze-kuerda emango lioketenak, eta ezkonduko ez
ziranak berdintasun honetaz denboraz hitzegitera iritsi izan
baziran. Horrelakoak ezkontzara joan baziran iñortxok ber-
dintasun horretaz eta horren garrantziaz hitzegin ez ziotelako
ezkondu ziran. Geroago, beren etxeetan jarri zuten jabetasuna
edo lasaitasun hori hasieratik horrela sinistarazi ziotenaren
ondorioa izan zan. Hau honela izanik, tajuzko gauza bat
agertzen zaigu bestez-beste etorkizunari buruz: berdintasun
honek aurrera jotzen badu,-eta bistakoa dugu horrela joko
duela, hemendik aurrera ezkontzak urritu egingo dirala ezin
uka, urte batzuetan behintzat, gauzak, edo urak, beren ur-
bideetara hurbildu arte behintzat. Hauxe da, nere ustez, ber-
dintasun horrek dakarren ondorio garrantzisuena, lehentxiago
edo geroxiago.
Horretatik aparte, esan genezake, baita ere, emakumezkoak
etxetik kanpora lanera joatea aukeratu zutenetik, gizon asko-
rentzako behintzat, hori lasaitasun haundiko jokaera bihurtu
dala. Hortik aurrera ez da bere buru bakarraren gainera erori-
tzen pamiliaren arduraketa guztia. Bera ez ezik, emakumea
ere etxerako behar zen dirua ekartzeko gauza zala adierazten
zuen aldetik ez zeukan bere buruari larritasun osoa eman
beharrik eta biak emakume eta gizasemeak bien etxe edo
pamiliaren babesle bihurtzen dira, eta honela, ardura gehiago
emakumeentzat eta lasaitasun haundiagoa gizonezkoentzat,
edo, beste modu batean esateko, karga gehiago emakumeen-
tzat eta gutxiago, berriz, gizasemeentzat.
Nahiz eta abantail pranko izan emakumezkoentzat horiek
nahi dituzten berdintasun horiek, gizaseme askoren ustean
dago, baita ere, ez dituztela ikusi nahi horiek dakarzkiten alde
txar guztiak. Gizaseme gehienak uste dutena da, alegia, ema-
estaltzeko erabili ohi duten (dugun) erretolikari dagokion
pentagrama jartzen. Polit eta atsegin nahi izan duen emaku-
mearen indarraren berri beti jakin izan du gizonezkoak, nik
uste. Indar hori "bere" hesietan mantendu izan den neurrian,
erraz eta harro aitortu izan du, gainera. Hesiak hausten hastea-
rekin datoz komeriak: Emakumezkoek beren feminitatea,
beren berezkoen eta ederren hori galtzen ari omen direla...
Gizonezkook ez omen daukagula erraza asmatzen... Lantokian
ere haien esanera jarri behar badugu, akabo bada!
Ni, neu, esan dut, andre-lanean aritzen naiz; emakumezkoak
lankide, eta "jefa" edukitzera ere, "joan den aspaldian" ohitu
nintzen, eta lanera baino errazago, noski. Allakuidaos, beraz,
buruhauste horietan bere ezina izkutatu nahi duena. Ni ez nau
kupidaz gizarajoka jarriko. Aurrez aurre eta maila berean jar-
tzen zaionak kokildu egiten duelako, emakumea esanekoa -
elkarbizitzarako ere- nahiago duenari, beniz, animo! Beste hi-
tzik ez. Esaneko emakumea oso baliagarri izango da eginkizun
jakin batzuetarako, baina ni emakume-zaleegia naiz horretara
mugatzeko; hala jarraitu nahi nuke gainera, aurrera ere.
6 . - ESPERANTZA BIDE BERRIAK urratu beharrean aurki-
tzen da gizartea. Mendebalean, ia berrehun urtez, progresoaren
zurrunbilo eroan gozatu gara (gutxi batzuk askoren bizkar, hori
bai). Orain ez omen dagoela horrela jarraitzerik. Orain, bat-
batean, beldurra, agresibitatea, bizipoz falta, noraeza, naturaren
mendekua egin dira nagusi. Bukatu da modernitatea. Arrazoi-
men huts eta hotzaren diktadura izan omen da. Etika behar
dugu orain. Balio berriak. Gizateriaren ohiko indar-exhibizio
eta apustuekin jarraituz jai dagoela, alegia.
Emakumezkoak honetan badaukake eskeintzekorik, eta asko
beharbada. Pentsalari ugarik jarri dute (berandu baina) beren
esperantza emetasunaren, feminitatearen indartze horretan. Ni
ere konforme nago; halaxe egon nahi dut, batez ere, bai baitakit
orain arte segitako bidetik ez daitekeela milagrorik espero.
Onurakorrik, behintzat, ez. Gizonezkook ere ba omen dugu
alderdi femeninoa. Ea, bada. Nik ez dut izkutatzeko interes
berezirik; libre landu ahal izatekoa, gehiago. Beste konfesio bat
egitez gero, zera esan beharko bai nuke, neuretzako nahi nituz-
keen dohain eta jarrerak, ia beti nagusiki emakumezkoetan, edo
bestela, beti ere, samurtasunerako (alderdi femenino horretara-
ko) dohain berezia duten gizonezkoengan ikusi ditudala, eta
ikasi ere ezer ikasi dudanean, horiengandik ikasi izan dudala.
7.- BUKATU EGIN BEHAR DUT. Nik ere badakit ondo
emakumezkoetan denetarik dagoela. Emakumezkoaren borro-
ka, hala ere, iritziak iritzi, kontuak kontu, akatsak akats,
mesedegarri izan da gizonezkoarentzat. Eta luzera ere hala
izango da. Momentuan gizonezko koittadua sarri kexatuko da
-oraindik ere bagaitun !- eredurik ez duela eta baduela, baina
bada birilitatearen demostratze antzu eta aspergarri hartan
jarraitzea adinakoa. Nik neuretzako nahiago dut garbi. Eta
honetan ez doa gezur izpirik. Guztiz galdu behar ez den lotsa
horretatik zertxobait bai, beharbada, artikuluan zehar. Baina
esker oneko izan asmoz joan denez, ondo joana bedi.
kumezkoak berdintasun horiek eskeintzen dituzten gauzarik
onenak hartzera mugitu dirala, eta ez hainbestean horiek
dituzten aldamen txarrak hartzera. Eta alde txarrak ere badira,
nola ez. Alde txar horiek, hemen, banaka-banaka jartzen astea
luzeegia izango genuke. Esan dezagun, hori bai, nahiz pixkan
bat menpean bizi izan emakumezkoak -itxuraz behintzat-, era
berean pixkan bat baino gehiago babestuak bizitu izan dirala
eta arlo horretan orain arte izan dituzten abantailak galtzera
joango lirakela. Hau da, askatasun gehiago izango dutela, bai-
nan babes gutxiago. Eta hori gertatzearekin, egoera honetaz
bakoitzak berak -hau da, emakume bakoitzak berak- ikusi
beharko luke zer izango litzaken konbenigarriena bakoitza-
rentzat. Hau honela izanik, ez litzake harritzekoa izango ikus-
tea, baita gaurko egunean ere, emakumezko batzuk alde bate-
ra joko lutekela eta beste batzuk bestera. Hau da, arriskua
gustatzen zaienen eta lasaitasunean bizitzeko gogo haundia-
goa dutenen arazo berezia izango litzake dana.
Honetaz, nere irudipenez behintzat, gauza bat dago garbi:
emakumezko arriskuzaleak eta askatasunaren aldekoak, itsu-
En la autocrítica que la sociedad actual se está haciendo sobre el progreso,la agresividad, los ataques a la naturaleza, la competitivi-dad, etc., la lucha de las mujeres ha ayudado mucho y todavía puede ayudar más. itsu edo argiz-argi, berdintasunaren aldekoak agertuko dira.
Bañan beste aldetik, hain arriskuzaleak ez diranak, eta beren
bizimodua gehiago babestua ikusi nahi duten haiek ez diotela
berdintasun horreri merezi duen hainbeste ganantzirik eman-
go, beren interesen aurka dijoala irudituko zaielako.
Gizasemeen aldetik, berriz, hasieratik konturatuko dira beren
ahalmena beren etxean eta beren emaztearen aurrean puskan
bat galdu egin dutela eta batzuen-batzuentzako hori ez da oso
gustokoa izango, beren gizontasunaren indarra eta nagusita-
suna itzalpetu egin zaiela, gutxiago edo gehiago, usteko dute-
lako. Bañan egoera honetatik ateratzeko ere, gizaseme bakoi-
tzaren irudipenera joan beharra besterik ez dago. Askorentza-
ko, bakarka bizitzeak abantail pranko ditu eta akats asko,
berriz, bikotean bizitzeak; eta beste askorentzat, aldrebes.
Batzuentzat, seme-alaben tirazokoa haundia da eta besteen-
tzat, berriz, ezerezkoa. Hortaz, bakoitzari tokatuko zaio zer
egitea konbeni zaion ikustea eta horretatik hartuko du zentzua
zer alde txar edo zer alde on agertzen dituan gizaseme-ema-
kumeen arteko berdintasunak.
Rosa Diez euskal enpre-
saren enbaxadorea izan
da.
Jaurlaritzan igaro dituen
hiru urteetan 185.000
kilometro egin ditu,
munduan barrena, eus-
kal komertzioa eta turis-
moa bultzatzeko.
Kontsumo gaiak ere
bere ardurapean izan
ditu, baina ez du uste
kontsumitzaile fina
denik.
Berak aitortu digunez,
presaren presaz bizi da
eta dendara dihoanean
ez du astirik izaten eti-
ketei behar bezala begi-
ratzeko ere.
Rosa Diez Jaurlaritzan
izango dugu beste lau
urtez. Beraz, Sailburu
karguan bi legealdi
jarraian egingo dituen
lehen emakumea izango
da.
Pozik dago Komertzioa,
Turismoa eta Kontsu-
moa Sail bakarrean
elkartu dituztelako. Arlo
hauek beste gai mardu-
lagoei uztartuta zeude-
nean gaitz bat izaten
zutela iruditzen zaio: lan
urgenteek ez zutela asti-
rik uzten gai inportante-
ei heltzeko.
Fotografía: Mikel Arrazola
• • No nos creemos todavía que el turismo es una parte importante
de la economía vasca 5 " R o s a D i e z h a s i d o la e m b a j a d o r a d e la e m p r e s a v a s c a d u r a n t e l o s últim o s 4 años.
Pregunta: ¿Va a s e g u i r c o n la m a l e t a a c u e s t a s ?
Respuesta: Sí, p o r s u p u e s t o . M i e n t r a s h a y a u n país e n e l q u e la p r e s e n c i a d e l G o b i e r n o a y u d e a l a s e m p r e s a s a c o n s e g u i r r e s u l t a d o s , estaré allí c o n e l l a s .
P: ¿Le p r e o c u p a la situación d e los m e r c a d o s m u n d i a l e s t r a s la a p e r t u r a d e las f r o n t e r a s c o m e r c i a l e s , t r a s e l a c u e r d o d e l G A T T ?
R: N o , y o c r e o q u e e s un re to más. Es la constatación d e u n r e t o , p e r o a h o r a f o r m a l i z a d o a través d e l o s a c u e r d o s d e l G A T T . L a s f r o n t e r a s habían y a caído. D e e l l o v a m o s a e x t r a e r c o s a s p o s i t i v a s p a r a a q u e l l as e m p r e s a s q u e r e a l m e n t e estén e n u n p r o c e s o d e c o m p e t i t i v i d a d . S o n p o s i b i l i d a d e s p a r a q u i e n y a s e esté m o v i e n d o . P r o b l e m a s p a r a q u i e n n o s e m u e v e .
P: H a r e a l i z a d o d o s v i s i t a s c o m e r c i a l e s a C h i n a . ¿De v e r d a d e s t a n difícil n e g o c i a r c o n los c h i n o s ?
R: E s di f ic i l ís imo. E s u n m e r c a d o complicadísimo. N o s o l a m e n t e n o s s e p a r a e l i d i o m a , la c u l t u r a y h a s t a l a p revenc ión q u e t i e n e n c o n l o s o c c i d e n t a l e s . Es u n país e n e l q u e h a y q u e r e d o b l a r los e s f u e r z o s p a r a e s t a r p r e s e n t e s a h o r a , c u a n d o s e e m p i e z a a m o v e r t o d o . L o s i t a l i a n o s , l o s c a n a d i e n s e s , l o s a m e r i c a n o s y l o s j a p o n e s e s es tán a l l í d e u n a m a n e r a p e r m a n e n t e . Además t i e n e n u n tamaño d e e m p r e s a s q u e l e s h a c e más fácil a d a p t a r s e a u n país d e e s t a s d i m e n s i o n e s . N o s o t r o s t e n e m o s e m p r e s a s pequeñís imas p a r a l o s c h i n o s , p o r q u e c a s i t o d a s
las e m p r e s a s v a s c a s t i e n e n m e n o s d e 5 0 t r a b a j a d o r e s , m i e n t r a s q u e c u a n d o v a s a C h i n a t e e n c u e n t r a s c o n c o r p o r a c i o n e s i n d u s t r i a l e s d e m i l e s d e t r a b a j a d o r e s .
P: T e n i e n d o e n c u e n t a e f e c t i v a m e n t e q u e l a s e m p r e s a s v a s c a s s o n m a y o r i t a r i a m e n t e p e q u e ñ a s y m e d i a n a s e m p r e s a s , e s t a c a r a c t e rística habrá r e s u l t a d o u n obstáculo i m p o r t a n t e e n los v i a j e s c o m e r c i a l e s a C h i n a .
R: El 9 5 % d e las e m p r e s a s d e l País V a s c o t i e n e m e n o s d e 5 0 t r a b a j a d o r e s . V a s a C h i n a y te e n c u e n t r a s c o n
Kereila irabazi nahi
diot ABCri eta 1.000
miloi atera euskal
turismoa bultzatzeko.
c o r p o r a c i o n e s c o m e r c i a l e s q u e t i e n e n m i l e s d e t r a b a j a d o r e s . E n la últim a v i s i t a había u n a co rporac ión i n d u s t r i a l q u e tenía más d e 1 0 0 . 0 0 0 . P o r e s o d u r a n t e n u e s t r a p r i m e r a misión c o m e r c i a l , c u a n d o íbamos c o n l os e m p r e s a r i o s d e los d i s t i n t o s s e c t o r e s l e s prohibí q u e d i j e r a n l os t r a b a j a d o r e s q u e tenían. L e s pedí q u e sólo h a b l a r a n d e p o r c e n t a j e s . Po r e j e m p l o , e l 8 0 % d e la m a q u i n a h e r r a m i e n t a está e n el País V a s c o .
P: ¿Una c o n s e j e r a - m u j e r e n u n m u n d o e m i n e n t e m e n t e m a s c u l i n o e s r e c i b i d a c o n s o r p r e s a ? .
R: H a y s i e m p r e u n r e c i b i m i e n t o d e s o r p r e s a p o r p a r t e d e los i n t e r l o c u t o r e s . C u a n d o v a s a países surameñ-c a n o s y asiáticos, c o m o h a s i d o e l c a s o d e l o s p e r i p l o s q u e h e m o s h e c h o c o n los e m p r e s a r i o s , los in te r l o c u t o r e s s o n h o m b r e s m a y o r i t a r i a m e n t e . E n a l g u n o s c a s o s i n c l u s o e x c l u s i v a m e n t e . Po r e s o s u e l e r e s u l t a r l e s s o r p r e n d e n t e q u e u n a d e l e g a ción económica y e m p r e s a r i a l d e m u c h o s h o m b r e s v a y a e n c a b e z a d a p o r v a r i a s m u j e r e s , p o r q u e po r u n a p a r t e e s t o y y o , p e r o c o n m i g o v a n la v i c e c o n s e j e r a y l a d i r e c t o r a d e c o m e r c i o q u e s o n también m u j e r e s . S i e m p r e h a y u n a p a r t e d e n u e s t r a presentación e n la q u e c u a n d o s e h a p a s a d o d e los a s p e c t o s p u r a m e n t e p r o f e s i o n a l e s s u r g e algún m i n i s t r o a l q u e le l l a m a la atencic ión y t e lo d i c e : " p e r o o i g a , ¿en el País V a s c o h a y m u c h a s m u j e r e s e n e l G o b i e r n o ? ; o i g a , p e r o u s t e d e s e n a q u e l p a i s ¿mandan m u c h o ? " . Y a les t i e n e s q u e e x p r e s a r q u e n o , q u e s o m o s u n a excepción a b s o l u t a y q u e p a r a n a d a t i e n e q u e v e r c o n la práct i c a común.
P: ¿Cuál e s la i m a g e n d e E u s k a d i q u e está e x p o r t a n d o ?
R: L a i m a g e n d e u n país d e s a r r o l l a d o económica y tecnológicamente. D e u n país s i t u a d o geográficamente e n u n a si tuación estratégica p a r a q u i e n q u i e r a i n t e g r a r s e e n E u r o p a . D e u n país q u e t i e n e u n a c u l t u r a e m p r e s a r i a l e i n d u s t r i a l m u y r e v a l o -r i z a d a p o r q u e a l a v e z t i e n e u n a c l a s e t r a b a j a d o r a m u y b i e n p r e p a r a d a .
P: S e g u i m o s h a b l a n d o d e i m a g e n . U n h o m b r e s e v i s t e u n t r a j e y u n a c o r b a t a y y a está. ¿Pero u n a m u j e r ?
R: Y o c r e o q u e e n e s e s e n t i d o teñe-
m o s más p o s i b i l i d a d e s d e d i v e r s i f i c a r n u e s t r a i m a g e n . H o y t e n g o u n o s p a n t a l o n e s un p o c o m a s c u l i n o s y un pañuelo d e f l o r e s . Mañana p u e d e s e r un t r a j e c o n m e d i a s n e g r a s . Q u e n o d e s t a q u e s , q u e e s la c l a v e d e la e l e g a n c i a , p e r o q u e estés b i e n .
P: E n el a s p e c t o turístico ¿le p r e o c u p a e l p a i s a j e u r b a n o t a n d e t e r i o r a d o q u e o f r e c e E u s k a d i ?
R: M e p r e o c u p a m u c h o más q u e t e n g a m o s u n a m a l a i m a g e n o q u e n o t e n g a m o s u n a i m a g e n d e d e s t i n o turístico. L u e g o , además, h a y q u e o r g a n i z a r m e j o r n u e s t r a s c i u d a d e s , c r e a r u n e n t o r n o más a m a b l e , c u i d a r m e j o r n u e s t r o m e d i o a m b i e n t e y o f r e c e r p r o d u c t o s turísticos c o m p l e t o s .
P: P a r a v e n c e r la r e s i s t e n c i a d e la m a l a i m a g e n s e ideó el s l o g a n " E u s k a d i , v e n y cuéntalo". ¿Le resultó d o l o r o s o q u e u n a viñeta humorística h i c i e s e utilización d e e s t a f r a s e r e l a cionándola c o n el t e r r o r i s m o ?
R: F u e a l g o i n s u l t a n t e c o n t r a l o s v a s c o s . Y o confío g a n a r l e la q u e r e l la a l A B C y c o n s e g u i r 1 .000 m i l l o n e s ; p a r a h a c e r promoción turística, e v i d e n t e m e n t e .
P: ¿Puede e l t u r i s m o l l e g a r a s e r u n a p a r t e i m p o r t a n t e d e n u e s t r a economía?
R: Es u n a p a r t e i m p o r t a n t e d e n u e s t r a economía, lo q u e p a s a e s q u e ni n o s o t r o s m i s m o s , l o s v a s c o s , lo s a b e m o s . H o y el t u r i s m o r e p r e s e n t a e l 4 % d e n u e s t r o P I B . D a e m p l e o d i r e c t o a 3 5 . 0 0 0 t r a b a j a d o r e s . R e c i b i m o s más d e 1 0 0 . 0 0 0 m i l l o n e s d e l t u r i s m o y e l 7 0 % d e lo q u e c o n s u m e n los t u r i s t a s lo p r o d u c i m o s n o s o t r o s . E s u n s e c t o r q u e e n términos d e l P I B e s e l d o b l e q u e la a g r i c u l t u ra o e l t r i p l e q u e l a construcción. Además, e s t a m o s e n u n s e g m e n t o turístico q u e está d e m o d a .
R o s a D i e z n o s c u e n t a q u e l a s e x p e c t a t i v a s tur íst icas m u n d i a l e s d e m a n d a n c a l i d a d a m b i e n t a l , pequeños h o t e l e s e n z o n a s v e r d e s , c o s t a , práct ica d e l o s d e p o r t e s y c o n o c i m i e n t o d e c u l t u r a s a n c e s t r a l e s . T o d o lo q u e t e n e m o s . E n e s t e s e n t i d o , e l e u s k a r a p u e d e s e r t a m
bién u n e l e m e n t o d e atracción turíst i c a .
E l e u s k a r a , u n a l e n g u a m i l e n a r i a . L o s v a s c o s , u n p u e b l o q u e n a d i e s a b e d e d o n d e v i n o . U n a c u l t u r a d e s d e l o s dólmenes h a s t a l a s p i e d r a s d e los c e m e n t e r i o s . E n f i n , t o d o lo q u e e s n u e s t r a c u l t u r a , ésa e n la q u e n o s o t r o s m i s m o s i n v e s t i g a m o s e s u n a t r a c t i v o e x t r a o r d i n a r i o p a r a e l t u r i s m o d e n i ve l m e d i o - a l t o q u e a d e más t i e n e u n a b a s e c u l t u r a l i m p o r t a n t e .
P: ¿Qué c l a s e d e c o n s u m i d o r a e s ? ¿Se p r e o c u p a d e m i r a r e n l a s e t i q u e t a s la composición d e l p r o d u c t o , los c o n s e r v a n t e s , los c o l o r a n t e s ?
R: S e g u r a m e n t e necesitaría d e d i c a r u n p o c o más d e t i e m p o a la c o m p r a p a r a p o d e r e j e r c e r e s o s d e r e c h o s q u e le p i d o a la g e n t e q u e e j e r z a .
P: ¿Merece la p e n a e s p e r a r a l a s r e b a j a s ?
R: L a e x p e r i e n c i a d e m u e s t r a q u e sí. Si no t i e n e s u r g e n c i a s , s i le d e d i c a s a l g o d e t i e m p o y s o b r e t o d o s i n o e r e s u n a p e r s o n a d e s o r d e n a d a , d e l a s d e c o m p r a r p o r c o m p r a r , está
Eguneroko bizitzan
pertsonengan dago
gakoa. Beste alderdieta-
ko Sailburuekin ondo
konponduz gero, Gober-
nua ondo joango da.
c l a r o q u e t e p e r m i t e n a h o r r a r u n a p a r t e m u y i m p o r t a n t e .
P: ¿Es más difícil g o b e r n a r e n u n t r i p a r t i t o q u e e n u n g o b i e r n o d e d o s s o c i o s ?
R: E n p u r a teoría p a r e c e q u e p o n e r d e a c u e r d o a t r e s p a r t i d o s e s más difícil q u e p o n e r d e a c u e r d o a d o s . P e r o h e m o s e s t a b l e c i d o t a n t a s p r e v e n c i o n e s p a r a q u e e s o n o o c u r r a q u e c r e o q u e n o s v a m o s a l l e v a r a l g u n a s o r p r e s a , p o r q u e l u e g o e n lo c o t i d i a n o lo i m p o r t a n t e s o n las pe r s o n a s . S i te e n t i e n d e s c o n los C o n s e j e r o s , s e a n d e l p a r t i d o q u e s e a n , e s o f a v o r e c e q u e e l G o b i e r n o f u n c i o n e b i e n .
El nuevo ejecutivo tiene
voz de mujer. Mari «ar
men Garmendia, Conse
jera de Cultura, es tam
bién la portavoz del
recién estrenado
Gobierno Vasco.
Hace nueve años, cuan
do Mari Karmen Gar
mendia llegó a la Admi
nistración, alguien dijo
de ella que "a esa maes-
trilla se la iban a meren
dar". Más tarde, cuando
ya se encontraba al
frente de la Secretaría
de Política Lingüística,
un funcionario del
Departamento de
Hacienda pidió informes
sobre la "secretaria"
que estaba utilizando
coche oficial en sus
desplazamientos.
Al cabo de casi una
década, el viaje de Mari
Karmen Garmendia a
través de la Administra
ción la ha llevado a ser
la primera mujer del
PNV que ocupa un
cargo de Consejera en
el Gobierno Vasco y que
a su vez oficia de porta
voz del ejecutivo.
No le asustan los vien
tos de austeridad y está
convencida de que la
creatividad, la imagina
ción y el trabajo duro
son tan importantes
como los medios econó
micos. Defiende que
proyectos de gran mag
nitud como el Guggen-
heim no han de ser obs
táculo para el resto de
los compromisos cultu
rales.
Fotografía: Luis Ziarrusta
33
• ^Guggenheim bezalako proiektu mardulek ezin dute baztertu ohiko
kultur konpromezua 55 G: K u l t u r a S a i l a d e s a f i o h a u n d i a a l d a , e r r o n k a h a u n d i a ?
E: A r d u r a h a u n d i a . B a i n a l a g u n t z a i l e e t a l a n k i d e a k e r e i z a n g o d i t u t e t a i r u d i -t z e n z a i t g u z t i o n a r t e a n a u r r e r a a t e r a k o d u g u l a . B e s t e t i k , e s k e r t z e k o a e r e b a d a a u k e r a hor i i za tea .
