7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 1/74
UNA COMEDIA LATINA DÉ LA EDAD MEDÍA 3^5
s a n d e z , es de i ndu dab le u t i li dad , d i r é m ás , de i n d i s p e n s a b l e ad-
q u i s i c i ó n p a r a c o m p l e m e n t o d e
la
Tipografía Com plutense,
c o m o
p a r t e
de un
t o d o a r m ó n i c o ;
y en tal
c o n c e p t o e n t r a
de
l l eno
ert
^;Í espíritu y en la l e t r a de l Re a l de c re to de l.° de Junio de IQOO,
s a l v o la me jo r y m á s c o m p e t e n t e o p i n i ó n de la A c a d e m i a .
E L
MARQUÉS DE LAURENCÍN.
I I
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA
(E l
Liber Panphili)
{R E P R ODUCCIÓN DE UN M ANUSCR IT O INÉ DIT O, Y VE R SIÓN CAST E L L ANA)
Introducción
«Si quid amare Iibet vel discere amare legendo,
Nasonem petito;...»
E s t a r e c o m e n d a c i ó n del
Liber Catonis
( famoso texto escolar
m e d i e v a l , que nue s t ro N ebr i ja ed i tó y co r r ig ió de n u e v o en la
é p o c a d e l R e n a c i m i e n t o ) , e x p r e s a c o n b a s t a n t e e x a c t i t u d lo q u e
<ie Ovidio se p e n s ó en la E d a d M e d ia y lo qu e ca rac te r i za de un
m od o m ás def in ido la influencia del ins ig ue poe ta la t in o en a q u e
l los t i empos . F ué , por an tonomas ia ,
el
p o e t a d e l a m o r c a r n a l ,
de
l a pas ión desordenada , de l
loco amor,
c o m o h a s t a ú l t i m o s d e l si -
g lo xv s e d i jo en t re nos o t ros . C on c i e r t a s l im i t ac iones , de te r m i
n a d a s
en
e spec ia l
por el
inf lujo de Virgi l io,
fué
m o d e l o
de
v e r s i
ficadores, y, en un c o n o c i d o c a n t o de e s tu d ian tes go l i a rdescos ,
t o d a v í a r e c o r d a d o en l as U n i v e r s i d a d e s a l e m a n a s , d e c í a s e :
«Tales versus íacio, quale vinum bibo;
nihil possum scribere, nisi sumpto cibo;
nihil valet penitus quod jejunus scribo;
Nasonem post calices carmine praeibo.»-
La imi tac ión ovidiana es p a t e n t e en c i e r t o n ú m e r o de p o e m a s
la t inos medieva les , e sc r i tos
en
v e r s o s
elegiacos, y
a l g u n o s
de los
<cuales llevan el t í tulo de comedias, n o p o r q u e se e sc r ib iesen tod os
p a r a s e r r e p r e s e n t a d o s ,
ni
p o r q u e s u . e s t r u c t u r a
se
a c o m o d a r a
á
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 2/74
3 9 6 BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
la que debe observar la obra dramática, s ino porque el concepto
4 e
comedia
había sufrido en ton ces un a singular transform ación, á
consecuencia del desuso de las antiguas formas teatrales y de
la errónea interpretación de algunos textos clásicos, de donde
resultaba que para San Isidoro de Sevilla, por ejemplo, fueron
poetas cómicos Horacio, Persio y Juvenal ( i ) .
Consérvanse unos veinte poemas de este género, dos de los
cuales son, sin disputa, verdaderas comedias: la
Comoedia Babio-
ntSy
y el
Pamphilus,
correspon dientes amb os á la segunda m i tad
del siglo xii , y de mucho interés los dos para la historia del tea
tro secular durante la Edad Media (2).
(i) *
«Duo sun t autem genera com icorum , id est , ve tere s et novi. V e-
t e r e s ,
qui et ioco r idiculares exti ter t int , ut Plautus, Accius, Terentius^
Novi, qui et Satir ici , a quibus generali ter vit ia carpuntur , ut Flaccus, Per-
sius,
Juvenalis vel alii.» (Etymologiarum, l ib. vin, 7, 7, éd. W. M. Lindsay.)
