7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
1/92
T.C.
DOKUZ EYLL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSFELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI
YKSEK LSANS TEZ
MEVLNDA AKIL-AK LKS
Zuhal ELK
DanmanProf. Dr. brahim EMROLU
ZMR - 2006
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
2/92
YEMN METN
Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Mevlnda Akl-Ak likisi adl
almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma
bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada
gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve
bunu onurumla dorularm.
Tarih
.16./08./2006.
Zuhal elik
mza
II
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
3/92
YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI
rencininAd ve Soyad : Zuhal elikAnabilim Dal : Felsefe ve Din BilimleriProgram : Yksek LisansTez Konusu : Mevlanada Akl-Ak likisiSnav Tarihi ve Saati :
Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndanLisansst Ynetmeliinin 18.maddesi gereince yksek lisans tez snavnaalnmtr.
Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iindesavunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olanAnabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin,
BAARILI OY BRL ile DZELTME * OY OKLUU RED edilmesine ** ile karar verilmitir.
Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. ***renci snava gelmemitir. **
* Bu halde adaya 3 ay sre verilir.** Bu halde adayn kayd silinir.*** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.
EvetTez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklilii yoktur.
JR YELER MZA
Baarl Dzeltme Red ..
Baarl Dzeltme Red ..........
Baarl Dzeltme Red ...
III
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
4/92
Z E T
Yksek Lisans Tezi
Mevlnda Akl-Ak likisi
Zuhal elik
Dokuz Eyll niversitesi
Sosyal Bilimleri Enstits
Felsefe ve Din Bilimleri Bilimleri Anabilim Dal
Akl ve ak insanlk tarihi boyunca zerinde en ok konuulan, tartlan
kavramlar arasnda olmutur ve halen de tartlmaktadr. Bu kavramlar hem kendi
balarna bir deerlendirme konusu olmular hem de birbirleriyle ilikileri asndan
ele alnmlardr.
Mevlnnn akl-ak arasnda nasl bir iliki kurduunu ve Mevlnya gre
Mutlak Hakikati tecrbe etmede akln m yoksa akn m etkin olduunu tespit etmek
nemli grlmektedir.
Akl Allahn yaratt yce bir varlk olarak gren Mevln onu kll akl ve
cz akl olmak zere ikiye ayrmaktadr. Kll akln temsilcileri nebiler ve veliler
olurken cz akl snrl bir kapasiteye sahip olan beer akllardr. Hakikati tecrbede
cz akl yetersiz kalmaktadr.
kinci olarakMevlnda akn ne olduunu ve kn hallerini incelemek nemli
yer tutmaktadr. Mevlnya gre kainatta her ey birbirine ktr. Zaten kinatn
yaratl sebebi de aktr. Beer aka da Mutlak Varla ulamada bir vasta grevi
stlenmesi durumunda deer veren Mevlnda asl olan ilah aktr. Ona gre insan
hem madd lemden hem de kendi varlndan geerek Mutlak birlie ulamaldr. Yok
olula, maddeden vazgeile kii gerek benlie kavumaktadr. Ak sayesinde ruh
zgrle ulamakta, beden kafesinden kurtulmaktadr. Mevlnda ilah srlara
mazhar olmann tek yolu aktr. Ak yegane hakikat olunca dolaysyla akla dolu olank da yce bir makamdadr ve o, aklllardan derece olarak ileridedir.
Mevln, gerek bilgi vastasnn ak olduunu savunurken akln roln
tamamen reddetmemitir. O pratik hayatta bile yanlabilen cz akln snrlarn
belirtmi ve Mutlak Varla ulamada etkin olann akl deil de ak olduunu
vurgulamtr. Mevln akln snrlarn izmekte ve akla nereye kadar
gvenebileceimiz konusunda bize bilgi vermektedir. Mevlnya gre telere ulama
konusunda akl ne kadar acizse ak o kadar etkindir.
Anahtar Kelimeler: 1) Akl, 2) Ak, 3) k, 4) Mak, 5) Mutlak Varlk
IV
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
5/92
ABSTRACT
The Thesis of Master
The Relation of Reason and Love in Mawlana
Zuhal elik
Dokuz Eylul University
Institute Of Social Sciences
Department Of Philosopy and Religion Sciences
Along the human history reason and love have been too much argued and
spoken concepts and it has also been argued. These concepts are both the
subjects of the evaluation their own and they are evaluated on the terms of each
others relationships.
It has been seen important how Mawlana established the relation
between the love and reason and to fix whether love or reason is active on the
subject of the absolute reality according to him.
Mawlana who sees the reason as a great existence has seperated the
reason in two parts as whole and trifling reasons. While the represantationsof the whole reason have been prophets, holy men; the trifling reasons are the
human reason which have a limited capasity. In the reality of experience, the
trifling reason has been insufficient.
In second, It has an important place what is the meaning of the love and
the sorts of the love in Mawlana. According to him (Mawlana) everything in the
world fall in love with each other. Anyway the reason of the creation of the
nature is love. It is real love in Mawlana who gives importance to the humanlove on the condition that it is as a vehicle to reach the absolute existence.
According to him, human must reach to absolute unity by passing both his own
existence and material thins in the world human reaches to real personalityby
vanishing and giving up material. Thanks to love the soul reaches to freedom
and escape from body. The only way of the reaching the divine secrets in
Mawlana is love. When the love becomes only reality, the human is more
successfull than the reasonable ones as a grade.
V
http://www.sbe.deu.edu.tr/WEBENG/islam.htmhttp://www.sbe.deu.edu.tr/WEBENG/islam.htm7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
6/92
While Mawlana supports love as a real knowledge vehicle he defends the
control of the love completely. Mawlana has located the limitation of the trifling
reason and he has emphasized that it is not the reason but love in reaching the
absolute existence. Mawlana has located the limitation of the reason and also he
has given information us to where we would believe in the reason. According to
him on reaching the further, the more insufficient is the reason, the more active
is the love.
Key Words: 1) Reason, 2) Love, 3) Lover, 4) Beloved, 5) Absolute Existence
VI
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
7/92
NSZ
nsanlk asrlar boyunca akn olan anlamaya, bu anlay ve alglayn
sonucunda da Mutlak Varla ulamaya almlardr. Dinin ve felsefenin gayesihakikate ulamak olmutur. Bugne kadar gelen almalar bu arayn yollarnn ve
hakikati tecrbe ediin kelimelerle tanmlanmaya allmasnn bir ifadesidir.
Hakikate ulama gayretinde olanlarn ellerinde (duyu ve tecrbeleri bir yana
brakrsak) iki vastann olduu grlmektedir: Akl ve ak. Bir ksm ilim adamlar
yegne vastann akl ve bilgi olduunu savunmu, bir ksm da hakikate akla, ilahi
bir vecd haliyle ulaabileceini savunmulardr.
slam dnyasnda da bu konudaki aratrmalarn, tartmalarnn kayna
temelde akl-ak ayrmndan kaynaklanmaktadr. Ak referans gsteren sfilerin ve
akl temel alan felsefecilerin ezeli rekabeti de hepimizin bilgisi dhilindedir. Bu
ynyle akl ve ak srekli zerinde dnlp tartlacak, yazlp izilecek iki
nemli kavram olarak karmza kmaktadr.
Fikirlerinin dayanak noktasn Kurn ve hadislerden alan Mevlnnn,
kendine has bir deerlendirme gcyle bu iki kavrama laykyla hakkn verdiini
dndmz iin, danman hocam Prof. Dr. brahim Emirolunun
ynlendirmesiyle Mevlnda akl-ak kavramn almay uygun grdk.
Mevln, evrensellii yakalam, fikirleri, kavramlar st dzey bir bak
asyla yorumlayan bir mtefekkir olmasnn yan sra o hakikati tecrbe etmede ak
olgusunu benliinde yaam bir sfidir. Dolaysyla akl ve ak arasndaki ilikiyi
Mevlnda incelemenin isabetli olacan dnerek byle bir alma yapmay
uygun grdk.
almamz bir giri ve blmden olumaktadr. Giri blmnde
Mevlnnn hayat, ahsiyeti ve fikirlerine ksaca deinilmi, ardndan akl ve ak
kavramlar zerinde durulmutur. Asl amacmz Mevlnda akl ve ak olduu iin
bu kavramlarn derinliine tahlili yaplmam, onlar ana hatlaryla incelenmitir.
Birinci blmde Mevlnda akl kavram tahlil edilmitir. lk olarak
Mevlnda akln nasl tanmland, akl deyince Mevlnnn neyi kastettii
belirtilmeye allmtr. Daha sonra, akl-inayet, akl-nefs, akl-duygu gibi, akln
VII
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
8/92
eitli kavramlarla ilikisine deinilmitir. Akln eitleri irdelendikten sonra akln
doas, gc, rol gibi konular zerinde durulmutur.
kinci blmde ise ak kavram ele alnmtr. Ak kavram eitli ynleriyle
tahlil edildikten sonra ak ve an halleri, ak-mauk ilikisi incelenmitir.
nc blmde ise akl-ak arasndaki iliki incelenmi ve akln ak
alanndaki yetersizlii zerinde durulmutur.
almamzda, konunun adndan da anlald gibi, faydalandmz kaynaklar
temelde Mevlnnn kendi eserleri olmutur. Bunun yannda Mevln ile ilgili farkl
kaynaklara da bavurduk. Bylece zor olan akl-ak ilikisini kurmada onlardan az da
olsa destek almaya altk.
Mevln, fikirleriyle snrlar am bir ahsiyettir. Onun eserlerini okuyan
herkes kendince bir eyler alr. Bir anlamda onun eserleri kiinin kendini seyrettii
bir ayna vazifesi stlenmektedir. O yzden bu almamzda, bu ycelie, bykle
ve cokulu anlata kendi gzmzle baktmzdan ve onlar kendimize gre
yorumladmzdan haliyle birtakm deerlendirmelerimiz eksiklik arzedebilir.
Konunun zorluu ve akl-ak ilikisindeki farkl yorumlar da gz nnde
bulundurulunca bu eksiklerimizin ho grleceini ummaktayz.
Bu alma konusunda bana nderlik eden, alma sresince desteklerini
esirgemeyen muhterem hocam Prof. Dr. brahim Emiroluna, tez sresi boyunca
bana her ynden yardmc olan arkadalarma ve yaknlarma en derin kranlarm
sunarm.
Zuhal elikzmir-2006
VIII
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
9/92
KISALTMALAR
a.g.e. Ad geen eser
b. Beyit no
bkz. Baknz
c. Cilt no
ev. eviren
der. Derleyen
haz. Hazrlayan
s. Sayfa no
SAV Sallallahu aleyhi ve sellem
vd. Ve devam
IX
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
10/92
Z E T
Yksek Lisans TeziMevlnda Akl-Ak likisi
Zuhal elikDokuz Eyll niversitesiSosyal Bilimleri Enstits
Felsefe ve Din Bilimleri Bilimleri Anabilim Dal
Akl ve ak insanlk tarihi boyunca zerinde en ok konuulan, tartlan
kavramlar arasnda olmutur ve halen de tartlmaktadr. Bu kavramlar hem kendi
balarna bir deerlendirme konusu olmular hem de birbirleriyle ilikileri asndan
ele alnmlardr.
Mevlnnn akl-ak arasnda nasl bir iliki kurduunu ve Mevlnya gre
Mutlak Hakikati tecrbe etmede akln m yoksa akn m etkin olduunu tespit etmek
nemli grlmektedir.