G: B o z e m a l e e r e i z a n g o z a r a . J a u r l a r i t z a r e n a h o t s a .
E: Eg ia d a ni re d e n b o r a r e n t a r t e b a t h o r r i e s k e i n i b e h a r k o d i o d a l a . J e n d e a s k o k g a l d e t u dit , " G o b e r n u h a u h i ru a l d e r d i r e n a r t e a n o s a t u t a k o G o b e r n u a d a b e r a z n o r e n b o z e m a l e i z a n g o z a r a ? " . N i G o b e r -n u a r e n b o z e m a l e i z a n g o n a i z . H i r u a l d e r d i a k g a u z a izan d i ra a k o r d i o b a t e r a ir is-t e k o . L e h e n d a k a r i b a k a r r a d u e n G o b e r n u b a t e k o b o z e m a l a i z a n g o na iz .
G: S a k e l a i l u s i o z e t a a s m o b e r r i z b e t e t a eka r r i ko d u z u . . .
E: N i r e a h a l e g i n t x o a j a r r i n a h i n u k e g u r e he r r i h a u b a r r u t i k e g i t u r a t u e t a g a r a t z e k o . G u r e herr i h a u o s o n a b a r r a d a , e r a a s k o t a k o j e n d e a biz i g a r a ber -t a n , a r a z o a k e re b a d i t u g u . . . e t a guz t i h o r i e k g o g o a n i z a n i k a u r r e r a e g i n b e h a r d u g u . E to rk i zuna r i e r a n t z u n e ta he ldu eg i n b e h a r d i o g u .
G: Z u k e s a n d a k o a r e n h a r i a n , A r d a n z a l e h e n d a k a r i a r e n g o g o e t a ba t d a t o r k i t b u r u r a : e u s k a l d u n o n n o r t a s u n a h a i n -ba t k u l t u r a r e n n a h a s k e t a t i k d a t o r r e l a , ku l tu r m e s t i z a i a r e n a l a b a d e l a .
E: B e g i r a , n i k h o n e l a x e e s a t e n d u t : L e h e n d a k a r i a k e g i n d a k o h i tza ld i h a r k i z a n z u e n m u s i k a r i l e t r a j a r r i b e h a r d i o g u e g u n e r o , lau ur te h a u e t a n . Herr i
No he tenido tiempo
para analizar los
grandes proyectos
como es el Guggenheim.
Esos proyectos
están ahí, pero no
deben de suponer un
obstáculo para
el resto de
compromisos
culturales.
b a t e n b i z i t z a n lau u r te ez d a g a u z a h a u n d i a b a i n a , ha la e re , nah i n u k e o r d u a n e s a n d a k o a k g a u z a t z e k o a u r r e r a p a u s o b a t z u eg i tea .
G: K u l t u r a S a i l a e z d u z u h u t s h u t s e t i k h a r t u k o . L e h e n d i k h i t z a r t u t a k o p ro iek tue i e r a n t z u n beha r -ko d iezu . Z e n b a t e r a i n o ba l -d in tza tuko d u t e zu re pol i t i -k a , G u g g e n h e i m b e z a l a , l e h e n d i k d a t o z e n p r o i e k t u m a r d u l e k ?
E: Ez du t ast i r ik i zan G u g -g e n h e i m e ta b e s t e z e n b a i t p r o i e k t u m a r d u l a z t e r -t z e k o . H o r t a n t x e ar i n a i z . Za lan t za r i k g a b e , az te r t ze -a z g a i n , p r o i e k t u h o r i e k n o l a a d m i n i s t r a t u b e h a r d i r e n i k u s i , a u s n a r t u e t a p r o p o s a t u b e h a r k o d u t . Z e n b a i t g a u z a , g a i n e r a ,
e r a k u n d e e n a r t e a n ( i ns t i t uz i oen a r t e -a n ) e r a b a k i b e h a r r e k o a k i z a n g o o t e d i r e n i r u d i t z e n za i t , m u n t a h a u n d i k o k o n p r o m e z u e t a n sa r t u ta g a u d e l a k o .
K o n p r o m e z u ho r iek hor d a u d e , b a i n a a r g i e t a g a r b i d a g o h o r r e g a t i k e z i n za io l a uko eg in g u r e o h i k o k o n p r o m e -z u e t a po l i t i ka r i . B e s t e g a u z a ba t d a l e h e n t a s u n a k j a r r i b e h a r d i t u g u l a , b a i n a h a l a e r e o h i k o a j o t z e n d u g u n hor i ez i n d a ino la e re a h a z t u t a u tz i .
G: F u n t z i o n a r i e n e u s k a l d u n t z e p l a n -g i n t z a a r a n t z a z b e t e t a k o b i d e a i z a n d a . Ho r i zango al d u z u h u r r e n g o h i la-b e t e o t a k o k o r a p i l o a
E: B e n e t a n k e z k a t z e n n a u e n a z e r a d a , h i z kun t z g a i a k t i r a -b i ra rako e rab i l -t z e a . Z e n b a i t e n us tez b o t o b i l ke ta rako t r e s n a b e z a l a . H o r r e k i zugar r i kezka t -z e n n a u . H a i n z u z e n e r e b e h i n e t a b e r r i z e s a n d u g u h e m e n d i t u g u n b i
h i z k u n t z a k g e u r e h i z k u n t z a k d i r e l a . B e r e z k o h i z k u n t z a , e s t a t u t u a k e s a t e n d u e n b e z a l a , e u s k a r a d a . E g o e r a l a r r i e n e a n d a g o e n h i z k u n t z a . E ta z e r e r a b a k i g e n u e n ba i g u r e L e g e b i l t z a -r r e a n e t a b a i b e s t e e r a k u n d e e t a n d e m o k r a z i a r e n e t o r r e r a r e k i n ? B a , e g o e r a l a r r i e n e a n z e g o e n h i z k u n t z a -ren a l d e k o po l i t i ka s u s t a t z a i l e a i n d a -r rean j a r t z e a . E ta hor ez d a g o b e s t e -rik. B a i n a , ha la e re , n i re i r i tz i rako h iz-kun tza r i b u r u z k o t i ra -b i ra hor i ez d a g o g i z a r t e a n , g e h i a g o d a a l d e r d i e n a r t e k o l eh ian s o r t z e n d e n g a t a z k a .
G: A r a b a n e u s k a r a b i luz ik al d a g o ?
Ei G u r e n a h i g a b e a e ta k e z k a a d i e r a z -t e k o m o d u a s k o d a u d e . K o n p r e n i t u d e z a k e t z e n b a i t p e r t s o n a r e n k e z k a , b a i n a e z d u t u s t e h o r i a d i e r a z t e k o m o d u r i k e g o k i e n a d e n i k lar ru go r r i t an j a r t z e a e r a k u n d e e n a u r r e a n .
H i zkun t z e g o e r a A r a b a n d e n o k d a k i g u z e i n d e n . A z k e n 1 0 - 1 2 u r t e o t a n e g i n d e n a l d a k e t a i ka raga r r i a d a . E ta , b e s -t e a k b e s t e , h a u x e e s a n b e h a r r a d a g o : h e m e r e t z i g a r r e n m e n d e a r e n b u k a e r a n z u e n e g o e r a b a i n o h o b e a d u e l a m o m e n t u h o n e t a n .
G: A r r i a g a e d o V i c t o r i a E u g e n i a an t -z o k i e t a n b e z a i n e r o s o s e n t i t z e n a l z a r a S a n M a m e s e d o A n o e t a n ?
E: Eg i e g i a e s a t e k o , n i r e z a l e t a s u -n e n a r t e a n m u s i k a d a g o , b e r a z , k o n t u r a t z e n n a i z z e n b a i t g a u z a t a n e r r a z a g o m o l d a t u k o n a i z e l a b e s t e e -t a n ' b a i n o . B a i n a , b a i A n o e t a n , b a i S a n M a m e s - e n , L a s a r t e k o z a l d i e t a n e d o T a u g r e s i k u s t e r a k o a n e r e k o n -p o n d u k o n a i z .
G: Z e r eg i n d e z a k e Jau r l a r i t zak g a z t e -r iaren a l d e ?
E: Jau r la r i t zak o s o g o g o a n har tu b e h a r du g i za r t ean be r tan so r t zen d e n g a z t e e k i m e n a . Jau r la r i t za ren po l i t i kak ba tez e r e s u s t a t z a i l e b e h a r d u i z a n . A l d i b e r e a n e s a n nah i du t , gaz te r i a ren po l i -t ika ba t i za teak ir i tz iak, p r in tz ip ioak e ta kr i ter ioak i za tea e re e s a n nah i d u e l a .
G: L a g u n d u k o al d i zu g a z t e e n a l d e k o p o l i t i k a e g i t e n , h o g e i t a p i k u u r t e r e n b u e l t a n d a b i l t z a n s e m e - a l a b a k i z a t e -a k ? E: B a i , b a i , z a l a n t z a r i k g a b e . H o g e i -tah i ru ur te e ta hoge i u r teko s e m e - a l a -b a k d i t u t e t a h o r i e k b e r e n l a g u n a k
No me atraen
los proyectos de gran
magnitud. Confío más en
el patrimonio que se
puede generar de la
energía de nuestra
inteligencia, nuestro
corazón y nuestras
manos.
d i t u z t e . B e r e n k e z k a k , b e r e n g i r o a d u t e e ta h o r r e k l a g u n d u eg i t en d u .
G: L a p i t z a e t a b o r r a g o m a e t e n g a b e erab i l i b e h a r k o d i t uzu . . .
E: Nah i e t a n a h i e z k o a d a hor i ho r re la e g i t e a . D i t u g u n d i ru b a l i a b i d e a k a h a l d e n e t a e r a r i k e g o k i e n e a n e r a b i l i b e h a r d i t u g u . Ez na i z h a u n d i - m a u n d i -k e r i e t a n m u r g i l t z e n o s o z a l e a . S i n i s -m e n h a u n d i a g o a d u t g u r e k e m e n , g u r e b u r u , b iho tz e t a e s k u e t a n d u g u n indar ra r i e s k e r so r tu d e z a k e g u n o n d a -r e a n . D i r u a b e h a r d a , z a l a n t z a r i k g a b e , b a i n a d i r u a r e n b a i t a n b a k a r r i k e z i n d i t u g u g u r e g a u z a k j a r r i , i n o l a z e r e ez .
G: L e k u t a n g e r a t u d a d u e l a bede ra t z i ur te admin i s t raz io ra de i tu z i n t uz tenean h o n a k o hau e s a n z u e n a : "ma ix t ra kox-kor hau b izkor -b izkor i rents iko du te" .
El conflicto lingüístico
no es un tema de
confrontación en la
sociedad. Es más bien
un arma de confronta
ción entre los políticos.
E: Ez d a k i t z e r g a t i k e s a n z u e n ho r i . A g i a n e m a k u m e z k o a n i n t z e l a k o e s a n z e z a k e e n , e d o a s m a t u k o e z n u e l a u s t e z u e l a k o e d o a u s k a l o z e r g a t i k , e z t a ? I rud i t zen zai t gu ta r i ko b a k o i t z a k d a g o e n leku t ik b a d u e l a z e r e g i n ba t e ta i r u d i t z e n za i t E u s k a l H e r r i a n e m a k u -m e z k o o k bet i i zan d u g u l a l eku j a k i n bat , e ta a u r r e r a n t z e a n e r e e g i t e k o e ta e m a t e k o a s k o d a u k a g u l a .
G: E h u n u r t e p a s a t u d i r a E A J - P N V s o r t u z e n e t i k e t a m e n d e b a t b e h a r i zan d a e m a k u m e je l t za le ba t sa i l bu ru k a r g u r a i r i s t e k o . B e s t e e h u n u r t e b e h a r k o - a l d i ra e m a k u m e ba t i kus teko l e h e n d a k a r i ?
E: Ez d a u k a t i d e i a r i k e r e , b a i n a hor i i r i ts i l i t e k e e l a i r u d i t z e n za i t . E u r o p a r i beg i ra tu e ta ikus i bes te r i k ez d a g o , b a Is land ian ze r ge r t a tu d e n e d o E u r o p a -k o I p a r r a l d e a n z e r g e r t a t u d e n . E t a E u s k a l He r r i an e r e b a g o a z . G u r e h is -to r ian e re izan d i t u g u e m a k u m e h a u n -d i a k e z t a ? , A l b r e t e k o J u a n a e r r e g i n a esa te b a t e r a k o . Ez d a e z a g u t u g e h i e g i g u r e a r t e a n b a i n a g u r e h is to r ian ga ra i b a t e k o e m a k u m e g i d a r i h a u n d i b a t i zan z e n .
G: A l b r e t e k o J u a n a m i r e s t e n d u e n b e z a l a x e , m e n d e h o n e t a n e t a e u s k a l m u n d u a n z e r e s a n a i zan d u t e n b e s t e e m a k u m e b a t z u e r e g o g o a n d i t u . J u l e n e A z p e i t i a e d o T e r e s a A z k u e e s a t e b a t e r a k o . E t a ez d i r a b a k a r r a k . M a r i K a r m e n G a r m e n d i a K u l t u r a S a i l b u r u a k e z d i t u a i p a m e n i k g a b e u t z i n a h i b i z i t z a p u b l i k o t i k a p a r t e , a p a l - a p a l e t a i x i l - i x i l i k m e n d e h o n e -t a n b a r r e n a l a n h a u n d i a e g i n d u t e n a n d r a z k o a k .
E: I ruditzen za i dana d a gure a labek e ta g u k ez d u g u l a b i l akab ide b e r a i zan . Ni n e r o n i o s o s a r r i t a n g e r t a t u i z a n n a i z e m a k u m e b a k a r r a g i z o n e n a r t e a n . Ora ind ik e re ge r ta t zen zait . Ba ina gu re a laben be launa ld ia r i bes te lako kon tuak etorri za izk io. Uniber ts i ta tean g i zonezko-ak ba ino ugar iagoak d i ra zenba i t ikaske-t a t a n , e d o l a n t e g i e t a n o z t a - o z t a e r d i bana , e ta lehen burut ik p a s a ere egi ten ez z i t z a i z k i g u n z e n b a i t l a n b i d e t a n ar i d i ra. Eta horrek nah i taez ondo ren batzu badi tu bai g i z o n e z k o e n bai e m a k u m e z -k o e n b i z i m o l d e e t a n e ta j a r r e r e t a n . E ta h o r a l d a k e t a h a u n d i ba t s o m a t u a h a l izan d u g u azken 25 -30 ur teotan.
35
D o s p u b l i c a c i o n e s d e E m a k u n d e h a n v i s t o la l uz e n l a s últimas f e c h a s . S e t ra ta d e "Las m u j e r e s en la producción artística d e E u s k a -d i " y "Participación d e las m u j e r e s e n los m e d i o s d e comunicación d e E u s k a d i y e n la p u b l i c i d a d " , a través d e las c u a l e s s e o b s e r v a e l i m p o r t a n t e p a p e l q u e las m u j e r e s t i e n e n e n e s t o s c a m p o s , a u n q u e p e r s i s t e n d i f i cu l t ades a la h o r a d e da r a c o n o c e r s u labor c r e a t i v a . A s i m i s m o , y por m e d i o d e e s o s e s t u d i o s , se c o n f i r m a q u e pe rs i s t en d i f i cu l t ades p a r a q u e las m u j e r e s a c c e d a n a p u e s t o s d e r e s p o n s a b i l i d a d , y a s e a la dirección d e u n g r u p o d e tea t ro o la j e f a t u r a d e un
m e d i o d e comunicación.
A m b o s e s t u d i o s a n a l i z a n , además d e la par t i c i pación d e las m u j e r e s , la ac t i t ud d e éstas c o m o " c o n s u m i d o r a s " d e cu l t u ra y r e c e p t o r a s d e información. I g u a l m e n t e , E m a k u n d e ha e l a b o r a d o s u M e m o r i a - 9 4 d o n d e se r e c o g e n d e f o r m a p o r m e n o r i z a d a , las a c t u a c i o n e s l l e v a d a s a c a b o p o r es te O r g a n i s m o a lo la rgo de l p a s a d o año.
IsEMINARIO SOBRE
< MUJERES ffl^^^m^H »
¡ S £ K H P A I L L L I A B B H •
mm P e r s o n a s e x p e r t a s e n f o r m a ción p a r t i c i p a r o n e l p a s a d o m e s d e E n e r o e n u n s e m i n a rio o r g a n i z a d o c o n j u n t a m e n t e p o r E m a k u n d e / l n s t i t u t o
V a s c o d e la M u j e r y d o s e n t i d a d e s i ng lesas e x p e r t a s e n formación y e n i g u a l d a d d e o p o r t u n i d a d e s ( O p p o r -
t u n i t i e s fo r w o m e n y T a m e s i d e s C o l l e g e ) . E n e s t e S e m i n a r i o s e d i e r o n a c o n o c e r d i f e ren tes p r o g r a m a s y e x p e r i e n c i a s p a r a fac i l i tar a las m u j e r e s e l a c c e s o a p u e s t o s d e r e s p o n s a b i l i d a d e n las e m p r e s a s .
A p e s a r d e l a u m e n t o p r o g r e s i v o d e la participación d e las m u j e r e s e n el ámbito l abo ra l , pe rs i s ten obstáculos q u e i m p i d e n q u e éstas a l c a n c e n p u e s t o s d e m a y o r p o d e r y r e s p o n s a b i l i d a d ; obstáculos q u e v a n d e s d e el n ive l d e formación d e las m u j e r e s , la fa l ta d e promoción, el desequ i l i b r i o e n el repa r to d e t a r e a s y r e s p o n s a b i l i d a d e s f a m i l i a r e s h a s t a la p r o p i a fa l ta d e a u t o e s t i m a y c o n f i a n z a d e las m u j e r e s e n s u s pos i b i l i dades y c a p a c i d a d e s .
D e ahí la i m p o r t a n c i a d e q u e e x i s t a n p r o g r a m a s d e formación específicos p a r a m u j e r e s q u e están e n e s t o s n i ve les , o p a r a las q u e q u i e r a n a c c e d e r a m a y o r e s c o t a s d e r e s p o n s a b i l i d a d . A l g u n o s d e e s t o s p r o g r a m a s , e n c o n c r e t o los N E B S N y U O D L E q u e están e n m a r c h a e n G r a n Bretaña s e d i e r o n a c o n o c e r e n e s t e S e m i n a r i o al q u e a s i s t i e r o n r e p r e s e n t a n t e s d e e m p r e s a s , consultorías y c e n t r o s d e formación d e los o r g a n i s m o s q u e p e r t e n e c e n a la R e d IR IS ( R e d E u r o p e a d e O r g a n i s m o s q u e t r a b a j a n e n la formación d e m u j e r e s a la q u e también p e r t e n e c e E m a k u n d e ) y d e l e g a c i o n e s d e los O r g a n i s m o s e Ins t i tu tos de I gua ldad , d a d o q u e ésta e s la p r i m e r a v e z q u e s e d a n a c o n o c e r e s t o s p r o g r a m a s e n t o d o el E s t a d o .
E u s k a l Her r i ko Un ibe r t s i t a t ea , D o n o s -t i a k o K u t x a F u n d a z i o a r e k i n b a t e r a , " G u g e u , e u s k a l d u n a k " z i k l oa b u r u t z e n ar i d a a z k e n h i l a b e t e e t a n .
B e r t a n , z e n b a i t a r l o t a k o p e r t s o n a i e k b e r e n b iz i t za p e r t s o n a l a e ta l a n b i d e a k ekar r i d i z k i e t e n e s p e r e n t z i a p e r t s o n a -lez h i t zeg i t eko a u k e r a i z a n g o d u t e .
O r a i n g o h o n e t a n , e m a k u m e e n t x a n d a ir i tsi d a e t a h o n a h e m e n bi e r a k u n d e h a u e k p r e s t a t u t a k o p r o g r a m a z i o a : | ^̂̂̂ ^̂̂J Kon tx i U z k u d u n
• ^ S ^ P a z C o r r a ,
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ G u r u t z e G a l p a r s o r o
^^^mmmkm Lu i sa E t xen i ke
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ T x a r o A r t e a g a .
Z i k l o h a u M a i t e K u t z h i s t o r i a g i l e a k z u z e n d u a i z a n g o d a .
[ U D A L P L A N A K ]
E u s k a l A u t o n o m i E l k a r t e k o z e n b a i t U d a l e t x e b e r e n Ek in t za Pos i t i bo rako Uda l P l a n a k p r e s t a t z e n ari d i ra . Ho r i en a r t e a n d u g u E r m u a k o he r r i a ; b e r t a k o lan ta l -d e a k a z k e n e k o i ku tuak e m a n o n d o r e n , lau u r t e t a r a k o b u r u t u d e n P l a n g i n t z a m a r t x a n j a r t z e k o za in d a g o .
A z k e n h i l a b e t e e t a n bi z i r r ibor ro eg i n d i ra herr i t a l d e e ta j e n d e a d i t u e n a p o r t a z i o a k j a s o z . E r m u a k o he r r i an , e ta , b a t e z e re , b e r t a k o e m a k u m e e n e g o e r a n o i n a r r i t u a d a g o e n p r o i e k t u h o n e k U d a l e k o t a l de po l i t i koen b a b e s a d u .
L e h e n e n g o Uda l P l a n a k h e l b u r u h a u e k d i tu , b e s t e a k b e s t e : s e n s i b i l i z a z i o a e ta j a r r e r a a l d a k e t a ; a u k e r a b e r d i n t a s u n a r e n p r o m o z i o a ; d e s b e r d i n t a s u n a r e n z u z e n k e t a ; h e z i k e t a ; e n p l e -g u a ; k o r r e s p o n t s a b i l i t a t e a ; e m a k u m e e n e l k a r t e e n s u s t a p e n a , e taba r .
U d a l e k , g i z o n e t a e m a k u m e e n a r t e k o a u k e r a b e r d i n t a s u n a l o r t zeko , z e r e g i n h a u n d i a d u t e e ta , p l a n t e a m e n d u hor r i e u -ts iz , E m a k u n d e k z e n b a i t in i z ia t iba bu ru tu d i tu a z k e n u r t e o t a n ; ho r i en a r t e a n , Ek in t za Pos i t i boak he r r i e tan ze rga t i k e t a n o l a ap l i ka d a i t e z k e e n a z a l t z e n d u e n k o a d e r n o a .
• • •
c o n p a r t i c i p a c i ó n d e
P o r t u g a l e k o O p o r t o h i r i a n o s p a t u t a k o N a z i o a r t e k o T o p a k e t a b a t z u -t a n , E m a k u n d e k h e z i k e t a a r l o a n g a r a t u d i t u e n p r o i e k t u a k a u r -k e z t e k o a u k e r a i z a n z u e n . B e r -t a n i z a n z e n E r a k u n d e h o n e t a k o F o r m a -z i o O k u p a z i o n a l a a r l o k o k o o r d i n a t z a i l e d e n Begoña M u r g i a l d a y e t a b e r a k E u r o -p a k o E l k a r t e a r e n N O W p r o -g r a m a r e n b a r r u a n e g i n d a k o z e n b a i t p r o i e k t u r e n x e h e t a -s u n a k a z a l d u z i t u e n ; h o r i e n a r t e a n , a u k e r a b e r d i n t a s u -n a r e n a l d e l a n e g i n g o
d u t e n a g e n t e e n f o r m a z i o a .
" C o n f e r e n c i a I n t e r n a c i o n a l s o b r e l as m u j e -res e n el m o d e l o d e desa r ro l l o d e l a s s o c i e d a d e s i n d u s t r i a l e s " c e l e b r a d a e n O v i e d o c o n l a p a r t i c i p a c i o n d e
A n a A l b e r d i , R e s p o n s a b l e d e E s t u d i o s , P l a n i f i c a c i o n y D o c u m e n t a c i o n d e E m a k u n -d e , q u e e x p u s o las e s t r a t e -g i a s q u e e s t a l l e v a n d o a c a b o e s t e O r g a n i s m o p a r a a v a n z a r e n la i g u a l d a d d e o p o r t u n i d a d e s e n n u e s t r a C o m u n i d a d .
J o s e A n t o n i o A r d a n z a L e h e n d a k a r i a k p r e s i d u t u z u e n j o a n z e n A b e n d u a k 1 4 - e a n G a s t e i z e n b u r u t u t a k o E m a k u n d e S a r i e n b a n a k e t a .
laz b e z a l a x e , e p a i m a h a i k i d e e k i n f o r m a z i o o r o k o r r a e t a k i r o l e k i n z e r i k u s i d a u k a n a h a r t u z i t u z t e n a i n t z a t s a r i a k e m a t e r a k o a n . H o n a h e m e n e m a i t z a :
L e h e n e n g o sa r i a bi k a z e t a r i r e n a r t e a n b a n a t u z e n : Beat r i z I tza , D e i a e g u n k a r i a n a r g i t a r a t u t a k o a r t i k u l u e n g a t i k , e t a L o r e n a T a b l a d o , El C o r r e o n a r g i t a r a t u t a k o "En ser io c o n na r i ces " l anaga t i k .
O h o r e z k o a i p a m e n a e r e i z a n z u e n a t a l h o n e k , A r k o k o m u n i k a b i d e a k - e n t z a t i zan e r e , A r a n t z a z u Lo id ik e g i n d a -ko e r repo r t a i aga t i k " E m a k u m e e n l a n a : e t x e a n e ta k a n p o -a n " . Kiro l a l o r r e a n , l e h e n e n g o sa r i a E u s k a l d u n o n E g u n k a -r ia - ra j o a n z e n , a ld i zka r i h o n e k u r t e a n z e h a r b u r u t u t a k o lanaga t i k .