Èo el mismo sentido escribió el Marqués de Santi l lana, en el Proemio-
de su Comedida de Ponça . «Comedia es dicha aquella cuyos comiences son
trabajosos; e después el medio e f in de sus días alegre, goçoso e bienaven
turado; e de esta usó Terencio peno, e Dante, en el su l ibro, donde prime
ro dice aver vis to los dolores e penas infernales , e despues el purgatorio,
e a legre e b iena ven turad am ente despu és e l paraysó .» (Ed. Ríos. )
(2) ,
L a Comoedia Babionis fué publicada por Th. Wright, en tos Early
mysteries and other latin poems
(London, 183S).
Las más antiguas comedias elegiacas son el Amphitryon ó Geta y la Au~
lularia,
dé Vida l de Blois (siglos xi ó xu) . La
Aulularia
se funda en el
Que
ro lus de\
s iglo iv. E l
Amphitryon
ó
«Comedia de Geta y Birria-»,
es citado-
por poetas del Cancionero de Baena (s iglo xv). E n cua nto al poem a De
Vetula, de Ricardo de Furnival (s iglo xm), obra confundida por algunos-
con el Pamphilus, fué también conocido en España, según consta por una
de las glosas que acompañan á la
Eneida
r omanceada por D . E nr iqu e d e
Villena. Dice así la glosa: « O vidio. —Deste se fallan doze obras poéticas-
en estas partes d España, que son el Methamorphoseos, e l De Ponto, e l De
fausiis,
el
De vetula,
e l
De arte amandi,
el
De remedio amoris,
e l de las
Epístolas, el de las Erotdas, el De hipo, el De mensa, el De pulice, e l De
duobus animalibus;
aunque dizen que mas hizo.»
Conócense, además, entre otras, 1.a.
Aldae comoedia,
de Gui l lermo d e
Blois (1170); la Comoedia de Milone Constantinopo titano, de Mateo de Ven
dôm e, autor también de la Comoedia
Lydiae,
y el
Libellas de Paulino et Pol-
7<z, d e R ica rdo , juez de Venosa (hacia 1230). Vé ans e, acerc a de estas obra s:
Greizenach:
Geschichte des neueren Dramas,
tom o 1, Ha lle, 1893; Ba hlse n:
Die epischen Komoedien und Tragoedien des Mittelalters (en Centralblatlfür
Biblioihekswesen, x, 1893); y Jac ob sen : Essai sur les origines de la com edie
en France au Moyen-Age;
Paris, 1910.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 3/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 3 9 7
Quizá sea e l
Pamphilus
la más im po r tan te de t a le s ob ra s , á juz
gar por e l número de los manuscr i tos que de é l se conservan , y
por e l de las vers iones , r e fundic iones é imi tac iones de que fué
ob je to ( i ) .
Su a rgumento es b ien senc i l lo : Panf i lo ama á la donce l la Ga-
ia tea , la cua l mues t ra también c ie r ta inc l inac ión hac ia aqué l ; de
seando conseguir á su amada , Panf i lo recur re á la d iosa Venus , y
•después á una ta imada vieja , que se encarga, merced á los ofre
c imien tos de l aman te , de s e r med iadora en t r e ambos jóvenes ;
grac ias á los recursos de la as tu ta ce les t ina , los amantes se en
cuentran á solas , y Panf i lo tr iunfa de la vir tud de Galatea, cuyas
lamentac iones , y las so lapadas d iscu lpas de la ta imada v ie ja , dan
fin á la ob ra . A un q ue , en opin ión de Jaco bsen , « los car ac te re s ,
las op in iones , las cos tumbres de los persona jes , per tenecen á la
Edad Media» , lo c ie r to es que la obra carece cas i por comple to
-de color local , y que el c lér igo que la compuso ( ta l vez como ejer
cic io escolást ico.) , no necesitó observar la sociedad en que vivía ,
i s ino recordar ún icamente los modelos c lás icos de Ovid io , de Te-
r enc io y de P lau to (2 ) . No puede nega r se , s in embargo , que l a
comedia es tá escr i ta con cier ta f luidez, y que los caracteres (e l de
Panf ilo , e l de Galatea, y , sobre todo, e l de la vieja) t ienen algún
re l i eve , que no pe rmi te con fund i r e l Pamphilus c on o t ros poe m as
aná logos , to ta lmente incoloros y desd ibujados , de su s ig lo y de l
s i g u i e n t e . A b u n d a n , c o m o e r a d e e s p e r a r e n u n a p r o d u c c i ó n m e
di ev al , las se nt en ci as f ilosóficas y las
7iior aligacione s;
pe r o es to
(1) Véase acerca de este pu nto, á C loëtta:
Beilràge zur Lilteraturges-
chichte des Mütelalters und der
Renaissance;
1.