Akl Allahn yaratt yce bir varlk olarak gren Mevln onu kll akl ve
cz akl olmak zere ikiye ayrmaktadr. Kll akln temsilcileri nebiler ve veliler
olurken cz akl snrl bir kapasiteye sahip olan beer akllardr. Hakikati tecrbede
cz akl yetersiz kalmaktadr.
kinci olarakMevlnda akn ne olduunu ve kn hallerini incelemek nemli
yer tutmaktadr. Mevlnya gre kainatta her ey birbirine ktr. Zaten kinatn
yaratl sebebi de aktr. Beer aka da Mutlak Varla ulamada bir vasta grevi
stlenmesi durumunda deer veren Mevlnda asl olan ilah aktr. Ona gre insan
hem madd lemden hem de kendi varlndan geerek Mutlak birlie ulamaldr. Yok
olula, maddeden vazgeile kii gerek benlie kavumaktadr. Ak sayesinde ruh
zgrle ulamakta, beden kafesinden kurtulmaktadr. Mevlnda ilah srlara
mazhar olmann tek yolu aktr. Ak yegane hakikat olunca dolaysyla akla dolu olan
k da yce bir makamdadr ve o, aklllardan derece olarak ileridedir.
Mevln, gerek bilgi vastasnn ak olduunu savunurken akln roln
tamamen reddetmemitir. O pratik hayatta bile yanlabilen cz akln snrlarn
belirtmi ve Mutlak Varla ulamada etkin olann akl deil de ak olduunu
vurgulamtr. Mevln akln snrlarn izmekte ve akla nereye kadar
gvenebileceimiz konusunda bize bilgi vermektedir. Mevlnya gre telere ulama
konusunda akl ne kadar acizse ak o kadar etkindir.
Anahtar Kelimeler: 1) Akl, 2) Ak, 3) k, 4) Mak, 5) Mutlak Varlk
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
11/92
ABSTRACT
The Thesis of Master
The Relation of Reason and Love in Mawlana
Zuhal elik
Dokuz Eylul University
Institute Of Social Sciences
Department Of Philosopy and Religion Sciences
Along the human history reason and love have been too much argued and
spoken concepts and it has also been argued. These concepts are both the
subjects of the evaluation their own and they are evaluated on the terms of each
others relationships.
It has been seen important how Mawlana established the relation
between the love and reason and to fix whether love or reason is active on the
subject of the absolute reality according to him.
Mawlana who sees the reason as a great existence has seperated the
reason in two parts as whole and trifling reasons. While the represantations
of the whole reason have been prophets, holy men; the trifling reasons are the
human reason which have a limited capasity. In the reality of experience, the
trifling reason has been insufficient.
In second, It has an important place what is the meaning of the love and
the sorts of the love in Mawlana. According to him (Mawlana) everything in the
world fall in love with each other. Anyway the reason of the creation of the
nature is love. It is real love in Mawlana who gives importance to the human
love on the condition that it is as a vehicle to reach the absolute existence.
According to him, human must reach to absolute unity by passing both his own
existence and material thins in the world human reaches to real personalityby
vanishing and giving up material. Thanks to love the soul reaches to freedom
and escape from body. The only way of the reaching the divine secrets in
http://www.sbe.deu.edu.tr/WEBENG/islam.htmhttp://www.sbe.deu.edu.tr/WEBENG/islam.htm7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
12/92
Mawlana is love. When the love becomes only reality, the human is more
successfull than the reasonable ones as a grade.
While Mawlana supports love as a real knowledge vehicle he defends the
control of the love completely. Mawlana has located the limitation of the trifling
reason and he has emphasized that it is not the reason but love in reaching the
absolute existence. Mawlana has located the limitation of the reason and also he
has given information us to where we would believe in the reason. According to
him on reaching the further, the more insufficient is the reason, the more active
is the love.
Key Words: 1) Reason, 2) Love, 3) Lover, 4) Beloved, 5) Absolute Existence
II
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
13/92
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
14/92
NDEKLER
YEMN METN...II
YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI.III
ZET...IV
ABSTRACT.V
NSZ...VII
KISALTMALARIX
NDEKLERX
GR
NDEKLER........................................................................................................................ X
.............................................................................................................................................XII
MEVLN ve AKIL- AK KAVRAMLARINA GENEL BR BAKI........................1
1. Mevlnnn lim, Fikir, Dnce ve Sanat Dnyamzdaki Yerine Ksa Bir Bak
.....................................................................................................................................................1
2. Akl Kavramna Genel Bir Bak...........................................................................3
3. Ak Kavramna Genel Bir Bak.......................................................................... 5
I. BLM..................................................................................................................................7
MEVLNYA GRE AKIL.................................................................................................7
1. Mevlnya Gre Akl Nedir?..............................................................................................7
2. Akl- Aklszlk.......................................................................................................................9
3. Akl- nayet..........................................................................................................................11
4. Akl-Nefs..................................................................................................................... 11
5. Akl-Duygu................................................................................................................. 13
6. Akln eitleri............................................................................................................14
6.1. Kll Akl.................................................................................................................14
a- Hakik Akl................................................................................................................17
X
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
15/92
b-Kmil Akl...................................................................................................................18
c- Sebepten Kurtulmu Akl..........................................................................................19
6.2. Cz Akl.................................................................................................................19
a- Allah Arayan Akl................................................................................................... 20
b-Tecrbe ile Zenginleen Akl.....................................................................................21
c- Olgun Akl.................................................................................................................. 22
d- Noksan Akl................................................................................................................22
7. Akln Doas............................................................................................................... 22
8. Akln Gc ve Rol...................................................................................................23a- Akln Nefisle Sava................................................................................................... 25
b- Akln Meveret Etmesi.............................................................................................26
c- Akln Klavuzluu......................................................................................................27
9. Akllarn Farkll.....................................................................................................28
10. Akln Ycelii...........................................................................................................28
11. Akl yi Kullanma ve Gelitirme.............................................................................29
12. Akln nndeki Engeller......................................................................................... 30
13. Akl Kullanmama- Ahmaklk................................................................................. 32
14. Akln Yetersizlii......................................................................................................33
II. BLM..................................................................................................................... 35
MEVLNYA GRE AK.....................................................................................35
1. Mevlnya Gre Ak Nedir?................................................................................... 35
a- Ak Canlarn Gdasdr.............................................................................................37
b- Ak aresizliktir........................................................................................................38
c- Ak Varlktan Gemektir..........................................................................................38
1. 2. Ak Nasldr?..........................................................................................................39
1. 3. Ak eitleri............................................................................................................ 40
XI
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
16/92
a- lah Ak.......................................................................................................................40
b-Beer Ak.....................................................................................................................43
1. 4. Akn Sebebi............................................................................................................ 46
1. 5. Akn Doas............................................................................................................47
1. 6. Akn Rol ve Gc............................................................................................... 52
1. 7. Ak Derdi ve Sarholuu.......................................................................................53
1. 8. Akta Sebat.............................................................................................................55
1. 9. Akszlk..................................................................................................................55
2. k, Hali ve zellikleri.............................................................................................572. 1. k Kimdir?..........................................................................................................57
2. 2. n Hali.............................................................................................................. 57
2. 3. klarn zellikleri...............................................................................................59
1. 4. k- Mak likisi............................................................................................... 62
III. BLM......................................................................................................................65
AKIL- AK LKS.................................................................................................. 65
1. Akta Akln Yetersiz Kalmas............................................................................................65
2. klarn killerden leride Olmas.........................................................................68
3. Ak Makamnda Akln Geri Kalmas...................................................................... 69
4. Ak Karsnda Akln Teslimiyeti............................................................................71
SONU.....................................................................................................................................72
BBLYOGRAFYA.................................................................... 75
XII
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
17/92
GR
MEVLN ve AKIL- AK KAVRAMLARINA GENEL BR BAKI
1. Mevlnnn lim, Fikir, Dnce ve Sanat Dnyamzdaki Yerine Ksa Bir Bak
Fikir ve dnce tarihimizde olduka nemli bir yer tutan ve her yl eitli etkinliklerle
anlan Mevlnnn, hayat, eserleri, ilmi ve edebi kiilii ska ilendiinden ve bu konuda
oka malzeme bulunduundan1 biz, bu konuda, zet bir bilgi verip geeceiz. zellikle
Onun hayat zerinde ayrntl bilgi vermeyi zaid grmekteyiz.
Trkistanda, Amuderya rmann yaknndaki Belh kentinde, 1207 ylnda doan
Celleddin (Mevln ve Rm adlar sonradan eklenmitir) devrinin byk bilginlerinden
Bahad- Din Veledin oludur.2
Mool istilas ve dneminin eitli siyasi sebeplerinden dolay Belh ehrini terk eden
Mevln ve ailesi eitli ehirlerde konaklamlar, buralarda devrin nemli bilginleriyle
grmlerdir. Niabur ehrindeki ikametlerinde, Mevln, dnemin nemli bilgin ve
mutasavvflarndan Fahrettin Attarn ilgisini ekmitir.
kamet yeri olarak Anadolu Seluklularnn bakenti Konyay seen Bahad-Din
Veled halk irad faaliyetlerine burada devam etmitir.
Babasnn vefatndan sonra Mevlnnn eitimini Burhanettin Tirmiz stlenmitir.
Dokuz yllk sren bu eitim sonucunda Burhanettin Tirmiz Konyadan ayrlarak Kayseriye
gitmitir. Mevln, hocasnn Kayseriye gidiinden sonra medresede irad vazifesinin bana
gemitir. Burhanettin Tirmiz ise Kayseriye gidiinden bir yl sonra vefat etmitir.
Mevln bir taraftan medresede, derslerle urayor, hakikati arayanlarla sohbetler
ediyor, onlarn sorularna cevaplar veriyor, bir taraftan da Hak klarna mridlik ediyor,
onlar uyaryordu. Bylece Mevln, din ilminde ve eitli ilim dallarnda, babas gibi
bilginlerin ba olmu ve sufilik alannda da ariflerin sultan saylmt.3
1 Mevln Celleddin er-Rmnin hayat, eserleri, ilmi kiilii ve sanat hakknda bkz. Ahmet Eflak, riflerinMenkbeleri (Menkibul rifn), ev. Tahsin Yazc, Ankara 1953, c. I, s. 76 vd.; c.II, s. 1-41; elebi, AsafHalet, Mevln ve Mevlevilik, stanbul 1957. s. 9-67; Frzanfer, B., Mevln Celleddin, ev. Feridun NafizUzluk, stanbul 1997, s. 45 vd.; Kabakl, Ahmet, Mevln, stanbul 1975, s. 7-180; Lermiolu, Ayten, Hz.Mevln ve Yaknlar, stanbul 1969, s. 21-76; Nicholson, R.A., Mevln Celleddin Rm, stanbul 1973, s.
15-25; Can, efik, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, stanbul 1999; Emirolu, brahim, Sufi ve Dil,stanbul 2005, s. 13-25.2 Sofu, Turul, Mevln zerine Bir Deneme, Hogr Ylnda Mevln, Ankara 1995, s. 147.3 Can, efik, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, stanbul 1999, s. 46-47.
1
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
18/92
Mevln, rencilerini yetitirmesi ve halk aydnlatma vazifelerini byk titizlikle
yerine getirirken ems-i Tebrizi ile ani karlamas onun hayatnda byk deiikler
meydana getirmitir. Bu mehur karlama 15 Kasm 1244 tarihinde olmutur.4 Dersleri ile
megul olan byk bilgin, sfi ve mrid Mevlny, bu gelen Tebrizli ems adndaki garip
zat kendinden geirmitir. Onu, cokun bir Hak k haline getirmitir.5 Hayatnn krlma
noktasn oluturan bu karlama ve birliktelik sonucunda Mevln Tanr srlarn seyreden
bir k olarak karmza kmaktadr. Ruhi dnm ve geliim bakmndan son derece
verimli geen bu ems-Mevln beraberlii, emsin Tebriznin lm (veya baz
kaynaklara gre kayboluu) zerine fazla srmemitir.
emsten sonra bambaka bir gnl adam olan Mevln Celleddin, btn vaktini iire
ve sema vermitir.6 Hayatnn geri kalan dneminde Mevln derslerini ve halk aydnlatma
grevini devam ettirmitir.
Mevln bir ok insan etkileyecek eserler brakarak 17 Aralk 1273 gn vefat etmitir.