L e h e n e n g o sa r i a E u s k a d i I r rat iko " O r d u T x i k i e t a n " s a i o a k j a s o z u e n , Dan i A r i z a l a r e n z u z e n d a r i t z a p e a n d u e l a u r te ba t zu g a u e z em i t i t zen d e n a .
K i ro l a t a l e a n , D o n o s t i a k o S E R I r ra t iko k i ro l i n f o r m a z i o a l an t zen d u e n t a l dea ren t za t i zan z e n sa r i a .
E u s k a l T e l e b i s t a k " P a l a b r a d e Ley" s a i o a d e l a e ta e s k u r a -tu z u e n l e h e n e n g o s a r i a e t a o h o r e z k o a i p a m e n bi i zan z i t u z t e n i a z k o s a r i e k ; a l d e b a t e t i k , H e l e n a T a b e r n a r e n " E m i l i a n a d e Z u b e l d i a " b i d e o a k , e t a , b e s t e t i k , E T B - r e n " M u j e r e s en t i e m p o s d i f i c i les " sa ioak .
K i ro l a t a l e a n , V i c t o r i a C i d - e k e g i n d a k o " A p o s t a n d o p o r e l las . H is to r ia d e las raque t i s t as " i z e n e k o l anak e s k u r a t u z u e n sar i n a g u s i a .
1 9 9 4 k o E m a k u n d e Sa r i ak e r a b a k i t z e k o e p a i m a h a i k i d e a k h o n a k o h a u e k i zan z i r e n : Begoña A z a r l o z a ( G o b e r n u k o Ku l t u ra Sa i l a ) , T o m a s U r i b e t x e b a r r i a (B i zka i ko D ipu taz i o -ko Ku l tu r Sa i l a ) , I tziar F e r n a n d e z ( E m a k u n d e ) , B e r n a r d o A t x a g a ( i daz lea ) , C a r m e n S a r m i e n t o ( kaze ta r i a ) , H e l e n a P i m e n t a (an tze rk i l a r i a ) e ta M a t i l d e F o n t e c h a ( h e z k u n t z a f i s i koan ad i t ua ) .
D E N A I R O B I
"Berdintasuna. Garapena. Bakea" lemapean
egin zen Goi-Bilera hartan zenbait erabaki
hartu ziren.
Geroztik egindako Goi-Bilerak (Copenhague,
1980 eta Nairobi 1985) aipatutako hiru ardatz
nagusi horietan sakontzeaz gain hiru arlo
hauetan izan zuten eragina: osasuna, hezkunt-
za eta enplegua.
Pekinek, beraz, bai Mexicon eta baita Nairo-
bin ere planteiatuko arazoei egin beharko dio
aurre, mende bukaerako krisiak areagotutako
arazoei hain zuzen.
Au"ten Pekinen egingo den Emakumeei
Buruzko IV Nazioarteko Goi-Bileran Nairobin
orain dela hamar urte hartutako erabakien
balantzea egiteaz gain, 2000 urteari begirako
proposamenak jarriko dira mahai gainean.
Pekineko Goi-Bilera hau, bestalde, hogei
urteko lanaren emaitza dela esan daiteke.
Abiapuntua 1975a da, urte horretan egin bait-
zen, mexicon, era honetako lehenengo Goi-
Bilera. Eta horrela gertatu zen Nazio Batuen
Asanblada Orokorrak 1975a Emakumearen
nazioarteko urtea izendatzea erabaki zuelako.
A P E K I N
IV C O N F E R E N C I A M U N D I A L S O B R E L A S M U J E R E S Fotografía: Carmen Sarmiento
I
ANTECEDENTES
1946: N a c i o n e s U n i d a s c r e a la Comisión d e la C o n dición Jurídica y S o c i a l d e la Mu je r , c u y a función e r a , y e s , p r e p a r a r las r e c o m e n d a c i o n e s y los i n f o r m e s s o b r e la promoción d e los d e r e c h o s d e las m u j e r e s e n la e s f e r a política, económica, soc ia l y e d u c a t i v a s o b r e las cues t i o n e s u r g e n t e s d e interés p a r a los d e r e c h o s d e las m u j e r e s .
1975: Año In te rnac iona l d e la M u j e r
P u n t o c l a v e de l año f ue la C o n f e r e n c i a M u n d i a l c e l e b r a d a e n México D.F. e s e año ba jo el l e m a : I G U A L D A D , D E S A R R O L L O Y P A Z .
R e s u l t a d o s d e la C o n f e r e n c i a f u e r o n :
1 . El P lan d e Acción M u n d i a l p a r a la consecución d e los ob je t ivos p lan teados por el Año In ternac iona l de la Mu jer
2 . L a Declaración s o b r e I g u a l d a d d e la M u j e r y s u con t r i bución al Desa r ro l l o y a la Paz
3. L a proclamación de l D e c e n i o d e N a c i o n e s U n i d a s p a r a la Mu je r d u r a n t e e l cua l s e trabajaría s o b r e la b a s e de l P lan d e Acción M u n d i a l e n t res t e m a s f u n d a m e n t a l e s . I G U A L D A D , D E S A R R O L L O Y P A Z
1976-1985: D e c e n i o d e las N a c i o n e s U n i d a s
p a r a la Mu je r . Actuación s o b r e los s i g u i e n t e s t e m a s :
• Cooperación i n t e r n a c i o n a l
• Participación política
• Educación
• E m p l e o
• S a l u d
• Fam i l i a
• Población
• V i v i e n d a
• Investigación
• M e d i o s d e Comunicación
1980: S e celebró e n C o p e n h a g e la C o n f e r e n c i a M u n d i a l d e la P r i m e r a M i t a d de l D e c e n i o p a r a e v a l u a r las m e d i d a s a d o p t a d a s p a r a l a aplicación d e l P L A N D E ACCIÓN M U N D I A L . S e adoptó un P r o g r a m a d e Acción p a r a la s e g u n d a m i t a d d e l d e c e n i o q u e incidió e n las áreas d e : S a l u d , Educación y E m p l e o .
1985: S e celebró e n Na i rob i ( K e n y a ) la III C o n f e r e n c i a M u n d i a l d e las N a c i o n e s U n i d a s p a r a la Mu je r . E n e l la s e e v a l u a r o n l os l o g r o s c o n s e g u i d o s d e l D e c e n i o y s e aprobó el i n f o r m e t i t u lado " E s t r a t e g i a s d e Na i rob i o r i e n t a d a s h a c i a e l f u tu ro p a r a e l a d e l a n t o d e la mu je r " .
1995: IV C o n f e r e n c i a M u n d i a l d e las N a c i o n e s U n i d a s s o b r e las M u j e r e s , q u e revisará las a c c i o n e s p rev i s tas e n Na i rob i y hará p r o p u e s t a s p a r a el año 2 0 0 0 .
S e celebrará e n Be i j i ng ( P e k i n - C h i n a ) y e n e l la s e d i scu t i rá e l d o c u m e n t o d e n o m i n a d o P L A T A F O R M A D E ACCIÓN A
40
p r i nc ip ios de l d e c e n i o d e 1 9 7 0 los e s f u e r z o s e n c a m i n a d o s a p o n e r f in a la discriminación d e las m u j e res y a g a r a n t i z a r s u participación en la s o c i e d a d e n c o n d i c i o n e s d e i g u a l d a d p r o p o r c i o n a r o n e l i m p u l s o n e c e s a r i o p a r a la mayoría d e las in ic ia t i vas
a d o p t a d a s e n e s e c a m p o .
E s o s e s f u e r z o s s e i n s p i r a r o n e n el r e c o n o c i m i e n t o d e q u e t a n t o la función p r o c r e a d o r a c o m o p r o d u c t i v a d e las m u j e r e s e s t a b a n e s t r e c h a m e n t e v i n c u l a d a s a las c o n d i c i o n e s políticas, económicas, cu l t u ra les , jurídicas, e d u c a c i o n a l e s y re l ig iosas q u e l im i taban la participación soc ia l d e las m u j e r e s , y d e q u e los f ac to res q u e a c e n t u a b a n la explotación económica, la marginación y la opresión d e éstas s e debían a las d e s i g u a l d a d e s , las in jus t i c ias y las c o n d i c i o n e s d e explotación a q u e e s t a b a n s o m e t i d a s a n ive l fami l ia r , c o m u n i t a r i o , nac iona l e i n te rnac iona l . El año 1 9 7 2 la A s a m b l e a G e n e r a l d e N a c i o n e s U n i d a s proclamó el año 1 9 7 5 c o m o Año In te rnac iona l d e la Mu je r y decidió ded i ca r l o a in tens i f i ca r las m e d i d a s e n c a m i n a d a s a p r o m o v e r la i g u a l d a d e n t r e h o m b r e s y m u j e r e s , a s e g u r a r la integración p l e n a d e las m u j e r e s en favo r de l d e s a r r o l l o a i n c r e m e n t a r su contribución al f o r t a l ec im ien to d e la paz m u n d i a l .
P a r a l e l a m e n t e a la aprobación de l P lan de Acción M u n d i a l , s u r g i d o d e la C o n f e r e n c i a d e México d e 1 9 7 5 , la A s a m b l e a G e n e r a l d e N a c i o n e s U n i d a s proclamó el p e r i o d o 1 9 7 6 - 1 9 8 5 D e c e n i o d e las N a c i o n e s Un idas pa ra la M u j e r . B a j o e l l e m a g e n e r a l d e I G U A L D A D , D E S A -
R R O L L O Y P A Z , la A s a m b l e a decidió a b o r d a r c o m o t e m a s p r i o r i t a r i os los r e l a c i o n a d o s c o n la educación, la s a l u d y e l e m p l e o .
A c o m i e n z o s de l D e c e n i o las p e r s p e c t i v a s d e desa r ro l l o e r a n o p t i m i s t a s , pe ro d u r a n t e los p r i m e r o s años d e 1 9 8 0 la economía m u n d i a l experimentó u n a recesión g e n e r a l i z a d a .
E n 1 9 8 0 s e realizó e n C o p e n h a g u e la II C o n f e r e n c i a M u n d ia l d e la M u j e r en la q u e s e a n a l i z a r o n los log ros o b t e n i d o s en la p r i m e r a m i t ad de l d e c e n i o y se a b o r d a r o n los t e m a s pr io r i ta r ios p a r a la s i gu i en te d e c a d a . L a C o n f e r e n c i a M u n d i a l d e C o p e n h a g u e interpretó la i g u a l d a d no sólo e n el s e n t i d o d e i g u a l d a d jurídica, s i no
Lehengo eta hirugarren
munduko desberdintasu-
nak handitu diren heinde-
an, herri horietako ema-
kumeen arteko desherdin-
tasunak ere areagotu egin
dira.
también d e i g u a l d a d d e d e r e c h o s , r e s p o n s a b i l i d a d e s y opor t u n i d a d e s p a r a la participación d e las m u j e r e s e n el desa r ro l l o , c o m o benef ic iar ías y c o m o a g e n t e s ac t i vos .
L a C o n f e r e n c i a M u n d i a l d e N a i r o b i ( 1 9 8 5 ) s e celebró e n u n m o m e n t o crítico p a r a l o s país e s e n d e s a r r o l l o . C u a n d o comenzó el d e c e n i o existía la e s p e r a n z a d e q u e el c r e c i m i e n to económico a p u n t a l a d o po r e l a u m e n t o d e l c o m e r c i o i n t e r n a c i o n a l , las c o r r i e n t e s f i n a n c i e r a s y l os a d e l a n t o s tecnológic o s permitiría u n a m a y o r participación d e las m u j e r e s e n el d e s a r r o l l o económico y soc i a l d e e s o s países.
E s a e s p e r a n z a , e n c a m b i o , se vería t r u n c a d a por la p e r s i s t e n c ia , y e n a l g u n o s c a s o s el e m p e o r a m i e n t o , d e la cr is is económ i c a e n los países en d e s a r r o l l o , i m p o r t a n t e obstáculo q u e , comprometía no sólo la realización de n u e v o s p r o g r a m a s e n a p o y o d e las m u j e r e s , s i no también el m a n t e n i m i e n t o d e los q u e y a e s t a b a n e n c u r s o .
Pe ro los a b r u m a d o r e s obstáculos q u e s e o p o n e n al p r o g r e s o d e las m u j e r e s no se d e b e n s o l a m e n t e a c u e s t i o n e s económic a s ; f ac to res políticos, soc i a l es y cu l t u ra les i m p i d e n también el a c c e s o d e las m u j e r e s a la i g u a l d a d rea l .
Los t r es t e m a s c e n t r a l e s d e l D e c e n i o : I G U A L D A D , D E S A R R O L L O Y P A Z están i n d i s o l u b l e m e n t e l i g a d o s a t r e s t e m a s d e v i ta l i m p o r t a n c i a p a r a la s o c i e d a d : e l e m p l e o , la s a l u d y la educación. Por e l lo , también e n Na i r ob i s e insistió e n q u e la i g u a l d a d , a p a r t e de l m a r c o jurídico, debía a b a r c a r la i g u a l d a d e n el a c c e s o a l t r a b a j o a s a l a r i a d o , a la e d u c a ción, a la c u l t u r a y al r e p a r t o d e t a r e a s domésticas. P a r a e l lo s e insistía e n la n e c e s i d a d d e q u e los g o b i e r n o s p u s i e r a n en m a r c h a p l a n e s q u e i m p u l s a r a n la i g u a l d a d r e m o v i e n d o los obstáculos q u e existían p a r a s u consecución.
La C o n f e r e n c i a d e N a i r o b i planteó q u e , d e p r o s e g u i r las t e n d e n c i a s v i g e n t e s , las p e r s p e c t i v a s p a r a los países e n d e s a r ro l lo serían sombrías, en pa r t i cu la r p a r a los países d e b a j o s i n g r e s o s y los m e n o s a d e l a n t a d o s . S e p r e v i o q u e el c r e c i m i e n t o g l o b a l d e los países e n d e s a r r o l l o d u r a n t e el p e r i o d o c o m p r e n d i d o e n t r e 1 9 8 0 y el año 2 0 0 0 sería in fe r io r a l de l p e r i o d o c o m p r e n d i d o e n t r e 1 9 6 0 y 1 9 8 0 .
P a r a co r reg i r e s t a p e r s p e c t i v a d e b e n ap l i ca r se políticas e n c a m i n a d a s a p r o m o v e r el c o m e r c i o m u n d i a l , en par t i cu la r p a r a p r o m o v e r el a c c e s o a los m e r c a d o s d e las e x p o r t a c i o n e s de los países en desa r ro l l o . Es te , po r o t ra pa r te , debía o r i en ta rse d e o t ro m o d o , a f in d e r e c o n o c e r y c o n c e d e r s u v e r d a d e r o v a l o r a l p a p e l c e n t r a l q u e las m u j e r e s desempeñan e n la s o c i e d a d .
S e temía q u e e l l e n t o c r e c i m i e n t o d e la economía t u v i e r a r e p e r c u s i o n e s a d v e r s a s p a r a las m u j e r e s , y a q u e , al d i sm inu i r
41
Emakumeentzako oztopo-
ak ez datoz ekonomiatik
bakarrik; faktore politi-
koek, kulturalek eta erli-
jiosoek ere bere eragina
clute.
los r e c u r s o s , h a b i t u a l m e n t e se p o s t e r g a la aplicación d e m e d i d a s p a r a m e j o r a r l a situación d e i n f e r i o r i dad d e las m u j e r e s , s e a n éstas e n el ámbito d e la educación, la s a l u d o el e m p l e o . En el t e m a d e l d e s a r r o l l o , l a s m u j e r e s d e b e n s e r p a r t e i n t e g r a n t e d e l p r o c e s o d e definición d e los ob je t i vos y m o d a l i d a d e s de l d e s a r r o l l o , así c o m o de la formulación d e e s t r a t e g i a s y la s e l e c ción d e m e d i d a s p a r a s u aplicación. P u e s t o q u e la
i n d e p e n d e n c i a económica es un requ is i to p rev io p a r a la a u t o s u f i c i e n c i a d e las m u j e r e s , los e s f u e r z o s d e b e n c e n t ra rse , s o b r e t o d o , e n a u m e n t a r el a c c e s o d e las m u j e r e s a las a c t i v i d a d e s q u e g e n e r a n i n g r e s o s .
La paz , o t ro d e los t e m a s cen t r a l es de la C o n f e r e n c i a d e Na i rob i , trató el con f l i c to d e Pa les t i na e Is rae l , la situación d e las m u j e r e s y los niños y niñas ba jo el a p a r t h e i d , así c o m o en las z o n a s d e con f l i c tos a r m a d o s .
O t r a s s i t u a c i o n e s de e s p e c i a l interés q u e también se t ra t a r o n f u e r o n :
- M u j e r e s e n z o n a s a f e c t a d a s por la sequía.
- M u j e r e s e n la t e r c e r a e d a d .
- M u j e r e s m a l t r a t a d a s .
- M u j e r e s o b l i g a d a s a la prostitución.
- M u j e r e s s o s t e n e d o r a s d e la fami l i a .
- M u j e r e s i n c a p a c i t a d a s física o m e n t a l m e n t e .
- M u j e r e s e m i g r a n t e s .
- M u j e r e s y niños r e f u g i a d o s y d e s p l a z a d o s .
- M u j e r e s p e r t e n e c i e n t e s a minorías étnicas.
D iez años después de c e l e b r a r s e la C o n f e r e n c i a d e Na i rob i , el m u n d o no p a r e c e h a b e r a v a n z a d o m u c h o .
La pe r s i s t en te c a r g a d e la p o b r e z a a b r u m a c a d a v e z más al co lec t i vo f e m e n i n o . La d e s i g u a l d a d en el a c c e s o a la educación, a los se rv i c i os d e s a l u d y al e m p l e o e s p a t e n te . La v i o l e n c i a c o n t r a las m u j e r e s s e m u e s t r a co t i d i ana m e n t e c o n s u m a y o r c r u d e z a .
A u n q u e p a r e c e h a b e r s e a l e j a d o el pe l ig ro d e u n a con f l a gración m u n d i a l , los con f l i c tos a r m a d o s , t an to d e n t r o d e un país c o m o en t re países limítrofes, están a la o r d e n de l día. La d e s i g u a l d a d en t re h o m b r e s y m u j e r e s , t an to en la participación en el pode r , c o m o e n la adopción d e d e c i s i o n e s a t o d o s los n ive les pe rs i s te , d e s i g u a l d a d a c e n t u a d a en los países en vías d e desa r ro l l o . Y es q u e en t o d o s e s t o s t e m a s hay un h e c h o e v i d e n t e : las d i f e renc ias en t re los países d e s a r r o l l a d o s y los q u e están en vías d e d e s a rro l lo s e v a n a h o n d a n d o . M i e n t r a s las m u j e r e s de l p r imer m u n d o sí h a n a v a n z a d o en t e m a s c o m o la educación, la s a l u d y tímidamente en el e m p l e o (s i rvan c o m o m u e s t r a
los p l a n e s d e I g u a l d a d o d e Acción P o s i t i v a ) , las m u j e res d e l t e r c e r m u n d o a p e n a s lo h a n h e c h o . La d e s i g u a l d e l m u n d i a l , p o r t a n t o , a f e c t a e n m a y o r m e d i d a a l as m u j e r e s .
O t r o fenómeno q u e s e o b s e r v a e n los países d e s a r r o l l a d o s e s q u e la i g u a l d a d d e las m u j e r e s l l eva d o s v e l o c i d a d e s : m i e n t r a s las m u j e r e s c o n r e c u r s o s económicos están a c c e d i e n d o a m a y o r e s c o t a s d e i g u a l d a d e n la s o c i e d a d , las m u j e r e s c o n e s c a s o s r e c u r s o s s e b e n e f i c i a n m e n o s d e e s a i g u a l d a d .
P e k i n 1 9 9 5 deberá a b o r d a r t o d o s e s t o s p r o b l e m a s : los a b o r d a d o s e n México ( 1 9 7 5 ) o e n N a i r o b i ( 1 9 8 5 ) , p e r o también los n u e v o s y los s u s c i t a d o s po r e s t a c r i s i s d e f in d e s ig lo q u e p a r e c e s e r no sólo u n a c r i s i s económica, s i n o también la a n t e s a l a d e u n a n u e v a e r a .
La A s a m b l e a G e n e r a l d e N a c i o n e s U n i d a s , c o n v o c a n t e d e e s t a C o n f e r e n c i a , ha n o m b r a d o a G e r t r u d e M o n g e l l a (República U n i d a d e T a n z a n i a ) c o m o S e c r e t a r i a G e n e r a l d e la C o n f e r e n c i a .
E n t r e q u i e n e s p a r t i c i p a n e n la C o n f e r e n c i a f i g u r a n g o b i e r n o s , o r g a n i z a c i o n e s i n t e r g u b e r n a m e n t a l e s , m o v i m i e n t o s d e liberación n a c i o n a l r e c o n o c i d o s po r la O . U . A . (Organización U n i d a d A f r i c a n a ) , o r g a n i z a c i o n e s n o g u b e r n a m e n t a l e s , e x p e r t o s y e x p e r t a s y a s o c i a c i o n e s p r o f e s i o n a l e s .
PREPARANDO EL CAMINO A PEKÍN
L a celebración d e u n a C o n f e r e n c i a M u n d i a l c o m o la q u e el próximo m e s d e s e p t i e m b r e v a a t e n e r l uga r e n P e k i n s o b r e las m u j e r e s r e q u i e r e , n e c e s a r i a m e n t e , u n a i m p o r t a n t e l abo r p r e v i a p a r a c o o r d i n a r los t r a b a j o s p r e p a r a t o r ios y r e c a b a r d a t o s s o b r e la situación d e las m u j e r e s e n las d i s t i n t as p a r t e s de l m u n d o .
A s i m i s m o , e s n e c e s a r i o r e c o p i l a r la l a b o r q u e están d e s a r r o l l a n d o l os o r g a n i s m o s d e i g u a l d a d d e s d e l o s d i f e r e n t e s G o b i e r n o s y r e c o g e r las a p o r t a c i o n e s d e las d i f e r e n t e s a s o c i a c i o n e s q u e t r a b a j a n , c a d a u n a e n s u c o n t e x t o , p a r a m e j o r a r la situación d e l a s m u j e r e s y a v a n z a r e n la i g u a l d a d d e o p o r t u n i d a d e s .
E n e s t a t a r e a E m a k u n d e , q u e e n representación d e la C o m u n i d a d Autónoma d e E u s k a d i f o r m a pa r t e de l C o m i té N a c i o n a l q u e se h a c r e a d o e n el E s t a d o , v i e n e d e s a r r o l l a n d o d e s d e q u e c o m e n z a r o n las l a b o r e s p r e p a r a t o r i as d e la C o n f e r e n c i a d i v e r s a s i n i c i a t i v a s t a n t o p a r a t r a s l a d a r a l f o r o d e P e k i n la r e a l i d a d d e las m u j e r e s v a s c a s y la actuación d e la Administración v a s c a e n e s t e c a m p o , c o m o p a r a fac i l i t a r la participación d e las A s o c i a c i o n e s d e M u j e r e s y o t r a s O N G s d e n u e s t r a C o m u n i d a d e n e s t a C o n f e r e n c i a .
Así, la r e a l i d a d s o b r e las m u j e r e s v a s c a s v a a es ta r p r e s e n t e e n P e k i n a través d e l I n f o r m e q u e s o b r e la s i t u a ción d e las M u j e r e s e n E u s k a d i h a e l a b o r a d o E m a k u n d e
Lehenengo munduan
emakumeak asko aurre-
ratu dute bai hezkuntzan
eta baita osasunean,
enpleguan ez hainbeste,
bainan hirugarrenan
aurrerapenak oro urriak
izan dira.
d e f o r m a e x p r e s a p a r a e s t a C o n f e r e n c i a , así c o m o a t r a vés d e la información q u e d e m a n e r a sistemática s e h a ido r e m i t i e n d o s o b r e las políticas d e acc ión p o s i t i v a q u e s e están l l e v a n d o a c a b o p a r a a v a n z a r e n l a i g u a l d a d d e o p o r t u n i d a d e s . A lo l a rgo d e e s t o s m e s e s , el Ins t i tu to ha p a r t i c i p a d o en las r e u n i o n e s q u e s e h a n o r g a n i z a d o t a n t o a n i ve l de l E s t a d o c o m o e n l a s C o n f e r e n c i a s p r e p a r a t o r i a s q u e s e h a n d e s a r r o l l a d o e n E u r o p a ('región' a la q u e , a e f e c t o s d e la C o n f e r e n c i a M u n d i a l , también p e r t e n e c e n los E s t a d o s U n i d o s y Japón). A s i m i s m o , s e h a l l e v a d o a c a b o u n a labo r d e coordinación i n t e r n a p a r a i n f o r m a r t a n t o a las I n s t i t u c i o n e s , a g e n t e s s o c i a l e s , ámbito u n i v e r s i t a r i o , p e r s o n a s e x p e r t a s en i gua l d a d y O N G s , c o m o a las A s o c i a c i o n e s d e M u j e r e s d e E u s kad i s o b r e la evolución d e las r e u n i o n e s p r e p a r a t o r i a s e i m p u l s a r s u participación e n la reunión d e P e k i n d o n d e s e ha o r g a n i z a d o un Fo ro a l t e r n a t i v o p a r a r e c a b a r las a p o r t a c i o n e s d e las o r g a n i z a c i o n e s q u e no p r o v i e n e n de l ámbito i ns t i t u c i ona l . A t o d a s e s t a s i n s t a n c i a s s e les ha ido r e m i t i e n d o d e f o r m a sistemática información s o b r e e l t e m a y e n e s p e c i a l , los d o s d o c u m e n t o s p r e v i o s q u e s e h a n e l a b o r a d o p a r a Pek in p a r a q u e p u d i e r a n rea l i za r a p o r t a c i o n e s q u e más t a r d e se h a n c a n a l i z a d o d e s d e e l Ins t i t u to . C o n e l d o b l e o b j e t i v o d e h a c e r l l egar a la C o n f e r e n c i a la r e a l i d a d y e x p e r i e n c i a d e las m u j e r e s v a s c a s y la d e t r as l ada r a n u e s t r o e n t o r n o las a p o r t a c i o n e s q u e p u e d a n d e r i v a r s e d e e s t a reunión, E m a k u n d e prevé d o s c o n v o c a t o r i a s d e s u b v e n c i o n e s á f in d e fac i l i t a r a d i s t i n t o s o r g a n i s m o s y p e r s o n a s e x p e r t a s e n el t e m a s u participación e n e s t e Fo ro .
