0
1
WSTĘP
DZIAŁALNOŚĆARCHITEKTONICZNO-BUDOWLANA...........................................................................4WPOSZUKIWANIUSTYLUNARODOWEGO.....................................................................................................................15OBIEKTYMUZYCZNEITEATRALNE...............................................................................................................................18
SECESJAWELWOWSKIEJARCHITEKTURZE.......................................................................................20WKŁADIWANALEWIŃSKIEGOWROZWÓJNURTU.....................................................................................................22
ZAKOŃCZENIE...............................................................................................................................................31
BIBLIOGRAFIA................................................................................................................................................32
2
WSTĘP
Wybranym tematem pracy magisterskiej został Lwów, jako miasto mojego pochodzenia i
miejsce, które potrafi wywrzeć wielkie wrażenie na każdego, kto kiedykolwiek miał
możliwość go zwiedzić. Praca projektowa, a także pisemna są ściśle związane ze Lwowem,
nawet aneks, czyli prace malarskie skupiają się wokół tego miasta tworząc serie obrazów
„Ponad dachami Lwowa”. Zainteresowanie Lwowem nie wynika tylko ze względu na moje
pochodzenie, lecz wynika z uwagi na ciekawą historie, wielokulturowość i piękną
architekturę miasta.
Historia Lwowa bierze swój początek w 1256 roku, chociaż badania archeologiczne
przeprowadzone w 1992 roku potwierdzają, że już w V wieku były pierwsze słowiańskie
osiadłości na tym terenie. Daniel Halicki przyjął władze na tych ziemiach w połowie XIII
wieku, po czym pobudował kilka twierdz, a obok jednej z nich powstało miasto, które
nazwano na cześć książęcego syna Lwa.
Po śmierci ostatniego Książa z dynastii Halickich w 1340 roku, król polski Kazimierz III
Wielki objął Lwów. Po licznych walkach, Ruś Halicka wraz ze Lwowem zostają przyłączone
do składu ziem polskich. Wtedy Lwów przeżywa złoty okres w swojej historii, staje się
centrum kulturalnym i handlowym dzięki swojej lokalizacji. Jest często nazywany „złotym
jabłkiem Rzeczypospolitej” lub „ozdobą królestwa”. Lwów zostaje w składzie Polski aż do
1772 roku. Następnie Lwów z całą częścią Małopolski odszedł do Austrii ze względu na
rozbiory tego okresu.
Miasto było nieustannie rozwijane. Ogromny wkład Polaków w kulturę i architekturę Lwowa
jest oczywisty. Liczne kościoły a także parki, kamiennicy i uczelnie, sprawiają, że Lwów
staje się w pełni rozwiniętym miastem z, którego pochodzi dużo wybitnych, działaczy
kultury, polityków i naukowców polskiego pochodzenia. Słynny matematyk Stefan Banach;
pisarz i poeta Władysław Bełza; historyk i naukowiec Łucja Charewiczowa; malarka, literatka
i publicystka Maria Dulębianka; komediopisarz Aleksander Fredro; uczony i polityk
Stanisław Głąbiński; malarz Artur Grottger; twórca epoki polskiego oświecenia, nazywany
„poeta serca” Franciszek Karpiński; a także wielka polska poetka i krytyk Maria Konopnicka
i słynny pisarz, twórca „Przygód Koziołka, Matołka” Kornel Makuszyński wywodzą się ze
Lwowa. Oprócz tego, tacy znani architekci jak Julian Zachariewicz i jego syn, Alfred
Zachariewicz, który był współtwórcą lwowskiej architektury secesyjnej i ściśle
3
współpracował z Iwanem Lewińskim też mieli polskie pochodzenie. Z wielu względów
Lwów jest warty kolejnego wspomnienia o nim, zwłaszcza biorąc pod uwagę bezpośredni
wpływ narodu polskiego na rozwój tego miasta.
Lwowska architektura secesyjna wskutek znanych przyczyn politycznych nie była
podejmowana jako temat w przeciągu dziesiątków lat. Nie istniało prawie żadnych wzmianek
o secesji we Lwowie, były podejmowane różne próby, ale skupiają się przeważnie tylko na
architekturze, pomijając inne dziedziny sztuki. Istnieją wspomnienia o lwowskim dworcu
kolejowym w dziełach profesora Mieczysława Wallisa, ale biorąc pod uwagę znaczenie tego
nurtu dla lwowskiej architektury, tego było za mało.
Dlatego z pewnością można stwierdzić, że praca Juria Briułowa “Secesja we Lwowie” ma
ogromne znaczenie skoro pozwala dotknąć bliżej tego nurtu, zrozumieć jego zagadnienia i
docenić pracę wybitnych Architektów tego okresu. Jest to praca oryginalna, nowatorska
i oparta na różnorodnych, bogatych źródłach. Właśnie ze względu na brak informacji z tej
dziedziny sprawia, że ta książka staje się bardzo cennym darem dla kultury ukraińskiej.
Pisząc swoją praca magisterską chciałam dokonać własnego wykładu w naszą kulturę,
przedstawić piękno architektury miasta, dokonaniami jednego, wybitnego architekta i tego
jak on wpłynął na rozwój secesji na ziemiach ukraińskich, a głownie we Lwowie.
Najważniejszym zadaniem było przeanalizowanie secesji, lecz nie proste wspomnienie o jej
zagadnieniach i cechach, a bardziej skupienie się na przedstawieniu jej powstania i rozwoju
poprzez ciężką pracę Iwana Lewińskiego. Z tego powodu, pisząc dalsze części tej pracy
chciałam najpierw opisać działalność Iwana Lewińskiego jako architekta tworzącego swoje
dzieła na ziemiach ukraińskich i krajach sąsiednich. Opisać jego dokonania w architekturze i
podkreślić ciężką pracę, którą można dostrzec na ziemiach całego kraju, a zwłaszcza we
Lwowie. Dopiero później wprowadzić czytelnika z podstawowymi informacjami o
zagadnieniach secesji i jakie znaczenie miał „modernizm” dla architektury Lwowa. Ponadto
przedstawić w jaki sposób ten styl rozwijał się w przeciągu dziesięciu lat i jaką rolę w tym
miał Iwan Lewiński jako jeden z twórców secesji we Lwowskiej architekturze.
4
DZIAŁALNOŚĆ ARCHITEKTONICZNO-BUDOWLANA
Iwan Lewiński jest postacią niezwykle ciekawą. Był to nie tylko wybitnym architektem, lecz
też inżynierem, profesorem na Politechnice Lwowskiej i jednym z znanych przedsiębiorców,
który w znacznej mierze wpłynął na rozwój kraju ze względu na swój talent i ciężką pracę.