Onun en nemli eseri, 25700 beyti ihtiva edenMesnevsidir. Dier eserleri unlardr:
Divan: Gazel ve rubailerden mteekkil
Fihi ma Fih: Mevlnnn szlerini ve hayat bakmndan nemli baz bilgilerini ihtiva
eder.
Mecalis-i Seba: Mevlnnn yedi dMektubat: Mevlnnn eitli zamanlarda yazd mektuplardr.7
Mevlnnn eserlerine baktmzda Onun amacnn, ilmi, edebi, ahlak ve ak ieyerek
ve yayarak insanla hizmet olduunu grmekteyiz. O bunu yaparak, hem akln ve akn
yolunu seenlere, hem de avama ve havasa bir eyler sylemi ve her kesimi etkilemitir.
Pek ok ilim ve fikir adamnn deeri yaad ada tam takdir edilememesine karn
Mevln, yaants ve eserleriyle dneminde olduka iyi tannan taktir ve takip edilen bir Hak
adr. lmnden sonra da onun gc ve hreti geride brakt eserlerle ve hakkndayazlanlarla gnden gne artarak asrlara ve ktalara yaylmtr. Bugn de pek ok insan onun
hayatndan ve eserlerinden etkilenerek akl ve gnl dnyalarn yeni batan
dzenlemektedirler.
Mevlnnn bilgi ve dncelerini, Hakka olan akn ve yaratklara olan sevgisini,
sade bir slpla anlattna ahit oluruz. Sanat sanat iin deil de halkn anlamas iin
4 Kayaalp, sa, Mesneviden Semeler, stanbul 2005, s. 19.5 Can, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, s. 47.6 ztuna, Ylmaz, Mevln Celleddin Rum, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. Vedat Gen,stanbul 1994, s. 243.7 Tekin, lyas, Hazreti Mevln, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. Vedat Gen, stanbul 1994, s.285.
2
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
19/92
kullanan Mevlnnn, konumasyla yazmas, iiriyle nesri arasnda bir slp birlii grrz.
Onun her eserinde, samimi, inandrc, heyecanl ve ili bir slp hkim olduunu8 ve
anlatlmas ok g kavramlarn, olaylarn, olgularn hi zorlanmadan kolaylkla anlatldna
tank oluruz. zellikle Mesnevide bir takm hikayelerle, metaforlarla en zor meseleler bile
anlalmazlk snrlarnn dna alnmaktadr ve herkes bu eserlerden kendince hisseler,
dersler alabilmektedir. Anlatlmas en zor kavramlardan biri olan ak bile Mevlnnn
beyitleriyle kendi anlam dnyamza kolaylkla girebilmesi onun anlattaki gcnden
kaynaklanmaktadr. Tabi en bata da ak derinliine ve btn boyutlaryla yaayan bir sufi
olmasn sylemeye bile gerek yoktur.
Mevln, srekli olarak samimiyeti, sadelii ve ak vurgulam ve ak da ahlak
davrana ve yaratcla dntrmeyi ama edinmitir. O, ak, btn dertlerin derman
olarak grendir. Yine O, insan, hayat ve daha genel boyutuyla varl anlama ve
anlamlandrmada; varln Allah ile scak, samimi ve iten ilikiye sokulmasnda ve bunu
yaparken de insana nefsini tantmasyla, ona akn fark ettirmesiyle, insanlar aras sevgi ve
bar ilemesiyle rnek rol oynam minnet duyulacak bir kiiliktir.9
Mevln, dinin statik olan kalp tarafn deil, dinamik olan zn tantan, onun bu
ynn n plana karan bir dnrdr.10
Buna benzer zellikleri ve gzelliklerinden dolay Mevlnnn eserleri ve fikirleri okgeni bir alana ve mekna yaylm, gerek Douda gerekse Batda ok sayda insan derinden
etkilemitir. Yeryznde ilme ve hakikate ilgi duyanlar olduu srece de bu etki devam
edecektir.
2. Akl Kavramna Genel Bir Bak
Akl sz kadar zerinde ok durulan, kendisine isnat edilen, onda kuvvet alnan, ona
nisbet edilen, her eyin onunla lld ve deerlendirildii bir baka sz veya kavram
yoktur. Bu, insann deerini akl sayesinde bulmasndan ve onun temyiz edici en byk vasf
olmasndan ileri gelir.11
Akl kelimesi Arapa ukl kknden gelir ve semantik olarak balamak
anlamndadr. lkin deveyi balamak veya deve kstei olarak kullanlan bu kelime ruh
melekeye verilen bir isim olmutur.12 Akla fikirleri birbirine balayarak akl yrtme rol
8 Emirolu, brahim, Sfi ve Dil, stanbul, 2005, s. 18.9 Emirolu, a.g.e., s. 14.10 Emirolu, a.g.e., s. 14.11 Bolay, Sleyman Hayri, Mevlnnn Akl Anlay, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. VedatGen, stanbul 1994, s. 53.12 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 73.
3
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
20/92
oynad (balamak), yeni bilgiler elde edebildii (tutmak), insan tehlikelere kar koruduu
iin bu ad verilmitir denebilir.13
Akl lgatte: uur, bellek-hafza, t, gr, iyiyi ktden seme yetenei,
ders, izan, mantk lei, l, fikir, dnme yetenei, us gibi anlamlara
gelmektedir.14
Trkede bu melekeye us denilmektedir. Olumsuz ekli kullanlmakszn, davranlar
kontrol eden mekanizmaya bu adn verildii anlalmaktadr. uslu ol, uslu adam, uslu
ocuk tabirlerinde olduu gibi.15
LatinceRatio, sayma, hesab etme, dnme anlamlarna gelir.16 Batllar ise bu kavrama
intelligence, intelligent adn veriyorlar. Latince intellectustan alnma bir kelimedir. Bu da
Greke selectustan geliyor. Seme, ayklama demektir. Nitekim selection tabiri de buradan
alnm. Dolaysyla Bat dillerinde akl, iyi ile kt, byk ile kk, doru ile yanl
arasnda seim yapan melekeye verilen addr.17
Istlah olarak akl, insann, zihin yorma, dnme, bilme, iyiyi ktden ayrma,
tehlikelere kar tedbir alma gc ve yeteneine akl denir ki ahmakln, deliliin zdddr.18
Felsefede akln tanmna baktmz zaman, akln ilevinden ziyade potansiyeli yani
onun bil-kuvve g oluu nemlidir. Akl kendisinin de ilerisinde olan, kendini anlama
eylem ve abasnda olan yetidir.19
Akln bu genel anlamnn yan sra sezgisel akl, dedktifakl, pratik akl anlamlarnda kullanldn grrz. Bunlara ilaveten dini bir ereve
ierisinde akl hak ile batl, gzel ile irkini birbirinden ayrt eden, bilginin esasn tekil
eden ilahi g20 olarak tanmlanr.
Felsefe ve mantk terimi olarak akl varln hakikatini idrak eden, maddi olmayan,
fakat maddeye tesir eden basit bir cevher; maddeden ekilleri soyutlayarak kavram haline
getiren ve kavramlar arasnda iliki kurarak nermelerde bulunan, kyas yapabilen g
demektir. Bu anlamyla akl sadece meleke deil, zdelik, elimezlik ve nc kknimkanszl gibi akl ilkelerinin btn fonksiyonunu belirleyen bir terimdir.21
13 Emirolu, brahim, Kuranda Akl ve nsan, lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1998, s. 69.14 bn Manzur, Ebul-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem, Lisnul Arab, Kahire, 1308, c. XIII, s. 484.15 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 73.16 Bolay, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler Szl, Ankara 1996, s. 6.17 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 73.18 bn Manzur, Lisanul Arab, c. XIII, s. 484.19 Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, stanbul 2002, s. 33.20 Cevizci, a.g.e., s. 33.21 Emirolu, brahim, Kuranda Akl ve nsan, lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1998, s. 69.
4
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
21/92
nsann tanmnda onu dier trlerden ayran fasl- karib olarak kullanlan akl, eya
ve olaylar arasnda irtibat kurma, varla anlam verme melekesidir. nsan bu meleke ile
sorumlu tutulur; eya ve olaylarn illetlerini, nedenlerini yakalar.
znel ve yeti (meleke) olarak: Akl, istidlalde bulunma vastasdr. Yani olaylar ve
kavramlar arasnda illet birlii yakalanr, bilinenden bilinmeyene nasl geilecei bu yeti ile
gerekletirilir.22
3. Ak Kavramna Genel Bir Bak
Ak kavramnn, tad anlam zenginliinden dolay tarih boyunca filozof, air ve
aka yakalananlar tarafndan ba tac edildii, youn armlaryla dnce tarihinde nemli
bir yer edindii; youn bir duygu ierdiinden ve duygularn da dile getirilme zorluundandolay tam olarak tanmlanamad grlmektedir. Ak kimilerine gre insann olmazsa olmaz
deerlerinden birisi, kimilerine gre saknlmas, uzak durulmas gereken bir tutku ya da
hastalk olarak tantlmtr. Ak ounlukla birine ya da bir nesneye nne geilmez bir
bamllk ve tutku ile yaklama ya da adanmlk biiminde ortaya kan gl bir
duygulanm olarak deerlendirilmitir. Bu balamda ak, insan yaamnn zenginlii ve g
kaynadr.23
Ak, sevgi (hubb)nin fazla lde olanna verilen addr. Her sevgi ak diye
adlandrlmaz. Ak sevginin (oun) olanna verilen isimdir.24 Sevgi insan tamamen kuatr,
sevilenden baka her eye kar kr eder ve bu durum adeta damarlarda dolaan kan gibi,
maddi manevi btn varla yaylrsa buna ak denir.25
Ak, sevginin galeyandr. Yani coup alamasdr. yle ki k, mak haricinde
hibir eyden haz alamaz. Ta ki akndan da makundan da geer.26 Yukardaki tanmlarda
ve bu son ifadede getii gibi ak, kalpte ortaya kan sevgi younluunun insanda baskn
hale gelmesi ve kiiyi maktan baka alanlara kapatmasdr.
Tasavvuf felsefesinde ak kavram nemli bir yer tutar. Bu anlayta evrenin yaratl
ak ile izah edilir. Mutasavvflara gre geici ak (ak- mecaz) ve hakk ak (ak- hakk)
olmak zere iki trl ak sz konusudur. Geici ak, Tanrnn gzelliklerinden sadece bir
tanesine gnln kaptrmaktr. Geici ak, hakk aka ulamak iin bir kpr grevi
grmektedir. Hakk ak ise, tm gzellikleri kendisinde barndran Tanr sevgisidir.27
22 Bkz. Nihat Keklik, Felsefenin lkeleri, stanbul 1982, s. 154-157; Bolay, Sleyman Hayri, Felsef DoktrinlerSzl, Ankara 1996, s. 6 (Akl).23 Vural, Mehmet, slam Felsefesi Szl, Ankara 2003, s. 42 (Ak).24 Cahz, Ak ve Kadnlar Hakknda Risale,Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul 2000, s. 17.25 Demirci, Mehmet, Yunus Emrede lahi Ak ve nsan Sevgisi, stanbul 1997, s. 25.26 Ruzbihan Bakl, Akn Asl Hakknda,Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul 2000, s. 98.27 Vural, Mehmet, slam Felsefesi Szl, Ankara 2003, s. 42 (Ak).