43
EMAKUMEAREN SUSTAPENERAKO ELKARTEA
M A R T X O A K 8 La "Asociación para la promoción
de la Mujer 8 de marzo", de San
Sebastian, se creó hace cuatro
años con el objetivo de ofrecer a
las mujeres una oportunidad para
salir de su entorno habitual, des
pertar sus inquietudes y elevar la
formación de las mujeres.
Organizan cursos de cerámica,
cestería, teatro, poesía o psicolo
gía, así como conferencias sobre
salud, sindicalismo, planificación
familiar, etc.
La "Asociación cultural de la mujer
campezana", se desenvuelve en
un entorno rural, con menos recur
sos que en uno urbano; por ello,
aparte de las habituales charlas
sobre sexualidad, salud y alimen
tación, Bosnia, aprender a enveje
cer, etc., también se han ofrecido
al Ayuntamiento para labores de
limpieza, restauración de los alta
res de la Iglesia, etc.
Texto: M." Victoria Cantón (kazetaria) D u e l a lau u r t e s o r t u z e n D o n o s t i a k o M a r t x o a k 8 E m a k u m e a r e n S u s t a p e -n e r a k o E l k a r t e a k , e m a k u m e e i b e r e n o h i k o i ngu rug i r o t i k a t e r a t z e k o a u k e r a e s k e i n t z e k o , e m a k u m e a r e n g a n k e z -k a k e r n a r a z t e k o e t a e m a k u m e a r e n p r e s t a k u n t z a a r e a g o t z e k o b o r r o k a n d i r a u .
L u c f a O u e r i d o , M a r t x o a k 8 E m a k u m e -a r e n S u s t a p e n e r a k o E l k a r t e k o l e h e n -d a k a r i a k , e m a k u m e a r e n a l d e e g i n g o z u e n l a n t a l d e b a t s o r t z e k o i d e i a r e n n o n d i k n o r a k o a a z a l t z e n d u . " I p a r r a g a l d u t a k o g i z a t a l d e ba t g i n e n , g a u z a b e r r i a k e g i t e k o , l a n a e g i t e k o , e t a l agun ber r iak e z a g u t z e k o g o g o h a u n -d i a g e n u e n . A s k o k o s t a z i t z a i g u n b a i n a a z k e n e a n e r a b a k i a h a r t u e t a 1 9 9 1 k o o t s a i l a r e n 1 9 a n m a r t x o a k 8
E m a k u m e a r e n S u s t a p e n e r a k o E l ka r -t e a e ra tu g e n u e n . I z e n a guz t i z e g o k i a z e n e g u n h o r r e k e m a k u m e a r e n t z a k o d u e n e s a n a h i b e r e z i a d e l a e ta . 12 ba t l a g u n h a s i g i n e n , g a u r e g u n 4 3 b a t g a r a " .
P r o i e k t u a k e g i t e a z e t a e k i n t z a k a n t o -l a t zeaz a r d u r a t z e n d e n b a t z o r d e b a t e k e g i t e n d u e l k a r t e a r e n b u r u , e t a b e t i e r e b a z k i d e e n i r a d o k i z u n e t a n a h i e i j a r a m o n e g i t e n d i e . E l k a r t e a r e n e s k e i n t z a k u g a r i a k d i r a : k e r a m i k a , o t z a r a g i n t z a , a n t z e r k i a , p o e s i a , p s i k o -l o g i a , a r t e a r e n h i s t o r i a , k u l t u r a -b ida iak , e t a e u s k a r a i k a s t a r o a k d o h a i -n ik , d i r u a r a z o a k d i r e l a - e t a e z i n i zan d u t e n e k h i z k u n t z a i k a s d e z a t e n . . . G a u r e g u n e m a k u m e a r e n t z a k o i n t e -r e s g a r r i a k d i r e n g a i e i b u r u z k o h i t z a l -d i a k e m a t e n d i r a : o s a s u n a , f a m i l i a -p l a n g i n t z a , s i n d i k a l i s m o a e . a . " G u r e h e l b u r u a bet i e r e e m a k u m e a r e n p r e s -t a k u n t z a h o b e t z e a d a , e t a a h a l b a d a l a n m e r k a t u r a i r i s t e n l a g u n t z e a . L a n e s k a r i e i e r a n t z u t e n i r a k a s t e n d u g u , c u r r i c u l u m - a k i d a z t e n e . a . B a d a k i g u e g u n g o e g o e r a d a g o e n b e z a l a e g o n -d a lan za i l a d e l a , b a i n a s a i a t u e g i t e n g a r a beh in tza t " .
E l k a r t e k o b a z k i d e a k g a r b i k e t a - a r l o a n l a n - k o o p e r a t i b a ba t s o r t z e k o d a u d e n p o s i b i l i t a t e a k a z t e r t z e n a r i d i r a m o m e n t u h o n e t a n
E r a b e r e a n , e l k a r t e t i k d o h a i n e k o l a g u n t z a j u r i d i k o a e s k a i n t z e n z a i e t ra tu t x a r r a k j a s a t e n d i t u z t e n e m a k u -m e e i e d o e ta b a n a t z e p r o s e z u a n d a u -d e n e i .
L u c i a O u e r i d o k e l k a r t e a r e n i zae ra i re-k i a e t a a d i k o r r a a z p i m a r r a t z e n d u . " E d o z i n e m a k u m e i zan d a i t e k e e lkar -t e k o b a z k i d e , n a h i k o a d a i z e n a e m a -t e a e ta k u o t a s inbo l i ko ba t o r d a i n t z e a . G e h i e n a k e m a k u m e h e l d u a k d i r a , l a n e r a i t z u l t z e a e z i n e z k o a i k u s i e t a o k u p a z i o - t e r a p i a b i l a t z e n d u t e n e t x e -k o a n d r e a k . T a l d e e g o n k o r r a so r t u d a , a d i s k i d e t a s u n a k , g e h i a g o i z a n a h i a k e t a e g u n e r o e g u n e r o g a u z a b e r r i a k i kas teko g o g o a k lo tzen d u e n t a l d e a " .
E m a k u m e a k g i z a r t e a n d u e n e g o e r a z , m a r t x o a k 8 E m a k u m e a r e n S u s t a p e -n e r a k o E l k a r t e k o l e h e n d a k a r i a e z k o -r r a d a . " B e r e g a r a i a n a u r r e r a p a u s o h a u n d i a e m a n z e n , b a i n a o r a i n d i k a s k o d a g o e g i t e k o . U z k u r d u r a n a b a r -m e n a d a ; e m a k u m e a k a l t za r i t a r t e a n o s o sa r tu r i k d a u d e e ta a s k o t a n g u g e u g a r a a u r r e r a e g i t e n u z t e n ez d i g u t e n o z t o p o a k j a r t z e n d i t u g u n a k . E m a k u -m e a k e u r a k d i ra a l d a k e t a k so r tu b e h a r d i t u z t e n a k g u t a r i k o bako i t ze t i k has i t a . H o r i x e d a g u r e l a n a e l k a r t e a n , k e z k a k e r n a r a z i e t a e m a k u m e a r i b e t i k o t a s u -ne t i k a t e r a t z e n l a g u n t z e a . L a n g o g o -rra d a e ta o s o l uzea .
MUJER CAMPEZANA C a m p e z o y O r b i s o , f o r m a n e s t e g r u p o cu l tu ra l d e c i d i d o a e n r i q u e c e r s e p e r s o n a l m e n t e y a a p r e n d e r , a p e s a r d e las p o s i b l e s d i f i cu l t ades q u e entraña v iv i r e n un p u e b l o .
D e s d e h a c e 12 años s e reúnen p a r a p r o g r a m a r s u s c h a r l a s , técnicas d e t r a b a j o , v i a j e s , e t c . A d i f e r e n c i a d e o t ros g r u p o s , s o n las p r o p i a s m u j e r e s l as q u e d e c i d e n qué t e m a a b o r d a r y cómo t r a b a j a r l o . " N o s o t r a s m i s m a s p r e p a r a m o s la m a t e r i a p o r g r u p o s y l u e g o lo p o n e m o s e n común. P a r a f i n a l i z a r , i n v i t a m o s a u n e x p e r t o e n e s e t e r r e n o , p a r a q u e nos a p o r t e más c o n o c i m i e n t o s . N o s g u s t a e s a m a n e r a d e t r a b a j a r p o r q u e n o s h a c e s e r más ac t i vas , s e a p r e n d e más y no n o s l im i t a m o s sólo a e s c u c h a r a q u i e n v i e n e " exp l i ca la p r e s i d e n t a d e la asociación, Begoña Martínez d e Alegría.
De e s t a f o r m a h a n ido t r a t a n d o t e m a s c o m o " A u t o c o n o c i m i e n t o " , " S e x u a l i d a d " , " A p r e n d e r a enve jece r " , " S a l u d y Alimentación" y " B o s n i a " . Es p r e c i s a m e n t e d e e s t e último de l q u e s e s i e n t e n más o r g u l l o s a s . " S e oía h a b l a r t a n t o d e B o s n i a , p e r o s in e n t e n d e r lo q u e r e a l m e n t e e s t a b a p a s a n d o , q u e n o s d e c i d i m o s a t r a b a j a r s o b r e e l l o . C o n u n m a p a d e l a n t e lo s i t u a m o s , r e c o p i l a m o s información d e periódicos y p o c o a p o c o f u i m o s c o m p r e n d i e n d o el con f l i c to .
D e s d e q u e s e formó el g r u p o , también h a h a b i d o t i e m p o p a r a los v ia jes c u l t u ra les .
P r e v i a m e n t e a c a d a excursión, p o r g r u p o s , a n a l i z a n y e s t u d i a n lo q u e hay q u e v e r e n e s a l o c a l i d a d , s u s m o n u m e n t o s , e l a r t e y l as características p a r a p o d e r e n t e n d e r m e j o r l as o b r a s c u a n d o estén d e l a n t e d e e l las .
El re to a h o r a c o n s i s t e e n p o d e r hace r e s a excursión d e f in d e c u r s o , d e d o s o t r es días d e duración. "Po r c u e s t i o n e s f a m i l i a r e s , m a r i d o s , h i j o s , c a s a , e t c . , y po r l i m i t a c i o n e s económicas, n u n c a h e m o s p o d i d o sa l i r más d e un día d e c a s a . T e n e m o s m u c h o s p l a n e s , q u e r e m o s ir a O r d e s a , A r a n j u e z , S a l a m a n c a , . . . p e r o están le jos y h a c e fa l ta más t i e m p o " c o m e n t a n .
Mundo rural L a s m u j e r e s d e la Asociación C u l t u ral d e C a m p e z o y O r b i s o r e c o n o c e n q u e t i e n e n c i e r t a d e s v e n t a j a s i s e l as c o m p a r a c o n las m u j e r e s d e la c i u d a d . " E s c i e r t o q u e t e n e m o s m e n o s m e d i o s económicos o d e i n f r a e s t r u c t u r a , p e r o c u a n d o n o s h e m o s j u n t a d o e n V i t o r i a c o n o t r o s g r u p o s h e m o s c o m p r o b a d o q u e allí la g e n t e lo t i e n e t o d o h e c h o , s e s i e n t a n , o y e n la c h a r l a y s e v a n . Aquí n o s o t r a s n o s p r e p a r a m o s l o s t e m a s , m i r a m o s , b u s c a m o s e n l a b i b l i o t e c a . N o s g u s t a h a c e r las c o s a s , no q u e n o s lo d e n t o d o h e c h o . N u e s t r a única l i m i tación i m p o r t a n t e e s la económica, po r e l d e s p l a z a m i e n t o . Po r e s o c a d a v e z q u e v a m o s a V i t o r i a a u n C i n e fórum o a l t e a t r o , a p r o v e c h a m o s e l día p a r a ir a algún m u s e o , e x p o s i ción, e t c . "
D e s d e e l g r u p o s e a s e g u r a q u e n o están e n c e r r a d a s e n sí m i s m a s , q u e s i e m p r e s e h a b u s c a d o la c o o peración c o n o t r o s c e n t r o s . " T r a b a j a m o s c o n m u j e r e s d e M a e z t u , A t a u r i y Antoñana. A través d e l o s C e n t r o s d e C u l t u r a P o p u l a r h e m o s c o n t a c t a d o c o n l o s g r u p o s d e A l e gría, S a l v a t i e r r a y A r a i a , y h e m o s a s i s t i d o a l a s c o n c e n t r a c i o n e s d e l a z o n a d e la Montaña A l a v e s a , d o n d e más d e 1 0 0 m u j e r e s n o s r e u n i m o s c o n e l o b j e t o d e c o n o c e r n o s e n t r e l o s g r u p o s y e x p o n e r n u e s t r o s t r a b a j o s " .
Salir a la calle " E s t e año n o s h e m o s f i j a d o c o m o o b j e t i v o d a r n o s a c o n o c e r , sa l i r a la ca l le y t r aba ja r p a r a e l p u e b l o . H e m o s p r e p a r a d o u n a función d e t ea t r o q u e aún n o s e h a r e p r e s e n t a d o c a r a a l público".
L a Asociación C u l t u r a l d e la M u j e r C a m p e z a n a p e r t e n e c e a l g r u p o d e s o l i d a r i d a d d e la Montaña A l a v e s a , c o l e c t i v o q u e p r e t e n d e s e n s i b i l i z a r a l a pob lac ión p a r a a cont inuac ión a c t u a r . También c o l a b o r a r o n e n l a C a m p a ñ a d e A y u d a a E c u a d o r , lográndose los d o s m i l l o n e s y m e d i o d e p e s e t a s p r e s u p u e s t a d o s e n u n p r o y e c t o y q u e f u e r o n o b t e n i d o s e n p a r t e p o r l o s p o s t r e s , c h o c o l a t e y c h u r r o s p u e s t o s a l a v e n t a e n l a p l a z a d e l p u e b l o y p o r u n r a s t r i l l o q u e l a s m u j e r e s s e e n c a r g a r o n d e r e a l i z a r . A s i m i s m o , p a r t i c i p a n c o m o u n g r u p o más e n la S e m a n a C u l t u r a l d e S a n t a C r u z d e C a m p e z o , e n las f i e s t a s p a t r o n a l e s y e n a l g u n a o c a sión h a n b a j a d o a la e s c u e l a p a r a enseñarles a los niños c o n qué j u g a b a n c u a n d o e l l a s e r a n pequeñas. " N o s h e m o s o f r e c i d o a l A y u n t a m i e n t o p a r a l o q u e q u i e r a n , i n c l u s o h e m o s l i m p i a d o l as c a l l e s d e l p u e b l o o h e m o s p r e p a r a d o l a r o p a d e l o s R e y e s p a r a la C a b a l g a t a . A h o r a está e n p r o y e c t o r e s t a u r a r los a l t a r e s d e la I g l es ia . S i n o s enseñan a h a c e r l o , n o s c o m p r o m e t e m o s a e c h a r u n a m a n o " .
45
La polémica sobre el
de las mujeres Emakumeen eskubide politikoei buruzko eztabaida, hau da, ordezkari poli-tikoak hautatzeko eta hautatuak izateko eskubidea 193In iritsi zen bere maila gorenera. Orduan lortu zen, Gobernu Errepublikarraren eskutik, emakumeentzako botu eskubidea. Eskubide hori, bestalde, ez zen izan herriaren eskabidea, sufragista gutxi batzuen borrokaren ondorio baizik. Artikulu honen egileak garai hartako zenbait egunkari aztertu eta eztabai-da horren berri ematen digu.
La discusión sobre los derechos políticos de las mujeres, es
decir, el derecho a elegir a los representantes políticos y a
ser elegidas, alcanzó su máximo apogeo con la caída de la
Dictadura de Primo de Rivera en 1931. Recién estrenado el
Gobierno Republicano, se redacta la nueva Constitución en
las Cortes Constituyentes en donde se reconoce el derecho
al voto de las mujeres. Fue bajo la II República cuando se
impulsaron las principales causas femeninas y, entre ellas,
la plenitud de los derechos civiles y políticos. Ahora bien,
en España la conquista del derecho al voto femenino no
fue producto de una movilización o concienciación masiva,
sino más bien el resultado de una tenaz lucha de algunas
sufragis tas . La discus ión sobre los derechos pol í t icos
femeninos invadió la vida española gracias a la labor de
Clara Campoamor, Margarita Nelken o Victoria Kent, entre
otras.
Los argumentos de tipo ideológico desde
las distintas fuerzas políticas estaban rela
cionados con la concepción que tenían
sobre la organización del Estado y con la
función social de las mujeres así como
sus capacidades o facultades para interve
nir en la vida pública. Los grupos conser
vadores se expresaban así al respecto:
"El voto de la mujer todavía levanta
algunas censuras y promueve prevencio
nes en cierta clase de varones. No está
ese derecho en nuestras costumbres polí
ticas y creemos que la vida de las mujeres
debe de circunscribirse a una actividad
dentro del hogar sin pasar más allá de la
puerta de la casa.
Creemos firmemente que una mujer no
puede tomar iniciativas sociales ni políticas y si recorda
mos las figuras de las grandes reinas y emperatrices que
han hecho la felicidad de los pueblos que han regido, nota
mos cómo los gobernaron siempre mediatizadas por sus
maridos, sus favoritos o una pléyade de hombres que
encontraban más soportable la amable dirección de una
reina, que la de cualquiera de ellos, fatal a buen seguro".
(ElNervión, 27-Febrero-1924).
Sin embargo, el modelo de mujer que propugnaban, confi
nada al hogar y con una labor social básica de esposa y
madre, no fue un obstáculo para que la razón de oportuni
dad política tuviera un peso fundamental entre los grupos
conservadores católicos y apoyaron incluso la propuesta del
sufragio universal. La conveniencia política del momento se
contradecía y sobreponía a los principios ideológicos. Sabí-
an de la importancia de la mujer como fuerza electoral. No
en vano este colect ivo podía de terminar un cambio de
gobierno. La Gaceta del Norte, órgano de expresión de la
sociedad católica conservadora, expresaba de forma nítida
el objetivo político de su apoyo a este proceso, impulsando
el voto y la participación de la mujer en la política:
"La mujer vasca, la mujer española, no va a la política por
sport ni pasatiempos, sino para defender eso mismo que
constituye su primordial deber: cuando va a la calle es
para defender su casa; cuando va a votar es para defender
el alma de sus hijos... Tú, noria, esposa, madre, si sientes
en tu corazón el dolor de tu tierra, el dolor de España y
escuchas la llamada de tus hijos a quienes quieren esclavi
zar, o de tu dignidad que quieren ultrajar, o de tu religión
que quieren escarnecer, votarás contra el socialismo, vota
rás contra la revolución y sus cómplices... y ¡los aplasta
rás! (La Gaceta del Norte. 6-2-1936).
La utilización por parte de los sectores
religiosos de los derechos políticos de las
mujeres fue duramente criticada por la
izquierda:
"Así los que antes vieron en ella (la
mujer) la causa generatriz de los más
grandes pecados, de las más aborreci
bles pasiones, vieron después a la madre
que genera los fieles y la catequista que
funda "roperos", organiza actos de pro
paganda pía y "convence a los incrédu
los". Y como, sin duda alguna, aún no
está agotado el filón, mañana, en un pró
ximo mañana, verán en ella la electora
que deposite inconscientemente la pape
leta en la urna contribuyendo de esta
nueva forma a perpetuar lo que no es posible pensar que
hoy subsista después de ¡tantos gobiernos liberales!, sin
que el rostro del hombre verdaderamente, concienzudamen
te liberal, se cubra avergonzado por el sonrojo". (La Lucha
de Clases, 15-2-1929).
La minoría socialista y las fuerzas republicanas (Partido
Radical, Partido Radical-Socialista y Acción Republicana)
por su parte, se debatían entre los principios básicos del
sufragio universal, que proclaman la igualdad de hombres y
mujeres ante la ley, y la inoportunidad política de una incor
poración masiva de un electorado teóricamente conservador.
Esta contradicción alcanza su máxima expresión en la dis
cusión sostenida entre las dos mujeres que lideran el movi
miento sufragista en las Cortes Constituyentes. Las fuerzas
republicanas, las que se opusieron con mayor contundencia
Bi emakume nabar-
mendu ziren ema-
kumeen botuaren
aldeko eta kontrako
eztabaidan. Bata,
Victoria Kent; bes-
tea, Clara Campoa-
mor.
RGANO DE SOLIDARIDAD DE OBREROS Y
a la ap l icac ión inme
diata de los derechos electorales femeni
nos, tuvieron en Victoria Kent, del Partido Radical-Socialis
ta, el máximo exponente de su postura. Aún estando ideoló
gicamente de acuerdo con el sufragio universal, propuso un
decreto para retrasar la participación femenina hasta las
elecciones municipales. Los argumentos eran los siguientes:
"Es necesario aplazar el voto femenino porque necesitaría
ver, para cambiar de criterio, a las madres en la calle
pidiendo escuelas para sus hijos, pidiendo lo indispensable
para la salud y cultura de sus hijos (...) Señores diputados
no es cuestión de capacidad, es cuestión de oportunidad
para la República. Por esto pido el aplazamiento del voto
femenino (...). Entiendo que la mujer, para encariñarse con
un ideal, necesita de algún tiempo de convivencia con el
mismo ideal. La mujer no se lanza a las cuestiones que no
ve claras y por eso entiendo que son necesarios algunos
años de convivencia con la República..". (Diario de Sesio
nes de las Cortes Constituyentes, 30-11-1931).
Las fuerzas republicanas estimaban improcedente en aquel
momento dicha concesión, ya que equivalía a proporcionar
un arma fortísima a los enemigos de la República. Ellos
sabían que la irrupción de la mujer como electora podía dar
la vuelta a una conquista muy reciente, de mucho esfuerzo;
evidentemente la recién nacida República veía peligrar su
destino con la incorporación de más de 7 millones de votos.
Fue Clara Campoamor una de las principales defensoras de
la igualdad de hombres y mujeres, descalificando la forma
de utilización de los derechos de las personas por parte de
los partidos según conveniencias políticas. Asimismo, la
minoría socialista apoyó sus argumentos y se sumó al apoyo
del reconocimiento inmediato del voto femenino. Así lo
atestiguaban algunas charlas sobre feminismo entre los
socialistas eibarreses:
"El escaso interés que los parlamentarios han concedido a
los problemas relacionados con las condiciones económicas
de las mujeres han
planteado el feminismo político. Muchas
mujeres han visto que la condición de los obreros ha mejo
rado cuando éstos se han convertido en fuerza electoral y
aspiran a conquistar ese arma". (El liberal, 1914).
El dilema se le presentaba también al Partido Socialista tal
y como queda recogido en la reflexión que se hace un mili
tante socialista en La Lucha de Clases:
"La influencia que ejerce la Iglesia sobre el sexo femenino
es enorme. La dependencia económica de la mujer es tan
absoluta que se rinde esclava. Y por si ello fuera poco, un
sinfín de estúpidos prejuicios medievales nos atarazan el
corazón. Por lo demás, su cultura es casi nula: un barniz
que no resiste el más mínimo chaparrón. Y es que en Espa
ña ha tenido y tiene tal arraigo el dicho: ¡La mujer honra
da la pierna quebrada! que tanto como su belleza se ha
honrado por los hombres su ignorancia.
Henos frente a un dilema. Nosotros, que aspiramos a que la
mujer disfrute de idénticos derechos que el hombre, no
podemos oponernos a que sea concedido el del sufragio. ¿Y
si la concesión implicase un retroceso en las conquistas con
tanto sacrificio logradas? ¿No tenemos la casi seguridad
de que pensarán por cuenta de su confesor que esgrimirá
con la amenaza de la confesión?
Yo temo todos estos peligros, pero sólo los admito tempo
ralmente. Con el derecho al sufragio empezará a preocu
parse de las cosas políticas." (La Lucha de Clases, 11-9-
1931).
El parlamentario de la minoría socialista, Sr. Cordero, se
expresaba en estos términos:
"A nosotros no nos preocupa el peligro para la República
porque la mujer tenga derecho a votar. Esto es sencillamen
te para nosotros abrir un nuevo campo al trabajo para sem
brar las ideas y formar más hondamente la conciencia de
nuestro pueblo." (Diario de Sesiones de las Cortes Consti
tuyentes, Setiembre 1931).