Niestety jego imię wciąż, jest znane tylko w wąskich kołach działaczy w tej dziedzinie. Jego
życie stanowi prawdziwy przykład osoby, która potrafiła osiągnąć sukcesu tylko ciężką pracą,
zaczynającą od samego dołu ze względu na pochodzenie.1 Urodzony 1851 roku, w wiosce
Lewinci, w młodym wieku przeprowadził się do Galicji, która wchodziła w skład
Rzeczypospolitej. W 1869 roku Iwan Lewiński dostaje i się do Akademii Technicznej we
Lwowie, którą później przekształcono w Politechnikę Lwowską. Właśnie podczas
studiowania na politechnice, poznaje Juliana Zachariewicza, profesora i architekta polskiego
pochodzenia, który później staje się jego wspólnikiem i z, którym będą ściśle współpracować
tworząc wiele projektów.2
Największą popularność, Iwan Lewiński, zdobył jako inżynier budowlany. W latach 80 XIX
wieku rozpoczyna współpracę ze swoim nauczycielem Julianem Zachariewiczem. Ta
współpraca będzie trwała nawet po tym jak Lewiński rozpocznie swoją własną działalność,
zakładając biuro projektowe. Nowo utworzone biuro projektowe „Zachariewicz i Lewiński”
zaczyna skupować duże działki w północno-zachodniej części Lwowa. Są to okolice
teraźniejszych ulic generała Czuprynki, Kotlarewskogo i Neczuja-Łewyckogo, ale na tamten
moment ziemie te były jeszcze niezabudowane. W ciągu tylko dziesięciu lat, wspólnicy,
zaprojektowali i pobudowali dziesiątki obiektów mieszkaniowych i gospodarczych. Każdy z
tych obiektów został potraktowany indywidualnie, z wykorzystaniem ciekawych rozwiązań
architektonicznych. A w latach 1885-1892 Lewiński i Zachariewicz rozpoczynają aktywnie
projektować wille prywatne tym samym przemieniając całą okolicę w jedną z najlepszych
dzielnic w mieście.3
W XIX wieku doszło do wielu odkryć w dziedzinie architektonicznej, czyli nowe technologie
budowlane, a także rozwiązania świetlne, wentylacyjne, odkryto nowe materiały i sposoby
ogrzewania. Ze względu na ten fakt, oprócz aktywnego tworzenia obiektów nowych,
Lewiński rozpoczyna wykonywać prace rekonstrukcyjne, samodzielnie podejmuje 1A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 5.2Ibidem, s. 10.3Ibidem, s. 27.
5
się projektów przebudowy budynków zabytkowych i ich modernizacji. Posiadając dużo
fachowców i materiały najlepszej jakości, firma Lewińskiego otrzymywała dużo zleceń w
przebudowie zarówno obiektów gospodarczych zarówno jak i wielkich pałaców. Wśród tych
zleceń był Pałac Siemieńskich-Lewickich, budynek przy ulicy Krakowskiej 22, także
zrekonstruowano Pałac Metropolitów Greckokatolickich ect. Oprócz Lwowa, firma działała
na całym terytorium Księstwa Halicko-Wołyńskiego.4
Pałac Siemieńskich-Lewickich
Jeżeli mówić o stronie estetycznej tych rekonstrukcji to trzeba zaznaczyć, że były
wykonywane w popularnym stylu tego czasu, przy wykorzystywaniu panujących wtedy
koncepcji projektowych, wiec to była nie rekonstrukcja, a bardziej nadanie atrakcyjności
starym obiektom. Za swoją aktywność i nieprzestanną pracę w dziedzinie architektonicznej,
całe biuro wraz z swoim kierownikiem nabywają wielkiej sławy wśród działaczy kultury i
ludu, a Lewiński staje się także doradcą Państwowych Komisji. W tym momencie, ze
względu na ilość pracowników i różnorodność prowadzonych prac jednocześnie, firma, była
uważana już jedną z największych w Galicji i wciąż się rozwijała.5
4A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 28.5Ibidem, s. 29.
6
budynek przy ulicy Krakowskiej 22 Pałac Metropolitów Greckokatolickich
Pod koniec XIX wieku na wschodzie Galicji, wszystkie kierunki rozwoju architektury i
budownictwa były wyznaczane przez jedną organizację. Nazywana „Towarzystwo
budowlańców”, ta organizacja podporządkowała się władze centralnej w Wiedniu aczkolwiek
miała możliwość wprowadzenia swojego własnego stylu w architekturze. Lewiński staje się
jednym z działaczy organizacji, a po niedługim czasie wybrano go na stanowisko kierownika.
Na jednym z spotkań postanowiono stworzyć magazyn, w którym byłyby przechowywane
materiały budowlane o niskich cenach, a całą kontrole przyjęliby lokalni przedsiębiorcy.
Istniało ogromne zapotrzebowanie w takim magazynie ponieważ firmy zagraniczne
dostarczali produkcję o bardzo wysokich cenach korzystając się pozycją monopolistyczną na
danym regionie. Lewiński przejął inicjatywę w tym działaniu ponieważ już posiadał kilka
magazynów dla własnej produkcji, a także był już doświadczonym przedsiębiorcą o dobrej
reputacji w tych kołach. W celu przyśpieszenia realizacji tego pomysłu, a także szybszego
rozwoju ruchu budowlanego w regionie, odbyło się spotkanie pracowników danej dziedziny
w Wiedniu.6 Inżynierowie i budowlańcy omawiali różne problemy z danej branży i problem
braku materiałów dobrej jakości, a także szukali możliwe rozwiązanie nie tylko dla Księstwa
Halicko-Wołyńskiego, ale dla całych Austro-Węgier. Następnie została stworzona spółka
Kredytowa, celem której było chronić przemysł budowlany. Ze względu na brak takiego
nadzoru za jakością ze strony państwa, materiały przywożone do regionu były bardzo złej 6A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 30.
7
jakości co swoją drogą wpływało na wartość obiektów i ich wytrwałość. Dlatego założenie
takiego stowarzyszenia miało ogromne znaczenie dla deweloperów i architektów. Spółka ta
wzięła na siebie obowiązek bezpośredniego zakupu materiałów od producenta o najwyższej
jakości, takich jak: Drewno, metal, ceramika ect. Oprócz wielkiego wpływu na rozwój miasta
i powstawanie nowych obiektów, ta organizacja jeszcze miała ogromne znaczenie dla
twórczości architekta.
Lewiński był człowiekiem nadzwyczajnie aktywnym i energicznym, wymagał tego też od
Spólników, a także reszty pracowników. Pracownicy dostosowywali się do tych wymóg ze
względu na wielki szacunek do tej osoby. Lewiński miał talent do projektowania, który się
łączył z wiedzą techniczną i co bardzo ważne z duchem przedsiębiorczym. Właśnie dlatego
wzbudzał zaufanie u klienta, szacunek u robotników i reszty działaczy w tej dziedzinie. Nie
było dnia, żeby jego maleńki wózek nie był zauważony gdzieś w centrum jeżdżąc z jednego
miejsca budowy do innego gdzie powstawały nowe budynki projektowane w jego biurze. Był
bardzo nadgorliwy i musiał mieć pod własną kontrolą wszystko co się dzieje na budowie, a
także przy projektowaniu, ale poza tym sprawiedliwie wynagradzał każdą dobrze zrobioną
pracę.7
W ostatnich latach XIX wieku, biuro zaczęło bardzo szybko rozwijać się, poszerzając na inne
miasta dzisiejszej Ukrainy takie jak: Iwano-Frankowsk, Ternopil, Czerniowce i niektóre
regiony Polski. Zaczęły też nadchodzić większe zamówienia we Lwowie, takie jak na placu
Dąbrowskiego 7 (1896-1897), przy ulicy Drukarskiej 3 i 4 i budynek na ulicy Doroszenka 73
(1890 roku). Te obiekty stanowią ogromną wartość dla miasta ze względu na ich ciekawą
formę i autentyczną fasadę. Bardzo zależało na tym Lewińskiemu, projektując, nie chce
kopiować tego co już istnieje lecz tworzyć od nowa.
7A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 31.
8
budynek na ulicy Drukarskiej 4
budynek na ulicy Doroszenka 73 budynek na ulicy Drukarskiej 3
9
Oprócz tego, firma Lewińskiego dostaje zamówienie na realizacje bardzo ważnych i
potężnych obiektów. Wśród tych realizacji znajdują się takie znane projekty jak dworzec
kolejowy we Lwowie, Opera lwowska, George hotel, stadion polskiego Towarzystwa
Gimnastycznego „Sokół” i jeszcze kilka innych.
