POČECI GOTIČKE ARHITEKTURE

Možemo se složiti da je kamen temeljac gotičke arhitekture položen 14. jula 1140. godine nekoliko kilometara severno od Pariza pri ponovnoj izradi hora benediktinske crkve Sen Deni, pod nadzorom opata Sižea. Hor je sadržao elemente i motive koje danas smatramo karakterističnim za gotičku arhitekturu. To je ujedno bilo inspirisano političkim i socijalnim, kao i filozofskim razvojem koji je započet decenijama ranije, i svoj vrhunac doživeo u životu i radu inovatora opata Sižea (1081-1151).

Region oko Pariza koji je bio pod kontrolom monarhije, i bio poznat kao Il-d-Frans (Ile-de-France) nije bio tako bogat romaničkom arhitekturom kao Burgundija i Normandija, ali je nakon druge četvrtine XII veka doživeo procvat novog arhitektonskog trenda. Opat Siže, koji je bio važan faktor u jačanju uloge kralja i njegove moći je započeo novu fasadu na zapadnom delu crkve Sen Deni. Upotreba rebrastih svodova, koja je svoju primenu našla još nakon 1100. godine u nekoliko delova Evrope, kao naprimer u Severnoj Italiji, Špajeru, Duramu, Normandiji, inspirisala je arhitekte Il-d-Fransa, koji su je odatle savladali i počeli da koriste oko 1140, na crkvi Sen Etjen (Etienne) u Boveu (Beauvais), na granici sa Normandijom. Dakle, korišćenje rebrastih svodova je započeto pre Sen Denia, i to pokazuje da su graditelji Il-d-Fransa bili mnogo maštovitiji i podložniji eksperimentisanju, za razliku od graditelja u Normandiji.

Upotreba rebrastih svodova u horovima sa kompleksnim poprečnim planom dovela je do do tada nezamislivih mogućnosti u strukturi arhitektonskog prostora. Rani primer ovakvog graditeljstva može se videti u benediktinskoj crkvi SEN ŽERME D FLI (Saint Germer-de-Fly) na granici između Il-d-Fransa i Normandije. 1132. godine monasi ovog manastira su uspeli da sakupe relikvije Sv. Žermara (St. Germarus), i tako uvećaju broj hodočasnika koji su posećivali crkvu, što je navelo i engleskog kralja Henrija I da dodeli drvenu građu za radove na crkvi. Do 1230. godine benediktinci su sakupili dovoljno prihoda da bi podigli novu baziliku sa galerijama koja je imala tri broda i transept, kao i hor sa ambulatorijumom i radijalnim kapelama. Spoljašnjojst crkve ne krasi nikakva preterana dekoracija. Spratovi, negde spojeni a negde odvojeni, imaju svoj individualni karakter. Karakter je određen vezom između prozora i zidova i drugačijeg oblika kontrafora. Radijalne kapele ritmično poređanim prozorima jasno opisuju motiv svakog sprata: manji prozori se ponavljaju na galeriji, a veći na glavnom brodu. To rezultira time što svetlost obasjava visoki oltar sa strane i odozgo. U celini, arhitektura ove crkve

Skripte SF-a nisu namenjene da se koriste umesto obavezne literature, već uz nju. Niko ne garantuje potpunu ispravnost ovih skripti (sve podatke bi trebalo proveriti). Niko ne garantuje pozitivan ishod na ispitu, u slučaju učenja samo iz ovih skripti. Na našem sajtu (www.studentski-forum.org) možete naći i kompletan spisak uže i šire literature preporučene od strane profesora.

GOTIČKA ARHITEKTURA(SKRIPTE PO KNJIZI "GOTIKA" U IZDANJU KÖNEMANN)

demonstrira novostečenu slobodu u upotrebi predefinisanih formi, kao i nameru graditelja da stvori nešto potpuno novo.

Pored ovih crkava koje se nalaze severno od Pariza, arhitektura glavnog grada je takođe odgovorila na ove nove ideje. Ovo vidimo na primeru bitne Klinijevske crkve, SEN MARTEN DE ŠAMP (St. Martin-des-Champs) koju je započeo prior Hugo 1130-1142. Na prvi pogled, osnovu ove crkve je teško rastumačiti zbog odsustva simetrije. Vidi se pokušaj kombinacije dve različite forme; hora sa dijagonalno postavljenim kapelama, čija apsida raste po dužini, i hora sa ambulatorijumom. Ova crkva sadrži polukružnu apsidu okruženu ambulatorijumom sa dodatkom kapela. Ove kapele nisu postavljene oko jedne centralne ose kao obično, već se ređaju paralelno jedna do druge. Ovaj šablon koji je započet na južnoj strani, trebalo je da se pojavi i na severnoj, ali tamo su podignute radijalne kapele i uništena je simetrija. Hor je projektovan tako da bude podužan, a ne centralni. Ovde je neiskorišćena tehnička mogućnost zasvođavanja jer su prozori niski i smešteni ispod velike mreže lukova.

Manastirska crkva SEN PJER D MONMARTR (St. Pierre-de-Montmartre) u Parizu, najverovatnije obnovljena posle 1133. godine demonstrira upotrebu stubaca koji preuzimaju na sebe svu težinu svodova i tankih skeletnih zidova, koji su bili moderni u to vreme. Crkva je značajnija politički nego arhitektonski; ona je mesto martirijuma, tj. mesto stradanja Sv. Dionizija (St. Denis). Adelaida, žena Luja VI je sahranjena ovde, i time je ispoštovana tradicija, jer su francuski kraljevi sahranjivani u Sen Deniju. Dionizije je bio patron francuske kraljevske porodice.

* * *

U XII veku, francuski kraljevi su imali znatno manju moć od drugih francuskih plemića koji su okruživali njihove teritorije. Ipak su imali ogromne ambicije i videli su sebe kao vladare cele Francuske, a svoje pravo su zasnivali na njihovom nasleđu kraljevskog autoriteta Karla Velikog koji je bio Francuski kralj, krunisan u Sen Deniju 754. godine. Njegov unuk, kralj Karlo Ćelavi je tamo sahranjen. Koliko je bilo važno održati karolinšku tradiciju jasno je pokazao opat Siže, renovirajući SEN DENI (Saint-Denis). Ne samo da su tu sahranjivani Francuski i kraljevi Merovinga, već je takođe postojala grobnica sveca patrona Francuske – Sv. Dionizija.

Tokom srednjeg veka, prvi biskup Pariza je zamenjen sa Dionizijem Areopagitom, sledbenikom apostola Pavla, kome su atribuirani veoma važni spisi pseudo-Dionizija (500. godina, Sirija). Ti spisi su navodno predstavljali kralja kao božanskog izaslanika na zemlji, tako da je ponovno obnavljanje kraljevske moći bio božiji plan za spasenje u kojem su kraljevi Francuske imali bitnu ulogu. Koliko je to zaista bilo bitno nam govori činjenica da je kralj Luj VII lično preneo mošti Sv. Dionizija iz stare kripte u novi gornji hor. Dakle, crkva Sen Deni je igrala važnu i kompleksnu ulogu nacionalnoj politici Francuske monarhije. Arhitektura crkve je nosila izraz dve ideologije, da bi se zadžala moć monarhije u XII veku.

1. Prvo je trebalo održati antičku tradiciju da bi francuski monarsi proglasili sebe direktnim naslednikom legitimne kraljevske kuće.