Ahora bien, la izquierda contaba también con detractores
muy significativos. Entre las filas socialistas el propio Inda
lecio Prieto discrepaba del sentir mayoritario de sus compa-
48
ñeros. Asimismo, algunos escritores como Unamuno afirma
ban que "la mujer es incapaz de sentir la idea de Estado y,
por lo tanto, es inútil hablar de la libertad política de la
mujer". El Liberal, bajo ideología de izquierda republicana,
afirmaba en 1933 que "la ignorancia del tipo medio de la
mujer es por lo que se hace temible el voto femino".
El movimiento nacionalista prácticamente no participó en el
debate, al menos a través de sus medios de comunicación
más importantes. En el periódico "Euzkadi", y en el órgano
de expresión de Solidaridad de Trabajadores Vascos ("El
obrero Vasco. Eusko Langile") la trascendencia de las elec
ciones y de las reivindicaciones feministas fue muy escasa.
La concepción sobre la naturaleza femenina quedó muy bien
reflejada en el discurso que se produce en el homenaje a la
madre vasca, reproducido en el periódico Euzkadi:
"La mujer es el alma de la familia (...). Las extravangancias
modernas que querían hacer desaparecer las diferencias
entre hombres y mujeres son una utopía opuesta a la reali
dad de la vida. Toda intervención de la mujer en otras esfe
ras sociales debe de ser sin-detrimento de su gobierno
doméstico. (...). La verdadera, la sólida, la eficaz influencia
de la mujer no se ejercita en la vida pública, en las relacio
nes políticas ni en las actividades sociales incompatibles
con su condición; se ejercita y es fecundísima y feliz en la
vida doméstica, en la vida de familia, porque la familia es la
base, fundamento y principio de la sociedad. (Euzkadi, "La
mujer en casa y fuera" 2212133).
La prensa nacionalista no reflejó tanto el problema político
de las mujeres como el discurso de Emakume Abertzale
Batza (E.A.B.). Desde esta asociación se valoraba positiva
mente la intervención de la mujer vasca en la vida pública
política. La causa nacionalista saldría reforzada, tal y como
se sugiere en una editorial del periódico Euzkadi el 28 de
Octubre de 1931, una vez aprobado el sufragio universal en
las Cortes Constituyentes:
"¿Qué significa E.A.B.? La participación activa de la mujer
en la obra iniciada por Sabino Arana. La incorporación de
la mujer a la cruzada nacional vasca (...). Dicen algunos
que la mujer, por su condición y por la misión que realiza
en la sociedad como soberana del hogar y educadora de los
hijos, no puede entrar en el torbellino de las batallas que
azotan a la patria. (...) Noble y respetabilísimo es el senti
miento que fortalece esa repugnancia, pero está asociado a
un error. El de confundir la paz con la guerra, los días de
bonanza con los de tempestad. En la normalidad la mujer
no debe salir del hogar; pero no nos hallamos en esta situa
ción. Todo lo contrario. Parece que entramos en uno dé'los
periodos más negros, más difíciles y pavorosos de la histo
ria universal. Y tenemos la seguridad de que la nacionali
dad vasca se juega al presente, en estos días nada menos
que su vida (...). Una consagración plena es la actividad de
la mujer exigida por la gravedad de los momentos presen
tes. E.A.B. lo sabe. Y se dispone a cumplir su deber. Porque
es un deber ineludible el de cooperar en casa y en la calle,
en el hogar y en la plaza pública a la salvación de la raza"
(Euzkadi, "La mujer vasca", 28-10-1931).
La Asamblea de Mujeres Patriotas de Bilbao (Bilbao 'ko
Emakume Abertzale-Batza) hará una llamada a las mujeres
a participar en la vida pública con un objetivo muy claro:;
contribuir a salvar la patria de la invasión. Así se refleja en
el primer artículo que aparece en el primer "Aberri" y repro
ducido en el periódico Euzkadi:
"La mujer patriota debe organizarse, la mujer patriota no
es un mueble que debe de quedar arrinconado en la alcoba
y al calor del fogón (...). Han llegado hasta aquí vestigios
de la invasión mora en España; la mujer es tratada con des
consideración como un ser inferior, como una esclava,
cuando todas las naciones civilizadas manifiestan precisa
mente su cultura en el trato que les merece la mujer, en su
intervención en la vida social de la que ella forma parte y
parte importantísima (...) ¿Crees sinceramente que la mujer
patriota no debe intervenir en un movimiento nacionalista
que reclama para su nación la facultad de poder implantar
los medios de educación que estime más adecuados para
salvaguardar sus virtudes y cultivar la inteligencia de sus
hijos?" (Euzkadi, 18-6-1932).
<L\^^/0^^ El derecho al su
fragio universal se aprobó
en Octubre de 1931 con 161 votos a
favor: socialistas, minoría vasconavarra (alianza
electoral entre el PNV con tradicionalistas y católicos
independientes), bloque agrario y republicanos conservado
res; y 121 votos en contra: Partido Radical, Radical-Socia
lista y Acción Republicana.
E M A K U M E
NO
SMOKINC
En 1994, 24 mujeres practicaron la halterofilia en Euskadi sobre un global de 408 deportistas federados. Todavía es
minoritaria la presencia de la mujer en esta especialidad deportiva.
Mariví Goñi, secretaria de la Federación de Navarra en los últimos once años y Lourdes Gorostegi, campeona de
Europa Sub-16 y de España, constituyen dos buenos ejemplos de la incorporación femenina en la organización y
actividad de este deporte.
La halterofilia es una modalidad antigua, con tradición olímpica, que atraviesa un momento delicado por la insufi
ciencia en las ayudas económicas, la existencia de pocos clubes y la escasa difusión en los medios de comunica
ción.
La mujer progresa en este deporte con la consecución de récords y medallas en las últimas competiciones. El domi
nio de la técnica y el gran esfuerzo de los levantadores/as convierten a la halterofilia en una disciplina admirable.
Testua: Jorge Beristain Argazkiak: Lurdes Gorostegi
L o u r d e s G o r o s t e g i Z i zu r k i l en j a i o z e n 1 9 7 9 k o a z a r o a r e n 2 a n . Tx i k i t x i k i ta t i k e z a g u t u z u e n ha l te ro f i l ia . "N i h a m a b i u r t e n i t u e l a h a s i n i n t z e n P e d r o Mar i Otaño i k a s t e t x e a n ha l te ro -f i l ia eg j t en z u t e n l agun b a t z u e k i n b a t e -ra. I k a s t e t x e a n e u r e n e n t r e n a m e n t u e i b e g i r a jar r i e t a h a n d i k las ter has i n i n -t z e n b a r r a t x i k ia rek in l e h e n e n g o m u g i -m e n d u a k e g i t e n , h o r t x e e g i n n u e n l e h e n e n g o z t e k n i k a r e k i n t o p o , ku r i os i -t a t e z i z a n z e n g e h i e n b a t . H a s i e r a n a t l e t i s m o a e g i n nah i i zan n u e n b a i n a k i r o l a r i e n a r t e a n g i r o o n a z e g o e l a k o a u k e r a t u n u e n ha l te ro f i l ia . " M a r i v i Goñi, d u e l a 3 7 ur te ja io z e n I ru-ñan e ta a z k e n h a m a i k a u r t e o t a n N a f a -r r o a k o H a l t e r o f i l i a F e d e r a z i o k o i d a z -ka r i t zan lan e z b e r d i n a k eg i t en d i h a r d u . " 1 9 8 4 a n iritsi n in tzen Fede raz io ra lagun ba ten b i tar tez , An ton i o A l va rez Ana i t a -s u n a k l ubeko m e d i k u a r e n b i tar tez ha in z u z e n e r e . B e r a l e h e n d a k a h a u k e r a t u z u t e n e ta f e d e r a z i o a m a r t x a n j a r t z e k o be re l an ta ldean par te ha r t ze ra g o n b i d a -t u n i n d u e n . D i r u z a i n t z a z a r d u r a t z e n naiz , admin iz t raz io lanaz, l izentz iez, e ta N a f a r r o a k o G o b e r n u a r e k i n e t a E s p a i -n i a k o F e d e r a z i o a r e k i n e g i t e n d i r e n negoz iaz i oe tan par te har tzen dut . " H a l t e r o f i l i a j e n d e g u t x i r e n k i r o l a d a , i z a n e r e d i r u a r a z o a s k o d i t u e t a h o r r e k k i r o l a p r o f e s i o n a l t z e a e r a g o z -t e n d u . P i s u a k a l t x a t z e a k a g i a n e z d a u k a b e s t e k i r o l b a t z u k d a u k a t e n d o t o r e z i a r i k , b a i n a ha l t e ro f i l a r i ek eg i n b e h a r i z a t e n d u t e n i n d a r h a u n d i a k m i resga r r i eg i t en d u k i ro la . L o u r d e s G o r o s t e g i r e n h i t z e t a n " i ga r -t z e n d a k i ro l h o n e t a r a k o ez d a g o e l a d i ru a s k o , e m a t e n d i z k i gu ten d i ru a p u -r r e k i n m o l d a t u b e h a r i z a t e n d u g u . Z i z u r k i l g o U d a l e t x e a k u t z i t a k o l o k a l tx ik i b a t e a n eg i t en d i t ugu e n t r e n a m e n -t u a k , t o k i a b e h a r b e z a i n e g o k i e z d a g o e n a r r e n . Z e h a r o e z b e r d i n a d a tok i tx ik i b a t e a n e n t r e n a t z e a , h a u t s a z e ta o h o l t z a e s k a s e a n . " M a r i v i Goñiren us tez "gauza r i k eske r -t x a r r e n e t a k o ba t d i r u - l a g u n t z e n g a i a i za ten d a . E r a k u n d e o f i z ia lek ez d i gu te n a h i k o a d i ru e m a t e n d i t u g u n g a s t u a k o r d a i n t z e k o , m a t e r i a l a e r o s t e k o , ez e ta n e u r e s o l d a t a h i ru h i l abe te ro k o b r a t z e -k o e r e . G a i n e r a e n t r e n a t z a i l e e k g e h i e n b a t e a n a f iz ioz eg i t en d u t e e u r e n l ana . "
H a l t e r o f i l i a o l i n p i a d e t a n a i n t z i n a t i k d a g o e n k i ro la d a . B a i n a l e h e n a g o e re , 1 8 9 6 a n A t e n a s e k o I j o k u e t a n s a r t u b a i n o l e h e n a g o , p i s u - a l t x a k e t a b e z a l a eg i ten z e n . Ha in a in t z inakoa d e n a r ren , gau r e g u n g o k o m u n i k a b i d e e k o s o gutx i
zaba l t zen du te ; k e x a h o n e t a n bat da toz e raba t Mar iv f e ta Lou rdes . 1 9 9 4 . u r t e a n H a l t e r o f i l i a k o E u s k a l Fede raz i oak 4 0 8 l izentz ia eduk i z i tuen , 3 8 4 fede ra tu g i z o n e z k o e ta 2 4 fede ra tu e m a k u m e z k o . Kirol m o t a h o n e t a n e m a -k u m e z k o e n par te ha r t zea % 5 ,8koa d a ; be raz , g i z o n e z k o a k d i ra nagus i . A z k e n lau u r t e o t a n e m a k u m e a k h a l t e r o f i l i a n s a r t u d i r a t o p i k o z a h a r b a t h a u t s i z , g i z o n e z k o e n k i ro la d e l a a leg ia . "N i N a f a r r o a k o F e d e r a z i o r a i r i ts i n i n -t z e n e a n 1 9 8 4 . u r t e a n - e s a t e n d u Goñik- ez z e g o e n e m a k u m e z k o ha l te -ro f i l a r i r i k . Z o r i o n e z g a u r e g u n b a d i r a z e n b a i t e m a k u m e , g i z o n e z k o e n a ze in e m a k u m e z k o e n a d e n ki ro l h a u e g i t e n d u t e n a k . F e d e r a z i o a n b e r t a n e r e , i n g u r u a n g e h i e n a k g i z o n e z k o a k i z a n a r r e n , n i k n e u k n o r m a l t a s u n o s o z d a r a m a t n e u r e k a r g u a . " Ha l te ro f i la r i g i p u z k o a r r a k , k i ro l h o n e t a -
"Me sorprende que las mujeres no podamos tomar parte en los
Juegos Olímpicos en este deporte, sobre todo teniendo en cuen
ta que existen campeonatos europeos y mundiales".
k o t x a p e l k e t e t a n e m a k u m e z k o e k e r a -k u s t e n d u t e n p r e s t a k u n t z a m a i l a a l t ua g o r a i p a t z e n d u . "N i re tza t ha l te ro f i l i a s e k u l a ez d a i zan g i z o n e z k o e n k i ro la , j e n d e a s k o k k o n -t r a k o a p e n t s a t z e n b a d u e r e . P o l i k i p o l i k i a r i d i r a s o r t z e n e m a k u m e z k o ha l te ro f i l a r iak E u s k a d i n , E s p a i n i a n e ta E u r o p a n . E u s k a l h a l t e r o f i l i a k j e n d e o n a d a u k a , e t a E s p a i n i a k o k l u b e n a r t e k o t x a p e l k e t e t a n l o r t u t a k o m a i l a a l t u a k a rg i e r a k u s t e n d u h o r i . E u s k a l F e d e r a z i o a k K a t a l u n i a , V a l e n t z i a e t a A n d a l u z i a k o a b e z a l a k o s e l e k z i o i n d a r t s u e k i n n e u r t u b e h a r d i t u b e r e i nda r rak . E u r o p a n a l d e h a u n d i a d a g o E k i a l d e k o h e r r i a l d e e k i k o , i z a n e r e E r r u s i a , B u l g a r i a , H u n g a r i a , P o l o n i a e .a . n a g u s i ba i t i r a d u d a r i k g a b e k i ro l h o n e t a n . H a l a e re , e m a k u m e z k o e n t z a -k o E u r o p a k o t x a p e l k e t e t a n t a l d e n a z i o n a l a k n a h i k o t x a p e l e s k u r a t u d i t u . O z t o p o r i k h a u n d i e n a k l u b e n e s k a z i a d a o ra ind i k o ra in e r e . " 15 ur te bes te r i k ez bad i t u e re , L o u r d e s G o r o s t e g i k 1,76 m e t r o t a k o a l t u e r a d u e ta 81 k i l o g r a m o p i s a t z e n d i tu . Z izurk i l
D a n e n a i z e n e k o b e r e K l u b a r e k i n e t a B a u t i s t a K o r t a j a r e n a e n t r e n a t z a i l e a k p r e s t a t u r i k 3 d o m i n a e s k u r a t u z i t u e n ( u r r e z k o ba t e t a z i l a r r e z k o bi) i g a z k o u r t e a n E s l o v e n i a n i zan z e n E u r o p a k o s u b - 1 6 t x a p e l k e t a n . 1 9 9 4 . u r t e a n E s p a i n i a k o t x a p e l k e t a n g a r a i l e i z a n z e n A l z i r an (Va len tz ia ) 8 3 k i loko b e r e k a t e g o r i a n , 1 9 9 3 a n A s t u r i a s e n b e s t e h o r r e n b e s t e e g i n a z u e n . G i p u z k o a r ha l te ro f i l a r iak n a z i o - m a i l a k o 3 r e c o r d d i t u : 8 0 k i lo a b i a d a s a i l e a n , 100 ki lo bi a ld i ko s a i l e a n e t a 180 ki lo g u z t i r a a l t x a t a k o a . B a s a u r i k l u b e k o D o l o r e s M a r t i n e z b i z k a i t a r r a k e r e , 6 4 k i l oko b e r e k a t e g o r i a n n a z i o k o t i t u l ua e s k u r a t u z u e n . R a q u e l R a n d e z , Z e n -t r o n i k o k o k l u b e k o k i d e a N a f a r r o a k o F e d e r a z i o k o e s p e r a n t z a b i l aka tu d a . H a l t e r o f i l a r i e k g i m n a s i o a n e n t r e n a -m e n d u - s a i o g o g o r r a k e g i n b e h a r i z a -t e n d i t u z t e , k a t e g o r i a e z b e r d i n e t a n e r a b i l i b e h a r r e k o t e k n i k a k g a r r a n t z i b e r e z i a ba i tu e m a i t z a o n a k e s k u r a t z e -ko o r d u a n .
G o r o s t e g i k d i o e n e z "k i ro l h a u e g i t e k o e z d a g o a p a r t e k o i n d a r r a i z a n b e h a -r r i k . I n d a r r a e n t r e n a m e n t u a r e k i n lo r -t z e n d a . Izan e re ez d a baka r r i k p i s u a k j a s o t z e a , t e k n i k a o n a e r e b e h a r d a , b a i t a b i z k o r t a s u n a e t a k o o r d i n a z i o a e r e . T e k n i k a i k a s i o n d o r e n , d i s k o e n p i s u a g e h i t u z j o a n d a i t e k e po l i k i - po l i -k i " .
E u s k a l ha l te ro f i l i ak d a t o r r e n m a r t x o a n E u r o p a k o E k o n o m i E l ka r t eko t x a p e l k e -t a r e n e r r o n k a r i a u r r e e g i n b e h a r d i o . O n d o r e n , E u r o p a k o s u b - 1 6 t x a p e l k e t a i z a n g o d a . 1 9 9 6 . u r t e rako , ber r i z , s u b -18 m u n d i a l a p r o g r a m a t u r i k d a g o D a n i -m a r k a n .
" E u r o p a k o t x a p e l k e t a n u r r e z k o 3 d o -m i n a k e s k u r a t z e a g u s t a t u k o l i t za idake -d io G o r o s t e g i k - . l a ez du t d e n b o r a r i k i zan o ra in a r te l o r t u tako e m a i t z a o n a k g o z a t z e k o . Ki ro l h o n e t a n e m a k u m e o k J o k u O l i n p i k o e t a n p a r t e h a r t u e z i n i z a t e a k h a r r i t u r i k n a u k a , e m a k u m e z -k o e n m u n d i a l a k e t a E u r o p a k o t x a p e l -k e t a k ho r d a u d e l a k o n t u t a n h a r t u r i k . B a i n a g a u z a k a l d a t u z d o a z e l a i kus i ta , us te du t e t o r k i z u n e a n e m a k u m e z k o e n ha l te ro f i l i ak i z a n g o d u e l a l eku r i k o l i n -p i a d e t a k o p r o g r a m a n . N i r i O l i n p i a d a b a t e r a j o a t e a k i z u g a r r i z k o i l u s i o a e g i n g o l i d a k e . N a h i a g o n u k e 2 0 0 0 . u r t e a n S i d n e y - r a ( A u s t r a l i a ) j o a t e r i k
Emakumeak biktima gertatzen
diren delituetatik, eraso sexual
eta t ratu txarrak dira hain
zuzen ere, maizen gertatzen
direnak.
Gainera, eraso hauek dira gu-
txien salatzen diren delitoak
eta horrela erasotzaileari ado-
rea ematen zaio bere ekintzara-
ko, nolabait ere, zigorrik jasoko
ez duen irudipena sortzen bait
zaio eta , handi tu egi ten da
aurrerantzean ere erasoaldi
berriak gertatzeko aukera.
Delitu hauek izkutuan gera ez
daitezen beharrezkoa da, be-
raz, salaketak egitea.
Fotografía: Manuela Sáez
L a v i o l e n c i a c o n t r a las m u j e r e s s i g u e s i e n d o pa r t e d e n u e s t r a r ea l i dad co t i d i a n a . S i b i e n e s u n h e c h o d e l q u e c a d a v e z s e t i e n e m a y o r c o n c i e n c i a soc ia l , aún se d e s c o n o c e s u m a g n i t u d rea l al es ta r a r r a i g a d a la i d e a de q u e s e t r a t a d e un p r o b l e m a " i nd i v i dua l y p r i v a d o " y n o d e un d e l i t o c o n t r a las p e r s o n a s . L a s estadísticas i n d i c a n q u e e n l o s
ú l t imos años s e h a a p r e c i a d o u n a u m e n t o p a u l a t i n o d e d e n u n c i a s p o r e s t o s h e c h o s f ru to , t an to d e la s e n s i b i lización c i u d a d a n a , c o m o d e la p u e s t a en m a r c h a d e d i f e r e n t e s s e r v i c i o s . S in e m b a r g o es n e c e s a r i o s e g u i r i ns i s t i en d o en e s t a l i nea : m e d i a n t e la d e n u n c i a , s e p e r s i g u e a l a g r e s o r , e v i t a n d o q u e se p r o d u z c a n más h e c h o s de l i c t i v o s y a q u e n o r m a l m e n t e , e s t e t ipo d e d e l i n c u e n t e s t i e n e n c o n d u c t a s repet i t i v a s . Las d e n u n c i a s p e r m i t e n , además, q u e a g r e s i o n e s d e e s t e t i p o q u e d e n i m p u n e s . A p e s a r d e t o d o e l l o , todavía h o y s i g u e n s i e n d o m u c h o s l os c a s o s d e m a l o s t ra tos y a g r e s i o n e s s e x u a l e s de t o d o t i p o q u e no s e d e n u n c i a n ; a lo d e s a g r a d a b l e de l m o m e n t o v i v i do , hay q u e añadir la situación anímica en la q u e q u e d a n las m u j e r e s , s u b a j a a u t o e s t i m a , c i e r t a d e s c o n f i a n z a r e s p e c t o al t ra to y e f i cac ia d e los se rv i c i os a los q u e debería acud i r , la m a l a c o n s i d e r a c ión s o c i a l q u e aún h o y , a u n q u e p a r e z c a increíble, t i e n e n h e c h o s c o m o e s t o s e i nc luso , el s e n t i m i e n t o d e cu l p a b i l i d a d e n el q u e s e s u m e r g e n las víctimas. P a r a lograr u n a m e j o r atención, p ro te ge r los d e r e c h o s d e las víctimas y se r más e f i c a c e s e n la persecución d e l a g r e s o r , d e s d e el p a s a d o año están e n m a r c h a , por in i c ia t i va d e E m a k u n -d e , e n l os t r e s T e r r i t o r i o s Históricos d i v e r s o s acuerdos para la atención a víctimas de agresiones sexuales en
los q u e pa r t i c i pan t o d a s a q u e l l a s inst a n c i a s q u e i n t e r v i e n e n e n e s t o s c a s o s J u d i c a t u r a , M i n i s t e r i o F i s c a l , Policía y Se rv i c i os Médicos. E n e s t o s a c u e r d o s q u e d a n f i j ados los p a s o s q u e deberían s e g u i r l as víctim a s d e e s t e t i po de de l i t os p a r a u n a m a y o r e f i c a c i a t a n t o e n la d e f e n s a y protección d e s u s d e r e c h o s c o m o e n la investigación p a r a c a p t u r a r a l a g r e sor . F ru to d e e s t a coordinación e s el h e c h o d e q u e será s u f i c i e n t e q u e la víctima a c u d a a a l g u n a d e las i ns tan c i a s i m p l i c a d a s e n e s t e c o m p r o m i s o p a r a q u e c u a l q u i e r a d e e l l as se h a g a c a r g o d e las g e s t i o n e s q u e h a y a q u e r e a l i z a r p a r a c u m p l i m e n t a r t o d o e l p r o c e s o d e d e n u n c i a . Por o t ro l ado , c o m o f ru to también d e e s t e c o m p r o m i s o , s e h a e s t a b l e c i d o un a c u e r d o p a r a la aplicación d e u n protocolo médico unificado p o r los s e r v i c i o s médicos d e O s a k i d e t z a q u e p u e d a n in te rven i r es e s t o s c a s o s y los Médicos F o r e n s e s a f i n d e q u e s e c u m p l i m e n t e n los m i s m o s d a t o s y e v i ta r así la d u p l i c i d a d d e d e c l a r a c i o n e s d e las víctimas, máxime c u a n d o e s t o s t e s t i m o n i o s s e rea l i zan e n s i t u a c i o n e s e n q u e éstas s e e n c u e n t r a n b a j o u n i m p a c t o psicológico m u y n e g a t i v o . H a y q u e t e n e r e n c u e n t a además, las c o n s e c u e n c i a s psicológicas q u e s e d e r i v a n d e los m a l o s t ra tos y d e c u a l qu i e r t i po d e agresión s e x u a l , s e c u e l a s q u e e n a l g u n o s c a s o s t a r d a n m u c h o en c ica t r i za r .