Hotel „George”
Te obiekty powstają na przełomie XIX i XX wieków, wprowadzając na ziemie Galicyjskie
nowy kierunek w architekturze znany jako „secesja”, który już od któregoś czasu panował na
ziemiach Europejskich. Zasadniczy rozkwit tego kierunku trwał do około 1908 roku. Można
zobaczyć wielką ilość budynków z tego okresu, które zostały zaprojektowane przez biuro
architektoniczno-budowlane Iwana Lewińskiego. Warto też zaznaczyć, że te obiekty nie
stanowią tylko kopie wiedeńskiej secesji, w biurze było tworzono własne postulaty. Jednym z
przykładów ciężkiej, ale produktywnej pracy jest budynek mieszkalny przy dzisiejszej ulicy
Bogomolca. Jego różni ciekawe połączenie obiektu z maleńkim ogrodem, jaskrawa zieleń i
kolorystyka kamieniu ceramicznego tworzą ciekawą kompozycję secesyjną. 8
8A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 32.
10
budynek na ulicy Bogomolca
Jako jeden z twórców secesji we Lwowie, Lewiński nadawał ogromne znaczenie stworzenia
własnych cech tego nurtu, jako człowiek wykształcony czerpał inspiracji z projektów
powstających na zachodzie, lecz dążył do wdrążenie własnej stylistyki i logiki do już
istniejącej secesji. Firma Lewińskiego nie tworzyła tylko bryłę samego budynku, lecz
projektowano też wszystko w całości, wraz z aranżacją ogrodów, rozwiązaniem problemu
podjazdu do obiektu, a przy budowaniu kompleksów mieszkalnych brano też pod uwagę
strukturę miasta. Dzięki Lewińskiemu i jego kolegom z branży takim jak Tadeusz Obmiński,
Władysław Sadłowski, August Bogochwalski, Alfred Zachariewicz, i wielu innym, powstają
godne przykłady secesji XX wieku we Lwowie.
Oprócz kompleksów mieszkalnych, w biurze zaczynają powstawać też inne projekty, na
przykład cerkwie, kościoły, klasztory i domy narodowe w wielu miastach i wsiach Galicji.
Niestety, oprócz budynków zaprojektowanych specjalistami w XX wieku, powstają też liczne
obiekty budowane przez zwykły lud. Przyczyną jest to, że Galicja staje się regionem
kapitalistycznym. Po wielu latach prowadzenia hospodarstw wiejskich te ziemie zaczynają się
szybko rozwijać i nabierają tempa w budowaniu fabryk, zakładaniu nowych firm i istotnie
zwiększa się ludność w miastach i miasteczkach. Lwów nagle przekształca się w plac
budowy, na całej szerokości miasta trwają prace budowlane, a brak wystarczającej ilości
specjalistów powoduje powstawanie budynków o różnych formach, rzutach i tylko z łatwo
dostępnych materiałów na rynku. 9
Ze względu na swoją osobowość i potrzebę nieustannego rozwoju, Lewiński był zawsze
świadomy wszystkiego co się dzieje na zachodzie, jakie nowe tendencje są mniej lub bardziej
popularne. W pierwszym dziesięcioleciu XX wieku, w Europie dochodzi do zmian w
9A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 33.
11
koncepcjach estetycznych co też wpływa na sposób projektowania architektonicznego.
Zaczyna się ozdabiać obiekty rzeźbionymi kwiatami dekoracyjnymi, detalami z metalu, w
budynkach występują giętkie linie, a drzewo powoli zastępuje się formami geometrycznymi.
Galicja, na czele ze swoja stolicą, szybko odreagowuje na zmiany i wprowadza nowe
tendencje w kolejnych projektach. Nie było to kopiowanie już istniejącego stylu, lecz
inspiracja przy tworzeniu własnych budynków. W biurze Lewińskiego powstają projekty
budynków, odpowiadające wymogom nowego nurtu. Jeden powstaje przy ulicy Bogomolca 2,
a drugi na ulicy Franka 7, te budynki są uważane za początek nowej epoki w projektowania
na terytorium całej Ukrainy. Najlepszym dowodem na wysoki profesjonalizm i prawidłowe
podejście do pracy przy projektowaniu jest to, że krytycy krakowskiego czasopisma
„Architekt” zaznaczyli, Lwów jako posiadacza wszystkich cech Europejskiego poziomu
architektury. W jeszcze jednym czasopiśmie „Tygodnik Ilustrowany” stwierdzili, że Lwów
jest godnym przykładem w projektowaniu i budowaniu obiektów.10
kamienica na ulicy Bogomolca 2
10A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 34.
12
We Lwowie, w tym okresie powstaje ogromna ilość nowych pałaców, willi, obiektów
przemysłowych, banków, hoteli, sali gimnastycznych, sklepów ect. Przy wznoszeniu tych
obiektów używano już tylko nowych rozwiązań technicznych takich jak windy, oświetlenie
elektryczne, wentylacje i inne, oprócz tego używano też różne materiały dekoracyjne na
przykład dużo różnych rodzajów cegły, drogie granity, marmur i inne. Ze względu na różne,
dziwne wymagania klientów wraz z użyciem różnorodnych materiałów prowadzi do
powstania nowych cech w stylu Lwowskiej architektury. To stanowiło problem dla firmy
Lewińskiego, ponieważ każdy swój pomysł projektowy musiał bronić przed klientem ze
względu na dziwne pomysły estetyczne z ich strony. Udaje mu się jednak pozostać przy
swoich poglądach co potwierdza kolejny artykuł o jego twórczości w czasopiśmie
„Architekt”, który zaznacza, że budynki przez niego wznoszone są bardzo dobrze zbudowane,
wyglądają prosto i skromnie. 11
Ludność we Lwowie wciąż zwiększa się co w swoją kolej wpływa na rozwój całego miasta,
powstaje coraz więcej nowych obiektów i biuro projektowe Lewińskiego ma bardzo dużo
zleceń, czasami potrafili prowadzić około stu prac budowlanych jednocześnie. W tym okresie
powstają kamienice, które do dzisiaj są uważane za przykład piękna i są zamieszkiwane przez
lwowian już od kilka pokoleń. Niektóre z tych przykładów można zobaczyć na zdjęciach
książki: kamienica na ulicy Parkowij 14 (1909-1910), lub przy uliny Boguna 5-7 (1905-1907)
i dużo innych. W tym jest ogromna zasługa Iwana Lewińskiego ponieważ czasami wznosił
obiekty za koszty klienta, lecz czasami, a nawet często, były to jego własne koszty gdzie nic
nie zyskiwał z takiego budownictwa oprócz satysfakcji moralnej.12
fragment fasady budynku na
ulicy Boguna 5
11F. Mączyński, Najnowszy Lwów, „Architekt”, #9, Kraków 1908, s. 91-95.12A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 36.
13
kamienica na ulicy Parkowej 14 budynek na ulicy Boguna 5-7
W jego firmie często projektowano w sposób nietradycyjny, używając materiałów, które nie
łączyło się do tej pory we Lwowie, na przykład żelbeton, beton, szkło i metal.