2. Uvedene su nove ideje kojima bi monarhija podigla svoj ugled.

- 2 -

Siže nije obnovio celu crkvu odjednom. Počeo je sa obnovom vestverka. Dosta

je stradala u XVIII i XIX veku, a severna kula je morala da se sruši nakon što je neuspešno restaurirana. Osnova ima dužinu od 2, a širinu od 3 traveja. Tri nova portala omogućavaju lakši ulaz u staru crkvu. Na gornjem spratu nalazi se nekoliko kapela. Crkva odaje utisak trijumfalnog luka ili zamka – radi se o simboličnoj arhitekturi. Ona simboliše moć opata i nove, ojačane monarhije. Na fasadi se stalno ponavlja motiv broja 3, što čini ovaj portal, tj. vestverk, ulazom u Nebeski Jerusalim. On je takođe i kopija karolinškog vestverka. Pre završetka radova na vestverku, opat Siže je započeo radove i na obnovi hora crkve 1140-1144. Nova kripta i ambulatorijum u kojem se nalazi stara kripta i dalje odaju oblike romanike. Novi hor iznad njih je počeo da se ruši 1231. i morao je biti zamenjen. Teško da ima uopšte zidne površine u ambulatorijumu gde tanani stubovi nose težinu svodova. Površina koju pokrivaju prozori je veća i natapa prostor svetlošću. Umesto ranijeg jednostavnog ambulatorijuma sada postoji dvostruki ambulatorijum u kojem su oba broda razdvojena elegantnim monolitnim stubovima koji podržavaju rebraste svodove ali kao da nemaju težinu. Svodovi drugog ambulatorijuma su integrisani u svodove kapela tako da je dobijen jedinstven prostor. Siže i njegov nepoznati arhitekta želeli su da stvore svetilište koje će se obraćati jasno i glasno jednostavnom, neobrazovanom posetiocu, kao i opatu.

Opat Siže je tražio da se za izradu hora donesu antički stubovi iz Rima; hor koji se spaja na stari naos koji je prema tradiciji posvećen Hristu dozvoljava nam da odredimo početak gotičke arhitekture, stila poznatog kao novi i neklasični, u novom svetlu, kao pokušaj da se zadrži tradicija. Dakle, stari naos zajedno sa fasadom i novim horom je po rečima opata spojen u jednu veću jedinstvenu celinu. Izgleda da je opatija Sen Deni tako bitna za francuske kraljeve i pod uticajem energičnog i inteligentnog opata Sižea bila mesto gde su stvoreni svi uslovi za razvoj stila gotičke arhitekture.

* * *

Oko 1150. nakon hora iz Sen Denija, mala katedrala SENLI (Senlis) je započeta severno od Pariza. Stil pokazuje uticaj Sen Denija. Enterijer nosi odlike kasne gotike ali još uvek poseduje originalni ambulatorijum i hor sa monolitnim stubovima i radijalne kapele. Na osnovi se uočava stil Sen Denija iako kapele nisu spojene sa svodovima ambulatorijuma. Fasada je kopija zapadne fasade Sen Denija. Ima dužinu od 2 traveja. Iako je cela crkva izgrađena odjednom, ona imitira gradnju Sen Denija gde je vestverk dodat uz stari naos.

U ovo vreme benediktinci iz opatije SEN ŽERMEN DE PRE (St. Germain-des-Pres) u Parizu su obnovili svoju crkvu. Dodat je novi skulptoralni portal, potpuno je izgrađen novi hor sa radijalnim kapelama kao u Sen Deniju. Osvećen je 1163. godine. Horu, za razliku od glavnog broda koji ima 2 sprata, je dodat treći sprat tj. triforijum. Prozori klerestorija su produženi u cilju boljeg osvetljenja crkve. Ima najstarije kontrafore.

Opatijska crkva SEN REMI (St. Remy) u Remsu u kojoj se čuva ulje koje su doneli anđeli i kojim su miropomazani freancuski kraljevi koji su se tu krunisali (misli se na gradsku katedralu) je obnovljena 1160. Podignuta je nova zapadna fasada. Podignut je novi hor. Kao u Sen Žermen d Preu, red moćnih stubaca okružuje

- 3 -

unutrašnji hor. Spojeni su lukom na malim stubovima, pa hor izgleda kao klaustar. Veza između ambulatorijuma i radijalnih kapela je originalna. Kapele su izbačene spolja u obliku kruga i jedva da dodiruju ambulatorijum.

Hor crkve NOTR DAM EN VO (Notre-Dame-en-Vaux) pokazuje veliku sličnost sa Sen Remijem, kako u elevaciji hora, tako i u uređenju radijalnih kapela. Ovo obeležava kraj razvitka heterogenih ranogotičkih crkava.

GOTIKA U FRANCUSKOJ

Tokom XII veka KATEDRALA U SANSU (Sens), jugoistočno od Pariza, bila je sedište nadbiskupa koji je bio galski primat i kome je bio podređen i biskup Pariza. Sagrađena u isto vreme kad i Sen Deni, ona je bila jednostavnija i bez transepta, sa jednom kapelom na vrhu ambulatorijuma. Glavni brod ima tri sprata. Zidovi su veoma tanki. Kapiteli dvostrukih stubaca odvajaju velike traveje. Oni zalaze u glavni brod kao da ne nose veliku težinu.

Hor stare KATEDRALE U NOJONU (Noyon) obnovljen je nakon požara 1131. godine. Ima 4 sprata. Vitki stubovi okružuju apsidu kao u Sanliju i Sen Deniju. Lukovi arkada kao da su isklesani u zidovima. Galerije na spratu su bogatije profilisane. Prstenovi na stupcima, stubovima i polustubovima imaju bitnu dekorativnu ulogu.

Arhitekta KATEDRALE U LAONU (Laon) po mnogo čemu je kopirao katedralu Nojonu. Započeta je 1160. i veći deo je završen do 1200. Bila je važan hodočasnički centar. U osnovi je bazilika sa galerijama, ambulatorijumima i dugim transeptom. Zapadna fasada je flankirana sa dve kule, a takve kule je trebalo da stoje i uz fasadu transepta. Glavni brod ima 4 sprata. Stubići koji kreću od kapitela stubaca odgovaraju profilu rebara šestodelnih svodova. Iz nepoznatih razloga hor je produžen i ima skoro istu dužinu kao glavni brod. Dobio je veliku rozetu koja odgovara rozeti na zapadnoj fasadi. Zapadna fasada je sagrađena krajem XII veka i ona je najreprezentativniji primer gotičke arhitekture. Integrisana je u samu crkvu i po prvi put je sastavni deo crkve, a ne odvojen blok. Portali odaju utisak trijumfalnog luka, povučeni su unutar fasade, a iznad centralnog portala dominira velika rozeta. Kule se logično nastavljaju i izgledaju kao sastavni deo fasade, a ne kao u Sen Deniju gde izgledaju kao da su dodate. Arhitekta je ovaj utisak omogućio tako što je vešto sakrio zapadne kontrafore i teško je primetiti kako počinju između i pored portala i nastavljaju se između prozora. U katedrali u Sanliju kontrafori su dominantne na fasadi.

KATEDRALA U SUASONU (Soissons) je dobila četvorospratni južni transept ubrzo nakon 1177. I prizemlje i galerije imaju po tri luka između glavnih stubaca. Uvećanjem lukova triforijuma i povećanjem broja prozora u klerestorijumu znatno je smanjena zidna površina. Oko 1200. godine, u katedrali je sagrađen novi hor i glavni brod. Ima trospratnu elevaciju. Uprkos tome, katedrala je viša od Laona i od svog južnog transepta koji ima četiri sprata. Po prvi put u gotičkoj arhitekturi, arkade prizemnog sprata i klerestorija (prozorskog sprata) su iste visine.

