4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
1
7. GAIA: INDARRAK ETA ENERGIA
INDARREN ERAGINAK:
Indarrek hainbat eragin izaten dituzte objektuetan:
• Mugiarazi egiten dituzte
• Geldiarazi egiten dituzte
• Deformatu egiten dituzte
• Hautsi egiten dituzte.
Egin 91 orrialdeko ariketak Lan koadernoan.
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
2
INDARRAK
1.- Indarrak eta mugimendua:
Indarren eraginez ( por impulso, influencia de las fuerzas)
objektuak mugitzen hasi eta gelditu egiten dira.
Baina indarra galduz joango da gelditu arte: marruskadura-indar
(rozamiento) deitzen zaio indar horri.
Marruskadura-indarrak objektuak galgatzen (frenar) eta
geldiarazten ditu.
2.- Nola eragiten duten indarrek.-
Normalean, bi objektuk elkar ukitzean agertzen dira indarrak:
erraketa batek pilota bat jotzen duenean.
Beste batzuetan, objektuek, elkar ukitu gabe agertzen dira
indarrak: imananena.
Imanek eragiten dituzten indarrak erakarpen-indarrak (fuerzas de
atracción) dira.
Beste batzuetan imanek aldaratze-indarrak eragiten dituzte. Bi
iman polo beretik aurrez-aurre jartzean gertatzen da.
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
3
3.- Grabitate-indarra.-
Objektuak lurrerantz erortzen dira, Lurraren zentroak erakartzen
dituelako (atraer) grabitate-indarraren ondorioz.
ARIKETAK
1.- Eman bi adibide indar baten eraginez objektu bat mugitzen
hasten dela ikusteko.
2.- Beste bi adibide indar batek objektu bat geldiarazten duela
ikusteko:
3.- Zer motatakoa da grabitate-indarra, erakarpen ala aldaratze-
indarra?
4.- Sailkatu:
• Kulunka bultzatzea
• Sehaska kulunkatzea
• Baloia eskuekin gelditzea
• Autoa galgatzea
• Baloiari ostiko ematea
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
4
• Lurrera erori den puxtarria gelditzea
• Bizikletan ibiltzea
Mugiarazi Geldiarazi
94 orr. ariketak
1.- Indarren eraginak:
Mugiarazi< - geldiarazi - deformatzea --- haustea
Indarrek zenbait eragin sorteen dituzte objektuetan:
a.- Geldirik dauden objektuak ……………………. egiten
dituzte.
b.- mugitzen ari diren objektuak……………………………….;
c.- objektuak ……………………………….. eta d.- objektuak
………………………………………………………..
2.- Azaldu zer indar ageri den kasu bakoitzean eta zer
eragiten duen:
a) Jokalariak ostiko bat eman dio baloiari.
b) Atezainak baloia gelditu du.
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
5
c) Baloia zelaian zehar doa, geratu arte:
3.- Erreparatu argazkiari eta erantzun galderei:
• Jokalari baten indarra • Grabitate indarra
a) Zer indarren ondorioz igo da baloia uztai gainera?
b) Zer indarren ondorioz jaitsi da baloia, eta uztaitik
igaro?
19 fitxa_ finkatzeko
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
6
ENERGIA
1.- Zer da energia?
Pilek energia dute, haizea energia du, gasak energia du,
elikagaiek energia dute….
Energiaren esker ingurunean aldaketaren bat gertatzen
da.
2.- Energia motak:
• Energia mekanikoa: haizea
• Energia kimikoa: gasolina
• Bero-energia: berogailua,eguzkia
• Energia elektrikoa: Tresna elektrikoek erabiltzen
dutena.
• Energia nuklearra: uranioa eta plutonioa.
• Argi-energia: argia.
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
7
3.- Energia-eraldaketak(transformar):
Energia mota bat beste energia mota batzuetan
eraldatzen (transformatzen) da.
• Bonbila batean, energia elektrikoa argi-energia
bihurtzen da.
• Kandela batean, energia kimikoa, argi-energia
bihurtzen da.
• Kotxe batean, gasolinaren energia kimikoa, energia
mekaniko bihurtzen da (kotxea mugitzen da).
• Batidoran, energia elektrikoa, energia mekaniko
bihurtzen da.
• Berogailuan, energia elektrikoa, bero-energia
bihurtzen da.
ARIKETAK
1.- Zer energia dute objektu hauek?
• Auto bat martxan
• Ikatz zati bat
• Su bat
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
8
• Pastel bat
• Eguzkiaren energia
• Uraniozko barra bat
2.- Adierazi zer energia eraldaketa gertatzen diren.
• Esku-argi batean (linterna)
• Gasezko sukalde batean
• Bitrozeramika batean
• Su batean
20 fitxa (finkatzeko)
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
9
ENERGIAREN ERABILERA
1.- Energia –iturriak.
Pertsonok energia erabiltzen dugu eguneroko bizitzan.
Energia-iturriak bi motatakoak izan daitezke:
• Energia-iturri berriztagarriak (energías
renovables). Agortzen ez direnak: eguzkia, haizea...
• Energia-iturri berriztaezinak (energías no
renovables): petrolioa, ikatza...
Energia-iturri berriztagarriak.
2.- Erregai-fosilak:
Ikatza, petrolioa egta gas naturala erregai fosilak dira. Hobi
izeneko lekuetatik ateratzen dira. Gogoratzen al zara hobiak zer
ziren?
3.- Energia elektrikoa.-
Energia elektrikoa zentral elektrikoetan ekoizten da.
Energia elektrikoa lortzeko, zenbait energia-iturri erabiltzen dira:
• Zentral termikoak (erregaiak erabiltzen dituztenak.
Ikatza, petrolioa, gasa...).
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
10
• Zentral hidroelektrikoak: urak erortzean duen
energia mekanikoa erabiltzen da.
• Eguzki-zentrala: Eguzkiaren energia erabiltzen da.
• Zentral eolikoa: haizearen energia erabiltzen da.
• Zentral nuklearra: Uranioaren energia erabiltzen
da.
4.- Energiaren kontsumo arduratsua: (Consumo
responsable de energía).-
Energiaren kontsumoak bi arazo larri dakartza:
• Kutsadura: erregaiak erretzean, karbono dioxidoa
sortzen da eta honen ondorioz berotze globala
jasatzen ari gara (calentamiento global).
• Erregai fosilak agortuko dira ( petrolioa, ikatza,
gasa).
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
11
Galderak:
1.- Zenbait lekuetan, itsasoko olatuen energia erabiltzen da, elektrizitatea sortzeko. Energia-iturri hau, berriztagarria ala berriztaezina da?
2.- Zer gas sortzen da erregaiak erretzean?
21 finkatzeko fitxa
• Adierazi zer energia motari buruzkoa den esaldi
bakoitza:
a) Gasolindegietan erregaia eros daiteke.
b) Hotz egiten duenean, berogailua pizten da.
c) Haizeak errotaren hegalak birarazten ditu.
d) Etxetresna elektrikoak entxufatu egin behar
dira:
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
12
100 orrialdeko 2. ariketa (Fotokopiatu).
3.- Lotu:
eguzkia
ikatza
Energia-iturri berriztagarriak
uranioa
haizea
petrolioa
Energia-iturri berriztaezinak
4.- Zuretzat, zer da berotze globala?
4. maila – 7. gaia
Laguntza Gela. Altza Herri Ikastetxea
13
Isaac Newtonen biografia:
102 orr. Mapa kontzeptuala egin:
berriztaezinak - petrolioa- gas naturala – haizearen energia – mugitzen den uraren energia – egurraren energia -