Wykorzystywanie żelbetonu i betonu staje się coraz popularniejsze w projektowaniu XX
wieku. Te materiały są wykorzystywane przy budowie takich obiektów jak Opera lwowska,
Dworzec Kolejowy we Lwowie, a później przy budowaniu domów mieszkalnych. Oprócz
projektowania bryły, firma Lewińskiego też wykonuje aranżacje wnętrza i środowiska
dookoła, więc projekty składały się w całość tworząc prawdziwą kompozycję. Na potrzeby
mieszkańców powstaje dużo szpitali, szkół, gimnazja i inne obiekty użytku publicznego. 13
Z początkiem I Wojny Światowej ilość prac budowlanych zmniejsza się aczkolwiek są wciąż
prowadzone, a fabryki i produkcja dóbr działają wciąż normalnie. Po powrocie z wygnania,
Lewiński wraca do pracy i teraz skupia swoją uwagę na budowie, odnawianiu
i odbudowywaniu cerkwi i kościołów. Ponieważ staje się to bardzo ważnym dla ludności
całego regionu ze względu na zniszczenia powojenne, jego biuro rozpoczyna współpracę z
różnymi architektami i tworzą organizację skupiającą się na budowie i projektowaniu cerkwi.
13A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 37.
14
Właśnie na podstawie tej organizacji powstaje warsztat przewódców sztuki ukraińskiej
(ГДУМ). Lewiński bierze się za realizacje takich zamówień jak wielkie zabudowy cerkiewne
na terytorium Galicji i poza jej granicami. W Stanisławie (wieś na Ukrainie) powstaje
ogromny, wielofunkcjonalny kompleks dla sióstr projektowany przez Lewińskiego i
Łuszpińskiego, który składał się z pomieszczeń dla nauki, zamieszkania i pomieszczenie dla
kulturnego przeznaczenia.14
dom Narodowy w Stryju
A także powstaje bardzo znana cerkiew drewniana w Kijowie, wyznania greko-katolickiego.
Aktywnie odbudowywano stare obiekty cerkiewne lub przebudowywano pomieszczenia w
środku. Zabiera się także za projekty przebudowy i restauracji pomieszczeń dla Uspieńskiej
cerkwi na ulicy Ruskiej.15
14A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 40.15Ibidem, s. 41.
15
WPOSZUKIWANIUSTYLUNARODOWEGO
Mówiąc o stylu narodowym i jaki miał wyraz w sztuce, muszę zaznaczyć, że taki wyraz
pochodzi od najdawniejszych lat istnienia ludzkości. Poszukiwanie narodowej autentyczności
staje się całą tendencją w krajach Europejskich XIX wieku. Świadome poszukiwanie stylu
narodowego we wszystkich gałęziach sztuki staje się ważnym zjawiskiem, które bierze swój
początek w 1890-1900 latach w takich krajach jak Anglia, Francja i Niemcy, a także powoli
poszerza się na resztę krajów Europy i nie tylko. Proces kształtowania ukraińskiego stylu
narodowego spotkał się z wieloma problemami ze względu na ciężką sytuację polityczną
panującą na terytoriach dzisiejszej Ukrainy w końcu XIX wieku i początku XX wieku. Ziemie
te były podzielone przez Austro-Węgry i Rosję. Aczkolwiek obydwie Imperie chętnie
pomagały i sprzyjały rozwojowi tych tendencji w swoich celach politycznych. Architekci z
Wiednia, którzy projektowali obiekty dla użytku państwowego na terytorium Galicji, dostali
rozkaz inspirowania się, przy projektowaniu, tradycyjną kulturą tego regionu. Owszem nie
byłoby to możliwe gdyby nie ciągły opór ze strony narodu ukraińskiego i wielka ilość
propozycji z ich strony. Rosła świadomość narodowa wśród ludzi co w dużym stopniu
wpłynęło na kształtowanie i rozwój stylu narodowego w malarstwie, architekturze i innych
gałęziach sztuki. W okresie dwudziestu lat powstało więcej niż jeden tysiąc obiektów
architektonicznych w „ukraińskim stylu”.16
Za centrum rozwoju stylu narodowego zdecydowanie można uważać Galicję, a zwłaszcza
Lwów, który był uważany wtedy za kulturalną stolicę danego terenu. Jednak dla rozwoju
tendencji narodowych były potrzebne zasoby finansowe wobec tego wielkie znaczenie mieli
mecenasi sztuki i dobroczynność. W związku z tym Iwan Lewiński, Metropolita Szeptycki, a
także inni działaczy kultury i przedsiębiorcy chętnie finansowali budownictwo nowych
obiektów mających wielkie znaczenie dla narodu ukraińskiego. Stylistyka ukraińska bez
wątpienia wyróżniała się z pośród innych stylów w Europie i była nazywana bardzo różnie –
„ruski styl”, „ruskie motywy”, „motywy narodowe”, „huculski styl”, „styl bizantyjsko-
rosyjski”, „wschodnio-galicki styl”, „ukraiński modern” etc.
Posiadając fundusze wraz z wielka wiedzą techniczną i możliwościami, Iwan Lewiński
razem z innymi firmami architektonicznymi, próbował stworzyć autentyczny styl ukraiński w
architekturze, który nie istniał dotąd w Europie. Formy inspirowane architektura narodową,
16A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 54.
16
tradycyjne ornamenty w rzemiośle artystycznym i jaskrawe dekoracje, określały
zasady koncepcji galickiego i wschodnio ukraińskiego stylu.17 Modernizm, nazywany w
Galicji „secesją” wyznaczył też granice dla młodych architektów tworzących w stylu
narodowym. Pod okiem Lewińskiego, w latach 1894-1916 powstaje dożo przykładów danego
kierunku w architekturze, w jego firmie zostały zaprojektowane takie budynki jak
pawilon towarzystw ukraińskich we Lwowie (1894), Djakowska bursa (1903-1904),
ukraiński dom akademiczny (1905-1906) (str.57) na ulicy generała Czuprunki, Gmach
Ukraińskiego Towarzystwa Kredytowego „Dniestr”.
Djakowska bursa na ulicy Ozankiewicza 2a fragmenty fasady
Zasadą było prawidłowo połączyć motywy narodowe z nowoczesnymi materiałami takimi jak
beton i kamień, a także fasady budynków dekorowano płytkami ceramicznymi, z
stylizowanym ornamentem narodowym.18
17A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 55.18Ibidem, s. 56.
17
Gmach Ukraińskiego Towarzystwa Kredytowego „Dniestr”, fragmenty fasady
Tę samą tendencje przyjęto też przy wznoszeniu nowych cerkwi na Galicji pod koniec XIX
wieku i początku XX wieku. Lewiński i jego uczniowie jako pierwsi proponują nowe
rozwiązania przy projektowaniu cerkwi, z wykorzystaniem takich materiałów jak beton,
metal, ceramika etc. Każdy obiekt powstający w biurze projektowym, Lewiński nadzorował
osobiście, próbując zachować styl ukraiński w każdym z nich, ponadto tworzyć architekturę
odpowiadającą wszystkim wymogom tego czasu.19
Oprócz zachowywania w projektach stylu ukraińskiego, jako prawdziwy przedsiębiorca,
Lewiński tworzył rzemiosło artystyczne i architekturę dopasowując się do wymóg swego
klienta i jego narodowości. W jego pracowni powstało dużo wyrobów ceramicznych o
ornamentach austriackich. Jednak najwięcej Lewiński tworzył w motywach polskich. Jednym
z czynników takiego zainteresowania kulturą i tradycjami polskimi było to, że jego żona była
polką z pochodzenia, a także w jego biurze i fabryce pracowało czy mało Polaków. W ten
sposób, Lwów stał się ośrodkiem rozwoju stylu zakopiańskiego. Oprócz Lewińskiego, cały
szereg architektów zaczyna tworzyć w tym stylu: Julian Zachariewicz, Edgar Kovats, Jan
Tomasz Kudelski i wiele innych. Też trzeba zaznaczyć, że większość budynków powstałych
w stylu „zakopiańskim” lub „narodowym” były zaprojektowane w biurze architektonicznym
Lewińskiego aczkolwiek były wynikiem pracy zespołowej z uczestnictwem wyżej
wspomnianych architektów.20
19A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 57.20Ibidem, s. 61.