Građevina koju možemo nazvati prototipom gotičke katedrale je KATEDRALA NOTR DAM (Notre-Dame) u Parizu, započeta 1163. Kamen

- 4 -

temeljac položio je Papa Aleksandar III. U osnovi je petobrodna bazilika sa galerijama kao Klini. Dvostruki bočni brodovi prelaze u dvostruki ambulatorijum u apsidi. Glavni brod ima šestodelne svodove. Iznad stubaca se protežu stubići koji se spajaju sa odgovarajućim profilom rebara šestodelnog svoda. Veliki šestodelni svodovi su korspondirali sa velikim zidnim površinama ispod njih, odnosno zidnim površinama iznad. Galerija je bila mnogo veća i bila je probijena samo rozeta skromnih razmera. Katedrala je bila suviše mračna pa su u XIII veku povećani prozori. Galerije koje imaju tri lučna otvora sa strane se završavaju ravnim pilastrima u glavnom brodu, a u horu se završavaju stubićima. To je kasnije prepravka. Zapadna fasada je rađena oko 1200. godine. Pošto kule počivaju iznad dvostrukih bočnih brodova, one su šire od onih u Laonu. Zato su i stabilnije pa su i kontrafore manje uočljive. One su gotovo utopljene u prvi sprat koji je izbačen spolja, tako da portali izgledaju dosta uvučeno za razliku od Laona. Odaje utisak kao da gledamo u trijumfalni luk sa kraljevskom galerijom – redom statua francuskih kraljeva koje demonstriraju moć i autoritet monarhije.

ŠARTR (Chartres), najbitniji Marijanski centar u Francuskoj, izgubio je staru katedralu u požaru 1194. godine. Požar je viđen kao katastrofa jer se mislilo da su dragocene relikvije Bogorodice izgubljene zajedno sa crkvom. Kada su relikvije nađene, raspoloženje se promenilo i požar je protumačen kao želja Bogorodice za većim i lepšim hramom. Enterijer katedrale u Šartru sličan je Suasonu. Izražen je rast u visinu, arkade i klerestorijum koji su odvojeni triforijumom su iste visine. Uprkos tim sličnostima, ove dve katedrale se ipak dosta razlikuju; glavni stupci glavnog broda su više nego duplo deblji u Šartru nego u Suasonu, a dodata su im još četiri stubića. Šartr je malo viši od Suasona; graditelji Suasona su u želji da naprave visoku katedralu konstruisali tanke stupce, dok su u Šartru oni deblji i jači. Katedrala deluje teško i veoma moćno, ali ne i grubo. Stupci su oktogonalnog i okruglog oblika. Oktogonalni stupci imaju dodatne okrugle stubiće, a okrugli oktogonalne. Spolja, Šartr ima izgled monumentalne arhitekture. Velike kontrafore na prvom mestu obezbeđuju stabilnost i preuzimaju težinu svodova građevine, a na drugom odaju utisak snage. Kao Notr Dam u Parizu, ima dvostruki ambulatorijum.

Katedrala u kojoj su krunisani Francuski kraljevi i u kojoj su osvećeni od strane nadbiskupa bila je KATEDRALA NOTR DAM u Remsu (Reims). Nadbiskup Remsa je ustoličavao Francuske kraljeve. Kada je izgorela stara katedrala 1210. godine, nova se morala izgraditi u rekordnom roku. Kralj Filip-Avgust je bio u kasnim 40-tim (ljudi su tada živeli oko 50 godina), i morao se odrediti novi kralj. Dva sledeća krunisanja su se odigrala u sred gradilišta. Građenje je započeto od istočnog dela. Natpisi razrušenog lavirinta poda čuvaju imena graditelja. Plan pripada Žanu iz Orbea, koji je izveo veliki deo hora i transepta koji se završio Žan de Lu Goše iz Remsa i Bernar iz Suasona rade na brodu crkve. Poslednji je graditelj velike rozete. Plan je blizak Šartru, ali je usklađeniji. Zapadni trobrodni deo vodi ka trobrodnom transeptu koji se slobodno uliva u široki hor, završen vencem od 5 kapela. Glavni brod ima trospratnu podelu. Između lukova donjeg sprata i klerestorija je triforijum – uzan hodnik otvoren sa četiri lučna otvora prema srednjem brodu. Stupci su kružnoj oblika sa četiri dodata stubića. Imaju bogato dekorisane kapitele. Zapadna fasada po bogatstvu skulpture nadmašuje ostaje katedrale. Zid postoji samo na nekim mestima, a na ostalim je pretvoren u otvore i skulpturalno dekorisan. Kvadratne kule su prorezane otvorima. Odnos između širine i visine fasade je približno 1:1, kao kod katedrale u

- 5 -

Parizu, ali izgleda izduženija jer se sužava ka vrhu. Timpanoni portala zbog boljeg osvetljenja imaju rozete umesto skulpturalne dekoracije.

Požar u staroj KATEDRALI U AMIENU (Amiens) omogućio je izgradnju nove građevine 1220. pod biskupom Evrarom de Fujojom (Evrard de Fouilloy). Rober de Luzarš (Robert de Luzarches) je bio prvi i glavni arhitekta, a imao je i dvojicu pomoćnika (Thomas de Cormont i njegov sin Renaud). To je trobrodna bazilika sa širokim transeptom i razvijenim horskim delom okruženim vencem od 7 kapela. Sedma je najisturenija. Transept je trobrodan. Ovo je najveća katedrala u Francuskoj. Ključni faktor za to je bilo izbegavanje velikih blokova u gradnji, a ogromni stupci glavnog broda Remsa i Šartra zamenjeni su užim, cilindričnim stubovima kao u Suasonu u kombinaciji sa četiri dodata stubića. U horskom delu na spratu triforijuma nema zida, pa je ovaj sprat, koji je inače mračan, u ovom delu osvetljen. Luk prvog sprata i klerestorij nisu iste visine, već visina luka odgovara zbiru visina klerestorija i triforija. Zapadnu fasadu katedrale u srednjem veku su zaklanjale kuće, pa nije bila potpuno vidljiva i nije imala monumentalnost Laona ili Šartra. Kule su različite visine. Rozeta je podignuta u najvišu zonu – odgovara zoni svodova. Pojas dvojnih prozora i galerija kraljeva odgovaraju zoni triforija.

KATEDRALA U BURŽU (Bourges) nema transept. Petobrodna je bazilika, kao Notr Dam i Klini. Dvojni bočni brodovi prelaze u dvojni ambulatorijum. Lukovi prvog sprata su izuzetno velike visine. Stupci se ne završavaju kod kapitela, već se nastavljaju do svodova – segment polukruga izbija iz zida. Ovo odaje utisak gigantskih stubova koji nose svodove, a ceo utisak se pojačava dodatnim vitkim stubićima između kojih se vidi glavni stub. Katedrala je svojom visinom inspirisala graditelje drugih crkava.

To je slučaj i sa KATEDRALOM U BOVEU (Beauvais). Započeta je 1226. godine. Enterijer ima trospratnu podelu – arkade, triforij i klerestorij. Da bi se učvrstili svodovi na velikoj visini, sagrađene su arkbutani (kontrafori) u dva reda na dva sprata. Imala je veličanstven hor koji je imao rekordnu visinu od preko 48 metara, ali se nakon 12 godina (1248.) srušio. Razlozi nisu jasni. Možda je bilo greške u konstrukciji, a zgrada se i dan danas nije u potpunosti slegla. Tokom restauracije 1284. broj stubaca je dupliran, pa su uži traveji doprineli da enterijer katedrale izgleda još viši. Takođe se i monumentalna kula nad ukrsnicom nakon izgradnje srušila, a do danas nije obnovljena.

OPATIJSKA CRKVA CISTERCITSKOG MANASTIRA PONTINJI (Pontigny) je dobila novi, veći hor da bi primila veći broj monaha u toku dnevnih misa. Datum podizanja hora je nepoznat, ali se po stilu svrstava u poslednju četvrtinu XII veka. Odaje utisak neobičnog luksuza za red cistercita jer ima veliki broj kapela – 7.

U otprilike isto vreme, novi hor dobija CRKVA U VEZLEJU (Vezelay) koja je bila bitan hodočasnički centar, jer je posedovala relikvije Sv. Marije Magdalene. Hor korespondira sa starijim romaničkim naosom kao horovi Sen Denija i Sen Remija. Ima trospratnu elevaciju. Dupli uzani stubići stoje na mestu na kom u horu obično stoje najjači stupci na prelazu poligona u ravan zid.

Restauracija hora CRKVE U OKSERU (Auxerre) započeta je 1215. godine. Oponaša Šartr i njegovu trospratnu elevaciju, ali je manja. Stupci u Okseru su u poređenju sa Suasonom i Šartrom mnogo tanji.