5
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
22/92
bn Kayym El-Cevziyye akla ilgili risalesinde baz felsefecilerin ak u ekilde
tanmladklarn sylemitir: Ak kalpte doan, harekete geen ve gelien iddetli bir arzu
(heva)dur. Sonra bu gdalanp byr ve dier bir takm tutkular da onda toplanr. Her ne
zaman ak kuvvetlenirse, talep ettii (k olduu) hakknda tozutmasn, inat ve srarn
oaltr. Hatta (a) gama ve gnl darlna sokar ki vcudundaki kan ve safra, sevdaya
dnp alevlenir (atei kar). Kendisinde sevda oalan kiinin fikri (dnme yetisi)
bozulur. Fikrin bozulmasyla da akl kaybolur ve bu kii olmayacak eyi mit etmeye,
tamamlanamaz i temenni etmeye balar. Hatta bu durum delilie kadar varabilir. Byle
olduunda ise bir ksm k kendini ldrr, bazs kederden lr, dier bir ksm makuna
bakarken sevinten lr, kimi k ise (makuna bakarken) sayha atp ruhu boulur (nefesi
kesilir), yirmi drt saat bu halde kalr, hatta ld sanlarak diri diri gmlr. Baz klar da
(maka bakp) o kadar uzun i ekerler ki nefsi kalbinin kannda boulur ve kalbi nefsine
yapp lnceye kadar ayrlmaz; onun yannda makunu ansan, kan ekilir ve rengi
deiir.28
Hakknda ne sylenirse sylensin ak tam olarak tanmlanamamaktadr. Ak,
kelimelerin tesine gemi bir tecrbedir. Akn anlatlmazl akn ortaya kard duygu
younluunun anlatlamazlyla doru orantldr. Ak tanmlanmaktan ziyade tecrbe edilen
ve tecrbe edildike anlalan fakat bir bakasna tam olarak aktarlamayan bir kavramdr. Her
insann ister beeri ak anlamnda isterse hakiki ak anlamnda yaad tecrbeler farkldr ve
dolaysyla bununla ilgili olarak da ortaya konan anlamlar farkl olmaktadr.
28 bn Kayym El-Cevziyye, Ravzatl- Muhibbn ve Nzhetl-Mtakn, Ak Risaleleri, ev. M. FatihBirgl, stanbul 2000, s. 109-110.
6
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
23/92
I. BLM
MEVLNYA GRE AKIL
1. Mevlnya Gre Akl Nedir?
Mevlnnn altn ta olarak nitelendirdii akl, Allahn yaratt en yce varlktr.29
Yaratlnn balangcnda btn emirleri yerine getirdii iin vgye mazhar olan akl,
Mevlnya gre, zorluklarn almasn salayan,30 insan dost diyarna gtren bir nderdir.31
Allahn btn varlklardan seip ayrd akl Mevln, inciler saan, kl bir lkeye
benzetir. Buradaki akl, Allahn sfatlarndan yardm alan akldr.32
Akl Hzrna yolda ol da abhayat kaynana ula, sonra da gndzn, gne
kayna gibi nurlar saadur.
Hani Zleyha, Yusufun himmetiyle genlemiti ya; u eski dnya da bu yldzn
ltfuyla genlie kavuur. diyen Mevln, akl doru yola ulatran bir yolda olarak
grmektedir.33
Mevlnya gre insan hayatnda gnl, tartmasz, padiahtr. Akl ise bu padiahn
veziridir.34
Allaha ulamann vastalarndan biri olan akl, mutlak hakikati bulma konusundada etkindir, fakat tek bana yeterli deildir.35 Mevlnya gre, insann gnlk hayattaki
ilerini dzenleyen ve bilgi vastas olarak yetkinlie sahip olan akl, nereye gidilirse gidilsin
bir anahtar, mutlak hakikati tecrbe etmede ise kilit gibidir.36 Yani Mevln, mutlak hakikat
konusuna gelindiinde, burada, akln yetersiz olduunu ifade eder.
Mevln akln Tanrnn yaratt varlklarn en stn olduunu ve iki lemden de
nce akln yaratldn37 syleyerek akla byk bir deer vermitir: Srlardan birazc remiz
yoluyla anlatlmtr ya. Hak, varlk ovasnn, bu kutluluklar gneiyle aydnlanmas iin akl,
meknszlk leminden, gayb gizliliinden meydana getirince varlklara, akln zn, akln
gnlndeki alacak, gzel ve esiz eyleri bildirmek, o stnlkle onu btn varlklardan
seip ayrmak istedi. Bu parann baka madenlerle kark olmadn, temizliini, kusursuz
29 Mevln Celaleddin Rm, Meclis-i Seba, ev. ve Haz. Abdlbki Glpnarl, Konya 1965s. 92.30Meclis-i Seba, s. 92.31 Mevln Celleddin Rm, Rubiler, ev. Nuri Genosman, stanbul 1974, c. II, s. 327, b. 1575.32 Mevln Celleddin Rm,Dvn- Kebr, ev. ve haz. Abdulbki Glpbarl, Ankara 1992, c. VI, s. 7, b. 39-40.33Dvn- Kebr, c. III, s. 345, b. 3388-3389.34Dvn- Kebr, c. I, s. 252, b. 2371.35Dvn- Kebr, c. III, s. 395, b. 3812.36 Dvn- Kebr, c. V, s. 231, b. 2681.37 Mevln CelleddinRm, Mesnev, ev. Veled zbudak, stanbul 1991, c.VI, s. 154, b. 1936.
7
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
24/92
bulunduunu anlamak, meydana karmak iin bir mihenk tann bulunmas gerek; ayn
zamanda tan tanklyla beraber bu yce parann, bu latif ihsann arlnn meydana
kmas iin bir de terazi gerek. On sekiz bin lemde, hibir ey yoktur ki terazisiz stnl
anlalabilsin yahut tartlmadan bayal meydana ksn.38
Mevln, akl, insann vcudundaki biremire benzetmektedir. Btn vcudun ileyii
ona baldr. Akl kendisine itaat edildiinde btn vcudu ayakta tutan varlktr. Ona gre
akl vcutta emir, dier varlklar ise halktr. Buradaki halkn kendi akl ve bilii olmasna
ramen, onlar, daha stn bir akla uymallar ki akl yaratan yce Allaha ulaabilsinler.39
Mesela diyor Mevln, kk bir ocuu terzi dkknna verdikleri zaman ocuun ustasna
itaat etmesi lazmdr. Usta ona ilinti verirse ilintilemeli, teel almas lazm gelirse almaldr.
te terzilik renmek istiyorsa kendi tasarrufunu brakp, ustasnn emri altna girmelidir.40
Bu durumda Mevlnda hakikate ulama konusunda bir tek akldan bahsedemeyiz. Btn
akllarn da kendisine tabi olduu bir akl ve tabi olduunda gerek kurtulua eren iki trl
akln olduunu grrz. Mevlnnn tercih ettii, insann kendisine uyulduunda doru yola
gtreceini syleyen akl, Allahn emir ve buyruklarna itaat eden, Haktan feyz alan
akldr. Akl, zaten ona derler ki Tanr yaylasnda yaylm, Tanr nimetlerini yemi olsun.
Utaritten gelen akla, akl demezler!41 diyerek insan hayatna klavuzluk eden akln hangi akl
olmas gerektiini bu szleriyle anlatmak ister.
Mevln Celaleddin er-Rm, akl kll ve cz olarak iki kategoride ele alr. Ona
gre btn lem Akl- Klln grnnden ibarettir. Kinat ihata eden akl, kll akl kabul
eden Mevln, ferd akllar da cz akln kategorisinde ele alr.42
Akl cana gda veren yemee benzeten Mevln yemek dediim akldr, ekmek ve
kebap deil. oul, cana gda akl nurudur43 diyerek akln ruh iin en temel gereksinim
olduunu belirtir.
Grld gibi Mevln, akl en ulvi meleke olarak kabul etmekte, onu insann btnilerinde bavurduu bir kaynak olarak ele almaktadr. Akl insana ilahi bir ltuf, bir
klavuzdur.44 Ak alannda her ne kadar akl sz syleme hakkna sahip olmasa da akl tatr.
Mevlnya gre insan bu tac kendi incisiyle, kendi zyle bezeyip ssleyerek akla baka bir
gzellik, yeni bir parlaklk vermelidir.45 Bu durumda akln her insanda farkl bir mahiyet38Meclis-i Seba, s. 93.39 Mevln Celaleddin Rm, Fhi M Fh, ev. Meliha lker Anbarcolu, stanbul 1990, s. 84-85.40Fhi M Fh, s. 85.41Mesnev, c. IV, s. 265, b. 3310.42 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 86.43Mesnev, c. VI, s. 159, b. 1954.44 Yakt, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, s. 93.45Dvn- Kebr, c.VII, s. 331, b. 4257.
8
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
25/92
aldn, kiinin kendi kapasitesiyle gelitirilebilir ve daha faydal bir nitelie dntrlebilir
bir mahiyetinin olduunu anlyoruz. Mevlnnn da yukarda belirttii gibi, bal bana bir
deer olan akl tacnn insann gayretiyle deer kazandn grmekteyiz.
2. Akl- Aklszlk
Akla byk deer veren Mevln bu meziyete sahip olanlar methetmektedir. Ona gre
aklllar ebedilie ulamlardr. 46
Akln meziyeti Mevlnya gre ileriyi grmektir.47 Cahilin sonunda grecei eyi
aklllar nce grr:
lerin sonu, ilk zamanlarda gizlidir ama akll, akbeti nce grr; gnaha dalp srar
edense meydana knca!Her eyin sonu, nceden belli olmaz, gizlidir. Fakat meydana knca akll da grr
cahil de!48
Aklllar nceden feryat ederler, bilgisizlerse iin sonunda balarna vururlar!
Sen, iin nnde sonunu sor da kyamet gn piman olma!49
Mevln insann emniyeti ve huzuru iin akln gerekli olduunu50 syleyerek akll
kiinin dnya gam yemeyip dnya nimetini elde edeceini, aklszn ise nedamet iinde bu
nimetten mahrum kalacan ifade eder.51
Mevlnya gre akln asl grevi manevi alanlarda insan ycelere ulatrmasdr.
Bunun iin de insan, Mevlnnn ifadesiyle, cmertlik denizinin inci hazinesinden akl,
fikir kazanrsa bunlarn yardmyla gnl marifetler elde eder., gnllkten kar, ycelir..
gzleri de nurlanr.52
Akll insan dnyann tuzaklarna dmeme konusunda da tedbirlidir. 53 Mevln akll
insan, tuzaktan kendini adamakll eken kulara benzetir. Byle olan insan, alametlerden
yola karak olup bitenleri anlama kapasitesine sahip kii olarak tantr. Onun benzetmesine
gre akl keskin adam, tenceredeki yemei buharndan anlar. Yine akll insan mlek almak
isterken elini vurarak onun krk olup olmadn hemen anlar.54
46Mesnev, c. VI, s. 192, b. 2426.47Mesnev, c. III, s. 275, b. 3372.48 Mesnev, c. III, s. 178-179, b. 2197-2199.49Mesnev, c. III, s. 132, b. 1622-1623.50Mesnev, c. III, s. 353, b. 4312.51Mesnev, c.V, s. 117, b. 1409.52Mesnev, c. III, s. 353, b. 4313-1414.53Mesnev, c.V, s. 117, b. 1413.54Mesnev, c.VI, s. 390, b. 4898-4899.
9
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
26/92
Mevln akll kiinin ihtiya annda nereye bavuracan ok iyi bildiini, akllnn
acizliini nekese (yani cimriye) arz etmeyeceini ifade eder. Akll kiiler dert ve ihtiya
zamannda Tanrnn huzurunda alayp inlerler.55Mevlnya gre akll kii neyi, nerede, ne
zaman arayacan bilen kiidir.
Mevln akll kiiyi ver ve akll insanlarla dost olunmasn ister.56 Bununla ilgili
olarak akll bir emirin, azna ylan kaan birine yardm ediini anlatr. 57 Ona gre akllnn
verdii cefa, cahillerin vefasndan daha iyidir. Mevln, aklsz insanlarn dostluunun kiiye
nasl zarar verdiini anlatmak iin, aynn vefakrlna gvenen bir adamn hikyesini ve
ackl sonunu rnek olarak anlatr.58
Mevlnya gre aklsz kiiler kuvvetsiz olduu iin onlar her trl tehlikeye aktrlar.