18
OBIEKTYMUZYCZNEITEATRALNE
Jeszcze jednym rodzajem działalności Iwana Lewińskiego we Lwowie jest budowanie
teatrów i obiektów widowiskowych. Najczęściej się mówi o najbardziej znanych z nich, lecz
istnieje dużo mniejszych i może nie tak bardzo słynnych, ale też wartych tego, żeby o nich
wspomnieć. Najczęściej są to sceny dla występów tymczasowych. Pierwszymi przykładami
takiej działalności można uważać projekty wystaw jego autorstwa, gdzie był odpowiedzialny
za koncepcje ich rozłożenia, pod czas przeprowadzania takich wystaw we Lwowie, w latach
1892-1894. Poza tym, że Lwów można uważać za kulturalnie rozwinięte miasto w tamtych
latach, jednak brak teatrów i miejsc publicznych było bardzo odczuwalne w miastach i
miasteczkach na ternie Galicji. Niestety kosztów prywatnych nie było wystarczająco na
wznoszenie tego rodzaju obiektów, a państwo nie przewidywało wydatków na tego rodzaju
projekty. Dlatego w biurze Lewińskiego, przy projektowaniu domów narodowych, szkół i
innych budynkach tego rodzaju prawie zawsze uwzględniało się osobne
pomieszczenie umożliwiające przeprowadzenie różnego rodzaju wystaw, zajęcia dla chórku,
i pokazów teatralnych. Jego biuro miało dużą ilość podobnych zleceń i to w wyniku czego
powstał nowy styl w budowaniu, naśladowywany przez inne biura na terenie Galicji i
Bukowiny. Często takie budynki były wznoszone za pieniądze mieszkańców, ale też w
niektórych wypadkach Lewiński budował je za darmo z przekonań patriotycznych. Właśnie
w ten sposób powstaje dom narodowy w Kleparowie wyłącznie z materiałów darowanych
Lewińskim na wzniesienie tego budynku.
Wniósł ogromny wkład w życie kulturalne mieszkańców Lwowa, współpracując nad
projektem budynku teatru Miejskiego, w którym aktualnie się znajduje Lwowski
Narodowy Akademiczny teatr opery i baletu im. S. Kruszelnickiej. Dużo czasu minęło zanim
ruszyły roboty budowlane, kilka aspektów zostało umówionych zanim pozwolenie na
budowle zostało podpisane przez urząd miasta. W 1895 roku odbył się konkurs na najlepszą
propozycję architektoniczną danego teatru. Do udziału przestąpiło dużo firm
architektonicznych na czele z najlepszymi firmami Austro-Węgier, a także licznymi
przedstawicielami Galickiej szkoły architektonicznej, członkowie której jednoczyli się w
grupy. Projektem, który bez wątpień został wybrany jako najlepszy został pomysł
lwowskiego architekta Zygmunta Gorgolewskiego. Z czasem, Teatr Miejski zostaje
najbardziej znanym i najczęściej odwiedzanym obiektem architektonicznym, dzieje się tak, w
19
dużej mierze, ze względu na jego lokalizacja, a także rozwiązanie terenu dookoła. Został
wzniesiony w samym sercu Lwowa, a prowadzi do niego szeroka aleja, zaprojektowana
wyłącznie dla spacerów i tym samym podkreślając wielkie znaczenie tego obiektu dla miasta.
Budownictwem zajęło się kilka większych firm, do których należała firma Iwana
Lewińskiego, a sam proces trwał około pięciu lat. Od samego początku istniały problemy
związane z wznoszeniem tego budynku. Przyczyną tego była rzeka Pełtew, która w dużej
mierze utrudniała założenie fundamentu. Do rozwiązania tego problemu przystąpiło dożo
inżynierów na czele z Lewińskim.21 W krótkim czasie udało się znaleźć rozwiązanie i już 4
października 1900 roku odbyło się uroczyste otwarcie Teatru Miejskiego. O znaczeniu
Lewińskiego dla pobudowaniu tego obiektu świadczy fakt, że ze wszystkich inżynierów
budowlanych tylko on przymówił do widzów podczas tej uroczystości.
Biuro projektowe Iwana Lewińskiego nabyło wielkiej sławy po wzniesieniu Teatru
Miejskiego, który dzisiaj jest nazywany Operą lwowską. Wybudowany za projektem
Zygmunta Gorgolewskiego, już ponad sto lat przyciąga turystów swoją, piękną bryłą, a także
rozwiązaniem wnętrzarskim, które i dzisiaj wywiera ogromne wrażenie na zwiedzających.22
Teatr Miejski, dzisiaj Opera lwowska
21A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 63.22Ibidem, s. 64.
20
SECESJA WE LWOWSKIEJ ARCHITEKTURZE
Szybki rozwój ekonomiczny i rozkwit życia kulturalnego miasta przyczyniło, wystąpienie
secesji w architekturze Lwowa i innych dziedzinach sztuki. Lwów staje się stolicą Galicji w
składzie Austro-Węgier, a liczba ludności nieustannie się zwiększała tworząc podstawę
materialną dla secesji. Rozwój budownictwa, a także przemysłu lekkiego prowadzą do
powstania nowej architektury, a także sztuki dekoracyjnej z niej związanej i produkcji
drukarskiej w stylu secesji.
Postęp ekonomiczny i naukowo-techniczny wywołują złe emocje wśród artystów i sprawiają,
że Ci dożą do przyrody w swoich dziełach i projektach. 23 Swojego rodzaju nostalgia
mieszczan za przyrodą sprawia, że artyści nawiązują do tych motywów w swoich dziełach,
projektach ect. Powstanie secesji na przełomie wieków prowadzi do większego
zainteresowania sztuką i jej problemami. Secesja uzyskała wsparcie, na licznych uczelniach
przygotowujących nowych artystów. Jedną z takich uczelni była Politechnika lwowska, znana
z swego dobrego poziomu edukacji nowych architektów i inżynierów. Twórczość i
kreatywność absolwentów wydziału architektura na politechnice, stworzyły secesję we
Lwowie, przedstawiając ja w licznych projektach i realizacjach w całym mieście.
W latach 90-tych XIX wieku, secesja już przenikła we wszystkie dziedziny sztuki we Lwowie
chociaż na początku spotkała się z wielkim oporem ze strony ludności.24 Na początku,
Secesja była nielubiana, do takiego stopnia, że nawet witraże stworzone przez Stanisława
Wyspiańskiego dla Rzymsko katolickiej Katedry we Lwowie, były odrzucone komisją
właśnie ze względu na ich jaskrawy styl secesyjny. Jednak w 1896 roku we lwowskim
czasopiśmie „Przemysł artystyczny” pojawia się artykuł Witolda Rybczyńskiego agitujący na
rzecz stylu i podkreślający idee i zagadnienia nowego nurtu: „Jest odczuwalny ogólny
reformatorski kierunek, celem którego jest odświeżyć sztukę, uwolnić ją spod wpływu
dawnych tradycji... W bezgranicznej skarbnicy przyrody, artysta szuka dzisiaj materiałów”.25
Rybczyński uważa, że ważną cechą nowego stylu jest sposób tworzenia formy, a także
wynikanie ornamentu i dekoracji z formy bryły i elementów konstrukcyjnych obiektu.