- 6 -

Fasada CRKVE NOTR DAM u Dižonu (Dijon) je jedinstvena u Francuskoj

gotici. Arkade se ponavljaju jedna iznad druge. Zid fasade se nazire ispod kraljevskih galerija sa impresivnim redovima skulpture.

Gotika u Normandiji

Gotičkoj arhitekturi u Normandiji nije posvećena tolika pažnja kao u Il-d-Fransu i Burgundiji, jer je već za vreme razvitka gotike u Francuskoj ova oblast pripala engleskom kralju do 1204. godine. Krajem XII veka crkva SENT ETJEN (St. Etienne) u Kanu (Caen) je dobila novi hor. Tu je sahranjen Vilijem Osvajač. Graditelj je Gilelmus. Ima trospratnu podelu. Mur epais – debeli romanički zid je zadržan, pa su stupci i lukovi mnogo jači nego u Il-d-Fransu, i ukrašeni sa mnoštvom stubića. Mur epais je tipičan za Normandiju. Prednost ovih debelih zidova je što se mogu podizati u nekoliko slojeva. Tako rozete izgledaju kao da gledaju u srž zida, a prozori klerestorija imaju stepenaste arkade. Stupci su sačinjeni od dva stuba, od kojih jedan nosi spoljašnji sloj glavnog zida naosa, a drugi unutrašnji. To je dupli normanski stub.

Ovi motivi se pojavljuju i u horu KATEDRALE U KUTANSU (Coutances) započetu 1220. godine. Bočni brodovi prelaze u dvostruke ambulatorijume, a kapele dele isti svod sa drugim ambulatorijumom kao u Sen Deniju, Kanu ili Šartru. Trospratna podela naosa je zadržana u unutrašnjem brodu hora, dok je spoljašnji imao samo arkuse i klerestorijume.

Nakon osvajanja Normandije od strane francuskog kralja Filipa Augusta, MON SEN-MIŠEL (Mont St. Michelle) se više nije nalazio u anglo-normanskom kraljevstvu, već na francuskoj granici sa engleskom. Zgrada je dobila izgled tvrđave. Vrhunsko delo u reizgradnji je klaustar crkve 1210-28.

Kada je požar poharao stari grad i katedralu 1200. godine, započeta je izgradnja nove KATEDRALE U RUANU (Rouen). Naos je završen pre 1237. godine po planu Žana d'Andelija (Jean D'Andeli), a hor po planu arhitekte Angerana (Enguerran). Glavni brod daje iluziju četvorobrodne podele. Snažni oslonci srednjeg broda nose dvospratnu arkadu. U horu crkve je trospratna podela na arkade, triforijum i klerestorijum.

Hor KATEDRALE U LE MANU (Le Mans) je započet 1254. godine na mestu starog gradskog zida koji je srušen radi izgradnje većeg hora. Uzor je hor katedrale u Buržu čiji brodovi rastu u visinu od spoljašnjosti ka centru, ali umesto malih kapela u Buržu, ima duboke kapele koje se spajaju na spoljni ambulatorijum hora.

Zrakasta (Rayonnant) gotika

Gotička arhitektura posle 1220. godine u Francuskoj nazvana je zrakastom zbog prodora sunčevih zraka kroz velike rozete tog perioda. Možda nije slučajnost što opet među prvim građevinama novog stila stoji opatijska CRKVA SEN DENI, koja je pod opatom Sižeom odigrala bitnu ulogu u nastajanju gotike. 1231. godine, opat Klement započinje rekonstrukciju. Nepoznati arhitekta je ojačao seriju horskih unutrašnjih stubaca koje je modifikovao, pri tome poštujući stariji deo građevine i usađujući nove stupce između starih. Ojačani stubovi su omogućili rast prozora u naosu u visinu, i njihov vrh je skoro na istoj visini kao vrh svodova. U stvari, velika

- 7 -

rozeta transepta postavlja standard veličine za sprat klerestorija u celoj crkvi, jer ona potpuno popunjava prostor između triforijuma i vrha svoda. Nije slučajno to što je ovaj transept odabran za mesto sahranjivanja kraljeva.

Stil Sen Denija je evidentan u horu katedrale u Troju (Troyes), i kraljevskoj kapeli Sen Žermen an Laj (St. Germain-en-Laye), čiji je ktitor bio sveti kralj Luj IX. Njegova najznačajnija crkvena građevina je SEN ŠAPEL (Ste Chapelle) u Parizu. Osvećena je 1248. godine. Izdiže se iz sredine kraljevske palate kao svetilište koje je trebalo da primi Hristovu krunu od trnovog venca. Ova relikvija je doneta u Pariz 1239. godine u velikoj procesiji koja je trebalo da uveća svetovnu moć francuskih kraljeva. Kralj je tokom ceremonije stajao kao Hrist među apostolima. Sen Šapel se sastoji iz dva nivoa. Svod donje kapele, koji nosi pod gornje je podržan tankim stubovima koji stoje udaljeno od zida. Donja kapela je predviđena za poslugu. Gornja kapela je znatno viša, i predviđena je za kraljevsku porodicu, a ulazom je direktno povezana sa dvorom. Arkade su ispunjene visokim, uskim, parnim prozorima sa šestostranom rozetom na vrhu. Dekoracija je polihromna, a svodovi su ukrašeni zvezdanim nebom.

1250. godine, dve fasade transepta crkve NOTR DAM u Parizu su završene. Ime arhitekte Žana iz Meija koji je konstruisao stariju, severnu fasadu i postavio kamen temeljac za južnu se zna preko natpisa njegovog naslednika Pjera iz Monreala koji je on stavio na kasniju fasadu. Izgled oponaša severnu fasadu, ali je rad na rozeti mnogo detaljniji i raskošniji, pa ne čudi što na grobu njenog tvorca Pjera iz Monreala piše Doktor Kamenorezac.

Kasna gotika u Francuskoj

Činjenica je da je nakon reizgradnje crkve u Sen Deniju 1231. crkvena arhitektura dostigla takav nivo kompozicionog savršenstva da bi se teško mogla nadmašiti. Kada je 1287. godine KATEDRALA SEN KRUA (Ste Croix) u Orleanu (Orleans) započeta, probala je da nadmaši dela klasične visoke gotike. Petobrodna, sa horom sa šest traveja i apsidom sa 9 radijalnih kapela – rekordnim brojem. Sačuvane su samo kapele, delovi zidova hora i brodova nakon stradanja 1568. godine.

HOR CRKVE NOTR DAM u Evreu (Evreux) oponaša zrakasti stil Sen Denija. Triforijum je (karakteristično za kasnu gotiku) dostigao visinu skoro polovine klerestorija.

SEN UAN (St. Ouen) u Ruanu ima gigantske razmere episkopskih crkava visoke gotike. Ponovna izgradnja je započeta 1318. ali je Stogodišnji rat znatno usporio. Hor ima 3 kapele, a srednja ima travej više.

Između 1281. i 1330. godine, obnavljaju se FASADE TRANSEPTA RUANSKE KATEDRALE. Južni je sigurno mlađi, jer se u dokumentima naziva novi portal. Izgrađeni su imitirajući fasade transepta Notr Dam u Parizu.

U isto vreme se gradi ZAPADNA FASADA LIONSKE KATEDRALE. Između 1308. i 1332. su završeni portali i slepi triforijum iznad. Kontrafore prelaze u pilastre, a ne stupce.

1260. počinje izgradnja nove KATEDRALE U BORDOU, sa horom po uzoru na katedralu u Remsu. Fasada transepta je bazirana na klasičnim severnjačkim francuskim modelima.