Akll ise kendisinde var olan akl yetisiyle emniyet ve huzur iindedir. Akl sayesinde kiiigr kazanr, kiinin akl marifetler elde eder.59
Mevln kafirin bile aklszlk sonucunda daha kt duruma deceini belirterek akll
ve aklsz yle kyaslar:
Kafir bile aklszlk uyuzuna tutulmasn.. yoksa umluu, bulutta bile yamur
brakmaz!
umluu yznden buluttan bir katra yamur yamaz.. ehir, onun baykuluu
yznden viraneye dner!O ahmaklarn uyuzluu yznden Nuh tufan, koca bir lemi ktlklerle ykt gitti!
Peygamber Kim ahmaksa dmanmzdr.. yol kesen gulyabanidir..
Akllysa canmzdr; ondan gelen serin esinti, ondan gelen rzgar bize fesleendir.
Akl, bana svse razym.. nk benim feyiz vericiliimden bir feyze sahiptir.
Onun svmesi faydasz deildir.. bo elle kalkp konuklua gelmez.
Ahmak, azma helva tksa onun helvasndan hastalanr, atelenirim! dedi.
Latifsen, gnln aydnsa unu iyice bil: Eek gtn pmede bir lezzet yoktur!Faydasz yere byn pis pis kokutur.. yemek yemeksizin elbise, onun tenceresiyle
kararr!60
Mevlnnn bu uzun kyaslamasndan, onun akll insann pratik hayatta ilerini
rahatlkla dzene soktuunu, ileri grll sayesinde bana gelebilecekler konusunda
55Mesnev, , c. IV, s. 96, b. 1171-1173.56Mesnev, , c. IV, s. 155, b. 2029.57 Bkz.Mesnev, c. IV, s. 144-147, b. 1878-1925.58 Bkz. Mesnev, c. II, s. 148-152; 162-164, b. 1932-1992; 2124-2140.59Mesnev, c. III, s. 353, b. 4310-4316.60Mesnev, , c. IV, s. 158-159, b. 1944-1954.
10
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
27/92
nceden tedbir alarak olas tehlikelerden kendini koruduunu, aklsz insann ise ilerin
sonucunu dnmedii iin olumsuz sonulara maruz kaldn grmekteyiz.
3. Akl- nayetnsan kendisine verilen akl nimetini iyi deerlendirirse Allahn pek ok yardmnn
kendisine ulamasnn yolunu aacaktr. Fakat bu yardm zahiri olarak apak bir ekilde
kendini gstermeyebilir. Bununla ilgili olarak Mevln yle demektedir:
alp abalar, akla hizmet edersen akln sana yapaca ey udur: Seni doru yola
ulatrr; bu yola ulama vesilelerini artrr!
Tanr, sana aka ba sallamaz ama seni balara babu yapar!
Tanr, sana gizlice yle bir ey verir ki btn dnyadakiler sana secde ederler.Nitekim bir taa da deer verdi mi o ta, yani altn, halka gre yce olur!
Bir katra su, Tanr ltfuna nail olur da inci kesilir, altn bile geer.
Beden topraktr, fakat Tanr ona bir k verdi mi lemi kaplamada, dnyay zapt etmede
ay gibi stat olur.
Kendine gel.. bu hkmdarlar, bir tlsmdan, l bir resimden ibarettirler. Fakat bakar
gibi grnrler de ahmaklarn yollarn keserler!
Bakar, gz krpar gibi grnrler de aptallar, onlara bir varlk verir, onlar delil
edinirler!61
Kii alp abaladnda Allah ona dolayl yollardan gizlice yardm etmektedir. Fakat
akla yaplan bu yardm kesilirse zeka sahibi olan akl fonksiyonunu icra edemeyip aptallkta
bulunur. Akln fonksiyonunu yerine getirebilmesi de ancak Allahn yardmyla olmaktadr.62
Mevlnya gre akl, ak ve can; bu birden, dzgn izilmi bir gen oluturup,
her yaraya merhem, her derde adeta bir derman olutururlar.63 Bu nn de etkin hale
gelebilmesi Allahn yardm ve dilemesiyle gereklemektedir.
4. Akl-Nefs
nsann hakikate ulamas yolculuunda akln nndeki en byk engel olan nefisle akl
arasnda devaml bir mcadele vardr. Akl bu mcadeledeki konumuna gre deer
kazanmaktadr. Mevlnnn vd akl nefsin istek ve arzularna esir olmayan akldr.
Mevln, akln nefse demirden bir ba olduunu, nefsi ktlklerden menetmeye altn
syler.64nk akl yaps itibariyle dnyev alandaki durumlar dzenleyici rol de
61 Mesnev, , c. IV, s. 279, b. 3485-3493.62Mesnev, , c. IV, s. 298, b. 3726-3729.63Dvn- Kebr, c. II, s. 332, b. 2752.64Mesnev, c. IV, s. 161, b. 1983-1982.
11
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
28/92
stlenmektedir. te burada akl nefis engelini aar onun ktlk yapmasn engelleyebilirse
Mevln nn vd akl durumuna gelir.
Mevln, akl htht kuuna, Belks ise ktl buyurup duran nefse benzetir. Akl,
her solukta dnce vastasyla nefsi gafletten uyarmaya almaktadr.65 Akl, bu mcadelede
nefse galip olursa nefis de akldan bir pay alarak derecesini ykseltmekte, akl ynne
gitmektedir.
Akl nefis ilikisini benzetmelerle anlatan Mevln baka bir beytinde akl erkee,
kadn ise nefse ve tabiata benzetmektedir.66 Bu benzetmeye gre akl- nefs ilikisinde de akl
nefsin isteklerini dzenleyip kontrol etmektedir.
Rm baka bir yerde ise nefsi anaya, akl da babaya benzetmektedir. Akla uyan
balangta daralp bunalsa da sonuta pek ok genilie ulamaktadr.67
Akl-nefs ilikisinde Mevln akln nurani ve iyi bir hak ve hakikat araycsyken
zulmn nefsin ona galip gelmesini nefsin kendi evinde olmasna, aklnsa kendi yurdunda
olmayp garip oluuna balyor.68 Mevlnnn burada akln asl yerinin Allahn kat
olduunu, bu dnyada bir yerinin olmadn ifade etmesinden, tercihini akl ynnde
yaptn gryoruz ki bu akl Mevlnnn eletirdii akl deil telere talip olan, nefsin
klesi olmayan akldr.
Rumye gre nefis kendisini efendi yerine koymu, ululuk taslamaktadr.69
Nefsinefendilikten vazgeip akl cihetine dmesi iin nefsin yemekten imekten kesilmesi
gerekmektedir.70 Akln insan hayatnda galip olmas iin nefsin ldrlmesi gerektiini
syleyen Mevln, insan hayatnda nefsin galip olmasn ise velinimetzade olan akl,
ihtiyalar iinde kalm, kanl katil nefis, efendi olmu, ne gemi!71diyerek nefsin insan
hayatndaki znt verici galibiyetine dikkat ekiyor. Bu galibiyetin sona ermesi iin insann,
Mevlnnn deyimiyle, zahmetsiz rzka ulamas gerekiyor. Zahmetsiz rzk ise ruhlarn
gdas, peygamberlerin rzklardr.72
Peygamberlerin rzklarna da ulamak yine nefsinldrlmesine baldr73 ki bu, yukarda da belirttiimiz gibi, riyazetle gereklemektedir.
Zaten kii nefsinin istekleri konusunda ihtiyar sahibidir, aklnn istekleri sz konusu olunca
orada mecburiyet vardr.74 Kii akl yoluna gitmek istiyorsa seimini ona gre yapacaktr.
65Meclisi Seba,s. 54.66Mesnev, c. I, s. 233, b. 2903.67Mesnev, c. VI, s. 116, b. 1437.68 Mesnev, c. III, s. 207-208, b. 2556-2557.69Mesnev, c. III, s. 202, b. 2505.70Mesnev, c.VI, s. 92, b. 1123.71Mesnev, c. III, s. 204, b. 2510.72Mesnev, c. III, s. 204, b. 2511.73Mesnev, c. III, s. 204, b. 2512.74Mesnev, c. IV, s. 115, b. 1401.
12
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
29/92
Mevlnya gre insan nefsi neye meylederse, meylettii o eyle aynileir. Kii
Hmna meylederse Hmndan, Musaya meylederse Sbhandandr. Kii eer her ikisine
de meylederse onda hem akl hem nefis katk durumdadr. Bu durumda insana den
kendine gelip nefsini yenmesidir.75 Fakat akln nefis karsnda savamas da o kadar kolay
deildir. Mevln bunu u beyitleriyle dile getiriyor:
adr iinde o ay parasna kastetti. Akl nerde, halifeden korkma nerde?
ehvet, bu ovada davul dvd m akl dediin ne oluyor ki a turp olu turp:
Yzlerce halife, o anda o erin ateli gzne bir sinekten aa grnr.76
Akl- nefs ilikisinde zetle, Celaleddin Rum, nefsi akln hedeflerine ulamasnda engel
olarak grmekte ve bu engelin de ancak nefsin terbiye edilmesiyle alacan ifade
etmektedir. Nefsin akla gre daha etkin olmasnn sebebini ise onun kendine ait yerde, dnyahayatnda, olmasna balamaktadr. Oysa akln yeri fani dnya lemi deil akn olann
yandr. Akl bu dnyada akn olana ulamak iin aba harcamak zorundadr. Bu abalardan
biri de nefis engelini amasdr. Burada kastedilen akl ise toza topraa bulanmam akldr.77
5. Akl-Duygu
Mevlnya gre akl ve duygu insan davranlarn dzenleyen, insan harekete geiren
iki temel faktrdr. Akl, ilerin sonunu aratrmas ynyle, Mevlnnn ifadesiyle akar
durur ve bu zelliiyle deerlidir. Buna karn duygu ss (sahibi) ise geici heveslere
aldand iin olduu yerde durur ve haliyle ilerleyemez. Akln, insan doru yola gtrmesi
fonksiyonundan dolay, srekli gelimeye aktr. Duygu ise kendi diledii eyi grdnden
dolay akla zt bir zellik tamaktadr.78
Ksacas, Mevlnya gre, akl ve duygu birbirine dmandr ve Hz. Muhammedle
Ebu Cehillerin savat gibi birbirleriyle srekli sava halindedirler.79 Bu savata stnlk
ise akln elindedir. Mevlnya gre duygu akla esirdir. Ona gre duygu ve dnceler suyun
yzn erpn kaplad gibi gnl kaplar. Akl, suyun yzndeki erp giderir, suyu
meydana karr. Burada akl, duygu ve dncelerin olumsuz etkisini giderdii iin gnlde
gayba ait srlar zuhur eder.80 Mevln hizmetkrn kil olursa sana galip olan duygular da
75 Yanllara dmemek veya yanllardan korunmak iin nefse uymama ile ilgili bilgi iin bkz. Emirolu,brahim, Yanl Dnce ve Davranlar Karsnda Mevln, stanbul 2003, s. 122-126; Mevlnya GreYanllara Dmemek in Nefsi Eitme, Felsefe Dnyas, Ankara 2000/1, Say: 31, s. 15 vd.76Mesnev, c. V, s. 315, b. 3877-3879.77Mesnev, c. III, s. 266, b. 3263.78 Dvn- Kebr, c. III, s. 495, b. 6473-6475.79Mesnev, c. II, s.123, b. 1605.80Mesnev, c. III, s. 148-149, b. 1824-1829.
13
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
30/92
mahkumun olur81 diyerek insanda akln etkinliinin artrlmasyla istenen sonuca
ulalabileceini vurgular.
6. Akln eitleriMevln akl deiik alardan snflandrmtr. Temelde akl, kll akl ve cz akl
olarak ikiye ayrr. Bunun yannda akln elde edilmesi asndan da akl ikiye ayrr.
