RANOROMANIKA I ROMANIKA ARHITEKTURA U NEMAKOJ(SKRIPTE PO KNJIZI "ROMANIKA" U IZDANJU KNEMANN)

KAROLINKA I OTONSKA ARHITEKTURAPad Rimskog carstva obeleen je meteima i migracijama naroda. Rezultat toga je mali doprinos arhitekturi centralne Evrope. Graevine su bile uglavnom od drveta. Monumentalni arhitektonski stil mogao je ponovo oiveti jedino za vreme Karla Velikog i Karolinga, koji su teili obnavljanju Rimskog carstva. Carski manastiri i kole predstavljali su kulturno jedinstvo carstva. Postepeno je dolo do razvijanja bazilika sa ili bez transepta, pridvornih crkava sa pravougaonim horovima, sa jednom ili 3 apside i graevina centralnog plana.

Centri dvorske arhitekture Karla VelikogJo od 796. Karlo Veliki je gradio svoju prestoniku PALATINSKU KAPELU U AHENU (Aachen). Gradnju je nadgledao franaki graditelj i protomajstor Odo iz Meca. 798. godine, pre krunisanja cara, glavnina graevine bila je zavrena. 805. godine je osveuje papa Lav III. Centralna struktura je deo od etiri povezane graevine koje se nalaze na junoj strani carske palate. Bila je povezana sa takozvanom Dvoranom pravde putem dugog krila graevine, na pola puta do Aula Regia. Aula Regia je bila monumentalna dvorana sa dve bone konhe i apsidom na zapadu. itava dvorana je sluila kao prostorija u kojoj se nalazio Karlov tron. Glavna graevina kompleksa je oktogonalnog oblika oko koje je 16-strani ophodni brod sa galerijom. Na unutranjost oktogona prislonjen je klaustar. 8 pasivnih stubaca formiraju strane oktogona. Izmeu ugaonih stubaca su konstruisani polukruni lukovi iznad kojih je izgraena tzv. Ahenska reetkasta arkada. Nju ine dva puta po dva stuba, jedni iznad drugih. To su korintski stubovi koji su ustvari spolije donete iz Ravene u Ahen, po nareenju i elji Karla Velikog. Poseban naglasak dao je zapadnoj galeriji izgradnjom kule. Uzor ahenskoj palatinskoj kapeli verovatno je bio San Vitale u Raveni iz VI veka i doba vladavine Justinijana. On je takoe primer oktogonalnog centralnog prostora oko koga tee oktogonalni ophodni brod na 3 nivoa. Uzor moe biti i Sv. Ser i Vakh u Carigradu, koji je takoe dograen kao dvorska kapela u vreme Justinijana. Najbolje sauvan primer karolinkog eksterijera je ulaz nekadanjeg manastira Lor, poznat kao KAPIJA LOR (Lorsch). Izgraena je oko 774. godine, u obliku trijumfalnog luka. Dakle, poziva se na antiku tradiciju, ali je centralni luk iste veliine kao dva bona luka. Klasini uzor vidi se i na bazama i kapitelima stubova i pilastara. Uzor su verovatno propileji starog Sv. Petra u Rimu. Sa druge strane,

Skripte SF-a nisu namenjene da se koriste umesto obavezne literature, ve uz nju. Niko ne garantuje potpunu ispravnost ovih skripti (sve podatke bi trebalo proveriti). Niko ne garantuje pozitivan ishod na ispitu, u sluaju uenja samo iz ovih skripti. Na naem sajtu (www.studentski-forum.org) moete nai i kompletan spisak ue i ire literature preporuene od strane profesora.