Konw eiie•
und Tragoedie ¿m
Mittelalter;
Halle, 1890.
Hay traducciones del Pamphilus en francés (hacia 1225), en italiano, en
veneciano (véase //
Panfilo in antico veneziano col latino a fronte, edito et
Mus trato da
A. Tobler, en el
Archivio glollologico italiano
de Ascoli; F iren-
-ze,
1886-18S8; vol. x), y en islandés. Conocíanlo ios juglares provenzales.
E xisten varios manu scritos, y ediciones de úllimos del si^lo xv y principios
del xvi, referidos por Cloëtta en el minucioso trabajo citado (pág. 88 y si
guientes) .
(2) Véase nuestro estudio: Antecedentes del Upo celestinesco en la litera
iura latina
Revue Hispanique,
xv ,
1906), y el exc elen te libro de Julio Pu.yol
y Alonso; El Arcipreste de Hita (Madrid, 1906, pág. 258 y sigs.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 4/74
3 9 8 BOLETÍN DE LA REA L ACADEMIA DE LA HIS TORIA
no obsta á Ja propiedad en la expres ión de los sent imientos . Los- :
caracteres más dif íci les de t razar , el de Galatea y el de la vieja, ,
no dejan de os tentar rasgos fe l ices , Gala tea , rebelde en un pr in
c ip io á l a s ins inuac iones de Pánñ lo , s i én tese g radua lmente inva
d ida por e l amor , que no l a cons ien te aprec ia r en todo su a l cance
el va lor de las pa lab ras d e la pér f ida v ie ja . E s ta ú l t im a, cu y o s
m á s i m p o r t a n t e s c a r a c t e r e s e s t a b a n y a d e t e r m i n a d o s e n l a l i t e
ra tura la t ina , muest ra todas las dotes de habi l idad é h ipocres ía
que después hab ían de ha l l a r t an marav i l losa mani fes t ac ión en l a
Com edia de Calisto e Melibea.
L a e s c e n a d e l v e n c i m i e n t o d e G a
la tea , con ser har to más lúbr ica que la de la seducción de Mel i
bea en la Celestina, no l l ega , s in embargo , á l a desvergonzada
descr ipción en que se dele i ta e l autor de la comedia Alda.
De sco nóc ens e e l au to r y e l l ugar de r eda cc ió n de l
Pamphilus.
La obra es t á e sc r i t a en d íco los d í s t ro fos (hexámet ros y pen táme
t r o s ) ,
no s i e m pr e co r re c to s . N o fa ltan a lgunas r im as , au nq ue son
m u y escasas ( i ) . E xp res ion es com o: «sa lu ti s op em », «sua. lum i -
n a v u l t u s » , « v a n u m d e p o n e t i m o r e m » , « c u r a v ig il », « s at is e x p e -
r io r» , y o t r as semejan tes , r eve lan que é l poema per t enece á l a
misma fami l ia es t i l í s t ica que ot ros de su Edad, como la Alda, la
Comoedia Lydiae
y el
Libeláis de Paulino et Polla.
La impor tanc ia espec ia l que e l Liber Panphili ofrece en la
h i s to r i a de nues t r a l i t e ra tu ra , cons i s t e , como es sab ido , en haber
s ido pa ra f raseado ín tegramente por e l Arc ip res t e de H i t a , en l a s
estrofas 580 á 891 de su
Libro de Buen Amor,
d o n d e el p r o p i o
A rc ip res t e (ó Do n M elón de l a Hu er t a ) su s t i tu ye á Panfi lo , y l a
v iuda doña Endr ina de C a la tayud á l a donce l l a Ga la tea .
E l Arc ip res t e , cuyo l ib ro es en su mayor pa r t e un cen tón de
obras de su t iempo, c i ta t res veces á Panf i lo : la una , cuando es
c r i b e :
(1) Vé anse, por ejem plo , los v ersos 52, 71 , 79, 144, 400, 413, 414, 420»,
424 ,
43 6, 446, 464 , 484, 5° °i 55 4, 6S5 y 780.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 5/74
U N A C O M E D I A L A T I N A D E L A E D A D M E D I A
399
«Sy leyeres Ovydio; el que fue mj criado,
en él fallarás fablas que le ove yo mostrado,
muchas buenas maneras para enamorado ( i ) ;
Panfilo e Nason yo los ove castigado»;
(E .