- 8 -

U Albi je bio centar jeretičkog pokreta Katara koji je u XII veku zahvatio

južnu Francusku. Početkom XIII veka, ovaj pokret je uništen u Albižanskom krstaškom ratu, a u znak sećanja na pobedu, podignuta je KATEDRALA U ALBI. U osnovi je izduženi pravougaonik sa pet kapela hora. Jednobrodna je, sa kontraforama isturenim ka unutra, a između njih su kapele. Kontrafore spolja formiraju cilindre, pa izgleda kao zamak. Htelo se da podseća na tvrđavu koja simboliše moć crkve u borbi protiv Katara.

Red koji je imao glavnu ulogu u suzbijanju sekti i praznoverja bio je Dominikanski. Red je osnovan 1215. godine u Tuluzu. JAKOBINSKA CRKVA U TULUZU je matična crkva ovog reda. Započeta je 1230. godine. Javlja se motiv palmovog drveta, koji stvara moćan utisak u apsidi (stub sa zvezdastim svodom).

Nakon Stogodišnjeg rata, francuska kasna gotika je bila pod uticajem podizanja velikih gradskih crkava koje su morale da prime uvećanu gradsku populaciju. KATEDRALA U NANTU je obnovljena, a radovi su započeti 1434. godine. Kada je rad prekinut, radovi su bili već završeni na zapadnoj fasadi i naosu, ali svodovi nisu. Završena je tek u XIX veku.

Najznačajnija je pariska crkva SEN ETJEN DI MON (St. Etienne-du-Mont), tj. naos sagrađen između 1580. i 1626. godine. Prelomljene arkade se usecaju u telo stubaca. Jedinstvena horska pregrada se prvi put spominje 1541. godine. U duhu je Tridentske reforme liturgije, jer dozvoljava jasan pogled ka horu crkve za one koji prisustvuju misi. Genijalna ideja je spiralno stepenište koje vodi do galerije.

U kasnoj gotici završeni su radovi na mnogim fasadama crkava koji su odlagani zbog Stogodišnjeg rata: katedrale u Turu, Evreu, Sansu, Ruanu...

GOTIKA U ENGLESKOJ

Engleska je bila jedna od prvih država koja je prihvatila gotičku arhitekturu Francuske u prvoj polovini XII veka. Engleska arhitektura je često bila pod uticajem Cistercita i zato se engleske crkve često završavaju apsidom sa ravnim začeljem.

Engleskoj ranoj gotici (1170-1240.) pripada katedrala u Kenterberiju, koju je započeo izvesni francuski arhitekta. Dekorativni period (1240-1330.) obeležava restauracija Vestminsterske opatije po uzoru na Rems. Perpendikularni period (1330-1530.) je poslednji i najduži period engleske gotike.

Cisterciti su odigrali bitnu ulogu u adaptaciji Francuske ideje. Primer je crkva Roš (Roche) koja prati šablon severne Francuske. Veliku ulogu su odigrali nadbiskupi ktitori koji su imali dosta kontakta sa kontinentom, pa su na svoje crkve preneli arhitekturu Laona i drugih katedrala.

Nadbiskup Tomas Beket je ubijen od strane ljudi kralja Henrija II u sred njegove KATEDRALE U KENTERBERIJU (Canterbury). On postaje kanonizovan od strane pape, a katedrala postaje centar hodočašća. Godinu dana kasnije, crkva je izgorela (možda ne slučajno). Ponovna izgradnja hora bila je najznačajniji graditeljski poduhvat u Engleskoj posle mnogo vremena. Arhitekta je Vilijem iz Sansa. Katedrala je istih dimenzija kao i stara, a hor je proširen ka istoku. Tako je nastao prvi gotički hor u Engleskoj. Stupci su uži, duži i imaju stubiće od crnog mermera po normanskoj tradiciji. Galerije imaju otvore od po dva luka. Nema triforijuma zbog male visine.

- 9 -

Svodovi su šestodelni. 1178. Vilijem je pao sa skele i otišao nazad u Francusku, a rad je nastavio drugi graditelj iz Engleske. On je izgradio kapelu Sv. Trojice, koja ide iza oltara u polukružnu apsidu sa ambulatorijumom i čini koronu – skoro kružnu aksijalnu kapelu. U njoj se služi služba Sv. Tomasu Beketu. Vitraži u velikim prozorima prikazuju njegov ciklus. Ovaj hor je inspirisao graditelje mnogih kasnijih horova engleske gotike.

Novi naos, rađen u perpendikularnom stilu od 1375. do 1405. je verovatno sagradio arhitekta Henri Jovel (Yevele). Arkade su veoma visoke, a stupci uski. U centru svodova, rebra formiraju zvezdasti oblik.

KATEDRALA U SALZBERIJU (Salisbury) je započeta 1220. godine, iste godine kad i katedrala u Amienu, a završena je ubrzo posle nje, 1266. Ovo su ipak potpuno različite katedrale. Prvo, osnova crkve se u potpunosti sastoji od pravougaonika, a veliki transept deli zgradu na pola. Iznad ukrsnice je podignuta kula. Istočna polovina je presečena drugim, manjim transeptom. Katedrala ima pravougaoni ambulatorijum. Ogroman broj horova u engleskoj gotici je pravougaon, za razliku od Francuske gde je to veoma retko. Današnja katedrala je pretrpela određene promene u odnosu na prvobitnu. Kontrafore su sakrivene ispod krovova bočnih brodova – tipično englesko rešenje. Purbek (Purbeck) mermer se koristi za dekoraciju i inače je veoma popularan u XII veku. Stupci su različitih oblika od traveja do traveja i imaju dodate stubiće. Nose velike lukove koji su bogato profilisani. Zid je u normanskoj tradiciji, raščlanjen na uske dekorativne lukove.

KATEDRALA U LINKOLNU (Lincoln) je nakon zemljotresa 1192. ponovo izgrađena. Ima dva transepta i ambulatorijume sa odvojenom aksijalnom kapelom; elevacija je trospratna, a svodovi su šestodelni. Prvo je sagrađen hor i dobio je ime po svom ktitoru, biskupu Hugu iz Avalona. Graditelj je Džefri (ne zna mu se poreklo). Dve inovacije su uvedene u horu ove crkve. Prvo, dvoslojne slepe arkade u bočnim brodovima i drugo, ludi svodovi visokog hora. U glavnom brodu su stubići od purbek mermera. U naosu se uočava i karakteristični zvezdasti svod, prvi u Evropi. Uticaj Linkolna vidi se i na severu zemlje. Između 1256. i 1280. hor katedrale je proširen ka istoku. Naziva se Anđeoski hor, i predstavlja relikvijar u kome se čuva glava Sv. Huga. Naziv je dobio po reljefnoj dekoraciji na galeriji gde su prikazani anđeli koji sviraju i pevaju.

Severni transept KATEDRALE U JORKU (York) izgrađen je od 1234-1251. Iznad zidnih arkada, pet pojedinačnih visokih i uskih prozora proteže se skoro celom visinom zida. To su čuvenih pet sestara. Francuski karakter arhitekture se posebno pokazuje u naosu, jer je njen ktitor nadbiskup Žan le Romejn koji je predavao teologiju na univerzitetu u Parizu. Sagrađen je 1291. godine. Ima visoke arkade, triforijum i klerestorijum.

Arhitektura zapadne Engleske dostigla je visok nivo KATEDRALOM U VELSU (Wells), započetom 1180. godine. Stupci u glavnom brodu su potpuno prekriveni tankim stubićima, koji se u svežnjevima od po tri spajaju sa odgovarajućim profilom stepenaste arkade. Drugi sprat je mnogo skromniji od primera u engleskoj gotici i podseća na francuski triforijum. Engleska gotika je takođe imala svoj put u konstrukciji zapadnih fasada. Portali zauzimaju niže zone fasada i nisu ukrašeni skulpturom. Glavni ulaz u englesku crkvu je na severnoj strani još od anglosaksonskih vremena, i bogato ukrašeni trem obeležava ulaz. Najlepša zapadna fasada je fasada katedrale u Velsu – bočne kule i kontrafore dele je vertikalno, a nekoliko redova

- 10 -

slepih arkada horizontalno. Statue su rasprostranjene po celoj fasadi – figure svetaca, a iznad njih je Hristos kao sudija na strašnom sudu.