ukraavanje zida raznim bojama je vizantijski uticaj. Ulaz u Loru nekada je inio ulaz u veliki manastirski kompleks koji je danas nestao. Svi drugi karolinki manastiri su doiveli istu sudbinu. Jedini plan koji nam govori o izgledu karolinkog manastira je PLAN MANASTIRA SEN GALEN (Saint Gallen), a to je plan iz Rajhenaua, na jezeru Konstans. Ovo je primer najranijeg arhitektonskog plana srednjeg veka koji jo postoji. Raspored graevina je u harmoniji sa monakim ivotom koji je verovatno uredio Sv. Benedikt. Oko crkve su graene manastirske zgrade, mala dvorita, bate i staze. Manastirska crkva je u centru. Oko nje su kancelarije, konak i bolnica. Ovakav pristup organizovanju prostora bie primenjivan i kasnije. Crkva Sen Galenovog manastira ima osnovu sa koje se vidi da je glavni brod nainjen od vie traveja, dok su boni brodovi upola manji od irine glavnog broda. Znai, svaki travej glavnog broda je jednak dvostrukom traveju bonog broda. SEN ERMEN-D-PRE izgraen je blizu Loare, pod nadzorom lokalnog biskupa. Osveen je 806. Centralnog je plana. Uzor mu je San Satiro u Milanu. Pre dograivanja u baroknom stilu, OPATIJSKA CRKVA U FULDI (Fulda) je predstavljala jednu od najmonumentalnijih graevina karolinkog perioda. Izmeu 791. i 819. godine, postojea crkva je zamenjena velikom graevinom, za vreme opata Ratgara. Trobrodna bazilika sa poligonalnom apsidom na istoku je izgraena po uzoru na staru crkvu Sv. Petra u Rimu. U karolinkom periodu, opatija u Fuldi je predstavljala jedan od najvanijih duhovnih centara na severu Alpa, i do 751. godine bila je pod upravom Rima. Kripte Jedino su graevine centralnog plana i kripte zasvoavane. Kasnije su kripte postale grobnice (od kasnog VIII veka), i uglavnom su smetene ispod glavnog oltara. Glavni razlog za stvaranje ovog prostora je bio stvaranje prostora za smetanje relikvija svetaca, kako bi one postale dostupne svima. Bile su razliitog oblika, u zavisnosti od osnove crkve. Kada se u poznom karolinkom periodu uveao znaaj relikvija, uveale su se i kripte. Postaju pravi hodoasniki centri. Stvoreni su i impresivni graditeljski poduhvati poput pridvorskih kripti u pajeru. Vestverk (ecclesia militans) Jedno od najbitnijih dostignua karolinke arhitekture bio je vestverk. Opatijska crkva u Centuli, koju je zapoeo Angilbert, zet Karla Velikog, karakteristina je po kulama na zapadnom i istonom proelju. Takoe, impresivni primer se ouvao i u Korveju 822-48. Ovaj vestverk i dalje prikazuje izuzetnu mo karolinke arhitekture. Iznad tekog prizemnog dela, ije krstaste svodove podupiru stupci, vidi se vestverk kvadratne osnove. Glavna funkcija vestverka bila je da privue panju na cara ili vladara, ak i ako se on nije tamo nalazio lino. Vestverk simbolie mo drave i vladara. Crkva sa vestverkom mogu imati dva znaenja: crkva je posveena svetiteljima (ecclesia triumphans), i vestverk kao bedem (ecclesia militans), gde se oslikava uticaj vladara kao zatitnika crkve.

-2-

Ranoromanika arhitektura otonskog periodaZa vreme vladavine naslednika Karla Velikog, Franako carstvo se podelilo na tri dela zapadni, centralni i istoni. Carska mo je oslabila. Ratovi su opustoili zemlju, i dolo je do zastoja u graditeljstvu. Maari napreduju sa istoka, a Germani sa zapada. Carstvo se nije uvrstilo sve do X veka, i pojave saksonskog cara Henrija, kao i Otona Velikog. Iz Istonog franakog carstva se razvilo Sveto rimsko carstvo nemakog naroda, a iz Zapadnog franakog carstva je nastala Francuska. Podiu se nove katedrale: Majnc, Trier, Regensburg, Bazel, Strazbur... Vie nema imitiranja i preobliavanja klasine i ranohrianske arhitekture. Tako oko 1000. godine nastaje novi tip crkve trobrodna bazilika sa transeptom i kvadratnom ukrsnicom odvojenom od srednjeg broda i transepta pomou etiri luka. SVETI KIRIJAK U GERMRODU (St. Cyriacus, Germrode) je najstariji sauvani primer velike graevine otonskog stila. Manastirske zgrade nisu sauvane. Crkva je izmenjena u XII veku dograivanjem zapadnog hora i visokih zapadnih kula. Spoljno oblikovanje je u otonskom stilu, pa graevina odaje utisak teine. Jedino veliki prozori sa krunim lukovima daju lakou istonoj apsidi. U osnovi, crkva je trobrodna bazilika sa nepravilnom dispozicijom transepta. Niz arkada razdvaja srednje od bonih brodova rajnska alternacija. Tri dvostruke arkade galerije korespondiraju sa jednom dvostrukom arkadom ispod. Ovaj sistem organizovanja prostora nije primenjen u klerestorijumu. Otonska arhitektura je doivela vrhunac u benediktinskoj manastirskoj crkvi SVETOG MIHAJLA U HILDESHAJMU (Hildesheim). 996. godine lokalni biskup Bernar, pokrovitelj umetnosti, doveo je benediktince iz Kolonja (?) u Hildeshajm. 1010. godine je poeo izgradnju crkve posveenu Sv. Mihajlu. Izgradnja je zavrena 1033. godine. Predpostavlja se da je biskup Bernar preneo u ovu graevinu utiske sa putovanja po Italiji i Francuskoj. U osnovi je trobrodna bazilika sa dvostrukim horom, dva transepta i kulama na istonom i zapadnom proelju. U poreenju sa Germrodom, mnogo je izbalansiranija u konstrukciji. Ova ravnotea se moe opaziti u osnovi transepti su dodati i na istoku i zapadu glavnog broda. Kako su i srednji brod i transepti iste irine, njihova taka preseka tj. ukrsnica je kvadratnog oblika. Srednji brod se sastoji iz tri takva kvadrata. Ovo pravilno kvadratno ukrtanje se odrazilo tako da su sve etiri strane iste visine i irine. Svaki stubac srednjeg broda je povezan sa sledeim pomou tri polukruna luka na dva stuba. Ovakvim rasporedod ostvarena je alternacija stubac-stub-stub-stubac, to je poznato kao saksonski nain alterniranja podupiraa. Alternacija stubac-stub-stubac je poznata pod nazivom rajnski nain alterniranja. U otonskoj arhitekturi primetna je izvesna tenja ka ravnim zidovima. Samo povremeno bi se pojavili prozori i drugi otvori. Najvaniji dekorativni elementi su razliiti slojevi crkve koji su formirani od kamena bojenog u crveno i belo. Vestverk SVETOG PANTELEJMONA U KELNU (Kln ili Cologne) pokazuje kako je spoljanjost izvoena u otonskom periodu. Crkvu je zapoeo nadbiskup Bruno 964. a zavrio 980. godine. Njen izgled je specifian, sa irokim i niskim srednjim brodom i transeptima viim od njega, i sa visokim vestverkom na istoku sa skoro centralnim dominirajuim prostorom na kvadratnoj osnovi. Okruen je galerijama. Preneta je dakle i ideja karolinkog vestverka. Na svim stranama fasade