Bunlardan biri kazanlan akldr ki bunu da insan ocuun mektepte ilim renmesi gibi
renir.82 Bu bilgi sayesinde insan bakalarndan daha fazla akll olur. Fakat bu bilgiyle de
insan arlar ve sklr.83 Bu ezberlenen bilgi hakknda Mevln geze dolaa adeta bir
ezberleme levhas kesilirsin. Halbuki bunlardan geen Levh-i mahfuz olur diyerek akln
olmas gereken durumunu gzel bir ekilde ifade eder.84
Elde edilmesi asndan akln dier eidi ise tanr vergisi olan akldr. 85 Bu akln
kayna bizzat candadr. Fakat tahsil ile elde edilen akl, uradan buradan kan rmaa
benzer; yolu kapandnda da aresiz kalp akamaz. Bunun iin de insan emeyi gnlnde
aramaldr.86 diyerek asl etkin olan akln Allah vergisi olan sebeplerden syrlm akl
olduunu belirtir..
O, temelde akl kll ve cz olarak iki kategoride ele alr. Ona gre btn lem
akl- klln grnnden ibarettir. Kinat ihata eden akl, kll akl kabul eden Mevln,
ferdi akllar da cz akl kategorisinde ele alr.87
6.1. Kll Akl
Akl iki ana kategoriye ayran Mevln btn lemin akl- klln sureti olduunu
syler.88 Mevlnya gre akl- kll her eyi bulan, meydana getirendir.89 Mevlnya gre
bilgi, hner sahibi olan tam akl(akl- kll)dr. Bu tersine dnm felee maya katan tam
akldr.
O akl ki, onun akl (ba) vardr. O, para akldr. Akl eer aklndan uzaklarsa
(bandan kurtulursa) o zaman tam akl olur.90
81Mesnev, c. III, s. 148-149, b. 1832.82Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1960-1961.83Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1962.84Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1963.85Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1964.86Mesnev, c. IV, s. 159-160, b. 1965-1968.87 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 75.88 Mesnev, c. IV, s. 261, b. 3259.89 Yeniterzi, Emine, Mevln Celaleddin Rum, Ankara 1995, s. 55.90Rubiler, c. I, s. 70, b. 336.
14
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
31/92
Mevln kll akl, akln akl olduunu ve bu akln doru olduunu bilmedii yola
admn atmadn syler. Oysa kabuktan ibaret olan akl, bir ii yzlerce delille ancak
anlayabilir.91 Mevlnya gre felsefeye sarlan kiinin akl, ancak aklla anlalabilen eylere
bal kalmtr. Oysa temiz ve pak kii kll akla talip olmutur.92
Mevlnya gre akl- kll retmendir. Onu renmesine lzum yoktur.
Kendiliklerinden yeni bir ey bulanlar Kll Akldr. Bunun gibi btn, ilk nce varolan
eyleri inceleyecek olursak asl ve balangc da vahiydir ve nebilerden renilmitir. Nebiler
akl- klldr.93 diyen Mevln bununla ilgili olarak Hbil ile Kbil hikayesindeki kargann
topra eerek l kargay gmmesini rnek verir. Kabil mezar yapmay ve ly gmmeyi
kargadan renmitir. te bunun gibi btn sanatlar da da her cz akl sahibinin renmesi
gerekir. Bu renmeyi salayan, akl- kll, akl- czye balayan da velilerdir.94Akl, defterleri batanbaa karalar durur. Akln aklysa btn lemi ayla doldurur,
nurlandrr.
O karadan da kurtulmutur, aktan da. Onun aynn nuru, gnle de yaylmtr, sana da.
Cz akl, bu karayla ak, yine kadirden, bir yldz gibi parlayp lemi aydnlatan Kadir
gecesinden elde etmitir.95 Mevlnya gre hem bu dnya alannda hem de ak alannda
yetersiz olan akl- cz edindii bilgileri Akl- Kllden almtr. Ona gre insan doru yola
ulatran akl- klldr.Yer ile gk arasnda olan eyler ve btn varlklar kll akln glgesidir. Tanrnn
velileri bu gklerden ayr gkler mahede etmilerdir. Fakat bunlar gzle grlmez ve bu
gkler onlarn nazarnda ufack ve hakirdir. Onlar, bunlara ayak basp gemilerdir.96
Mevlnya gre insan sadece mantk kurallaryla maksadna ulatrmaya alan ve
kalbin devaml kan gndermesiyle kafa iinde hayatiyetini srdren akl, olaylar vahyin ve
ilhamn desteiyle kavrayan Akl- Kllyi alglayamaz.97
Bu cihan, akl- klln bir dncesinden ibarettir. Akl, padiaha benzer, suretler depeygamberlere,98 diyen Mevln akl- klln bu dnyadaki temsilcisinin peygamberler
olduunu sylemektedir. Meclislerde, peygamberlerde bulunan akl gibi bir akl ara diyen
Mevln bu akln gayblar nden de arttan da greceini sylyor.99 Mevln, Kll akl
91Mesnev, c. III, s. 205-206, b. 2527-2530.92Mesnev, c. III, s. 205, b. 2527.93Fhi M Fh,, s. 219.94Fhi M Fh, s. 219-220.95Mesnev, , c. III, s. 205-206, b. 2531-2533.96Fhi M Fh, s. 338-339.97 Gztepe, Yksel, Mevln Celaleddin Ruminin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf (Mevln zel Says),Ankara 2005, s. 425.98 Mesnev, c. II, s. 74, b. 975.99Mesnev, c.VI, s. 206, b. 2617.
15
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
32/92
deyince Hakikat-i Muhammediyeyi ve ondan kaynan alan dier nebileri ve
peygamberleri anlar.100 Mevln,
Zhal yldznn devrinden meydana gelen akln, akl- klle kar ne deeri vardr!
O akl, Utaritle Zhalden feyz alr, bilgi sahibi olur. Bizse sfat ltuf ve ihsan olan
Tanr kereminden feyz alr, bilgi sahibi oluruz101
diyerek akl- klln stnln ifade etmektedir.
Grld gibi Hakikat-i Muhammediye de denilen kll akl yaratc kudretin faal
olarak grlmesidir ki102Kll Akln stnl kanlmaz olunca artk bir akl, akln aklndan
kaarsa aklllar taifesinden hayvanat zmresine gemitir. (Akln aklndan kaan, peygamber
ve velilere uymayan kii) mehur Hrtla Mrta benzer. Onlar ise gururlar yzndenzehirli ok yemilerdir.103
Gkyz adrdr, akl- kll de padiah; fakat padiah olmasayd adr kurulmazd104
diyen Mevln, her alanda bu akln stnln ifade ederek baka bir beytinde ise ne
sylersen yerinde, doru szlsn; hakim de sensin, hkmn yrten de sen.105 fadesiyle
akl- klln susarken bile konutuunu106 syleyerek glge varlklarn gcn ondan aldn
ifade eder.
Mevln, nefs-i kllideki akllln nereden geldiini sorgularken ona bu akl vereninAkl- Kll olamayacan syler. nk Akl- Kll de srekli yardm almaktadr. Mevln,
anlamlar denizinden bir su bulamazsa o Tm Akl, tm bilgisizlik olur gider107 diyerek Akl-
Kllnin de yardma muhta olduunu dile getirir. Bu durumda kll akl denilen varlk
bir ksm felsef anlaylarda mesela Stoa felsefesinde olduu gibi kinat idare eden, akl
yahut Tanr manasnda olmadn108 anlyoruz. Akllardaki dnceler, Akl- Evvel109den
meydana gelmektedir. Mevlnya gre akllarn tasarruflar, ald tedbirlerin kayna akl-
100 Bolay, Sleyman Hayri, 2. Mill Mevln Kongresi, Mevlnnn Akl Anlay, Konya 1986, s.167.101Mesnev, c. V, s. 212, b. 2585-2586.102 Yeniterzi, Mevln Celaleddin Rum, s. 55.103 Mesnev, c. I, s. 265, b. 3310.104Dvn- Kebr, c. VI, s. 307, b. 3130.105Dvn- Kebr, c. I, s. 94, b. 869.106Dvn- Kebr, c. V, s. 364, b. 4698.107Dvn- Kebr, c. VII, s. 501, b. 6562-6565.108Bolay, Sleyman Hayri, Mevlnnn Akl Anlay, 2. Mill Mevln Kongresi, Konya 1986, s.167.109 Akl- Evvel: Akl- Evvele Muhammed nur, Cebrail, vahdet mertebesi, insann hakikati ve ar gibi okdeiik adlar da verilmektedir. Felsefede Akl- Evvel, Tanrdan ilk zuhur eden eydir. Tanr nce onu, sonraonun araclyla dier tm eyleri yaratmtr. Bu duruma ilah ilmin ilk zuhuru ad da verilir. Meai
filozoflar oluu izah etmek iin kullandklar sudrteorisini Akl- Evvel ile balatrlar. Bu teoride dokuz akl vedokuz nefsin kayna yine bu Akl- Evveldir. slam dncesinde olduu kadar dier dncelerde de skageen Allahn ilk yaratt akldr sz bu akla iaret etmektedir. [Vural, Mehmet, slam Felsefesi Szl,Ankara 2003, s. 22 (Akll- Evvel)]
16
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
33/92
evveldir.110 O btn akllarn ilk kaynadr. Dolaysyla kll akln da bilgi ald kaynak akl-
evvel olmaktadr.
a- Hakik Aklnsanlar akll kiilerden usanmaz;
Akldan doan sevgi azalmaz.111 diyen Mevln burada hakiki akla vurgu
yapmaktadr. Mevlnnn akl deerlendirmesine baktmzda akln ancak Allaha vuslatta
bir rol olduunda nem tadn gryoruz. Mevln tercihini aka hizmet eden, yol
gsteren akldan yana yapyor ki bu da gerek akldr.112
Mevln peygamberde bulunan bir akl gibi akl aranmasn syler ki bu gayblar nden
de gren, arkadan da gren hakiki akldr.113
Sersemlikten u, akla doru ko. Mecaz akl, gklere ulaabilir mi? diyerek burada da
hakik akln aranmas gerektiini syler.
Mevln bir yerde baht yaver ve talihi kutlu olan bilir ki akl ve zeka taslamak
blistendir, ak Ademden! diyerek akl yererken baka bir yerde ise: ihtiyar, akl
ihtiyardr olum.. san sakaln aarmasyla adam, adam olmaz!
blisten daha ihtiyar kim var? Fakat deil mi ki akl yok, hibir eye yaramaz!114
diyerek burada yerdii akln doruyu bulmaktan uzak olan sebep-sonu zincirinin dna
kamayan akl olduunu; vgye mazhar olan akln ise hakiki akl olduunu anlyoruz.
Mevln, insann hayatnda akln ortaya koyduu zmn snrl olduunu ispat etmek
iin, bir kaya binen ve kibirle kaykya gramer bilip bilmediini soran bir gramer liminin
hikayesini anlatr. Sorulan soruya cevaben, kayk hayr anlamnda ban sallar. Bunun
zerine lim; Senin hayatnn yars heba olmu der.
Kayk, bu karar zerinde bir mddet ciddi ciddi dnr. Bu srada kan frtna kay
girdabn kenarna srkler. lime doru dnen kayk sorar: Yzme biliyor musun?
Hayr der gramerci. Bunun zerine kayk: imdi senin btn hayatn heba
olmutur. der.115
Mevln kayk hikayesinde reddettii akl, insann hem ok kymetli hem de iine pek
yaramayan melekesidir. Burada akln iki aamas var. Birinci merhalede akl, insan
hayvanlardan ayran, insan insanla ulatran ok deerli, ilahi bir armaandr. nsan akl
110 Dvn- Kebr, c.I, s. 330, b. 2728.111 Meclis-i Seba, s. 36.112Mesnev, c. I, s. 39, b. 1066-1067.113Mesnev, c. VI, s. 370, b. 4649-4650.114Mesnev, c. IV, s. 175, b. 2163-2164.115 Arasteh, A. Reza, Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, ev. Bekir Demirkol, brahim zdemir, Ankara2000, s. 49.