W 1897, krytyk sztuki i polski rzeźbiarz Stanisław Roman Lewandowski też wspiera nowy
styl, informując, że secesja poszerza się na wiele krajów europejskich i podkreślając potrzebę 23J. Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 9.24Ibidem, s. 10. 25W. Rybczyński, „Przemysł artystyczny”, #1, Lwów 1896, s. 14.
21
wprowadzenia stylu na większą skale we Lwowie. Sens secesji widzi w tym, żeby otaczać się
przedmiotami artystycznymi w życiu codziennym, ponieważ są skierowane na leprze
samopoczucie i wywołują leprze emocje u ludzi.26 Także w tym samym roku we Lwowie,
były przedstawione prace Alfreda Muchy, wraz z obrazami krakowskich i lwowskich
artystów/malarzy secesji. Idea jedności życia i piękna staje się centrum światopoglądu w
secesji i mieści w sobie moralne, estetyczne i socjalne zagadnienia. Piękno sztuki uważano za
przeciwdziałanie technicyzmowi i merkantylizmowi świata współczesnego. Jednocześnie z
powstaniem nowej filozofii estetycznej zaczęły rozwijać się inne kierunki w sztuce Lwowa.
Tak na przykład rozwinęła się secesja racjonalna, obiekty której najczęściej były
projektowane w biurze Iwana Lewińskiego.
Rozkwit nurtu przepada na ostatnie lata XIX wieku, wielką rolę w tym odegrała wystawa
międzynarodowa w Paryżu, a także ogólne zainteresowanie secesją głównie w krajach
europejskich. Lwów podążał za tendencjami i próbował naśladować Paryż, Monachium i
Wiedeń, więc secesja staje się głównym stylem w którym projektowano budynki w mieście.
Przenika też w inne dziedziny sztuki, w pierwszych latach nowego wieku na ulicach Lwowa
widnieją się plakaty w stylu secesji, a także gabloty, okładki książek, ubrania dla kobiet,
ceramika, szkło, wyroby jubilerskie. Secesja była bardzo lubiana nie tylko artystami
tworzącymi w tym stylu ale też mieszczanami, którzy docenili nowe, ciekawe rozwiązania
tego nurtu.27
Maurycy Lilien, ilustracja do książki Jana Kasprowicza „Miłość” Lwów 1902 r.
26S. R. Lewandowski, „Słowo polskie”, #148, Lwów 1897. 27J. Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 18.
22
WKŁADIWANALEWIŃSKIEGOWROZWÓJNURTU
Głównym zagadnieniem koncepcyjnym tego stylu było odbiór każdego dzieła sztuki jako
jedną całość. Inspiracją służyła przyroda, gdzie ta współpraca między wszystkimi jej
elementami tworzy całość, organiczną i urokliwą. W architekturze i przy projektowaniu
przedmiotów użytkowych, najważniejszym było zachowanie organiczności formy, a także
połączenie funkcjonalności z estetyką i pożytecznego z pięknym.
Wiedeń miał wielki wpływ na stylistykę i estetykę, a także ogólny rozwój architektury we
Lwowie. Pod wpływem wiedeńskiej szkoły Otto Wagnera, skupiono się mocno nad
racjonalnością w secesji i jej zagadnieniem. Właśnie to stanowiło teorię „racjonalności w
architekturze” Iwana Lewińskiego, gdzie utylitarność i estetyka tworzą jedność w sposobie
projektowania architektonicznego i budownictwie. Pomysł estetyczny, indywidualność oraz
fantazja twórcy, który podejmuje próbę stylizowania elementów z przyrody, powinien
zrealizować pomysł z właściwych materiałów, o odpowiedniej konstrukcji, właściwości
budynku mają wynikać z za planowego użytku i funkcji danego obiektu. Skoro forma i
wygląd zewnętrzny fasady wynikają z pomysłu na rozłożenie pomieszczeń i pomysł na
wnętrze w całości, mają drugoplanowe znaczenie według Lewińskiego. Podkreśla też,
znaczenie zagadnienia estetycznego w procesie formowania bryły, a także uwzględnienie i
uświadomienie utylitarności podczas tworzenia dzieła sztuki. Podobnie jak i Wagner, nadawał
wielkie znaczenie ornamentom i ich wykorzystaniu przy wykańczaniu obiektów. Każdy
budynek ma być prawdziwym dziełem sztuki, nawet elementy podstawowe mają nieść
przekaz estetyczny i mogą być dekorowane na różny sposób.28
Lecz nie tylko Lewiński był aktywnym działaczem w tej dziedzinie, wiele innych, wybitnych
architektów wnieśli swój wkład w rozwój secesji we Lwowie, a także poszukiwanie własnej,
autentycznej nutki w tym stylu. W referacie „Secesja” 12 marca 1902 roku we Lwowie, J. B.
Antoniewicz stwierdza, że „Tektoniczność to podstawa w architekturze secesji..” 29
Racjonaliści nadawano główne znaczenie podczas projektowania, a dekoratywność dostaje
znaczenie drugorzędne, jeszcze mocniej to się wyraża w drugim etapie rozwoju lwowskiej
secesji gdy w ornamencie przestano widzieć sposób wyrażania ideologii neoromantycznej.
28Jurij Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 45.29J. B. Antoniewicz, Secesja, „Słowo polskie”, #125, Lwów 1902.
23
Roman Feliński pisał, że „Najważniejszym zadaniem architektury jest tworzenie prostoty”,
podkreślał też harmonii w konstrukcji.30
Tendencje racjonalizmu wcale nie przeszkadzały w secesji lwowskiej architektury, można
powiedzieć, że nawet pomagały na swój sposób w określeniu elementu dekoracyjno-
emocjonalnego. Odbywała się tak nazywana „synteza” między podstawą konstrukcyjną
obiektu i jego artystyczno-architektoniczną formą. Postęp techniczny w budowaniu wpłynął
w dużej mierze na formę i sposób myślenia przy tworzeniu nowych obiektów, na przykład
robiono teraz więcej otworów okiennych dzięki nowym możliwościom i dostępnym
materiałom. Cechą charakterystyczną secesji stają się wysokie otwory w łuku i ogromne
oszklone witryny na parterach. Otwory posiadają różne rozmiary, proporcje i formy, jako
przykład takiego projektowania można zaznaczyć budynek A. Segala na skrzyżowaniu
Akademicznej i prospektu Szewczenki.
budynek A. Segala na skrzyżowaniu Akademicznej i prospektu Szewczenki
Wnętrze znacznie się powiększyło na skutek tego, że pozbawiono ściany funkcji nośnych,
takie wnętrza były bardzo dokładnie omawiane i projektowane w sposób uzyskania
najwyższego komfortu. Najczęściej takie rozwiązania można znaleźć w projektach
prywatnych will, ale też i w innych obiektach. Architektom zależy na uzyskaniu
30Jurij Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 46.