-3-

vestverka nalaze se lezene koje su povezane polukrunim arkadama (ovo e kasnije postati obiaj). Iz potrebe za novom artikulacijom, vestverk poinje da se izvodi u otonskom stilu. Iako se na spoljanjosti KATEDRALE SV. KOZME I DAMJANA U ESENU (Essen) primeuje vestverk, on u stvari predstavlja zapadni hor. Zapadna strana obuhvata zapadni hor ija je unutranja elevacija izvedena po ugledu na oktogon Palatinske kapele u Ahenu. Takoe, veliki uticaj ahenske arhitektonske koncepcije je vidljiv u oblasti gornje Rajne, u opatijskoj CRKVI U OTMARSHAJMU U ALZASU (Ottmarsheim, Alsace). Ona je imitacija Palatinske kapele u Ahenu i po osnovi, i po unutranjoj elevaciji. Oktogonalna je, i okruena oktogonalnim brodom. Podignuta je tridesetih godina XI veka. Na zapadnoj strani ima kulu, a za istoku hor pravougaonog oblika. Stubovi imaju jastuaste kapitele (naputa se klasini koncept). Zapadna strana je istaknuta pomou kule, to je takoe inspirisano ahenskim uzorom. Jedna od najimpresivnijih kula je na KATEDRALI U PADERBORNU (Paderborn). Prema poslednjim istraivanjima, itav zapadni kraj je razvijen oko 1220. godine, a ne u kasno otonskom periodu kao to se mislilo. Ipak, kula jasno oslikava prethodnu otonsku kulu po strukturi. Ima flankirajue tornjeve (krune do pola visine kule). Imala je simboliku funkciju jer je ukazivala na vanost biskupske crkve nadbiskupa Meinverka. Proelja sa jednom kulom na zapadnoj strani bila su karakteristina za parohijske crkve. Episkopske i manastirske crkve su skoro uvek imale proelje sa dve kule ili zapadnim horovima.

ROMANIKA U NEMAKOJSalijevski period Arhitektura koja se razvija u vreme otonskih careva postepeno prelazi u arhitekturu Salijevaca. Problem zasvoavanja postao je jedan od najvanijih arhitektonskih izazova. Ovaj period (XI vek) obeleavaju monumentalne graevine kao pajer i Klini. One su vaan primer borbe izmeu papstva i carstva. KATEDRALA U PAJERU (Speyer) je olienje carske moi Salijevaca. Ovaj grad je za vreme Salijevaca postao jedan od najvanijih centara srednjevekovnog Nemakog carstva. Monumentalna katedrala je zapoeta izmeu 1027. i 1030. godine za vreme cara Konrada II, a zavrena je za vreme Henrija IV. Najstariji deo graevine je istona kripta, gde kule flankiraju hor i gde su dodati temelji prvobitnog transepta. Do skoro se smatralo da su u pajeru bili zasvoeni samo boni brodovi, ali najnovija istraivanja govore da je graevina imala velike poprene poluobliaste svodove. Izgraeni su po uzoru na crkvu u Turnu u Burgundiji. Zbog velike irine srednjeg broda svod se sruio i postavljena je drvena tavanica. Za vreme cara Henrija IV, katedrala je obnovljena i uspeno je zasveden glavni brod. Glavni brod je podeljen na 6 traveja od kojih svaki odgovara dvostrukom traveju bonog broda. Ovaj odnos je poznat kao gebundenes sistem. U glavnom brodu stupci nose arkade, a iznad su stubovi klerestorija koji se po prvi put centriraju (u nizu). I prozori bonih brodova su