17
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
34/92
gc ile nefsini yenmekte, sfli arzularndan kurtularak stn bir varlk olmaktadr. Akl
kalpte bir nurdur, onunla hak batl birbirinden ayrt edilir.116 te burada Mevlnnn tercih
ettii hakiki akl gryoruz ki nahivcinin temsil ettii akln terk edilip gerek akla ulalmas
istenmektedir. Mevln bu kula tka da hakiki kulak kesil117 diyerek gerek akln aranmas
gerektiini sylemektedir.
b-Kmil Akl
Mevlnda, insanlarn akllar arasnda ok fark vardr. Hatta bu akllar arasndaki fark
yerden ge kadar derece derecedir. Baz akllar adeta gne gibidir, bir bakas da ancak
Zhre yldz kadar parlaktr ve bazlar da henz yanmam mum gibidir.118 te Mevlnnn
burada bahsettii akln Kmil akl dercesine ulam akl olduunu gryoruz ki tasavvufta buakln temsilcilerinin veliler olduu kabul edilmektedir.
Mevln dostlar, bahar serinliinden sakn vcudunuzu rtmeyin.
nk bahar rzgar, aalara nasl tesir ederse sizin hayatnza da yle tesir eder.
Fakat gz serinliinden kann . nk o baa ve ubuklara ne yaparsa sizin
vcudunuza da onu yapar119 hadisinin zahiri anlamna gre yorumlandn syler. Fakat
hadiste ifade edilen gzn Allaha gre nefis ve heva olduunu aklla cann ise baharn
kendisi olduunu ifade eden Mevln, bir insann gizli ve cz bir akl varsa bir kmil akl
sahibini aramas gerektiini syler. nk kiinin cz akl o kmil akl sahibi sayesinde
kll olur. Zira Akl- Kll, nefse zincirdir.120
Burada slam tasavvufunda, insann Allaha ulamak iin kendi cz ve sebeplerden
kurtulamam akln kmil bir akla teslim ederek bu teslimiyet atmosferi iinde kiinin
vuslatna en byk engel olan nefis engelinin almaya alldn gryoruz. nk akln,
fonksiyonlarna baktmzda, beslendii kaynaa gre farkl ynlere eiliminin olduu
grlmektedir. Zira Mevlnda akl, akn olana ulamada grevini aka teslim etmitir.
Fakat akn olana ulama yolunda bir yere kadar da aka arkadalk eden akldr. Mevln
bunu Cebrailin Sidretl-Mntehya kadar Peygambere elik etmesine benzetir. Cebrail
burada akl simgelerken Peygamber telere giden akn kendisidir. Ksaca Allaha ulamada
ak devreye girer. Bu ak temrinini de insan Peygamberlerin varisi olan kmil akllarla
gerekletirir.121
116 Can Mevln Hayat ahsiyeti Fikirleri, s. 162.117Mesnev, c.III, s.104, b. 1290.118 Keklik, Nihat, Mevlnda Metafor Yoluyla Felsefe, 1. Milli Mevln Kongresi, Konya 1985, s. 59.119Mesnev, c. I, s. 163, b. 2046-2048.120Mesnev, c. I, s. 164, b. 2051-2055.121Mesnev, c. I, s. 39, b. 1066-1067.
18
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
35/92
Mevln, kmil bir akl, aklna arkada et de akln o kt huyundan vazgesin diyerek
insanlarn kendi akllarnn nefis sebebiyle ktlklere bulandn fakat baz akllarn bu
engeli atn syler ki bu da kmil akldr.122
Akl zaten ona derler ki Tanr yaylasnda yaylm, Tanr nimetlerini yemi olsun.
Utaritten gelen akla akl demezler123 diyen Mevln, burada da kmil akla dikkat
ekmektedir.
c- Sebepten Kurtulmu Akl
Mevln akln hedefine ulaabilmesi iin onun sebeplerden kurtulmas gerektiini
syler. Sebeplerden kurtulmayan bir akln baka yollar denemekten fayda grmeyeceini
ifade eder.124
Mevlnya gre akl tam olduka aalanr. Akln tam olmas ise akln sebep sonu
zinciri iinde dnmesidir. Oysa gerek akl nasldan- niinden kurtulan akldr.125
6.2. Cz Akl
Akl, insan dncesinin ls ve deeri olarak az ok ahsilemitir. Mevln buna
akl- cz diyor.126 Mevlnya gre cz akl, bir eyden hkm karacak akl deildir.
Bu akl renmeye ve anlamaya kabiliyetlidir. Yeryzndeki sanatlarn kayna vahiydir,
fakat sonra akl onlarn stne bir eyler katar.127
Rum, ey zayf adam, cz akl, kerkese benzer. O daima le yer de uar. Abdallarn
aklysa Cebrailin kanad gibidir. Mil mil yol alr da Sidre glgesine uar.128 diyerek cz
akln yetersizliini dile getirmektedir.
Mevln cz akln ileri grllnn mezara kadar olduunu, fakat gnl sahibinin
ise olacak olan eyleri sur frlnceye kadar grdn dile getirir. Cz akl, mezardan,
topraktan ileriye geemez. Bu akl, imein verdii aydnlk gibidir. Bu aydnlkla vahye
eriilemez129 diyen Mevln Allaha ulama konusunda bu akln bir deerinin olmadn
ifade ediyor. Bu akl da ancak yukarda da ifade ettiimiz gibi ancak kll akln retmesine
muhtatr. Akl- kll akl- czye balayan ise veliler ve nebilerdir. Mesela el, ayak, gz,
kulak ve insann btn duygular kalpten ve akldan renirler diyen Mevln cz akln kll
122 Mesnev, c. V, s. 63, b. 738.123Mesnev, c. IV, s. 265, b. 3310.124Mesnev, c.III, s. 291, b. 3575.125Dvn- Kebr, c.VII, s. 291, b. 3728.126 Bolay, Sleyman Hayri, Mevlnnn Akl Anlay Mevln ile lgili Yazlardan Semeler,der. Vedat
Gen, stanbul 1994, s. 59.127Mesnev, c.IV, s. 106-107, b. 1294-1300.128Mesnev, c. VI, s. 328, b. 4138-4139.129Mesnev, c. IV, s. 265-266, b. 3311-3319.
19
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
36/92
akla nisbetle alet olduunu ifade ediyor. Cz akl btn bilgileri kll akldan renir, ondan
faydalanr.130
Akl cz, srra sahip gibi grnrse de hakikatte ak inkar eder.
Zekidir, bilir; fakat yok olmamtr. Melek bile yok olmadka eytandr.
Akl cz szde ve ite bizim dostumuzdur. Ama hal bahsine gelirsen orada bir hiten,
bir yoktan ibarettir.131 diyen Mevln cz akln mahiyetini belirtmekte ve snrlarn
izmektedir.
Varlktan fani olmad iin o, hitir, yoktur. Kendi dileiyle yok olmaynca nihayet
zorla, istemedii halde yok olacaktr. Bu da ona yeter diyerek cz akln pratik hayatta
iimize yaradn ama hal bahsinde yetersiz olduunu dile getirmektedir.
Mevlnya gre akl- czn afeti vehimdir, zandr. Yerde yarm arn enlilikte bir yololsa insan, hi vehimlenmeden rahata yrr. Fakat yksek bir duvarn stnde gitsen yolun
genilii iki arn olsa da yine eri br gidersin132 diyen Mevln cz akln gh stn gh
ba aa olduunu Akl- Kllnin ise btn bu hadiselerden kurtulduunu belirtir.133
Mevln, cz aklla Akl- Klln anlalamayacan syler.134 Ona gre yetersiz olan
cz akl, balarndan kurtulamaz. Cz akln aksine klli akl ise glge varlklarla, geici
eylerle ilgilenmedii iin stndr.135
Akl dediin nedir? Akl sahibinin akl- kll. Cz akl da akldr ama pek arktr diyenMevln cz akln yetersizliini bir kere daha vurgulam oluyor.136
Mevln, cz akln her ynden yetersiz olduunu vurgulamakla beraber bu akln
gelitirilmesi iin de gayret sarf edilmesi gerektiini syler. Bunun iin gerekli olan doutan
getirilen bir potansiyelin olmasdr. Gelitirilecek cevher olmas gerekmektedir ki kii daha
sonra birtakm tecrbelerle bu var olan akla yeni ilaveler yapabilsin.137
a- Allah Arayan Akl
Mevlnda akln gerek grevi varlktan geip Allah aramaktr. Mevln bu durumu,
yzlerce akla, fikre fitne olarak ka nnunu, gzsdn, kulakcimini yazdn. Akl o harfler
yznden ince eleyip sk dokumaya koyuldu. Ey yazs gzel edip, bunlar boz!
130Fhi M Fh, s. 219-221.131Mesnev, c. I, s.158, b. 1982-1985.132Mesnev, c. III, s. 126, b. 1558-1560.133Mesnev, c. III, s. 92, b. 1145.134Dvn- Kebr, c.V, s. 410, b. 5449.135Dvn- Kebr, c.VI, s. 116, b. 1032.136Mesnev, c. I, s. 265, b. 3310.137Mesnev, c. VI, s. 179, b. 2256.
20
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
37/92
Yoklua, her dnceye gre anbean gzel bir hayal naketme; hayal levhine gz,
yanak, yz ve ben gibi grlmemi harfler yazmaktasn.
Halbuki ben yoklua am, vara bakp sarho olmam. nk yokluk sevgilisi, bence
daha vefaldr.
Tanr, akla o ekilleri okuttu, bu suretle onun tedbirlerinden vazgeip Tanrsn
istemesini diledi138 diyerek bu durumu ifade etmektedir.
b-Tecrbe ile Zenginleen Akl
Mevlnya gre akllardaki ayrlk yaratltadr. Ona gre bu hususta Snnlerin
szn dinlemek, onlarn hkmn kabul etmek gerekir. Bu konuda Mevln, Mutezilenin
akllar yaratlta ayn derecededir. Tecrbe ve renme akl oaltr, azaltr, bu suretle biradam, brnden daha bilgili olur szn reddederek zeki bir ocuun bir meslekte
kendinden tecrbe olarak ok ileride olan kiileri bile geebileceini syler. O, yaratltaki
bir stnlk, alp abalama, dnp tanma ile elde edilenden daha stndr139 diyerek
akln doutan getirilen bir yeti olduunu savunur. Mevln doutan getirilen akln stn
oluuyla ilgili olarak sen syle, Tanr vergisi mi daha iyi, yoksa topal eein rahvan at
taklidi mi?140 diye sorarak yaratltan getirilen zekann stn olduunu vurgular.
Mevln bir baka beytinde ise (insan) ocukluunda oyunla oynarsa da yava yava
akl denizine aina olur, o denize dalar, yzer. ocuk oyunla akllanr, oynaya oynaya akl
bana gelir onun oyun grnte akla uymaz ama byledir ite: deli ocuk oyun oynar m?
Cz lazm kle dnsn141 diyerek akln fonksiyonlarnn zaman iinde gelitirilebileceini
ifade eder.
Mevln ku yumurtada kaldka kanatlar bitmez ki!142 diyerek akln patik hayatta
tecrbe kazanmas gerektiini dile getirir.
Celaleddin-i Rmye gre asl akl yaratltan gelen akldr. Fakat potansiyel halde
varolan bu akl da birtakm tecrbelerle zenginletirilebilir. Mevln, eski ve tecrbe grm
akln kiiyi mutlulua ulatraca dncesindedir.143
138Mesnev, c. V, s. 29, b. 311-316.139Menevi, c. III, s. 124-125, b. 1539-1544.140Mesnev, c. III, s. 125, b. 1545.141Mesnev, c.VI, s. 179, b. 2254-2256.142Dvn- Kebr, c.VII, s. 189, b. 2392.143Mesnev, c. III, s. 13, b. 147.