52
E n e l c a s o d e l o s m a l o s t r a t o s , e l m i e d o d e l a m u j e r a g r e d i d a a l a s r e p r e s a l i a s , la vergüenza a l "qué di rán", e l d e s c o n o c i m i e n t o d e s u s d e r e c h o s , la s o l e d a d , el fu tu ro d e s u s h i j os e h i j as y f u n d a m e n t a l m e n t e , la d e p e n d e n c i a económica y a f e c t i v a q u e en m u c h a s o c a s i o n e s ex i s te res p e c t o al a g r e s o r , s o n a l g u n a s d e las c a u s a s por las q u e el m a l t r a t o , t a n t o físico c o m o psíquico, q u e s e p r o d u c e e n e l ámbito doméstico q u e d e ocu l t o . En lo q u e r e s p e c t a a las a g r e s i o n e s s e x u a l e s , en e s p e c i a l las v i o l a c i o n e s , r e p r e s e n t a n u n o d e los más g r a v e s a t e n t a d o s q u e s e p u e d a n c o m e t e r c o n t r a u n a p e r s o n a y a q u e i nc i de e n u n a e s f e r a , la s e x u a l , q u e p e r t e n e c e en n u e s t r a cu l t u ra , a la más p r o f u n d a i n t i m i d a d . Las víctimas de es tos c a s o s t i e n e n u n a m e z c l a d e s e n t i m i e n t o s : o d i o s , r a b i a , i m p o t e n c i a , d e s e o s d e v e n g a n z a , e t c . . y también s e n t i m i e n t o s d e a s c o y r e p u g n a n c i a q u e p u e d e n c o n v e r t i r s e en un fue r te c o n d i c i o n a m i e n t o p a r a rehace r su v i d a . A f i n d e a p o y a r a e s t a s m u j e r e s y pos ib i l i ta r q u e s u p e r e n las c o n s e c u e n c ias sicológicas de l ma l t r a t o y de las a g r e s i o n e s s e x u a l e s , d e s d e h a c e c i n c o años están e n f u n c i o n a m i e n t o e n t o d a la C o m u n i d a d , Servicios de Asistencia Psicológica a Víctimas de Malos Tratos y/o Agresiones Sexuales en los q u e , a través de te ra p ias i n tens i vas y p e r s o n a l i z a d a s p a r a c a d a c a s o , un g r u p o de e s p e c i a l i s t a s
o f rece a p o y o y t r a b a j a p a r a t r ansm i t i r a u t o c o n f i a n z a a e s t a s m u j e r e s p a r a q u e p u e d a n ir s u p e r a n d o e s t a s s i t ua c i o n e s . L a g r a v e d a d d e e s t o s h e c h o s y s u extensión s i g u e n r e q u i r i e n d o u n a labor c o o r d i n a d a de las Ins t i t uc iones , t a r e a e n la q u e e s n e c e s a r i o s e g u i r p r o f u n d i z a n d o , no sólo p a r a pa l ia r e n a l g u n a m e d i d a las c o n s e c u e n c i a s d e
Azken urteotan, sentsibilizazioa
eta zerbitzu berriak direla medio,
salaketak gehituz joan dira.
Tratu txarrak eta eraso sexualak
bizi dituztenentzat laguntza siko-
logikoa eskaintzen duten zerbi-
tzuakdaude hiru herrialdeetan
e s t a s c o n d u c t a s d e l i c t i v a s , s i no p a r a ser lo más e f i c a c e s p o s i b l e s en la persecución de los a g r e s o r e s . Y pa ra le l a m e n t e , hay q u e s e g u i r s e n s i b i l i z a n d o a la s o c i e d a d h a c i a u n a implicación c a d a v e z m a y o r d e la ciudadanía e n la erradicación de es te t ipo d e c o m p o r t a m i e n t o s . Qué h a c e r e n c a s o d e m a l t r a t o y / o agresión s e x u a l
• N o l ava rse ni c a m b i a r s e d e r o p a • A c u d i r d e i n m e d i a t o y p r i o r i t a r i a m e n
t e a l o s s i g u i e n t e s l u g a r e s d o n d e ex i s te u n a atención c o o r d i n a d a :
ARABA: - Hosp i ta l d e T x a g o r r i t x u - Hosp i ta l d e S a n t i a g o - Hosp i ta l de l A l to D e b a
BIZKAIA: - B i l bao : Clínica Médico-Forense.
C/ B u e n o s A i r e s , 4 -6 - B i zka ia : Comisaría d e la E r t z a n t z a
más c e r c a n a GIPUZKOA:
- Hosp i ta l N u e s t r a Señora d e A r a n -z a z u
- Hosp i t a l d e Zumárraga - Hosp i ta l de M e n d a r o - Hosp i t a l C o m a r c a l de l A l t o D e b a
• Acud i r a los S e r v i c i o s d e A s i s t e n c i a Psicológica p a r a víctimas d e m a l o s t r a t o s y / o a g r e s i o n e s s e x u a l e s e n los q u e , d e f o r m a g r a t u i t a , podrás e n c o n t r a r a p o y o p a r a s u p e r a r e s t a s s i t u a c i o n e s : ARABA: - V i t o r i a - G a s t e i z : 9 4 5 / 1 6 13 45 - L lod io : 9 4 / 6 7 2 33 83 BIZKAIA: - B i l bo : 9 4 / 4 2 4 4 4 15 - M a n c o m u n i d a d de l D u r a n g u e s a d o
/ E r m u a : 9 4 / 6 2 0 0 4 9 2 GIPUZKOA: - Se rv i c i os s o c i a l e s de la Diputación:
9 4 3 / 4 2 4 0 83 ó en el A y u n t a m i e n t o c o r r e s p o n d i e n t e .
53
Texto: Sonia Gómez
Fotografía: Belén Ibarrola
UJERES DE C u a n d o c o n 2 3 años E .S . d e c i
dió e n t r a r e n la E r t z a i n t z a , no s e lo planteó c o m o r e s p u e s t a a u n a vocac ión p e r s o n a l , s i n o q u e e n a q u e l l o s m o m e n t o s l a opción e r a u n a b u e n a s a l i d a a s u situación d e p a r o . S u p e r a d o e l período d e a p r e n d i z a j e , vistió e l u n i f o r m e d e la c u a r t a promoción, y h o y , p a s a d a u n a décad a , n o p u e d e i m a g i n a r s e a sí m i s m a d e s a r r o l l a n d o o t r o t r a b a j o q u e n o s e a e l s u y o : i n v e s t i g a r l o s d e l i t o s c o n t r a las p e r s o n a s .
A E . S . d i f í c i lmen te n a d i e podr ía d e c i r l e q u e no le g u s t a lo q u e h a c e , p o r q u e t r a n s m i t e u n v e r d a d e r o f e r v o r p o r l a s l a b o r e s d e s u p ro fes ión . C o m o a c u a l q u i e r compañero, t a m bién le h a t o c a d o pa t ru l l a r , p e r o e l l a s i e m p r e h a p r o c u r a d o i n c l i n a r s u c a r r e r a h a c i a la v e r t i e n t e d e la i n v e s tigación. D e e l l a , también conoció la f a c e t a d e los a t e s t a d o s , p e r o , a b a s e d e c u r s o s p r o m o c i o n a l e s , h a l o g r a d o u b i c a r s e a l f r e n t e d e u n e q u i p o p a r a c u y a l a b o r e l u n i f o r m e s o b r a .
" C u a n d o s e p l a n t e a n m e d i a n t e d e n u n c i a los c a s o s , m e g u s t a p o d e r
d e c i d i r qué p a s o s d a r y qué c a m i n o s e g u i r p a r a r e s o l v e r l o . O , m e j o r d i c h o , m e d i o r e s o l v e r l o , p o r q u e e s e l j u e z e l q u e t i e n e l a última p a l a b r a . P e r o p r e f i e r o e s t o , q u e c e n t r a r m e e n lo q u e p u e d a s u r g i r espontáneament e e n la c a l l e " , a f i r m a E .S . c o n g r a n s e g u r i d a d .
L a m i s m a s e g u r i d a d y e l m i s m o e q u i l i b r i o q u e día a día d e b e m a n t e n e r c u a n d o s e e n f r e n t a a u n c a s o , p o r d u r o q u e s e a . " T r a b a j o c o n to ta l t r a n q u i l i d a d , s i n m i e d o , a u n q u e t e n g o q u e r e c o n o c e r q u e s i a l g u n a v e z r e c i b e s u n a a m e n a z a , p o r e j e m p l o d e u n m a r i d o a g r e s o r , c u a n d o a c u d e s t r a s u n a d e n u n c i a d e la e s p o s a , n o t e m a r c h a s e n t u s i a s m a d a . P e r o , p o r s u e r t e , e s e t i po d e h e c h o s no s e s u e l e n d a r a m e n u d o " .
L o s q u e sí s e d a n c o n más a s i d u i d a d s o n l o s m a l o s t r a t o s a l a s m u j e r e s p o r p a r t e d e s u s compañeros, s i b i e n el e q u i p o d e investigación n o p u e d e t o m a r c a r t a s e n e l a s u n t o s i n u n a d e n u n c i a e n la m a n o . " E s i n e v i t a b l e q u e t e s i e n t a s e s p e
c i a l m e n t e i d e n t i f i c a d a c u a n d o e l p r o b l e m a q u e t i e n e s e n t r e m a n o s l e atañe a u n a m u j e r . V e r q u e h a s i d o a g r e d i d a , sen t i r cómo s u f r e y n o t a r la c o n f i a n z a q u e d e p o s i t a e n tí , e n p a r t e p o r q u e e r e s c o m o e l l a , m u j e r , t e h a c e i m p l i c a r t e d e u n a m a n e r a e s p e c i a l , además d e l l e n a r t e d e satisfacción, s o b r e t o d o c u a n d o t u a y u d a h a s e r v i d o d e v e r d a d . D e c u a l q u i e r m o d o , p a r a desempeñar e s t e t r a b a j o e s n e c e s a r i o t e n e r s e n s i b i l i d a d a l t o p a r t e c o n l o s p r o b l e m a s , y los h o m b r e s q u e f o r m a n p a r t e d e l e q u i p o e n a b s o l u t o c a r e c e n d e e l l a . A u n c o n t o d o , c u a n d o la víctima d e l a s a g r e s i o n e s e s u n a m u j e r , s i e m p r e t o m a p a r t e e n la i n v e s t i g a ción a l g u n a d e las compañeras, s i m p l e m e n t e p o r l a t r a n q u i l i d a d d e l a p r o p i a a g r e d i d a " . E . S , e s p e c i a l i s t a e n criminología y e s t u d i a n t e d e psicología, s i g u e p r e parándose d e n t r o d e s u c a m p o . D e m i r a d a f r a n c a y n e r v i o e n la s a n g r e , s e a p a s i o n a a n t e la i d e a d e h a c e r j u s t i c i a , d e f e n d e r l a s p e r s o n a s q u e s u f r e n y c u y o s c a s o s l l e g a n a s u
54
E rtzaintzan, gaur egun, 591 emakume daude (109 Araban, 285
Bizkaian eta 197 Gipuzkoan), kopuru hori ertzainen %9,24
delarik.
Zerbitzuei bagagozkie, gehiengoa (413) hiritarren segurtasunean ari
déla ikusiko dugu. Besteak, ikerketa lanetan, trafikoan, koordinazio
lanetan eta beste zenbait zerbitzutan ari dirá.
Denetatik hiruk kontatu nahi izan digute beren esperientzia.
UIDADO
d e s p a c h o y s e s i e n t e i n v a d i d a po r la i m p o t e n c i a c u a n d o , a n t e l l a m a d a s anónimas q u e d e n u n c i a n u n a a g r e sión, e n e l s e n o d e l h o g a r o e n e l m u n d o d e la prostitución, lo q u e s e e n c u e n t r a e n el l uga r d e los h e c h o s e s m u t i s m o o cerrazón, c a s i s i e m p r e p o r m i e d o , t a n t o d e l a s v íc t imas c o m o d e los d e n u n c i a n t e s . " D e t o d a s f o r m a s , a u n q u e e n un m o m e n t o d a d o no s e p u e d a l legar a la detención t r as u n a l l a m a d a anónima, ésta s i e m p r e e s p o s i t i v a p o r q u e n o s l l eva a e s t a b l e c e r información d e c a r a a p r e v e nir , po r e j e m p l o p a t r u l l a n d o más po r u n a z o n a con f l i c t i va " . Simpática y l l ena d e l o c u a c i d a d , E .S. no sólo s e s i e n t e s a t i s f e c h a c o n s u t r a b a j o , s i n o también d e los c o m p a ñeros q u e le r o d e a n , " q u e n u n c a m e h a n h e c h o sen t i r e n m is p r o p i a s car nes la discriminación po r s e r mu je r " . U n a discriminación q u e d e s d e l u e g o t a m p o c o s e d e j a sen t i r a la h o r a d e la promoción. T a l v e z s e a p o r e s o q u e E . S . m i r a c o n t a n t a i n t e n s i d a d a l f r e n t e .
CIUDADANÍA SEGURA
M . N . s e m u e v e a p ie d e c a l l e . C o n la t r e i n t e n a c u m p l i d a y a c u e n t a c o n o c h o años a s u s e s p a l d a s p a t r u l l a n d o l a s c a l l e s . E n c o c h e o k o r r i k a , d u r a n t e más d e o c h o h o r a s d i a r i a s , la v i d a t r a n s c u r r e a n t e s u s o j o s d e l m o d o más d i r e c t o , p e r o n o d e l a m a n e r a más a g r a d a b l e e n m u c h a s o c a s i o n e s .
E . S . K R I M I N O L O G I A N
A D I T U A D A E T A P S I K O -
L O G I A K O I K A S L E A .
N O I Z E A N B E H I N
P A T R U I L A T Z E A T O K A -
T U Z A I O N A R R E N ,
B E R E L A N A I K E R K E T A -
R A B I D E R A T U N A H I D U .
T a m p o c o M . N . s e planteó se r e r t z a i -n a a n t e s d e v e r s e c o m o m a e s t r a en p a r o . Consideró las p o s i b i l i d a d e s q u e s e le b r i n d a b a n y s e decidió, a u n q u e s u o b j e t i v o p r i m e r o f u e d e d i c a r s e a c u i d a r de l p u e b l o sólo d u r a n t e algún t i e m p o . E s t e h a p a s a d o , la pasión p o r lo q u e h a c e s e le h a c o l a d o d e rondón e n e l c u e r p o y y a e s t a r d e p a r a l i b ra rse d e e l la . Ni s i q u i e r a c a b e p l a n t e a r s e el h a c e r a l g o d i s t i n t o d e n t r o d e l a E r t z a i n t z a , " p o r q u e m e g u s t a e l c o n t a c t o d i r e c t o c o n l a g e n t e . L l e g a r e n s u a y u d a c u a n d o más te n e c e s i t a . Y p o r e j e m p l o m e l l ena t r e m e n d a m e n t e q u e s e v u e l q u e y confíe e n mí u n a m u j e r q u e a c a b a d e s e r a g r e d i d a , s e n t i r q u e p u e d o a y u d a r l a . D e t o d o s m o d o s , e n e s t e t i po d e s i t u a c i o n e s , c u a n d o a p a r e c e u n a p a r e j a , lo h a b i t u a l e s q u e e l l a s se r e f u g i e n e n n o s o t r a s " .
M . N . , al igua l q u e o t r o s compañeros d e d i c a d o s a la s e g u r i d a d c i u d a d a n a , e s la p r i m e r a e n l legar a l l uga r d e los h e c h o s y la q u e c o n la d e n u n c i a e n la m a n o , transmitirá e l c a s o al e q u i p o d e investigación. M . N . e s u n a c h i c a d u l c e , c o n c i e r t o a i r e d e tímida r e s e r v a , p e r o q u e n o s e e s f u e r z a p o r r o m p e r tópicos ni l a n z a s e n f a v o r d e la m u j e r . S i m p l e m e n t e s e l im i ta a m a n t e n e r c o n t o d a t r a n q u i l i d a d q u e e n s u t r a b a j o e s i g u a l q u e c u a l q u i e r compañe ro . " T o d o s h e m o s rec i b i do la m i s m a p r e paración, h e m o s t e n i d o q u e p a s a r po r las m i s m a s p r u e b a s . Además, la f u e r z a no s u e l e s e r n e c e s a r i a e n la i n m e n s a mayoría d e las a c t u a c i o n e s . Y s i a e s o s u m a m o s la c a p a c i d a d q u e t e n e m o s l as m u j e r e s d e a p a c i g u a r s i t u a c i o n e s d e cr ispac ión, a v e c e s sirviéndonos d e la m e n t a l i d a d m a c h i s t a d e la ca l l e q u e le i m p i d e a u n e x a l t a d o p e g a r a u n a m u j e r , h a y q u e h a b l a r d e c i e r t a v e n t a j a " . D e c u a l q u i e r m o d o , c u a n d o M . N . s e h a v i s t o o b l i g a d a a a p l i c a r la v i o l e n c i a d e n t r o d e s u t r a b a j o , c o n f i e s a h a b e r s e i do a c a s a d e s a l e n t a d a . "Y e s q u e h a c e s tu t r a b a j o c o n t o d a la c o n c i e n c i a y te i m p l i c a s h a s t a e l f i na l . R e c u e r d o c u a n d o e s t u v e e n la u n i d a d d e tráfico. S o n a b a la rad io p a r a a v i s a r q u e s e había p r o d u c i d o u n a c c i d e n t e y acudías c o n g r a n r a p i d e z al l uga r de l s i n i es t r o . A l l legar , s a b e s q u e e r e s la p r i m e r a p e r s o n a j u n t o c o n tu p a r e j a en p e r s o n a r t e , y e n e s e m o m e n t o p o r t u c a b e z a p a s a n m u c h a s c o s a s . T a l v e z la p e r s o n a a c c i d e n t a d a s e e n c u e n t r e e n u n a situación d e l i c a d a y su v i d a d e p e n d a d e tí, d e cómo le d e s l o s p r i m e r o s a u x i l i o s . S i e n t e s u n a r e s p o n s a b i l i d a d m u y g r a n d e , p e r o la n e c e s i d a d d e a y u d a r te a p o r t a t o d o e l c o r a j e q u e e n frío p u e d e p a r e c e r q u e n o s e t i e n e . D e t o d o s m o d o s , e s t a reacción p u e d e s e r e x t e n s i b l e a c u a l q u i e r c i u d a d a n o d e los m u c h o s q u e no p a s a n d e l a r g o c u a n d o p o r c a s u a l i d a d s e t o p a n e n la c a l l e c o n u n a situación c o m p r o m e t i d a , s e a de l t i po q u e s e a " . M . N . no p u e d e ev i t a r sonreír c u a n d o s e le p r e g u n t a s o b r e e l r e s p e t o q u e e n la c a l l e s e t i e n e a u n a m u j e r er-t z a i n a . S e re i t e ra e n la i g u a l d a d c o n s u s compañeros, p e r o ¿la s o c i e d a d p i e n s a i g u a l ? " E n p r i m e r l uga r lo q u e s e r e s p e t a e s al u n i f o r m e , y a par t i r d e ahí e s difícil q u e a l g u i e n te fa l t e . Únicamente s u e l e s u c e d e r c u a n d o e l a l to g r a d o d e a l c o h o l e m i a e s el p r o -
t a g o n i s t a . Y e n e s e t ipo d e c a s o s , d a lo m i s m o q u e s e a s m u j e r o q u e s e a s h o m b r e , p o r q u e la p e r s o n a q u e está e b r i a p i e r d e el c o n t r o l " . De t o d o s m o d o s , la ca l l e s u s u r r a q u e la m u j e r e r t z a i n a s a l e s i e m p r e a la ca l l e acompañada d e u n h o m b r e , po r a q u e l l o d e l r e s p a l d o m a s c u l i n o . A M . N . , s e le acentúa más aún la s o n r i s a , escéptica a n t e ta l afirmación, y a c l a r a c o n u n a c a l m a t o t a l " q u e e l número d e m u j e r e s e s in fer io r , lo q u e a u m e n t a las p o s i b i l i d a d e s d e sa l i r a pa t ru l l a r c o n un compañero, p e r o no e x i s t e ningún c r i t e r i o a l r e s p e c t o . S a l e s c o n q u i e n t e t o q u e y d e s d e l u e g o a v e c e s también t e a s i g n a n o t ra m u j e r al l ado " . S e d i g a lo q u e s e d i g a y p a s e lo q u e p a s e , e s e v i d e n t e q u e M . N . , u n a c a b o q u e e j e r c e d e s u b o f i c i a l d e n t r o d e la s e g u r i d a d c i u d a d a n a , no p i e n s a a b a n d o n a r , " p o r q u e m e g u s t a e s t a r e n la c a l l e y r e s o l v e r l as d i f e r e n t e s s i t u a c i o n e s q u e se p u e d a n p r e s e n t a r , d e s d e un d e s o r d e n público h a s t a un a t r a c o , p a s a n d o po r t o d o a q u e l l o q u e s e q u i e r a i m a g i n a r " .
EN EL LIMITE
L . M . e s u n a d e l a s p o c a s m u j e r e s d e s t i n a d a s e n la B r i g a d a Móvil, q u e está i n t e g r a d a p o r q u i e n e s d e s a c e r t a d a m e n t e s o n d e n o m i n a d o s beltzas. " E s a denominación s u e l e t e n e r u n m a t i z p e y o r a t i v o y d e s d e l u e g o n o r e s p o n d e a la r e a l i d a d , p o r q u e c o n el u n i f o r m e n e g r o sólo nos v e s t i m o s d e t a r d e e n t a r d e c u a n d o s e p r o d u c e algún d i s t u r b i o g r a v e . Por e l c o n t r a r io, n u e s t r a s a c t u a c i o n e s s o n m u c h o más a m p l i a s y v a r i a d a s , y están m u y l i g a d a s a la protección c iv i l , c o m o po r e j e m p l o r a s t r e a r e l m o n t e e n b u s c a d e u n a p e r s o n a , rea l i za r r e s c a t e s e n s i t u a c i o n e s d e catástrofe, s a l v a m e n tos , extinción d e i n c e n d i o s , e tc . " L .M . , e s p o s a , m a d r e y c o n u n a a t rac t i v a i m a g e n f e m e n i n a , n o e n t i e n d e q u e s o r p r e n d a v e r a m u j e r e s d e n t r o d e la B r i g a d a Móvil, s o b r e t o d o si s e t i e n e e n c u e n t a q u e s u t r a b a j o e s t o t a l m e n t e v o c a c i o n a l y e n a b s o l u t o c a s u a l . " Y o tenía t r a b a j o c u a n d o decidí e n t r a r en la E r t z a i n t z a y d e s d e el p r i n c i p i o s u p e qué e s lo q u e quería h a c e r . Trabajé un t i e m p o e n i n s t i t u c i o n e s y rápidamente accedí a la Br i g a d a Móvil . Y s i a u n s e c t o r d e la s o c i e d a d le s o r p r e n d e q u e a u n a m u j e r le g u s t e d e d i c a r s e a lo q u e y o m e d e d i c o , e s p o r q u e t r a d i c i o n a l m e n -
t e l a s m u j e r e s s e p r e p a r a b a n p a r a a t e n d e r e l h o g a r . S i n e m b a r g o , y o he
L . M . ' B E L T Z A ' D E I T Z E N
D E N H O R I E T A K O A D A ,
B A I N A , B E R A K D I O E -
N E K U N I F O R M E B E L T -
Z A N O I Z E A N B E H I N
B A K A R R I K J A Z T E N
D U G U , I S T I L U L A R R I -
R E N B A T G E R T A T Z E N
D E N E A N . G E H I E N E T A N
B A B E S Z I B I L A R I L O T U -
R I K O L A N E T A N A R I
G A R A ' .
a c t i v i d a d e s q u e m a n t i e n e n e n e l p u n t o óptimo s u s c u e r p o s . " Las m u j e res t e n e m o s q u e es ta r a la a l t u r a d e t o d o s los h o m b r e s . N o c a b e r e z a g a r s e ni q u e j a r s e , t o d o s s o m o s i g u a l e s y e s t a m o s p r e p a r a d o s p a r a lo m i s m o " . La p e r s o n a l i d a d d e L .M. podría t a m bién n o e n c a j a r c o n la i d e a p o p u l a r , p o r q u e además d e simpatía i r r a d i a e q u i l i b r i o y s o s i e g o . " S o m o s g e n t e t r a n q u i l a y d e s d e l u e g o no p o s e e m o s u n a c a p a c i d a d e s p e c i a l d e a g r e s i v i d a d " . C o n f i e s a no sen t i r m i e d o c u a n d o se e n f r e n t a a p ie d e o b r a c o n su t r a b a j o , p o r q u e p a r a e l lo c u e n t a c o n el a u t o c o n t r o l . "Y e s q u e lo único q u e h a c e m o s e s desempeñar u n t r a b a j o c o m o o t ro c u a l q u i e r a " . L . M . , c o m o t o d o s s u s compañeros, c o n l o s q u e c o m p a r t e u n a relación a b s o l u t a m e n t e armónica, s i e m p r e está e n situación d e a l e r t a , e n g u a r d i a p e r m a n e n t e c o m o c u a l q u i e r
s i d o t r e m e n d a m e n t e a f o r t u n a d a a l c o n t a r c o n u n o s p a d r e s d e m e n t e m u y a b i e r t a , q u e lógicamente h a n in f lu ido en mí". A n t e la p r e s e n c i a d e L .M. , los e s q u e m a s d e l a c a l l e s e h a c e n añicos, e n t r e o t r a s c o s a s p o r q u e no s e t ra ta d e u n a m u j e r e n o r m e q u e i m p o n g a c o n s u s o l a p r e s e n c i a . Es u n a c h i c a c o m o c u a l q u i e r a , e x e p t o e n el e n t r e n a m i e n t o t a n e x h a u s t i v o q u e r e c i b e . " T o d o s los días e n t r e n a m o s , y d u r a n t e s e i s h o r a s e s t a m o s e n c o n t i n u o m o v i m i e n t o , s a l v o q u e t e n g a m o s a l g u n a actuación". Educación física, a r t e s m a r c i a l e s , técnica p o l i c i a l , t i r o , montaña o s u b m a r i n i s m o s o n l a s
g r u p o e s p e c i a l d e c u a l q u i e r c u e r p o . L a l l a m a d a p a r a m o v i l i z a r s e p u e d e l legar e n c u a l q u i e r m o m e n t o , d e día o d e n o c h e . El p r o b l e m a p u e d e e s t a r e n e l f u e g o o e n l a n i e v e . Q u i e n s a b e . "Lo i m p o r t a n t e es d e s e a r h a c e r e l b i e n a l p u e b l o , p a r a t r a b a j a r a g u s t o " . Será po r e s o q u e L .M . o f r e c e s u a y u d a allí d o n d e esté, a u n q u e no se e n c u e n t r e d e s e r v i c i o . Y será po r e s o , también, q u e c u e n t e s in ningún t i po d e a s p a v i e n t o s u participación e n el r e s c a t e de l avión e s t r e l l a d o e n el m o n t e O i z . D e t o d o s m o d o s , p a r a v iv i r si no al límite, po r lo m e n o s sí e n el límite, s e n e c e s i t a u n a c a p a c i d a d e s p e c i a l q u e no t o d o s t i e n e n , ¿o s i ? .