-4-

u istoj osovini. To je jednako bitno za razvoj arhitekture kao i presvoavanje glavnog broda. 1081. godine za vreme kralja Henrija IV izgraena je i KATEDRALA U MAJNCU (Mainz). Podignuta je na temeljima izgorele starije crkve. U osnovi je trobrodna bazilika iji su brodovi presvedeni krstastim svodovima. Istona strana srednjeg broda je zavrena polukrunom apsidom, dok su boni brodovi ravno zavreni i flankirani tornjevima. Svaki od pet traveja glavnog broda odgovara dvostrukom poprenom pravougaonom traveju bonog broda. U glavnom brodu arkade podupiru stupci i uz svaki drugi je prislonjen jedan polustub. Iznad je klerestorij. Rajnska kola Ova oblast postaje jedna od najvanijih u XI veku. U Kolonju se nalazi staro biskupsko sedite. CRKVA SV. MARIJE U KELNU je prva graevina rajnske kole. Posebnu panju privlai troapsidalni hor koji je prislonjen na srednji brod i bone brodove. Na ovoj graevini, apsida se ne nalazi samo na istonoj strani, ve i na junoj i severnoj umesto transepta. Tri apside spaja ophodni brod. Boni brodovi i ophodni brod troapsidalnog hora su krstasto zasvedeni, a tri kraka krsta poluobliasto. Srednji brod je verovatno imao ravnu tavanicu. U horu se nalaze stubovi sa jastuastim kapitelima. Ovde se javlja rani primer horskog ophodnog broda. Manastirska CRKVA U MORBAHU U ALZASU (Morbach) jedna je od najveih dostignua kasne salijevske arhitekture. Glavni brod i boni prostori su ravno zavreni, to je tipino za arhitekturu gornje Rajne, dok su na stranama transepta ravne kule. Graena je od tesanog kamena, paljivo obraenog u burgundijskom stilu. Hohentaufenski period (?) (kasna romanika arhitektura Nemake) Ovaj period obuhvata XII i poetak XIII veka. Benediktinski MANASTIR MARIJA LAH (Maria-Laach) izgraen je 1093. godine. U osnovi je trobrodna bazilika, iji brodovi imaju 5 traveja i 2 transepta. Nije primenjen gebundenes sistem. Zasvedena je podunim poluobliastim svodovima. Preovlauje jednolinost zidova. Visoke kule se diu izmeu istonog hora i transepta, a takoe, krune kule su prislonjene na krajeve zapadnog transepta. Nad ukrsnicom na istonoj strani je oktogonalna kula. Uske ravne lezene dele eksterijer na pravougaone povrine, na vrhu zavrene frizovima polukrunih arkadica koje poivaju na malim konzolama, to nije bio sluaj u arhitekturi Salijevaca. Kasni stadijum Hohentaufenskog perioda romanike arhitekture u Nemakoj najbolje oslikava manastirska crkva SV. PETRA I PAVLA U KENIGSLUTERU (Koenigslutter). Izgraena je izmeu 1135. i kraja XII veka, u vreme cara Lotara III. Sloenost graevine pokazuje da ju je poruio car. U CRKVI SV. KLEMENTA U VARCHAJNDORFU (Schwartzheindorf) u blizini Bona su 1173. izgraeni prvi rebrasti svodovi u oblasti Rajne. Prozori vie nisu samo polukruni ve dobijaju sasvim neobine oblike, kao na primer etvorolist. Sekularizacija starih ideala klinijevskog reda navela je grupu monaha da osnuju novi red u gradu Citou (Citeaux) u XII veku, gde se vodio ivot po starim, asketskim monakim pravilima. 1113. godine, Bernar od Klervoa ulazi u red i postaje jako uticajan. Osniva preko 500 novih manastira. Graevine su jednostavne i stroge, u-5-

skladu sa pravilima cistercita. Nije bila dozvoljena izgradnja kula, jedino su se mogli graditi mali tornjevi zvonici. Cistercitski MANASTIR U MAULBRONU (Maulbronn) sauvan je skoro netaknut. U centru je crkva, a oko nje su pomone zgrade. Manastir je bio okruen zidom. Crkva je u osnovi trobrodna bazilika sa transeptom i ravno zavrenim horom. Imala je ravnu tavanicu.

-6-