1290. godine podignuta je oktogonalna ZGRADA FILIJALE katedrale u Velsu, i jedna je od najlepših u Engleskoj. Završena je pre 1307. Njena osnovna forma je bogato dekorisani svod. Centralni stub iz koga se širi veliki broj rebara, nalik palminom drvetu, nosi široku površinu svoda.

Svod na kraju novog hora u Velsu je takođe vredan pažnje. Počinje od dna ranogotičkog hora sa KAPELOM GOSPE (Lady Chapell). Tomas od Vitneja koji je radio u Ekseteru radio je ovde od 1323. Kapela je završena 1326. Ima izduženi oktogonalni oblik. Svod je zvezdastog oblika. Sam hor je renoviran od 1333. godine od strane Vilijema Džoja, glavnog arhitekte. Srednja zona je neka vrsta triforijuma i u arkadama sadrži statue. U svodovima granice između traveja skoro da nestaju i preko cele površine svodova šire se heksagoni i zvezde.

VESTMINSTERSKA OPATIJA U LONDONU (Westminster, London) ima posebno mesto u srednjovekovnoj arhitekturi Engleske. Započeta je 1245. a ktitor je bio kralj Henri III. Kralj Edvard, koji je vladao od 1042-1066 sahranjen je u starijoj, romaničkoj crkvi. On je kanonizovan i njegov kult je postao popularan za vreme Henrija III. Zato je izgradnja nove crkve imala politički karakter vezan za jačanje engleske krune. Graditelj je Henri iz Remsa. U svakom slučaju, on je sagradio građevinu koja ima francuski poligonalni hor, ambulatorijum sa radijalnim kapelama i trobrodni transept. Glavni brod ima trospratnu elevaciju: arkade, galerija i klerestorijum u francuskom maniru. Najupečatljivija je visina hora od 32 metra, što je tada bio najviši hor u Engleskoj. Vidi se uticaj Remsa i Sen Šapel u Parizu po izgledu prozora i dekoracije. Jedna je od najlepše ukrašenih građevina srednjeg veka. Ona je i pored svih ovih sličnosti engleska crkva. Srednji sprat nije triforijum kao kod Francuza, već galerija i vidi se anglo-normansko raščlanjavanje zida. Uz glavne stupce su dodate kolonete kao u Francuskoj, ali su one isklesane od engleskog purbek mermera. Posle 1272. prestalo se sa gradnjom; naos je završen tek 1375. a zapadna fasada u XVIII veku. Zgrada filijale u Vestminsterskoj opatiji poslužila je kao uzor za onu u Salsberiju 1260-70.

KATEDRALA U EKSETERU (Exeter) je obnovljena oko 1280. godine. Enterijerom dominira nizak svod koji kao da se potpuno sastoji od rebara. Broj rebara se uvećao od 7 u katedrali u Linkolnu do 11. Od 1316. do 1342. graditelj Tomas od Vitneja je radio u Ekseteru. On je završio naos i hor i podigao zapadnu fasadu. Izradio je nameštaj za hor. Posebne inovacije uneo je u biskupov tron i horsku pregradu. Zapadna fasada Eksetera predstavlja ravne fasade karakteristične za kasnu gotiku u Engleskoj. Ima veliki centralni prozor. Skulptoralni deo je iz XIV i XV veka po uzoru na ranu gotiku.

U međuvremenu je podignuta CRKVA KOD BRISTOLA (Bristol), jedna od najoriginalnijih građevina pozne gotike. Monasi Sv. Augustina započeli su sa restauracijom hora koji je trebalo da posluži kao mesto pogreba moćne porodice Berkli. Završen je 1332. godine. Ime graditelja nije poznato.

Početkom XIV veka monasi počinju izgradnju svoje nove KATEDRALE U ELIJU (Ely), a 1321. počinje izgradnja kapele Gospe severno od hora. Ona je pravougaonog oblika. Godinu dana kasnije kula nad ukrsnicom se srušila i uništila centralni deo crkve. Alan iz Valšingema obnavlja ukrsnicu i gradi širu, oktogonalnog oblika. Svetlost kroz velike prozore osvetljava centralni deo crkve. Svod iznad ovih

- 11 -

prozora je spektakularan. Veliku površinu, od oko 22m zauzima drvena konstrukcija koju je kraljevski stolar Vilijem Harli doneo iz Londona. Drveni svod je ofarbao tako da izgleda kao da je od kamena. Vrhunac dekorativnog stila definitivno predstavlja kapela Gospe koja je najbogatije ukrašena arhitektonskim formama, skulpturom i slikarstvom. Svuda su prepričane priče iz života Bogorodice.

CRKVOM U GLOČESTERU (Gloucester) u zapadnom delu Engleske počinje perpendikularni stil engleske gotike. Izgrađena je 1330. godine. Kralj Edvard II, koga su njegova žena i njen ljubavnik držali zatočenog u dvorcu porodice Berkli i na kraju ubili, ovde je sahranjen. Mesto postaje centar hodočašća, i njegov sin, Edvard III daruje crkvu i stvara se uslov za obnavljanje romaničke bazilike. Graditelj je verovatno Tomas iz Kenterberija. Zadržan je veći deo starih građevina, samo je klerestorij potpuno renoviran. Monumentalni istočni prozor je po površini bio najveći u to vreme.

Obnova naosa u CRKVI U VINČESTERU (Winchester) započeta je izgradnjom zapadne fasade. Bočni brodovi su odvojeni od glavnog isturenim kontraforama. Zid između njih i prozori su sastavljeni iz panela, a veliki zapadni prozor je rađen po uzoru na istočni u Gločesteru. Trem ima Tjudor lukove. Posle smrti biskupa Vilijema od Edingtona, prvog ktitora naosa, biskup Vilijem od Vajkhema nastavlja radove i zapošljava graditelja Viljijema Vinforda. Vinford zbog uštede novca nije podizao nove zidove romaničke crkve, već je remodelovao postojeće.

U poslednjoj četvrtini XIV veka, perpendikularni stil je poslednji put korišćen u arhitekturi velikih katedrala obnavljanjem naosa u Kenterberiju i Vinčesteru. Nakon ova dva naosa, katedrale gube vodeću ulogu u engleskoj arhitekturu. Arhitektura XV i XIV veka se najviše ogleda u malim, crkvenim građevinama, npr. kapelama i parohijskim crkvama, kao i u izgradnji dva koledža – Oksforda i Kembridža.

Kralj Henri VI je položio kamen temeljac za izgradnju KRALJEVE KAPELE U KEMBRIDŽU 1346. godine. Zidovi su gotovo pretvoreni u staklo, samo je su na dnu sastavljeni od čistog zida. Ovde je primenjen lepezasti svod.

Od 1502. do 1509. Henri VII odbavlja KAPELU GOSPE na južnom kraju Vestminsterske opatije. Takođe su korišćeni lepezasti svodovi, u kombinaciji sa visuljcima (stalaktitima). Kao i Kraljevska kapela u Kembridžu, i ova kapela je građena za potrebe kraljeva pa ima ogromne proporcije.

Srednjevekovna umetnost u Engleskoj se završava KAPELOM HENRIJA VII u Vestminsterskoj opatiji, u koju je smešten njegov sarkofag. Grobnica je rad izvesnog italijanskog renesansnog umetnika.

GOTIKA U ITALIJI

Prelomljeni luk i rebrasti svod su bili poznati Italijanima i pre nego što se gotika pojavila u Francuskoj. Normani na Siciliji su preuzeli prelomljeni luk iz islamske arhitekture, a rebrasti svod se koristio već neko vreme u Lombardiji. Vazari je kritikovao severnjačku arhitekturu i govorio da je napravljena od papira, a ne od kamena i mermera. On je verovao da je stil došao od Gota, koji su nakon uništavanja spomenika klasične kulture, stvorili svoju, varvarsku kulturu. Termin Goti, korišćen

- 12 -

je za varvarska plemena koja su prelazila Alpe i dolazila u Italiju nakon raspada Rimskog Carstva.