ASOCIACIÓN DE MUJERES BAHA'IS DE EUSKAL-HERRIA
a emanc ipac ión d e l a s m u j e r e s , e l e s t a b l e c i m i e n t o d e la i g u a l d a d d e condición e n t r e a m b o s s e x o s , la par ticipación p l e n a e i n c o n d i
c i o n a l d e la m u j e r e n t o d a s las e s f e r a s d e la a c t i v i d a d h u m a n a s o n l o s r e q u i s i t o s más i m p o r t a n t e s h o y e n día p a r a e l e s t a b l e c i m i e n t o d e u n n u e v o o r d e n soc i a l e n el p l a n e t a . L a u r g e n c i a d e d i c h o o r d e n es i m p r o r r o g a b l e , y a q u e e n la a c t u a l i d a d , la negación d e d i c h a i g u a l d a d perpetúa u n a i n j u s t i c i a c o n l a m i t a d d e l a población m u n d i a l , e i n d u c e en la o t r a m i t a d p a t r o n e s d e v i d a , c o s t u m b r e s n o c i v a s e n t o d o s l os e s c a l o n e s d e la v i d a s o c i a l , d e s d e el h o g a r a l t r a b a j o , a la v i d a política e i n c l u s o d e f o r m a i n d i r e c t a e n el c a m p o d e las re lac io nes i n t e r n a c i o n a l e s . D e b i d o a la c r e e n c i a Bahá'í e n la u n i d a d d e la h u m a n i d a d , t o d a p e r s o n a e s r e c o n o c i d a c o m o m i e m b r o v a l e d e ro d e la s o c i e d a d , s e a c u a l s e a s u c r e d o , su r a z a o s u s e x o . Por lo t a n t o el h o m b r e c o m o la m u j e r j u e g a n u n p a p e l i g u a l m e n t e i m p o r t a n t e e n la ed i f i cac ión d e n u e s t r a s o c i e d a d m o d e r n a . S i n e m b a r g o , l a m u j e r Bahá'í e s c o n s c i e n t e d e q u e e l c o n c e p t o d e i g u a l d a d d e d e r e c h o s y o p o r t u n i d a d e s no i m p l i c a n e c e s a r i a m e n t e q u e las f u n c i o n e s h a n d e s e r idénticas, y a q u e está b i en d e m o s t r a d o q u e e n c i e r t o s c a s o s las m u j e r e s s o b r e p a s a n a los h o m b r e s y e n o t r o s c a s o s s e p r o d u c e e l fenómeno c o n t ra r i o , m i e n t r a s q u e e n m u c h a s o t r a s c o s a s la d i f e r e n c i a d e s e x o no t i e n e e f e c t o a l g u n o .
Así p u e s , l e j o s d e l a b s o l u t i s m o , la m u j e r Bahá'í c o m p r e n d e y p r a c t i c a la i g u a l d a d " re l a t i va " p e r o i n c o n d i c i o n a l , s e a c u a l s e a s u posición o función s o c i a l . P o d e m o s e n t o n c e s c o m p r e n d e r q u e e n la Fe Bahá'í la m u j e r b u s c a más b i e n d e s a r r o l l a r s u s p o t e n c i a l i d a d e s , sus p e c u l i a r i d a d e s q u e h a n s ido n e g a d a s d u r a n t e s i g l o s , p o r la s o c i e d a d m a s c u l i n a , q u e sust i tu i r al h o m b r e e n s u s f u n c i o n e s t r a d i c i o n a l e s a t o d a c o s t a e inc luso a v e c e s a t o d a pr isa . "El c a m i n o d e la Sabiduría y s u i ng re d i e n t e e s e n c i a l e s la moderación",
p o r lo t a n t o , e s e e s t a d o d e i g u a l d a d está más b i en b a s a d o e n el d e r e c h o y e n la l i be r t ad d e c o m p a r t i r e s p e c i f i c i d a d e s , más q u e e n la m e r a c o n q u i s t a d e p o d e r y c i e r t o s p u e s t o s o c u p a d o s po r los h o m b r e s , p o r q u e si e s así, las m u j e r e s caerán e n u n a l u c h a i n t e r m i n a b l e c o n el h o m b r e , y así s e o b t e n dría u n a e s p e c i e d e híbrido s e m i h o m b r e , s e m i - m u j e r , e n confrontación c o n s t a n t e c o n t r a e l h o m b r e . I n c l u s o e n e s t e c a s o , la m u j e r perdería l a s i n f i n i t a s o p o r t u n i d a d e s s u s c e p t i b l e s d e r e o r d e n a r u n a s o c i e d a d c l a r a m e n te m a s c u l i n a , d e j a n d o a p a r c a d a s s u s características, t a n e s e n c i a l e s hoy e n día, y po r lo t a n t o no se podría inc lu i r
n i n g u n a rectif icación s u s t a n c i a l e n n u e s t r a s o c i e d a d t a n h a m b r i e n t a d e c u a l i d a d e s f e m e n i n a s . Así p u e s , l a i g u a l d a d e s p a r a l o s Bahá'í " u n a n o r m a e s p i r i t u a l y m o r a l e s e n c i a l , p a r a la unificación d e n u e s t ro p l a n e t a y p a r a e l d e s a r r o l l o d e u n n u e v o o r d e n m u n d i a l . S i n las c u a l i d a d e s , los t a l e n t o s y las h a b i l i d a d e s d e a m b o s , m u j e r y h o m b r e , e l c o m p l e t o d e s a r r o l l o económico, s o c i a l , cu l t u ra l y esp i r i t ua l de l m u n d o s e h a c e i m p o s ib le " .
Bahá'u'lláh, f u n d a d o r d e la Fe Bahá'í, h a c e más d e u n s i g l o escribió: " L a s o c i e d a d h u m a n a n e c e s i t a d e más c u a l i d a d e s f e m e n i n a s . . . e n a d e l a n t e t e n d r e m o s u n a época m e n o s m a s c u l ina y más in f l u ida c o n p e n s a m i e n t o s f e m e n i n o s o , p a r a e x p l i c a r n o s más e x a c t a m e n t e , será u n a época e n la q u e l o s e l e m e n t o s m a s c u l i n o s y f e m e n i n o s d e la civilización estarán más e q u i l i b r a d o s . E l m u n d o e n e l p a s a d o h a s i d o g o b e r n a d o p o r la f u e r z a y el h o m b r e ha d o m i n a d o a la m u j e r d e b i d o a s u s característ icas más p o t e n t e s y a g r e s i v a s , t a n t o físic a s c o m o m e n t a l e s , p e r o e l equ i l i b r i o está v a r i a n d o , la f u e r z a está p e r d i e n d o su d o m i n i o y la v i v e z a m e n t a l , la intuición y las c u a l i d a d e s e s p i r i t u a l e s d e a m o r y s e r v i c i o e n las q u e la m u j e r e s f u e r t e , están g a n a n d o en p o d e r . " P a r a c o n c l u i r , c o n v i e n e r e c o r d a r q u e la educación d e t o d a la s o c i e d a d e n los v a l o r e s d e la i g u a l d a d d e b e s e r i m p u l s a d a d e s d e t o d a s las i n s t a n c i a s p o s i b l e s , e n e l s e n o d e la polít ica s o c i a l , e n las e s c u e l a s , e n la u n i v e r s i d a d , e n las f a m i l i a s , e t c . . Si fa l ta e s t a v o l u n t a d e d u c a d o r a t o d o i n t e n t o d e transformación será c a s i i m p o s i b l e . También s e h a c e n e c e s a r i o t r a n s m i t i r a la s o c i e d a d en c o n j u n t o , y e n e s p e c ia l a la m u j e r , s u s i n g u l a r i d a d y es t i m a b l e posición.
E n e s e p r o c e s o d e concienciación y t ransformac ión d e l a s o c i e d a d e s d o n d e la m u j e r adquirirá t o d a s u fue r z a y d i g n i d a d p a r a t r a s c e n d e r s u r e a l i dad a c t u a l , y s e hará s a b e d o r a d e l p r o f u n d o e i m p o r t a n t e s i g n i f i c a d o de l h e c h o d e s e r m u j e r , t a n t o p a r a e l l a m i s m a c o m o p a r a la h u m a n i d a d . Asociación d e M u j e r e s B a h a ' i s d e E u s k a l H e r r i a N u e s t r a Dirección: C t r a . A r t x a n d a S t o . D o m i n g o , 1 8 - C . B i l b a o . 4 8 0 1 5 . A s t u r i a s , 3 , 2.° I z q . 0 1 0 0 3 V i t o r i a -G a z t e i z .
PLAZANDREOK
P lazand reok es una p la ta fo rma política const i tu ida por mujeres de dist intas proc e d e n c i a s s o c i a l e s y c u l t u r a l e s q u e a s u m e el reto de part icipar en la política munic ipal con el propósito de hacer visib le la problemática específica q u e nos afecta en cuanto mujeres. El objet ivo que inco rpo ramos a ese espac io público se nutre del convenc imien to de que la presenc ia de P lazandreok en d icha inst i tución hará posib le un apolítica más cercana a las v ivenc ias cot id ianas de las mujeres y de todos los c iudadanos. ¿Qué pre tende P lazandreok? P lazandreok pretende aglut inar en torno a su p la ta forma a las mujeres que deseen i nco rpo ra r a la política mun i c i pa l el ámbito de las exper ienc ias d iar ias q u e de te rminan su des igua ldad y combat i r la . U n a des igua ldad que se ceba en nosot ras d e m a n e r a específica, c o m o prueban los s iguientes e jemplos :
- A is lamiento e indefención del a m a de casa .
- Responsab i l idad unilateral en la atención y cu idados a la infancia y anc ianos, q u e recae par t i cu la rmente en las mu je res.
- Escasez de guarderías, q u e f rena la movi l idad de las madres .
- Des igua ldad en el reparto de las tareas domésticas o dob le j o r n a d a , lo q u e con l leva una sobrecarga de trabajo para las mujeres. - Desemp leo de jóvenes, en porcenta
jes más e levados en el caso de las jóvenes.
- V io lenc ia cont ra las mujeres. - Pobreza de las anc ianas.
Crear un mov imiento de mujeres interesadas en dar respuesta política a la problemática d ia r i a q u e v i v e n éstas es el objet ivo pr ior i tar io de P lazandreok . U n a mane ra de adent rarnos en las so luc iones políticas de mayor urgenc ia cons is te en romper la fa l sa división ex is ten te en t re los pr ivado y lo público. La dicotomía privado/público q u e su je ta a h o m b r e s y a m u j e r e s e n o c u p a c i o n e s d e s i g u a l e s y j e ra rqu i zadas requ ie re respues tas nue vas , más jus tas y g lobales. La au to r i dad q u e as is te a P lazand reok pa ra re fer i rse a las c i r cuns tanc ias q u e de te rm inan la des igua ldad de las mu je res es indiscut ible. Y es que esa plataforma , sin olvidar otros asusntos que afectan a los c i u d a d a n o s , p r io r iza la l ucha cont ra las di f icul tades que se ser ivan de la discriminación sexua l . P lazandreok qu iere ser una nueva manera de transitar lo político.
Lo novedoso de esta p la ta forma es que por p r i m e r a v e z i nco rpo ra a la política m u n i c i p a l d e D o n o s t i a la v o z d e las mujeres , s i lenciada hasta ahora. Esta es una voz q u e se pronunc ia d e s d e la circunstanc ia específica de ser mujeres. Y es q u e el ámbito político no ha tenido en cuenta hasta ahora, con la pr ior idad con que P lazandreok p lantea, la real idad diaria que de te rmina la v ida de las mujeres. Hablar desde el ayun tamien to donos t ia r ra , e n n o m b r e p r o p i o , será la n u e v a f o rma de ocupar ese espac io político al que asp i ramos desde Plazandreok. P lazandreok es una iniciat iva en la q u e las mu je res nos p resen tamos al deba te político c o m o s u j e t o s , d e s a f i a n d o e l papel pas ivo que se nos ha ven ido asig-
ASOCIACIONES nando hasta el presente . La nuest ra es una cand ida tura que a s u m e la responsabi l idad de hacer l legar al poder insti tucional nuestras d e m a n d a s , y solo hecho de t o m a r e s t a in ic ia t i va s u b v i e r t e nues t r a posición tradic ional . La incorporación de las mu je res d e s d e es ta n u e v a posición conl leva una transgresión de lo esperado de nosotras, en tanto que mujeres.
C/ Ami l ib ia, 4 - 1 6 , sótano T f n o . : 4 7 32 86 D O N O S T I A - Guipúzcoa.
LOS DERECHOS DE LA MUJER SON DERECHOS HUMANOS
L a preparación d e la IV C o n f e r e n c i a Mundia l sobre la Mujer está cont r ibuyendo a crear un c l ima de deba te en torno a la situación d e la m u j e r . M u c h a s d e nosotras concen t ramos nuest ros esfuerz o s en hacer oír nues t ra voz , u n a voz única q u e e x p r e s e las p r e o c u p a c i o n e s de todas las mujeres del m u n d o y abog u e por la d e f e n s a d e n u e s t r o s d e r e chos. Por el lo, t e n e m o s q u e avanzar ob ten iendo una presenc ia igual i tar ia en el poder q u e nos pe rm i t a ve la r por la c o n s e c u ción de estos de rechos , crear leyes que los prote jan y cas t iguen a qu ienes pret endan ignorar los e in formar a las propias mu je res animándolas a superar las barreras med ian te la unión. Sin embar go este avance nunca será def ini t ivo ni estará a s e g u r a d o m i e n t r a s e x i s t a un sólo país en el que las mujeres no sólo v e a n c o n c u l c a d o s s u s d e r e c h o s , s ino q u e inc luso ca rezcan de voz para que jarse, para denunc iar , para reivindicar. En es te sent ido d e b e m o s hacer h ican-pié en la espec ia l vu lnerab i l i dad de las m u j e r e s q u e se e n c u e n t r a n en z o n a s de conf l ic to a r m a d o . Las t raged ias produc idas en Bosn ia y R u a n d a p o n e n de mani f ies to la g ran d ive rs idad de abusos q u e se c o m e t e n c o n t r a e s t a s m u j e r e s p o r p a r t e d e t o d o s l o s b a n d o s e n p u g n a , b i e n p o r q u e se las c o n s i d e r a pa r te de l "botín d e g u e r r a " , b ien p a r a demos t ra r su hegemonía o c o m o h u m i llación de l con t ra r io . En es tos casos , su consideración c o m o re fug iadas y d e s p l a z a d a s d e b e ser mot i vo de espec ia l atención ten iendo en c u e n t a el máximo r iesgo a q u e están expues tas . El c a s o d e M i r s a d a y A z r a es uno de los mi les de e jemp los q u e i lustran cómo el cuerpo de la mujer se conv ie r te t a m bién en c a m p o de bata l la . U n a mañana d e j u n i o d e 1 9 9 2 , u n grupo parami l i ta r serb io llegó a un apart a m e n t o en V i seg rad , loca l idad de l es te d e Bosn ia , d o n d e se e n c o n t r a b a n t res ado lescen tes : M i r sada , d e 16 años; su h e r m a n a Az ra , d e 17, y u n a compañera de escue la .
Los se rb ios les d i j e ron q u e las iban a l levar a la comisaría de policía, a u n q u e en su lugar fue ron conduc idas al hotel V i l ina Vías, de tr is te f a m a por ser uno d e los n u m e r o s o s l uga res de B o s n i a -H e r z e g o v i n a d o n d e los mi l i c ianos serb i o s e n c i e r r a n y v i o l a n a m u j e r e s m u s u l m a n a s y c roa tas , m u c h a s de las cua les han d e s a p a r e c i d o .
Amnistía In ternac ional
LIBURUAK ANTZERKIA
LAS MUJERES Y EL TRABAJO:RUPTURAS CONCEPTUALES
Cristina Borderias Cristina Carrasco Carmen Alemany
MANUEL DEVOTIO GABECOA EDO IBILGAILUETARA IBILTZEKO ESCULIBURUA
Tere Irastorza Textua: Gerardo Markuleta
EL TELÓN TAMBIÉN LO LEVANTAN ELLAS
Texto: Roberto Herrero
Tere IRASTORTZA, Manuel devotio gabecoa edo ibilgailue-tara ibiltzeko esculiburua, P a m i e l a 1 9 9 4 , 9 3 orr . O s o i s i l u n e l u z e a r e n o s t e a n , T e r e I r a s t o r z a i z e n b u r u d e i g a -r r iko p o e m a l i bu ru b e r r i a b e s a -p e a n a g e r t u z a i g u be r r i z p l a z a -r a . J o a n n e s E t x e b e r r i k X V I I . m e n d e a n b e r t s o z e m a n d a k o k a t e x i m a e t a o t o i t z l i b u r u a a i -t z a k i a h a r t u t a , i z e n b u r u a k -o r t o g r a f i a z a h a r r e a n e m a n a -h a l a k o j o l a s h e t e r o k r o n i k o a s u j e r i t z e n d u : " d e v o t i o n e z k o a " z e n a , " d e v o t i o g a b e c o a " b i h u r t u z a i g u , e t a " e z p e r e n o r e n o r o e s c u e t a n errabilltçecoa", be r r i z , " i b i l g a i l u e t a r a e r a b i l t z e c o a " . E g i a e s a n , i z e n b u r u k o d o i n u i ron i k u t s u k o e t a k o n p l i z e a k b i l -d u m a r e n e d u k i n e a n b e s t e ze r -b a i t e s p e r o i z a t e k o a r r a z o i a k e m a t e n z i t u e n , b a i l i b u r u a r e n t a j u k e r a r i d a g o k i o n e a n ( a n a -k r o n i s m o a r e n m e k a n i s m o a h e d a t z e a ) , b a i a k o r d e n a g u s i e n a f i n a z i o a n e r e ( p a r o d i a , u m o r e t x i n p a r t a g e h i a g o , an t i k l e r i ka l i s -m o i k u t u a k ) . B a i n a , a l d e f o r m a -lari d a g o k i o n e a n , i z e n b u r u a r e n a u r k i k u n t z a ia i s o l a t u a g e r a t z e n d a . S a l b u e s p e n a , " I r a k u r t z a i l a -r e n ( t z a k o ) a b i s u a " i zan d a i t e k e , g e n e r o a r e n f o r m a l i s m o e i e r a n -t z u t e n b a i t i e : "—Zenbat aldiz irakurri behar dira / urte guziez? / — Behin obligazinoz, amodioz ainitzez". E z d a g a u z a b e r a g e r t a t z e n , h a l a e r e , a u s a r -d i a r e n a l o r r e a n ; i z e n b u r u k o " a t e r a l d i a " , m o l d e - h a u s t u r a , l i b u r u k o p o e m a a s k o t a r a h e d a -t z e n d a , e t a i r a k u r k e t a ( b a t e z e r e b i g a r r e n a , i b i l g a i l u e t a n ta r -t e k a e g i n b e h a r r e k o hor i ) u s t e -k a b e e z j o s i t a k o b i d a i a b i h u r -t z e n d a .
I r a s t o r t z a r e n o r a i n a r t e k o p o e -s i a k d o i n u m o n o k o r d e a r e n ber -t u t e e t a a h u l d a d e a k z i t u e n b e h a r b a d a ; b i h o t z e k o m i n t z b a r r u k o e n e t a t i k g e r t u e g i s o r -t u a , u r r u t i r a m e n d u a p u r b a t e n b e h a r r e a n .
N o r a b i d e a l d a k e t a b a t e r a k o u r r a t s a d i r u d i l i b u r u a k : p o e t a k b e r e b u r u a r i o r a i n d i k e r e e s a t e -ko r i k b a d u e l a s i n i s t a r a z t e a lo r tu d u e n a r e n p o s t u r a n , e t a b e n e -t a n o s a s u n g a r r i g e r t a d a i t e k e e n m o l d e - h a u s t u r a e t a p u n t t u lo t -s a g a b e a : Eta zer, zaharrak baleza eta gazteak baleki / ere /zer?".
G e r a r d o M a r k u l e t a
Euskal Antzerki topaketen igazko edizioak emakume antzerkilarien inguruko bi liburu argitaratu zituen. Lehenengoa, "Garbiñe" ize-neko Katalin Eleizegiren antzerkia, 1916an Donostia-ko Udalak antolaturiko lehiaketan parte hartu eta saria irabazi zuena; eta, bigarrena, "Emakume egile-ak euskalantzerkian", Eus-kal Herriko hiru emakume, nola edo hala antzerki mun-duari lotuak, omendu nahi dituen lana.
Cristina BORDERIAS, Cristina C A R R A S C O , Carmen ALEMANY, "Las mujeres y el trabajo: rupturas conceptuales", F U H E M 1 9 9 4 . 5 6 0 páginas. C r i s t i n a B o r d e r i a s , C r i s t i n a C a r r a s c o y M . a C a r m e n A l e m a n y p r e s e n t a n e n e s t e l i b r o u n a selección d e l os e s t u d i o s a p a r e c i d o s e n l os c a m p o s d e la historiografía, la sociología y la economía s o b r e el t r a b a j o d e l a s m u j e r e s . E s t e l i b r o t i e n e c o m o o b j e t i v o p r e s e n t a r e n l e n g u a c a s t e l l a n a a q u e l l o s e s t u d i o s q u e h a n c o b r a d o m a y o r s i g n i f i c a n c i a d u r a n t e las c u a t r o últimas décadas po r h a b e r in i c i a d o d e b a t e s , t e n d e n c i a s o e n f o q u e s n u e v o s e n t o r n o a l c o n c e p t o d e t r a b a j o . En la p r i m e r a pa r t e s e p r e s e n t a n los artículos s o b r e e l t r a b a j o doméstico y q u e p r o m o v i e r o n l a d iscus ión e n t o r n o a l c o n c e p t o m i s m o d e t r a b a j o y a q u e h a s t a los años s e s e n t a s e restr ingía, e n l a s d i s c i p l i n a s c o n s i d e r a d a s , a l t r a b a j o r e a l i z a d o e n el ámbito d e la p r o d u c ción a s a l a r i a d a . En la s e g u n d a p a r t e f i g u r a n los e s t u d i o s s o b r e el e m p l e o y e l t r a b a j o a s a l a r i a d o q u e p u s i e r o n d e m a n i f i e s t o la i n c a p a c i d a d d e las teorías y d e las categorías t r a d i c i o n a l e s s o b r e e l t r a b a j o p a r a c a p t a r y a n a l i z a r la d i v e r s i d a d y c o m p l e j i d a d d e l a s e x p e r i e n c i a s d e t r a b a j o d e l as m u j e r e s . E n la t e r c e r a p a r t e a p a r e c e n l os artíc u l o s q u e r e f l e j a n u n a v a n c e i m p o r t a n t e a l i n t e n t a r a r t i c u l a r e l t r a b a j o r e p r o d u c t i v o y e l t r a b a j o r e a l i z a d o p a r a e l m e r c a d o y p r e s e n t a r n u e v a s categorías y c o n c e p t o s p a r a e l análisis d e las d i v e r s a s r e a l i d a d e s d e l as m u j e r e s .
EL TELÓN TAMBIÉN LO
LEVANTAN ELLAS
Antzerkia emakumeen
ikuspegitik egiten ari da
gero eta maila handiago-
an. Gaur egun, emakume-
ak ez dira antzezle huts.
Zenbait emakume zuzen-
dari, antzerkigile, eskeno-
grafo eta antzeko zenbait
lanetan ari da.
Momento hauetan, bestal-
de, gehiengoa emakumez-
koa duten ikuskizunen
aurrean gaude. Horrela
gertatzen zaio, behintzat,
Gipuzkoako antzerkiari;
Euskadiko aktiboena,
dudarik gabe.
El t e a t r o s e p r o d u c e c a d a v e z más d e s d e la óptica d e las m u j e r e s . D e o b s e r v a d a s están p a s a n d o a o b s e r v a d o ras . El p a p e l d e ac t r i z , h a s t a h a c e b i e n p o c o c a s i e l único q u e e s t a b a a s u a l c a n c e , s e v e h o y acompañado p o r e l d e d i r e c t o r a , a u t o r a , e s c e -nógrafa o c u a l e s q u i e r a o f i c i o s q u e h a c e n p o s i b l e q u e la función c o m i e n c e . T a m p o c o s e p u e d e d e c i r q u e a s i s t i m o s a " la p r i m e r a v e z q u e " , p e r o sí e s c i e r t o q u e los espectáculos c o n m a y o ría f e m e n i n a s o n e n e s t o s m o m e n t o s u n a n o v e d a d q u e p r o n t o v a a d e j a r d e s e r l o . También e s n e c e s a r i o señalar q u e e l c a m i n o n o d e b e e s t a r s i e n d o s e n c i l l o . U n a m u e s t r a d e e l lo sería la a p a rición d e compañías, o p ro y e c t o s c o n c r e t o s , e n los q u e t o d o s l os c o m p o n e n t e s s o n m u j e r e s . Y e s q u e la unión d e b e es ta r h a c i e n d o la fuer z a .