429);
o t r a , c u a n d o d i c e , a l u d i e n d o á l a v i e j a T r o t a c o n v e n t o s :
«Doña Venus por Panfilo no pudo más fazer
que quanto fizo aquesta por me fazer plazer»;
(E . 698);
y la t e r c e r a , c u a n d o t e r m i n a la p a r á f r a s i s :
«Sy vyllanja he dicho, aya de vos perdón,
que lo feo de la estoria diz Panfilo e Nason.»
E n e f e c t o , n o y a
lo feo,
s i n o t o d o l o f u n d a m e n t a l d e l e p i s o d i o
d e l A r c i p r e s t e , c o n s t a e n e l
Liber Panp hili;
l o q u e e l A r c i p r e s t e
a ñ a d e d e s u p r o p i a c o s e c h a , s o n a m p l i f i c a c i o n e s a c c e s o r i a s , a u n
q u e a d m i r a b l e s , y q u e e n n a d a a l t e r a n l o s r a s g o s c a r a c t e r í s t i c o s
d e c a d a u n o d e l o s p e r s o n a j e s . C o n s i d e r o m u y d u d o s o q u e e l B a
c h il le r F e r n a n d o d e R o j a s c o n o c i e s e e l l i b r o d e l A r c i p r e s t e , e l
c u a l , a u n q u e t r a d u c i d o a l p o r t u g u é s d u r a n t e l a E d a d M e d i a , y
c i t a d o p o r e l M a r q u é s d e S a n t i l l a n a , s ó l o s e c o n s e r v a b a e n c ó d i
c e s q u e n o d e b í a n d e s e r m u y a b u n d a n t e s ; p e r o , e n c a m b i o , e s
h a r t o p r o b a b l e q u e c o n o c i e s e e l
Liber Panp hili,
r e p r o d u c i d o e n
v a r i a s e d i c i o n e s i n c u n a b l e s . N ó t e s e , e n a p o y o d e l a s o s p e c h a ,
q u e e l a u t o r d e l a
Celestina
e s t a b a e n t e r a d o d e l a l i t e r a t u r a d r a
m á t i c a l a t i n a ( e l eg i a c a y h u m a n í s t i c a ) ; M e n é n d e z y P e l a y o , p o r
e j e m p l o , h a c o m p r o b a d o ia s e m e j a n z a d e a q u e l l a p r e c i o s a o b r a
con l a
Como edia Poliscene,
d e L e o n a r d o B r u n i d e A r e z z o (p u b li
c a d a e n I 4 7 8 ) , c o n l a
Philogenia
d e U g o l i n o P i s a n i , y c o n l a
Ckrysis,
d e E n e a s S i l v i o P i c c o l ó m i n i ( c o m p u e s t a e n 1 4 4 4 ) , y
(1) Cito al A rc ip re ste po r la edición paleogràfica d e J. Du cam in (Tou
louse, 1901), aunque, para la inteligencia del texto, debe consultarse la
edición Cejador (Madrid, 1913). Después de la argumentación del profe
sor Rodolfo Schevill , en su hermoso libro
Ovid and the Renascence in Spain
(Berkeley, California, 1913, y véase nu estra rece ns ión en el
BOLETÍN DE LA
REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA,
Dic iembre de 1914), c reo ext r aor din ar ia
mente probable que el Arcipreste conociese de un modo directo las obras
de Ovidio.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 7/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MÉDIA 4Ò I
y después , desde e l fo l io 63 rec to has ta e l 73 rec to , e l
Pam-
philus de amore.
A con t inuac ió n se inse r t an la s
Equipollentia
Catonis
y e l
Dogm a moralium philosophonwi,
d e l M a e s t r o G u i
l l e rmo de Anchis. E l m a n u s c r i t o e s , p r o b a b l e m e n t e , d e o r i g e n i ta
l i ano , y en t ró en época bas tan te t a rd ía en l a B ib l io teca de l C a
b i ldo to l edano , pues to que pe r t enec ió an tes . á l a se l ec ta co lecc ión
de l C ardena l Ze lada , cuyas a rmas l l eva en e l l omo. La esc r i tu ra
es mala, y, en ocasiones, harto dif íci l de descifrar .