Franjevački i dominikanski redovi su prvi doneli individualni karakter gotičkoj arhitekturi u Italiji. Njihove prostrane crkve, locirane blizu gradskih centara, su mogle da prime veliki broj ljudi. Osnova i elevacija crkve je jasna i jednostavna, sa minimumom ornamenata. Velike zidne površine su prekrivene fresko ciklusima sa temom Hrista i žitija svetaca.

SAN FRANČESKO U ASIZIJU (Assisi) je crkva na dva sprata, i podignuta je da bi se na njoj smestile mošti Sv. Franje Asiškog (1181-1226), 1228. godine kada je kanonizovan. Crkva je osvećena 1253. godine. Đoto je oslikao žitije Sv. Franje u gornjoj crkvi. Donja crkva još uvek podseća na romaničku kriptu. Gornja crkva ima dvospratnu elevaciju i uprkos debelim zidovima, je dobro osvetljena. Vitki stubovi nose rebra četvorodelnog svoda.

SAN FRANČESKO U BOLONJI (Bologna) pokazuje odlike arhitekture u maniru cistercita. Trobrodna je, ima šestodelne svodove, 9 radijalnih kapela i ambulatorijum.

Dominikanska crkva SANTA MARIJA NOVELA U FIRENCI (Firenze) takođe pokazuje odlike cistercitskog načina gradnje. Trobrodna je, i ima transept sa kvadratnim kapelama i ravnim istočnim krajem. Visoki stupci sa prislonjenim polustubovima nose četvorodelne svodove. Njihova je uloga i da naglase podužni ritam crkve. Iskorišćena je optička varka, tj. trik perspektive, jer se širina lukova arkade smanjuje ka apsidi. Taj trik je posebno korišćen u renesansi da bi se povećala dubina prostora. Vidi se karakteristična polihromija zbog arkada od svetlog i sivo-zelenog kamena. To je uobičajeno za građevine na području Toskane.

Ova dva monaška reda su se bukvalno međusobno takmičila ko će podići veću i lepšu crkvu i prikupiti više pristalica. 1294. godine u Firenci, franjevci, da bi nadmašili glavnu dominikansku crkvu, podižu novu crkvu, SANTA KROČE (Croce). Dužine je 115 metara sa transeptom od 74 metra. Zasenila je i mnoge Francuske katedrale. Bogati firentinci su podigli kapele svojih porodica u toj crkvi (Bruni, Peruci, Alberti) i unajmili najbolje slikare – Đota i druge. Vazari je prekrečio većinu fresaka u belo, govoreći da narušavaju originalni enterijer crkve. Podseća na ranohrišćanske crkve. Glavni brod ima oktogonalne stupce i uzan klerestorij. Pilastri koji polaze od kapitela stubaca su jedine dekoracije kao i terasa koja počiva na konzolama iznad arkada. Ima ravnu, drvenu tavanicu koja je otvorena. Široki transept dobija svetlo iz dugih kopljastih prozora na samom kraju naosa. Levo i desno od male poligonalne apside je 5 ravno završenih kapela. Arhitekta crkve je verovatno Arnolfo di Kambio

Crkva SAN ANTONIO U PADOVI (Padova), gde se čuvaju mošti Sv. Antonija je zanimljiva mešavina više graditeljskih stilova. Masivne kupole podsećaju na Sv. Marka u Veneciji, zapadna fasada i delovi zidova su romaničko-lombardijskog porekla. Ambulatorijum i radijalne kapele su preslikane od San Frančeska u Bolonji

Italijanske katedrale, kao i Francuske, izražavaju rivalstvo između gradova. Rad na restauraciji romaničke KATEDRALE U SIENI (Siena), je počeo u XIII veku, kada ovaj grad preuzima vodeću ulogu. Predviđena je mnogo veća ukrsnica koju bi prekrivala velika kupola u širini skoro celog naosa. Zbog visine kupole, morao se modifikovati naos i zapadna fasada. Na istočnom kraju je sagrađena pravougaona krstionica koja je zbog pada terena na nižem nivou, da bi se dobila infrastruktura za

- 13 -

novi hor. Ovaj plan je napušten zbog prevelike cene. Odlučeno je da se sagradi nova katedrala DUOMO NUOVO, koja bi sadržala staru građevinu kao transept. Ubrzo nakon završetka zidova naosa i desnog broda, radovi su obustavljeni zbog kuge 1348. godine. Katedrala je kompromis između romaničkog naosa i ambiciozne dogradnje u XIII veku. Izražena je polihromija u beloj i crnoj boji, kako u enterijeru, tako i u eksterijeru.

Fasada katedrale u Sieni je izvedena po uzoru na francuske crkve, i započeta je od strane vajara i arhitekte Đovanija Pisana. Arhitektura je poslužila kao podloga za obimnu dekoraciju u skulpturi i mozaicima. Fasada je flankirana sa dve bočne kule. Donjim spratom dominiraju tri portala. Iznad srednjeg portala je rozeta okružena skulpturama u nišama. Iznad nje, fasada se završava trougaonim zabatom sa mozaičkom dekoracijom.

Gradnja KATERDRALE U FIRENCI je imala više uspeha. Obnova stare katedrale je započeta 1294. godine. Rad su finansirale bogate porodice i sam grad. Kamen temeljac je položen 1296. godine. Prvi plan je konstruisao Arnolfo di Kambio, učenik Nikole Pisana. Bio je poznat skulptor i arhitekta. Plan je bio nalik današnjem naosu ali je, kao i Santa Kroče, katedrala imala drvenu tavanicu. Planiran je oblik trikonhosa sa velikom oktogonalnom kupolom. Posle Arnolfove smrti, početkom XIV veka, radovi su prestali, dok 1334. Đoto nije postavljen za arhitektu. Đoto se potpuno posvetio izgradnji zvonika. Tek 1357. godine se završio rad na katedrali na osnovu modela Frančeska Talentia. Poslednja je sagrađena velika kupola Filipa Bruneleskija, koji je problem rešio konstruišući kupolu u kupoli i smatra se za jedan od najvećih graditeljskih poduhvata svih vremena. Arnolfo di Kambio je osmislio zapadnu fasadu katedrale u klasičnom stilu, a portale u francuskom maniru. Samo je donja trećina izvedena, ali je završena u XVI veku.

KATEDRALA U ORVIETU (Orvieto) dobija fasadu. Arhitekta je Lorenco Maitani. Slična je katedrali u Sieni.

SANTA MARIA DELA SPINA U PIZI (Santa Maria della Spina, Pisa) u oratorijumu (mala, privatna kapela) sadrži relikviju za koju se verovalo da je deo Hristovog trnovog venca koji je grad dobio 1333. Model za crkvu je Sen Šapel iz Pariza, gde se čuvao ceo Trnov venac.

Milano je u XIV veku procvetao pod Đangalecom Viskontijem, i postao središte cele severne Italije. To je stvorilo imperativ da EPISKOPSKA KATEDRALA U MILANU (Milan) treba da bude sagrađena, i da dostigne nivo najlepših crkava hrišćanskog sveta. 1386-7, arhitekta Orsenjo počinje rad na podizanju velikih dvostrukih bočnih brodova, trobrodnom transeptu i gigantskom poligonalnom ambulatorijumu. Došli su najveći graditelji iz cele Evrope. Eksperti su sačinili komisiju, kako bi podigli idealnu katedralu. Završena je tek 1572. a spoljašnja dekoracija tek u XVIII i XIX veku.

Suparnički projekat je započeo na crkvi SAN PETRONIO U BOLONJI. Drveni model Antonia da Vićenca prikazuje trobrodnu baziliku sa transeptom. Rad je započet 1350. godine. Nakon 10 godina, arhitekta umire i rad se prekida. Završena je tek 1525. godine, a transept i hor nikada nisu sagrađeni.