El t ea t r o v a s c o n o e s a j e n o a e s t a r e a l i d a d . C o n c r e t a m e n t e e n e l g u i p u z c o a n o , s i n d u d a e l más a c t i v o d e
E u s k a d i , s o n v a r i a s l a s compañ ías q u e a h o r a m i s m o p r e p a r a n o a c a b a n d e e s t r e n a r espectáculos e n l o s q u e p r i m a la p a r t i c i p a ción d e las m u j e r e s .
N o m b r e s c o m o M a r i b e l Belástegi, d i r e c t o r a d e O r a i n d e s d e h a c e d o s décadas y e n e s t o s m o m e n t o s a l a c a b e z a d e A r t e s z e n a , o M a i t e A g i r r e , q u e d a n o m b r e a s u p r o p i a compañía y está p r e p a r a n d o a c t u a l m e n t e u n a o b r a b a s a d a e n " Z e r g a -t i k P a n p o x " , l a n o v e l a d e A r a n t z a U r r e t a b i z k a i a , s o n r e f e r e n c i a s i n e l u d i b l e s . Detrás están a p a r e c i e n d o o t r a s c r e a d o r a s . H e l e n a P i m e n t a , u n a e x - p r o f e s o r a d e f rancés q u e de jó l a s a u l a s p o r la pasión d e l o s e s c e n a r i o s , e s hoy p u n t a d e l a n z a e n m u c h a s c o s a s . J u n t o a s u g r u p o , Ur T e a t r o , es tá p r o t a g o n i z a n d o e l m a y o r éxito d e l a e s c e n a v a s c a d e s d e q u e h a c e d o s años e s t r e n a r a n "Sueño d e u n a n o c h e d e v e r a n o " .
D e la m a n o d e S h a k e s p e a re, P i m e n t a y s u g r u p o h a n r e c o r r i d o t o d a España y u n b u e n número d e países. E n e s t o s m i s m o s m o m e n t o s s e e n c u e n t r a n e n s a y a n d o o t r a o b r a d e l i n m o r t a l a u t o r inglés, " R o m e o y J u l i e t a " , q u e p u e d e se r la c o n s a g r a ción d e e s t a compañía y d e s u d i r e c t o r a , a la q u e d e s d e i n f i n i d a d d e l u g a r e s s e la c o n v o c a p a r a d a r c o n f e r e n c i a s , c u r s o s e i n c l u s o s e le t i e n t a c o n j u g o s a s o f e r t a s e n c a m i n a d a s a t r a b a j a r p o r o t ras l a t i t udes .
P e r o la l is ta d e n o m b r e s es a m p l i a : M i r e n Urk i jo d i r i ge lo ú l t imo d e T a u n T a u n , e l g r u p o H i k a p r e s e n t a " B i e n v e n i d o e n e m i g o " c o n A g u r -t z a n e I n t x a u r r a g a c o m o a u t o r a y e l l a m i s m a y Belén C r u z c o m o d i r e c t o r a s ; G a r -biñe L o s a d a h a e x t e n d i d o s u t r a b a j o d e ac t r i z y a c a b a d e m o n t a r l a c o m p a ñ í a A d o s T e a t r o , j u n t o a s u her m a n o K o l d o , p a r a la q u e h a e s c r i t o y d i r i g i d o " R o b i n s o n
C r u s o e " , e n c a m i n a d a a los n iños. A n t e r i o r m e n t e y a había d i r i g ido o t ros espectác u l o s p a r a T a n t t a k a e H i k a .
O l a t z B e o b i d e y M a i t e Díaz, después d e d a r s e c u e n t a q u e compar t í an g u s t o s , d e c i d i e r o n f o r m a r L a s D o s y c o n la dirección d e I s i d o r o Fernández y s e n d o s t e x t o s c o r t o s d e Darío F o / F r a n c a R a m e y J o s u M o n t e r o d i e r on l u g a r a u n a pequeña y b o n i t a e x p e r i e n c i a t e a t r a l . Y O l a t z B e o b i d e n o p a r a ahí. E n unión d e A n e G a b a r a i n e Ido ia S a g a r z a z u s o n In F ra -g a n t i , u n n o m b r e y a c o n s o l i d a d o y c o n v a r i o s m o n t a j e s a la e s p a l d a .
Y e n t r e lo más i n m e d i a t o , los e s t r e n o s d e L e g a l e o n T y D z a n g a . L o s p r i m e r o s c o n " M u j e r e s a l r o j o v i v o " , o b r a i n s p i r a d a e n u n p o e m a d e G a b r i e l C e l a y a , d i r i g i d a po r E d u r n e Rodríguez e i n t e r p r e t a d a p o r A n a Pérez, J o s u n e Montón y M a r i e t a V i c e n t e . E n e l l a h a b l a n de l m u n d o d e l a s a p a r i e n c i a s , s o b r e t o d o e n lo q u e a be l l e z a y m u j e r s e re f i e re , d e las r u p t u r a s a m o r o s a s , l a a n g u s t i a o la v i o l e n c i a in te r i o r . U n espectácu lo q u e d i c e n a b o r d a r c o n " e n t u s i a s m o , c i e r t a i ronía , m u c h a f u e r z a , p e r o también c o n d e b i l i d a d y f r a c a s o " .
D z a n g a e s u n a compañía n u e v a , q u e sólo t r a b a j a e n e u s k e r a , y q u e p a r a s u "ópera p r i m a " s e h a e m b a r c a d o e n u n t e x t o d e Y o l a n d a A r r i e t a , " B i h o z k a d a k " . La
d i r e c t o r a e s J a s o n e A l b a . L a s a c t r i c e s : A m a i a C u e n -d e , A i n h o a A l m a n d o z , N a g o r e O r b e l z u e I z a s k u n L o p e t e g u i . Y e n s u p r o p u e s t a u n a reunión d e d a n z a , t e a t r o y poesía c o n la q u e n o s c u e n t a n t r es m o m e n t o s e n la v i d a d e c u a t r o m u j e res .
A m a i a C u e n d e y Garbiñe L o s a d a , n o m b r e s q u e h a n a p a r e c i d o e n líneas a n t e r i o res , s o n j u n t o a T e r e s a C a l o y M i r e i a G a b i l o n d o , las c u a t ro a c t r i c e s d e " T o d a s c u l p a b les " , u n m o n t a j e d e T a n t t a k a q u e está p e g a n d o f u e r t e . E s c r i t o p o r l a p e r i o d i s t a f r a n c e s a M a r t i n e T a r t o u r , h a s i d o d i r i g i d o p o r e l catalán P e r e Sagr istá. C u e n t a e n c l a v e d e c o m e d i a las a v e n t u r a s d e u n a m u j e r a n t e s , d u r a n t e y después d e s u e m b a r a z o . S u relación c o n el bebé y c o n t o d o s u en to r no f am i l i a r y s o c i a l . ¡Sin o l v i d a r al p a d r e !
A u n q u e m e n o s v i s t o s o , e l t e a t r o n o p r o f e s i o n a l t a m bién t i e n e s u interés. Ahí es tá p o r e j e m p l o A n a M i r a n d a y s u l a r g a l a b o r c o n m u j e r e s q u e n a d a t i e n e q u e v e r e n p r i n c i p i o c o n la e s c e n a . " L a c a s a d e B e r n a r d a A l b a " , d e L o r c a , está s i e n d o la m u e s t r a d e s u t r a b a j o p o r b a s t a n t e s l u g a r e s . A i t z p e a G o e n a g a , q u e , a c a b a d e g a n a r e l p r e m i o C i u d a d d e S a n Sebastián c o n s u o b r a " Z u (T) g a b e " . A lo d i c h o , e l telón también lo l e v a n t a n e l l a s .
TELEBISTA ZINEA
GOENKALE
Textua: Gema Lasa
LOS BAULES DE RETORNO HACIA EL MAR
Texto: Ana Iturralde
62
'GOENKALE', la teleserie
que ETB puso en marcha el
pasado otoño, se ha conver
tido en fenómeno sociológi
co. Es raro encontrar en el
mundo euskaldun a alguien
que no haya oído hablar de
la misma. Tanto en los cole
gios, como en las familias,
como en la calle, los espec
tadores y espectadoras eus-
kaldunes se han familiariza
do con 'Maria Luisa', 'Car
los', 'Mertxe', 'Txapas', 'Ane'
y demás protagonistas.
Los personajes femeninos,
por otra parte, tienen un gran
peso en lo que a decisiones
importantes se refiere.
Tres de estos personajes -
M a. Luisa, Ane y Amaia- son
los que nos comenta la
autora en este artículo.
B a d a k a l e ba t E u s k a l H e r r i a n g u z t i e n g a i n e t i k e z a g u n e g i n d e n a . G o e n k a l e du izena. Edo -ze in herr i tako ka lea izan da i teke G o e n k a l e . Ho r rexega t i k b ihu r tu d a E u s k a l T e l e b i s t a k e g u n e r o e s k e i n t z e n d u e n T e l e s a i l h a u gaur e g u n g o euska l g i za r tearen e r r e f e r e n t e . E ta g i z a r t e h o r r e n i s l a d a b i l a t z e n d u t e ha in j u s t u ere , G o e n k a l e j a r r a i t z e n d u t e n mi laka euska ldunek . Due la urte ba tzuk indar ra har tu zu ten te le-nobe la la t inamer ikar rek ireki z ie-ten b idea e re hone tako f e n o m e -n o s o z i o l o g i k o e i . B i d e h o r r i j a r r a i t u z s o r t u d a , e r a b e r e a n , G o e n k a l e r e n i n g u r u k o f e n o m e -no guzt ia . G o e n k a l e k o b iz i lagun d i ren per-tsona ia guzt ien ar tean begi bista-koa da e m a k u m e e k duten prota-gon ismoa . Pisu handiko paperak d i r a e m a k u m e e i k a s u h o n e t a n toka tu za izk ienak , e ta te lesai lar i b e n e t a k o indar ra e m a t e n d io te -nak . B a i n a i s l a d a t z e n o te d u t e f i kz iozko pe r t sona ia hor iek gaur egungo g izar teko e m a k u m e a ?
K o n t x u O d r i o z o l a k eg i t en d u e n M a r i a L u b a r e n p a p e r a r e k i n e s a t e b a t e r a k o , e t x e k o a n d r e g o g o r r a r e n i r u d i a j o r r a t u n a h i d a . E t x e k o a n d r e b e l d u r g a r r i a d e n a ldet ik nekez e ran tzu ten d io z u z e n e a n gaur e g u n g o e m a k u -m e a r e n i rud iar i . Izan e re , e m a -k u m e d e s b e r d i n a s k o b i l t z e n di tu Mar ia Lu isa ren pe r t sona iak e m a k u m e b a k a r b a t e a n . A s k i za i la d a , o r d e a , ezauga r r i guz t i hauek b i l tzen duen ik gu re g izar-t ean maiz aurk i t zea . Esan da i te-k e , b e r a z , e m a k u m e g u z t i h o r i e n b a t u k e t a r e n e m a i t z a k ihes eg i ten d io la bene tako gizar-teko edoze in e m a k u m e r e n perf i -lari .
Pasa d i ren ga ra ie tako e m a k u m e k o n t s e r b a d a r e a r e n es te reo t i po -tik ab ia t zen d a M a r i a Lu isa e ta ur teen j oan etor r iek e m a k u m e a r i l u z a t u d i o t e n a s k a t a s u n a r e n i zp i r i k ez z a i o i r i ts i p e r t s o n a i a h o n i . Hor i d e l a e t a , e t x e k o a n -d rea ren es te reo t ipo marka tueg i -tan dago har rapa tu ta . G o e n k a l e k panta i la ra tzen d i tuen e m a k u m e e n p r o t o t i p o e t a k o bat bes te r i k ez d a Kon txu O d r i o z o -la ren k a r g u d a g o e n a . M u t u r r a -ren b e s t e a l d e a n d a g o , a d i b i -dez , A n u s k a Lasak o rdezka tzen d u e n A n e e m a k u m e gaz tea . K a s u h o n e t a n , e r r e f e r e n t z i a g i z a r t e k o b e s t e s e k t o r e b a t e r a z u z e n t z e n d a . S e k t o r e h o r i e m a k u m e g a z t e e k o s a t z e n d u t e , o r a i n d i k g u r a s o e k i n b iz i d i r e n a k , b a i n a b i z i t zan a u r r e r a e g i t e k o a h a l e g i n e t a n h a s i a k d i r e n a k . L a n m e r k a t u a r e k i n a u r r e z a u r r e e t a h a r r e m a n s e x u a l i r e k i a k d i t u z t e n a k . H o n e l a a z a l d u t a , g a u r e g u n g o g a z t e l i b e r a l a r e n o i h a r t z u n a i zango g e n u k e , b a i n a te leb is ta -r en b e s t a l d e t i k i r i s t e n z a i g u n p e r t s o n a i a k b a d i t u k o n t r a k o a k d i r e n j a r r e r a k e r e . A n e za lan t -zaz b e t e t a k o p e r t s o n a d a , e r a -b a k i g a r r a n t z i t s u a k i n t e r e s m a t e r i a l a k b u l t z a t u t a h a r t z e n d i t u e n a ; h a u d a , m a i l a s o z i a l a l t u a d u e n e m a k u m e a d a A n e e t a p o s i z i o hor i g o r d e t z e a r r e n be re zo r iona r i uko eg i t eko p res t d a g o e n a . Z o r i o n a r i e t a , b i d e b a t e z , b a i t a b e r e a s k a t a s u n pe r t sona la r i e re . Zer esan i k ez , A n e k b a p a t e a n ha r tu d e z a k e n j a r re ra d e s p o t a s i nesga i t za ger-
t a t z e n d a m u n d u e r r e a l a r e n p a r e a n jar r i e z k e r o . A d i e r a z g a -r r i a d a , a z k e n f i n e a n , p e r t s o -na ia h o n e n g a r a p e n a e m a k u m e g a z t e g a r a i k i d e a r e n h a r i t i k beg i ra tu ta , ba i na neur r i z a te ra -t a k o e s t e r e o t i p o a b e s t e r i k e z du i s l ada tzen . E m a k u m e h e l d u a g o a r e n i rud iak ere b a d u bere tok ia G o e n k a l e n . E r r e s p o n t s a b i l i t a t e a e t x e b a -r ruan e ta e txe t i k k a n p o r a d u e n e m a k u m e a r e n i r u d i a . P e r t s o -na ia hor i A m a i a k pan ta i l a ra tzen d u e t a M i r e n G o j e n o l a k in te r -p r e t a t u . E z k o n g a b e k o a m a , a r a z o e k o n o m i k o e k i t o t z e n d u t e n a . . . p i n t z e l a d a i d e n t i f i k a -gar r iak d i tu A m a i a k . B i ko tea ren g a i n e t i k i z a e r a i n d e p e n d e n t e a g o r d e t z e n d a k i e n i z a e r a g o g o -r reko e m a k u m e a r e n i s l ada d a : P e r t s o n a i a s i n e s g a r r i e g i t e n d u t e n e z a u g a r r i ba t b a i n o g e -h i a g o b i l t z e n d i t u A m a i a k e t a , a r razo i b a t e g a t i k e d o b e s t e g a -t i k , n o r m a l t a s u n e t i k i r t e t z e n d i r e n e g o e r a k j u s t i f i k a t u t a g e l -d i t z e n d i r a p e r t s o n a i a k i z a n d i tuen esper ien tz iak d i re la e ta . G o e n k a l e k o e m a k u m e a k , l ehe-nik e ta beh in , hor ixe d i ra , e r rea -l i ta tean ez d a g o e n ka le b a t e k o p r o t a g o n i s t a k . H o r t i k a b i a t u t a , ez in uka neurr i hand iagoan e d o t x i k i a g o a n i s l a d a t z e n d i t u z t e l a g u r e g i z a r t e k o h a i n b a t b a l o r e . Ez a l f e r r i k , p e r t s o n a i a h a u e n perf i lak gaur e g u n g o e m a k u m e -etan o inarr i tur ik era ik i bait d i tuz-te. Ha la e ta guzt iz e re , G o e n k a -le te leb is ta rako pen tsa tu tako e ta e g i n i k o p r o d u k t u a d e n a lde t i k , u lergarr ia d a per t sona ien i zaera e ta e g o e r e n geh ieg ike r ia . D e n a d e l a , d u d a r i k g a b e , G o e n k a l e -ren a r rakas ta ren a t z e a n kap i tu -lotik kap i tu lo ra e t xe ra tzen d i tuz-ten ga iak d a u d e . Har i a r g u m e n -t a l e a n e r a b i l t z e n d i r e n g a i a k l e h e n a l d i z p l a n t e i a t z e n d i r a gu re ku l tu ran G o e n k a l e k eg i ten d u e n bidet ik. Guz t iok kezka tzen g a i t u z t e n g a i a k d i r a , d r o g a , abo r t oa , IHESa . . . e t a na tu ra l ta -sun osoz lan tzen d i renak ga ine -ra.
O s a g a i a s k o b i l du d i r a , b e r a z , G o e n k a l e k ekarr i d u e n f e n o m e -no soz io log ikoar i b ide e m a t e k o .
LOS BAÚLES DEL
RETORNO HACIA EL MAR
María Miró zinema zuzenda-
ri kanariarrak egin duen
lehenengo pelikulak Saha-
rako herria du protagonista.
Hogei urte darama herri
saharauiarrak basamor-
tuan Maroko-ko tropetatik
ihes egin ondoren.
Herri horren egoera eta
esperantzak bildu nahi izan
ditu zuzendari kanariarrak
hasieran dokumental gisa
eta bukaeran fikziozko fil-
mea den "Los baúles del
retorno" honetan.
Este año se cump len ya veinte desde que mi les de saharau is occ iden ta les e m p r e n d i e r o n el éxodo al des ie r to pa ra e s c a pa r d e las t r o p a s ¡nvasoras marroquíes y con la conf ianza de regresar un día a un país p rop io e i n d e p e n d i e n t e de la colonización española o la ocupación del reino alaui ta. P a s a d o e s t e t i e m p o , s i n embargo , la situación continúa s iendo de prov is ional idad a la e s p e r a de q u e f i na lmen te se c u m p l a la resolución 6 9 0 a p r o b a d a po r el C o n s e j o de Segur idad de la O N U en 1991 según la cual se convocaría al año s i gu i en te un referéndum en este terr i torio af r icano a f in de conocer su deseo de auto-de terminarse . Med ida que aún no se ha l levado a la práctica. A pesar de ello, una l lama de e s p e r a n z a s e m a n t i e n e e n c e n d i d a d e s d e e n t o n c e s e n c a d a t i e n d a d e l o s c a m p a m e n t o s de r e f u g i a d o s s a h a rauis en los países limítrofes. Así lo d e m u e s t r a n los baúles de z inc presentes en todos los h o g a r e s de e s t e p u e b l o d i s pues tos a t ras ladar los e n s e res más i m p r e s c i n d i b l e s d e sus dueños para el regreso a su t i e r ra , un g r a n país en el que además de desier to existe una gran f ran ja marítima. En e s e c o n t e x t o , el p a s a d o m e s d e e n e r o s e e s t r e n a b a c o m e r c i a l m e n t e en el Es tado Español "Los baúles del retorno", ópera pr ima de la real izad o r a c a n a r i a María Miró. El f i lme, p royec tado an te r io rmen
te e n d i v e r s o s p u n t o s d e nues t ra geografía, recoge las v ivenc ias de un pueblo exi l iado en el desier to y que ha sido i n t e r p r e t a d o por s u s p r o p i o s protagonis tas. T o d a es ta labor no podría ser aprec iada en su jus ta m e d i d a s in la visión de una persona que se reconoce a d m i r a d o r a de la f o r t a l e z a y r e s i s t e n c i a de es te p u e b l o y de fensora de su causa . " U n a d e las c o s a s q u e más m e sorprendió c u a n d o visité po r p r i m e r a v e z los c a m p a m e n t o s de re fug i ados d o n d e reside esta comun idad ahora -expl ica María- es que , a pesar de v iv i r en u n a s c o n d i c i o n e s precar ias y adversas , no es un pueb lo tr iste y depr im ido s ino con una gran en tereza y fuerza en sus conv icc iones , sent i do del humor y generos idad" .
Las mujeres De este modo , lo que en pr inc i p i o había s i d o c o n c e b i d o c o m o un d o c u m e n t a l te lev is i vo -med io en el que t rabaja la d i r e c t o r a c a n a r i a - acabó adqu i r iendo un peso a r g u m e n -t a l q u e lo convirtió e n u n a narración cinematográfica prot a g o n i z a d a por d o s m u j e r e s . Por una par te, una niña nac i d a en el c a m p a m e n t o y, por o t ra , una j o v e n saha rau i q u e r e g r e s a de o t ro país, d o n d e es tud ia Med ic ina para ayudar a sus compat r io tas . María Miró s u b r a y a la importanc ia de la población femen i na del Sahara occ identa l en la educación, la s a n i d a d y la organización de la prop ia v ida en los c a m p a m e n t o s . Un fenóm e n o q u e p u d o v i v i r l o d e ce rca d u r a n t e las t res s e m a nas de roda je con f i gu ran tes de l p r o p i o p u e b l o e x i l i a d o y q u i e n e s g u s t o s a m e n t e s e b r i n d a r o n a r e v i v i r p a r a e l ce lu lo ide su propia histor ia. Las t e r t u l i a s en t o r n o a u n a t a z a de té d u r a n t e la g r a b a ción son ahora recordadas por l a r e a l i z a d o r a c a n a r i a c o n nos ta lg ia po rque , además de "ser a lgo que nosotros hemos perd ido" , pe rmi t ie ron conoce r de pr imera mano el equ ipo de r o d a j e l a s a s p i r a c i o n e s d e es te p u e b l o ex i l i ado d u r a n t e cuat ro lustros.
Desierto y mar "En c o n v e r s a c i o n e s c o n los adu l tos - ind ica María- d e s c u brí a l g o q u e m e sorprendió muchísimo en unas pe rsonas
q u e están v i v i e n d o d u r a n t e muchos años en el desier to y es q u e el mar está muy presente en sus v idas. No debemos olv idar que , p rec i samente , m u c h o s de e l los residían a n t e s de l éxodo en la c o s t a del terr i tor io". El mar, símbolo de l iber tad y de v ida para los que moran el d e s i e r t o , se c o n v i e r t e en la película e m b l e m a d e u n a causa , el regreso a los hogares a r reba tados por la guer ra y la colonización. Nur ia , la p ro tagon is ta , nac ida en los c a m p a m e n t o s de refug iados hace s ie te años, c o n -
S a t i s f e c h a por el resu l tado y por la a c o g i d a de la película por par te de los rep resen tan t e s s a h a r a u i s e n el E s t a d o español " p o r q u e pa ra mí, ha sido como un e x a m e n que los representantes de este pueblo v ie ran la c in ta en la que han depos i tado muchísimas esper a n z a s e n q u e d i v u l g u e s u situación", María se c o m p r o m e t e a s e g u i r d e f e n d i e n d o " d e s d e d o n d e esté" la c a u s a d e l os p r o t a g o n i s t a s d e s u película. De acuerdo con sus palabras, no se t r a t a de s o l i d a r i z a r s e c o n un p u e b l o a f r i c a n o q u e
tacto con el océano por pr imera vez después de haber part ic i p a d o en el r o d a j e de "Los baúles del retorno". Las vacac i o n e s p a r a niños s a h a r a u i s o f rec idas por las is las C a n a r ias permi t ie ron que la p ro ta gonis ta del f i lme v iera cumpl i das sus dos i lus iones: conocer el mar y ver su interpretación cinematográfica en u n a p ro yección.
"La v e r d a d es q u e se quedó impres ionada al ve rse ref lejada en u n a pan ta l l a y c u a n d o se marchaba de la isla me dijo q u e de habe r sab ido en qué consistía e l c i n e h u b i e r a hecho mejor su t raba jo , pero lo cierto es que interpretó muy bien su papel " .
a t rav iesa unas cond ic iones de v ida muy precar ias e in justas s i n o q u e " e s u n a d e u d a d e todos noso t ros con el pueb lo s a h a r a u i " . "Está c l a r o q u e España debía tomar una posi ción sobre este conf l icto cuan do abandonó la co lon ia -argumenta la d i rectora canar ia- sin e m b a r g o , c o m p r o b a m o s q u e su p o s t u r a en es te m o m e n t o es abso lu tamente ve rgonzosa , las a r m a s q u e están en m a nos de los marroquíes son de fabricación española".
A pesar de e l lo , confía en el éxito de los saharau is "porque t i e n e n la razón y e x i s t e un c o n v e n c i m i e n t o p l e n o d e la c a u s a p o r la q u e están luchando" .
NURIA POMPEIA
EMAKÜMEEI BURUZKO IV NAZIOARTEKO GOI-BILERA IV CONFERENCIA MUNDIAL SOBRE LAS MUJERES
Iraila 1995 Septiembre. Beijing (CHINA)
M a r t x o a k 8 d e M a r z o
E M A K U M E A R E N EUSKAL E R A K U N Œ A
I N S T I T U T O V A S C O D E L A M U J E R