24
maksymalnego komfortu w rozwiązaniu wnętrz i łączenia się formy bryły z funkcją wnętrz w
całość. Najbardziej skupia na tym swoją uwaga firma Lewińskiego na czele samym z swoim
liderem. Lewiński jest osobą bardzo praktyczną i wszędzie szuka najprostszych rozwiązań
tworzących komfortową przestrzeń, wygoda i estetyka są dla niego priorytetem, na czym
zawsze koncentruje swoją uwagę. To właśnie wyróżnia jego firmę spośród wielu innych,
przykłady takiego projektowanie możemy znaleźć w jego budynkach przy ulicy Bohomolca i
Pawłowa. Projektując wnętrze często próbowano pociągnąć je dalej na zewnątrz, czyli tak
jakbym przedłużyć pomieszczenie w postaci balkonów i wykusz. To się staje jednym z
najbardziej popularnych motywów w rozwiązaniach z epoki secesji. 31
Nie zważając na to, że dostępność nowych materiałów robiła się coraz większa cechy,
architektury secesyjnej zostawały niezmienne. Ze względu na działalność przedsiębiorczą
Iwana Lewińskiego, we Lwowie istniała możliwość wykorzystania przy budowie konstrukcji
metalowych o rozsądnych cenach i to w dużej mierze wpłynęło na powstanie obiektów
wykonanych z danego materiału. Konstrukcje metalowe były często wykorzystywane przy
projektowaniu architektury secesyjnej, a realizację tych pomysłów możemy zobaczyć wielu
przykładach. Jednym z najlepszych jest Zajezdnia tramwajowa wykonana przez
Boguckiego. 32 Kolejnym wybitnym dziełem o podobnej konstrukcji, które sprawiało
ogromne wrażenie swoją odważną propozycją jest metalowa konstrukcja Sali maszyn,
zaprojektowana przez Gorgolewskiego.
sala maszyn, Lwów 1894 r
31Jurij Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 48. 32 Ibidem, s. 49.
25
W tym okresie zostały też wykonane przekrycia dachów o podobnej konstrukcji metalowej i
szkła na wielką skale. Te projekty powstały z współpracy firmy “Piotrowicz i Szuman”
z Iwanem Lewińskim, Alfredem Zachariewiczem i Boguckim, dla ujeżdżalni towarzystwa
“Sokół” (1897 roku), jeszcze dla takich obiektów jak: biblioteka uniwersytetu (1902 roku),
nowa zajezdnia tramwajowa przy ulicy Witkowskogo, Pasaż Mikolascha, a także w 1903
roku pobudowali pawilon na placu Świętego Ducha. Rozwój secesji w architekturze Lwowa
nabierał szybkiego tempa dzięki współpracy tych Architektów.33
Oprócz wykorzystania konstrukcji metalowych na dużą skalę zaczęto używać
żelbetu. Pierwszym, kto użył ten nowoczesny materiał we Lwowie był Zagórski, pragnął
przedstawić możliwości techniczne danego materiału na wystawie Budowlanej, w 1892 roku
na Politechnice. Lecz pierwszym kto zaczął używać żelbetu na dużą skalę przy wznoszeniu
budynków mieszkalnych na całej Galicji był inżynier Wacław Ibiański. Na nowy, ciekawy
sposób budowanie zwraca swoją uwagę Iwan Lewiński i bardzo szybko zaczyna używać
żelbetu w budowaniu nowych obiektów projektowanych w jego biurze. Firma Lewińskiego
wykorzystuje konstrukcje żelbetowe przy założeniu fundamentu dla budownictwa Opery we
Lwowie w 1897.
zakładanie fundamentu żelbetowego dla Teatru Miejskiego (Opery lwowskiej) w 1897 r.
33Jurij Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 52.
26
Żelbet został też wykorzystany przy wzniesieniu rzeźni zwierząt w 1900 roku przy ulicy
Przemysłowej i wielu innych. Podobne rozwiązania wykorzystuje firma “Sosnowski i
Zachariewicz”. Syn wspólnika Lewińskiego Alfred Zachariewicz, stosuje konstrukcje
żelbetowe w budownictwie mieszkalnym i przemysłowym. Kilka z przykładów jego dzieł
można zobaczyć przy ulicy Glinki, które zostały wzniesione w stylu secesyjnym z
elementami z średniowiecza. Po takim szerokim zastosowanie żelbetu przez te dwie firmy,
pojawił się wymóg stosowania tego materiału przy każdym nowym budownictwie w mieście.
Nabyło wielkiej popularności wśród architektów i inżynierów tego okresu murowanie z cegły
ścian, a także wewnętrznych konstrukcji metalowych i żelbetowych, szeroko stosowano to
rozwiązanie we Lwowskiej architekturze po 1908 roku, wtedy jak się rozpoczął okres secesji
“racjonalnej”. Alfred Zachariewicz i Lewiński wykorzystywali możliwości estetyczne i
tektoniczne żelbetu, w swoich projektach przez wile lat. Żelbetowe sklepienie kopuły i
kilku kiosków przy nowym dworcu kolejowym, dziesiątki wiaduktów i mostów zwłaszcza
most przez rzekę Rybnica, a także wiele innych obiektów zwracali na siebie uwagę
niepowtarzalną formą i ciekawą konstrukcją.
Firma Lewińskiego wyróżniała się spośród innych w wielu kwestiach, jedną z których było
doskonalenie nowej technologii przy wykorzystaniu materiałów tradycyjnych, takich jak
kamień, cegła, gips i ceramika. Oprócz tego, w jego projektach dekoracje pełniły ważną rolę,
wykorzystywano je aby maksymalnie podkreślić piękno formy funkcjonalnej, czym się
właśnie cechuje secesja w architekturze. Dekorowanie pełniło ważną funkcję, zadaniem której
było wzmocnienie wrażeń estetycznych i emocjonalnych w budownictwie. Rzeźba i płytki
ceramiczne skupiały się przeważnie przy konstrukcjach nośnym tym samym podkreślając ich
znaczenie, a także nadając konstrukcjom wyjątkowego wyrazu estetycznego. Najbardziej jest
to zauważalne w budynkach powstałych między 1903 i 1908 rokiem, wsporniki balkonów i
wykuszy, pełniły ważną funkcję konstrukcyjną, a poza tym były dekorowane najczęściej
motywami roślinnymi.34
Ponadto, szereg innych elementów pełniących ważną funkcję dla budynku, traktowano w
sposób artystyczny i nadawano różnych, ciekawych form, przykładem są takie elementy jak:
ościeżnice, gzymsy, parapety, szkło, klamki.35
34Jurij Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 58.35Ibidem, s. 59.
27
firma I. Lewińskiego, według projektu T. Obmińskiego na ulicy Łyczakowskiej 70, 1906 r.
biuro architektoniczne I. Lewińskiego na ulicy Reznickiej 9, 1907 r., Fragment fasady
28
Panującą tendencją w secesji Lwowskiej architektury, było wykorzystanie motywów
roślinnych przy tworzeniu formy lub dekorowaniu ważnych konstrukcji. Te propozycje,
natomiast, znacząco się różniły od rozwiązań proponowanych przez Antonio Gaidi. Dążyło
się za osiągnięciem jedności obiektu z każdym jego elementem poprzez wykorzystanie
motywów z przyrody.
biuro Architektoniczne I. Lewińskiego na ulicy Reznickiej 9, 1907
Tworząc secesje we Lwowie, architekci wraz z Lewińskim opierali się na pomysł stworzenia
architektury, która potrafi zamienić sobą przyrodę w mieście. Dlatego formy z świata
roślinnego odbierano jako ekspresję dobrze przemyślanej kompozycji budynku.36
Synteza sztuk była odbierana jako najważniejsza tendencja w sztuce na całej Europie. Artyści
secesji skupiają się wokół syntezy, nadając jej znaczenie główne jako serce nurtu. Dziedziną,
w której dążenie do syntezy jest najbardziej wyraźnym jest architektura. Architektura łączy
dzieła z każdej dziedziny sztuki w swoim środowisku. Lewiński też wypowiadał się na ten
36Jurij Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 60.