- 14 -

KONSTRUKTIVNI SISTEM GOTIČKE KATEDRALE

Među konstruktivnim elementima gotičke arhitekture posebno se ističu:

– Rebrasti svod– Prelomljeni luk– Podupirači (potporni luk i stubac)

Gotička arhitektura je uništila masu zida, stvorivši tektonsku strukturu skeletnog sistema. Da bi se zid olakšao i povećala njegova nosivost, trebalo je teške svodove zameniti lakšim sistemom rebrastih svodova sa rebrima koja lokalizuju pritisak u određenim tačkama. To je omogućilo da se rasterete ostali delovi zida i da se prošire otvori. Da bi se stvorio skeletni sistem i da bi se povećali otvori, trebalo je takođe povećati visinu lukova i svodova i smanjiti bočno opterećenje. To je vodilo stvaranju vertikalnog principa kompozicije i promeni izgleda i oblika zdanja.

Gotičke građevine su uglavnom od kamena, a u nekim oblastima i od opeke (sev. Nemačka i Lombardija). Neki konstruktivni zadaci zahtevali su brižljiviju obradu kamena nego u romanici. Da bi se povećala čvrstina konstrukcije, trebalo je koristiti brižljivo istesane kamene blokove jednake veličine. U masivnim delovima zdanja koriste se kružni kameni blokovi, posebno u temeljima i kontraforama. Primenjuje se i zalivanje olovom zbog čvrstine i elastičnosti.

Gotiku karakteriše eksperimentisanje. Plan građevine čuva podužni pravac i istaknutu ukrsnicu, za razliku od romanike, koju karakteriše transept koji odražava specifična bogosluženja u crkvi u kojima su vodeće mesto zauzimali monasi. U gotici je transept slabo istaknut i stešnjen između kapela, ili se spaja sa horom (kao u Amijenu), ili je potpuno izostavljen (kao u Buržu).

Gotika se odrekla kripte, a nekad i narteksa. Skoro obavezni elementi gotičkog plana su ophodni brod hora i venac kapela, što dovodi do povećanja horskog dela građevine. Apsida hora je u Francuskoj polukružna, a u Engleskoj pravougaona. Gotičke crkve su bazilikalne, a vodeći tip je trobrodna bazilika.

Rebrasti svod:

Ovakvi svodovi su i ranije upotrebljavani u raznim epohama i krajevima. Njihov prototip nalazimo još u rimskoj arhitekturi kod Dioklecijanovih termi u Rimu, a ima ih i u persijskoj, jermenskoj, pa čak i vizantijskoj arhitekturi. Preko Arabljana, ovaj element se prenosi u Španiju (džamija u Kordovi). Zastupljeni su i u romaničkoj arhitekturi Lombardije, Francuske i Engleske, ali njihova upotreba tada nije uzela većeg maha, a neki su izvođeni dosta nespretno, pa nisu mogli uticati na celokupnu koncepciju građevinarstva u kom su korišćeni. U gotici dobijaju nove, daleko pogodnije oblike. Sredinom XII veka, romanički rebrasti svod počinje da se menja. Umesto ukrštanja dva poluobličasta svoda, ukrštaju se dva prelomljena svoda. Gradnja ovih prelomljenih lukova dosta je laka i pogodna, ne samo za svodove u kvadratnim poljima, već i u pravougaonim, pa i nepravilnim trapezastim poljima ambulatorijuma. Rebra su na početku čvrsto spajana u delove svodova koje poduhvataju, ali se ubrzo počinju graditi sasvim odvojeno, tako da svodovi na njih

- 15 -

odozgo samo naležu. Na početku se ukrsni deo rebara izrađuje dosta nepravilno, ali sredinom XII veka rebra dobijaju zajedničku završnicu tj. ključ. On je krstastog oblika i u temenu prihvata svako rebro.

Prelomljeni luk:

Prelomljeni oblik rebara, nasleđen iz mesopotamske i zatim islamske arhitekture, je u statičkom pogledu daleko sigurniji od polukružnog. Kod polukružnih svodova potisak je najjači u predelu njihovog temena. Ako njih uklopimo i nosače približimo dobićemo prelomljeni luk, koji je mnogo stabilniji, a to važi i za prelomljene svodove. Rebrasti svodovi postaju tako mnogo elastičniji nego ranije. On može da trpi i određene deformacije, a da se ne sruši. Može da se izradi od daleko tanjih delova, i postaje mnogo lakši. Pomoću rebara i prihvatnih lukova pritisak svodova se prenosi u tačno određene tačke. Tako je izbegnuta masivna zidna konstrukcija umesto koje taj prostor zauzimaju visoki prozori ukrašeni vitražima.

Najjednostavniji svod se oslanja na 2 rebra i 4 luka. Tako nastaje četvorodelni svod. Ako se uvede dodatno rebro po podužnoj osi svoda, dobija se šestodelni svod. Daljim dodavanjem rebara obrazuju se složeniji svodovi. Zvezdasti svod nastaje iz neophodnosti da se pokriju velike ukrsnice.

Podupirači:

Podupirači su u početku prilično glomazni i sačinjavaju samo delove bočnih zidova. Iako tako glomazni, oni su između glavnog i bočnih brodova izloženi jakim kosim potiscima rebrastih svodova iznad glavnog broda. Negde na prvoj trećini svoje visine oni su poduprti i međusobno povezani poprečnim i bočnim prihvatnim lucima i rebrima svodova bočnih brodova. A otprilike na drugoj trećini svoje visine često i lucima i rebrima svodova tribina. Gornja trećina je izložena jakim potiscima svodova glavnog broda. Da bi se oni prihvatili i neutralisali, koriste se potporni luci koji prenose ove potiske napolje, iznad krovova bočnih brodova, na kontrafore izređane na spoljnom zidu. U engleskoj gotici kontrafori su skrivani ispod krovova bočnih brodova. Kod dosta visokih katedrala mogu biti na više spratova. Obično je na njima izgrađen oluk za odvođenje vode sa krova glavnog broda.

Raspored kontrafora evoluira. U početku su upravni na zid koji podupiru, te ih ima uglavnom po dva. Kasnije, u XIV i XV veku, uglavnom se izrađuje po jedan koji prima potisak na samom uglu. Potporni luci su proizašli iz prislonjenih elemenata u romaničkoj arhitekturi, iako u ovakvom obliku nisu primenjivani do tada. Znamo da su nad tribinama nekih građevina upotrebljavani četvrtoobličasti svodovi. Ako uklonimo pojedine delove i zadržimo samo ojačavajuće lukove, dobićemo neku vrstu embriona gotičkih potpornih lukova. U poslednjoj četvrtini XII veka počinju da se izvode pravi potporni luci koje prvi put srećemo na katedralama Notr Dam u Parizu oko 1180., a zatim i u Šartru oko 1194.

Što se stubaca tiče, najjednostavniji je cilindrični stub postavljen na kvadratni sokl završen kapitelom nasleđenim iz romanike i koristi se u katedralama XII veka. Sledeći tip je cilindrični stub sa četiri prislonjene kolonete koje još uvek imaju simbolički karakter i ne spajaju se sa rebrima svoda. Kasnijim razvojem dolazi do

- 16 -

spajanja nosećih i nošenih elemenata u snopu stubova i pomoćni stubovi prislonjeni uz glavni stub postaju ravnopravni elementi oslonca.

Rebra, svodovi i arhivolte prelaze u odgovarajuće dodatne stubiće, a samo slabo razvijeni kapitel označava prelaz od oslonca na rebro i luk. Vremenom se dalje umnožavaju i dodatni stubići i tako se usložnjava profil oslonca. U drugim slučajevima oslonac može biti glatki cilindrični stub bez kapitela. Njegov gornji deo se razgranava lepezasto i rebra uranjaju u stub. Tako se oslonac spaja sa svodom dobijajući izgled rebara koja dopiru do poda. To je slučaj u poznoj gotici.

- 17 -