21
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
38/92
c- Olgun Akl
Mevln, yzn sararmas, san sakaln aarmasnn, olgun akl mjdelediini
sylyor. Yeni srm, yeni yeermi yapraklarsa meyvenin hamlna delalet eder.144
Aklszlk az her eyden vazgei, ariflik nianesi olunu syleyen Mevln insann
ycelere ulaabilmesi iin olgunlamas gerektiini ifade ediyor. Ona gre gen mektepte
henz okuma yazma renmededir. htiyarn aya, hzl adm atmasa da aklnn iki kanad
vardr, ycelerde uar145 diyerek olgun akln hakikati idrakte daha etkin hale geleceini
sylyor.
d- Noksan Akl
Mevlnya gre dnya ehlinin akl noksan akldr. Bu yzden onlar yalanc sabah,sahici sabah sanrlar. Yalanc sabah ise halka nderlik edemez.146 Ona gre noksan akl, fark
ve temyize sahip olmayan akldr. Dnrmz, noksan akl sahibinin yanl yorumlarda ve
deerlendirmelerde bulunduunu, nihayet imei gne sanr ifadesinde de belirtmeye
alr.147
Mevln akl noksanln kt bir hastala benzetir. Ona gre bu illetten uzaklalmas
gerekir. Fakat akln noksanl ise tamamen ortadan kaldrlamayacak bir durum da deildir.
Bedendeki bir eksikliin tamamlanmasnn mmkn olmadn fakat akllardaki eksikliklerinise giderilebileceini dile getirir.148
Mevln noksan bilgi nereden ak douracak diye soruyor ve ardndan kendi
cevaplyor: noksan bilgi de bir ak dourur ama o cansz bir eydir.149 Dolaysyla bu
bilginin ortaya koyduklarna itibar edilmemektedir.
Peygamber akl noksan olan kiiye melun demitir diyen Mevlnnn burada
kastettii Allahn varln, birliini kavramaktan uzak olan akl noksanldr. Bu akl
insanlarn Allahtan uzaklamasna sebep olmaktadr. Bunun yannda bu noksanl
tamamlamak yani akllanmak da, yukarda da ifade ettiimiz gibi, mmkndr.150
7. Akln Doas
Mevlnya gre melekle akl ayn yaratltadr. Ayn yaratlta olmalarna karn her
ikisinin de birbirinden ayr oluunun Tanrsal bir hikmetinin olduunu syler. Yaratl
144Mesnev, c. IV, s. 166, b. 2053- 2054.145Mesnev, c. IV, s. 166, b. 2055-2058.146Mesnev, c. V, s. 162, b. 1976-1978.147Mesnev, c. II, s. 117, b. 1535.148Mesnev, c. II, s. 117-118, b. 1538-1539.149Mesnev, c. II, s. 117, b. 1533.150Mesnev, c. II, s. 118, b. 1539-1540.
22
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
39/92
itibariyle ayn olmalarndan dolay bu ikisi Hakk bulma konusunda birbirlerine destek
olmulardr. Melek de, akl da hakk bulmutur ve deme secde etmitir. 151 Buradaki akl
hadiste nakledilen akldr ki: Yce Allah der ki: akl yaratt vakit ona otur dedi, oturdu akl.
Sonra kalk dedi, kalkt. Sonra gel dedi ona, geldi. Sonra git dedi ona, gitti. Sonra konu dedi,
konutu. Sonra sus dedi, sustu. Sonra bak dedi, bakt. Sonra bakma dedi, bakmad. Sonra anla
dedi, anlad. Sonra dedi ki: stnlme, ululuuma, byklme, kudretime, kuvvetime,
yceliime, anlam bakmndan varlmn stnlne, kudretimin ve bilgimin arm
kavrayp kaplamasna, halkn stndeki gcme, kuvvetime andolsun ki bence senden yce
olan bir varlk yaratmadm; senden daha sevgili bir var halketmedim. Seninle tannrm;
seninle bana kulluk edilir; seninle bana itaat olunur; seninle bir ey verilir bana; senin
yznden darlrm, azap ederim birine. Sevap da sanadr. Mcazat da sana. Allah da gereksylemitir, Allahn elisi de.152
Akl ve gnller, phe yok ki ara mensuptur; hicap iinde olarak ar nurundan
doarlar153szleriyle Mevln, akln kaynann ilah olduunubelirtmek istemektedir.
8. Akln Gc ve Rol
Akln rol ve fonksiyonunu incelediimizde onun hem maddi lemle ilgili ileri
dzenlediini hem de manevi alanda faaliyet gsterdiini grmekteyiz.
Mevlnda asl olan Hakk bulmaktr. Bunun vastalar ise akl, ak, bilgidir. Geri
Mevln gerek lemde Tanrya ulamak iin ok farkl bir yol olduunu sylese de154
ncelikle ak, ardndan hakiki akla vurgu yapar. Allah insana akl cilas vermitir ki onunla
gnl yapra arnr, aydnlanr.155
Mevln akln bir usturlaba benzediini ve varlk gneinin yaknlnn onunla
bilindiini syler.156 Nasl ki biz usturlap sayesinde gnee olan uzakl lyorsak akl
sayesinde hakikate olan uzaklmz ve yaknlmz biliriz.
Akl eserlerde Allahn varln grr. Mevlnya gre her bilen kii, aklen bilir ki
hareket edenin bir hareket ettiricisi vardr. Akl grnmeyen varln eserlerini mahede
ederek Allaha ular.157
151Mesnev, c. III, s. 260-261, b. 3193-3197.152Meclis-i Seba, s. 92.153Mesnev, c. V, s. 54, b. 619.154Dvn- Kebir, c. III, s. 395, b. 3812.155Mesnev, c. IV, s. 200, b. 2475.156Mesnev, c. IV, s. 294, b. 3685.157Mesnev, c. IV, s. 13, b. 153-155.
23
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
40/92
nsan aklla bir olur, sa sakal aarmakla deil158 diyen Mevln akl sayesinde insann
eyay tandn syler.159
Mevln, Akln kadnn da erkeinde emniyetini saladn sylyor.160 Ona gre akl
insana kol, kanat akldr. Fakat bunu anlamak iin de yine akl gerekir.161
Mevlnya gre akln rollerinden biri de ilerin sonunu grmesidir. irkinle gzel akla
kara aklla ayrt edilir. Akl gzn gremediini anlar. Eyann arkasndaki hakikate vakf
olan akldr.162 Kii akla uyduunda nce daralr ama sonunda yzlerce genilie urar.163
Fakat kararl saltanat, akln nasibidir ancak; nk kerpi, ta, cansz eyler, ne
eminlikten bir ey anlar, ne korku nedir, bilir.
Bu evde akl mumu k veremez; nk ya yel yznden o yana bu yana kvranp
durur.Melek bilgiyle gelimitir, hayvan bilgisizlikle; insanoluysa ikisinin arasnda
becelleekalmtr.
Gah bilgi onu tutar, illiyine eker; gah ne olursa olsun der, bilgisizlik onu aalara
srkler, drr gider.
Cansa, akl st gelsin de u sava bitsin, ben de ekiten kurtulaym, ho bir hale
geleyim, iyiliklere uyaym diye bir yana ekilmi, oturmutur.
Grlt, er, fitne korkusundan azm tuttun da u hikaye yarm kald, gittibeyitlerinde Mevln, akln kararllktaki roln anlatmaktadr.164
Mevlnya gre bir eyi kavramak, anlamak, hfzetmek ve hatrlamak, akln iidir.
Akl, bunlarn derecesini ykseltir.165
Ahitlere vefa etmek aklla olur. Sense, akln yok a eek deerli!
Akl, ahdini hatrlar. Akl, unutkanlk perdesini yrtar.
Akln olmad m unutkanlk, sana hakim olur, sana dmanlk eder, tedbirini bozar!
Aalk pervane, aklnn azndan kendini atee vurur. Ate, atein yakcl, ateinsesi, aklna bile gelmez.166 diyen Mevln, ak alannda yetersiz grse de, akln, insan
hayatnda nemli fonksiyonlarnn olduunu belirtir.
158Mesnev, c. III, s. 185, b. 2280.159 Mesnev, c. III, s. 185, b. 2279.160Mesnev, c. IV, s. 306, b. 3861.161Mesnev, c. VI, s. 71, b. 851.162 Mesnev, c. VI, s. 234, b. 2966-2968.163Mesnev, c. VI, s. 116, b. 1437.164Dvn- Kebr, c. III, s. 129, b. 1107-1112.165Mesnev, c. IV, s. 185, b. 2294.166Mesnev, c. IV, s. 185, b. 2288-2290.
24
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
41/92
Akl her eyi yerinde arar.167 Akl insan dost iline yol gsteren bir klavuzdur.168
Mevln elinde akl mumu olan brakr da dumann peine der mi diyerek akln insan
hayatnda yol gsterici bir rolnn olduunu ifade eder.169
Mevlnya gre tabiat dmandan hncn karmak ister ama akl, nefse demirden
badr. Akl nefsi ktlklerden meneder.170 Zaten Mevlnnn vd akl nefsin heva ve
isteklerine uymayan aksine nefsi kontrol eden akldr. Akln bu konudaki fonksiyonunu
Mevln yle ifade eder:
mana mensup akl adil bir ahneye benzer.. gnl ehrinin bekisidir, hakimidir.
Kedi gibi akl uyanktr onun.. hrsz, fare gibi delikte kalakalr!
Nerde fare kar, bir eye el uzatrsa ya orada kedi yoktur, yahut varsa bile sureti vardr!
Kedi nedir? Aslanlar ykan aslan.. tendeki imana mensup akl!Onun grn yrtc hayvanlara hakimdir.. naras, otlayan hayvanlar meneder!171
a- Akln Nefisle Sava
Akln nefisle savan Mevln Mecnunla devesine benzetiyor.172 Deve geride olan
yavrusuna dnmek isterken Mecnunda Leylasna kavumak istiyor. Nefsin hedefiyle akln
hedefinin tamamen zt ynde olduunu bu benzetmeyle Rum ok gzel ifade ediyor. Bu zt
ynl ilikide Mevln akln nefsi terk etmesi gerektiini Mecnunun dilinden ifade ediyor.
Zira nefis, aalk cinstendir, aalk lemine gider!173
Mevln Akln nefisle savan anlatrken bunu hikayelerle daha mahhas hale
getirmeye almaktadr. Bununla ilgili olarak birisi Beyden at istedi. Bey u grdn
gzel at al dedi. Adam, Ben onu istemem deyince Neden? dedi. Adam dedi ki: Bu
hayvann tuhaf bir huyu var. Geri geri gidiyor. Bey dedi ki: sen de kuyruunu eve evir!
Mevlnnn bu hikayeyi yorumlaynda nefsin nasl aklla savan ve bu savata da akln ne
yapmas gerektiini reniyoruz: senin nefis atnn kuyruu da ehvettir. Bu sebepten o
kendine tapan geri geri gider. ehvet aslnda sana kuyruk olduysa o ehveti ok evir, ona
uyma. Ahiretle nasiplen. ehvetini yemeden, imeden kestin mi ehvet, yce akl cihetine
der, oradan ba gsterir. Hani bir aacn kt dallarn budarsn da iyi dallarndan dal budak
verir, o dallar kuvvetlenir ya. Kuyruunu o tarafa evirdin mi geri geri gitse bile snlacak
167Rubiler, c. I, s. 20, b. 87.168Rubiler, c. I, s. 88, b. 427.169Dvn- Kebr, c. III, s. 119, b. 995.170Mesnev, c. IV, s. 161, b. 1983-1984.171Mesnev, c. IV, s. 161, b. 1986-1990.172Mesnev, c. IV, s.126, b. 1533-1543.173Mesnev, c. IV, s. 218, b. 2704.
25
7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ
42/92
yere varr, dayanr. Ne mutludur binicisine ram olan ve doru giden atlar. Onlar ne geri
giderler, ne huysuzluk ederler.174
b- Akln Meveret EtmesiMevlnya gre insanlarn akllar farkl farkldr.175 Bu farkllk iinde btn akllarn
yapmas gereken Hakk bulmaktr. Hakk arama yolunda akn yolda olan akl her insanda
vardr, fakat bazlarnn akllar b