29
temat: „Architektura musi istnieć w zgodzie z rzeźbą i malarstwem, jednak pełnić rolę
główną” mówił on.37 Lwowscy architekci często, o czym świadczą dokumenty z archiwum,
występowali w roli organizatorów łączenia się sztuki z architekturą. Już na stadium
projektowym zadaniem architekta było stworzyć obiekt, który będzie się składać z różnych
dziedzin sztuki takich jak rzeźba, malarstwo i innych tworząc całość pomysłu projektowego.
Nieraz architekt i malarz łączyli się w jednej postaci, więc projekty budynków włączali w
siebie dekoracje, architekturę wnętrz, witraże, a nawet malowidła ścienne. Budynki secesji
przedstawiają ogromną cenność w sztuce. Integracja sztuk występuje nawet w rysunkach
technicznych.38 Obmiński mówił, że projekt dla architekta jest tym samym co obraz dla
malarza.39
Secesja poszerzyła się na wszystkie dziedziny sztuki na czele z architekturą i wdrążyła się w
życie codzienne mieszczan. W celu walki z budownictwem komercyjnym, artyści z całego
miasta o różnych kierunkach twórczości łączyli swoje pomysły, tworząc dzieła
nadzwyczajnie cenne, przedstawiające wielką wartość dla miasta. Przykładami takich dzieł
można uważać budynki na ulicy Bogomolca i Doncowa, wzniesione Lewińskim i Obmińskim
w 1905-1908, a także zabudowy przy ulicy Czuprynki, Kotlarewskiego, Horbaczewskiego
wybudowane biurem Lewińskiego i Zachariewicza.40
„Rondo” na ulicy Bogomolca
37I. Lewiński, O budownictwie utylitarnem, „czasopismo techniczne”, #3, Lwów 1902, s.39.38Jurij Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 64.39T. Obmiński, „Czasopismo techniczne”, #5, Lwów 1901, s.60. 40Jurij Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 66.
30
W środowisku miejskim artyści secesji próbowali zintegrować architekturę z projektowaniem
ogrodów i parków. Ten sposób myślenia był bardzo właściwy dla Lewińskiego, potwierdzają
to liczne obiektów zaprojektowane architektem. Nowa estetyka w budowaniu i projektowaniu
miejskim prowadzi do pewnej syntezy na trzech poziomach: miasto – obiekt architektoniczny
– wnętrze.41 Architekci secesji dążą do połącznie wszystkich kierunków projektowania na
rzecz ich „totalnej” syntezy. Dla obiektów pierwszego etapu secesji przy użyciu dekoracji i
ornamentów charakterystyczną była koncentracja ekspresji dekoracyjnej na fasadzie budynku.
Lecz już w latach późniejszych, synteza architektury z sztuką dekoracyjną polegała na
nadaniu piękna detalom pełniącym ważne funkcje na przykład funkcje konstrukcyjne. Fasady
najlepszych budynków projektowanych Zachariewiczem, Lewińskim, Obmińskim i innymi
wybitnymi architektami stanowią przykład kompozycji, która łączy elementy konstrukcyjne z
ornamentami, rzeźbą, ceramiką, dekoracjami metalowymi.42
Oprócz wielkiego wkładu w rozwój secesji poprzez tworzenie autentyczności lwowskiej
architektury tego stylu, Lewiński przyczynił się do rozwoju nurtu jeszcze w inny sposób.
Bardzo popularna i często wykorzystywana przy projektowaniu ceramika, była produkowana
na fabrykach Lewińskiego, założonych w 1888 i 1890 latach. Pierwszy raz, w dużych
ilościach, majolika była wykorzystana Lewińskim przy oblicówce tymczasowego dworca w
1900 roku. Właśnie ze względu na działalność przedsiębiorczą Lewińskiego doszło do
powstania wielu obiektów we Lwowie i innych miastach Galicji. Materiałów o dobrej jakości
brakowało we Lwowie, więc były produkowane na fabrykach Lewińskiego, które potem
sprzedawał o rozsądnych cenach, żeby miasto, które tak lubi miało możliwość szybszego
rozwoju.43
fabryka I. Lewińskiego, płyty ceramiczne na fasadzie41Jurij Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy, s. 68.42Ibidem, s. 69. 43Ibidem, s. 75.
31
ZAKOŃCZENIE
Iwan Lewiński był postacią, która potrafi zachwycić swoją energia i nieustannym dążeniem
do zdobycia nowej wiedzy i rozwoju. Niesamowite jest to jak w jednej osobie łączyło się tyle
talentów. Był uzdolnionym architektem, wykształconym i jednym z najlepszych w mieście
inżynierem, a także bardzo sprawnym przedsiębiorcą. Lewiński istotnie wpłynął na rozwój
miasta, a zwłaszcza na architekturę. Poświęcał dużo czasu na stworzenie stylu
„ukraińskiego”, a także na wyznaczenie kierunku rozwoju secesji na ziemiach Lwowskich.
Nawet kiedy nie projektował osobiście niektórych obiektów, miał na nie wpływ, gdyż były
wzniesione przez jego firmę i pod jego osobistym nadzorem. Teatr Miejski, który najczęściej
nazywamy teraz Operą lwowską, słynny obiekt, znany w całej Europie, powstał ze względu
na rozwiązanie inżynierskie zaproponowane przez Lewińskiego, na co wskazuje
dokumentacja. Był człowiekiem bardzo aktywnym i potrafił opanować dużo rzeczy naraz.
Pilnował prac budowlanych prowadzonych przez jego biuro, jakości wyrobów,
produkowanych na jego licznych fabrykach, a także był aktywnym członkiem kilku
organizacji, które wyznaczały kierunki rozwoju architektury na całej Galicji.
Pochodzący z prostej rodziny, osiągnął tak wiele ciężką pracą, o czym wspominają wszyscy
którzy mieli szansę z nim współpracować. Jego dzieła są podziwiane już sto lat po jego
śmierci. Słynna secesja we lwowskiej architekturze powstała ze względu na pracę
Lewińskiego i jego kolegów z branży. Niepowtarzalność lwowskiej secesji jest wynikiem
ciągłego dążenia do autentyczności i nieustanną pracę architekta nad jej rozwojem. Poświęcił
całe swoje życie, żeby Lwów miał teraz możliwość być nazywanym „perełką na ziemiach
ukraińskich”.
Pisząc tę prace, chciałam przedstawić wielki wkład architekta, inżyniera i przedsiębiorcy, w
rozwój kulturalny i estetyczny miasta, z którego pochodzę. Od dziecka podziwiałam wyniki
jego działalności, ponieważ szkoła, do której uczęszczałam znajduje się w samym centrum
okolic, w których tworzył swoje dzieła. Jest to postać wybitna, o której trzeba mówić i którą
warto pamiętać.
32
BIBLIOGRAFIA
A. Noga , IWAN LEWIŃSKI architekt, przedsiębiorca, mecenat, Lwów 2009, Centrum
Europy
I. Mielnyk, Nowy Świat we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy
J. B. Antoniewicz, Secesja, „Słowo polskie”, #125, Lwów 1902
J. Biriulow, Secesja we Lwowie, Lwów 2009, Centrum Europy
Ю. Брюлов, Мистецтво Львiвськоi Сецесii, Львiв 2005, Центр Европи
Lwów, Dzieje Lwowa
http://www.lviv4you.com.ua/index.php?option=com_content&view=article&id=48&I
temid=51
W. Tymofijenko, Historia ukrainskiej Architektury, Kijów 2003, Technika
Ż. Komar i J. Bogdanowa, Secesja we Lwowie, 2014, Wysoki Zamek