Grac ias á mi quer ido y doc to amigo D . Eduardo de La ig les i a ,
pude ob tener , hace años , l a fo togra f í a dé la pa r t e de l manuscr i to
q u e c o n t i e n e e l Pampkilus, y tal es el te x to q u e co n fidelidad
rep rod uzc o en e l p re se n te t r aba jo , nu m era nd o las e scenas y los
versos , impr imiendo en curs iva las le t ras por mí añadidas a l des
hacer l a s abrev ia tu ras , y encer rando en t re corche tes l a s pa labras
ad ic ionadas y en t re pa rén tes i s l a s que sobran . Inc luyo en no ta
l as cons ide rac iones es t i l í s t i cas y de comparac ión l i t e ra r i a queme
han pa rec ido o po r tu na s (1 ) , y ano t o igua lm ente la s va r i a n tes de
la ú l t ima edic ión impresa que ha l legado á mis manos , que es la
de A. Baudouin (Par is , 1874) (2) , reproducida a l f ina l de l tomón
de l a p r imorosa ed ic ión de La Celestina, impresa en Vigo, e l
a ñ o I 9 0 O , p o r e l m a l o g r a d o e d i t o r E u g e n i o
Krapf.
E n t i e n d o q u e
a lgunas de l a s va r i an tes de l manuscr i to to l edano , has t a ahora ig
noradas , va ld rán l a pena de se r t en idas en cuen ta cuando se in
tente una edic ión cr í t ica de Liber Panphili, e m p r e s a q u e r e q u i e r e ,
como es na tu ra l , un p rev io es tud io de todos los manuscr i tos y
t e x t o s i m p r e s o s c o n o c i d o s , p o r c i e r to b a s t a n t e n u m e r o s o s . H e
añad ido á mi ed ic ión una ve r s ión cas t e l l ana de l a comedia , ve r
s ión no s i empre l i t e ra l , pe ro en todo caso lo más aprox imada que
me ha s ido posible a l espí r i tu del texto la t ino.
(1) Tam bién expon go algunas observaciones só br el a m étrica. Como
no he intentado edición crítica, no entro en restauraciones que serían al
presente prematuras.
(2) Pam phile, ou l art d être aimé. Comédie latine dit X« siècle sic) précé-
dée
dîme
étude critique et
dune paraphrase...
P aris, L ibra irie M oderne, 1874.
Sigue principalmente la edición parisiense de 1499, ala cual acompaña el
comento del humanista Juan Prot.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 8/74
4 0 2 BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
D e q ue en E sp añ a pers is t ió la lec tura de l Pamphilus has t a bien
entrado e l s ig lo xv i , dan tes t imonio a lgunos in te resantes da tos .
D . F e r n a n d o C o l ó n , e n s u
Registrum librorum,
c i ta dos e jem
plares de l
Painphihis^
en la s ig uie nte form a:
« [3711] P am ph i lu s de amo re . L : «V u ln e ro r , e t c lausum f e ro» .
D .: « t r ac tus pamph i l i codex» . Cos to en Roma 7 qua t r ines po r
jun io de 1 51 3 . E s t in qua r to .» ( i ) .
«[385]- C o m e d i a p a m p h i l io s , i n q u a t o t a d e h u m a n o a m o r e
dic i tur , ca rmine ed i ta cum expos i t ione Jo . Pro t i . Pre fa t io . I . de
Amore pamph i l i , e t habe t . 5 - ac tus . P r imus inc ip i t : Vu lne ro r e t
c lausum. Vl t ímus des in i t : Cum v i rg ine vo to . Comm. i . : P ropos i t a
d iu is ione . D. : Quem di l igeba t Ihs . In pr imo es t ep is to la Anthoni j
bare l l i . L : Ins t i tuent i mih i . In pr imo es t ep igrama. I . : Sce lus
a m o r . — I m p . p e r j a c o b u m m a r s c h o l . a n n o 1 5 1 1 , d ie 18 m a r t i j .—
Cos to en lobayna IO. negmi t s dem/
0
Abr i l de 1522» (2) .
Más adelante , en 1573»
e n e
l Inventar io de los b ienes que que
daro n po r m ue r te de D oña Jua na , h ija de C ar los V , pr in cesa de
Portugal é infanta de Casti l la , f igura , con el núm. 213, la s iguiente
menc ión de un manusc r i to :
«L a
Comedia
d e P A N F I L O , e n pe rgamino , de mano , que en l a
p r imera ho ja e s tá de i luminac ión Te renc io y sus d i s c ípu los , do
radas las ho jas , con cubier tas de tab las y cuero azul y c in tas tu r
quesadas ; tasada en . . . 750 [maravedises ]» (3) .
La inf luencia ovidiana no se echa de ver tan sólo en el léxico,
en los giros y en la mater ia del Liber Panphili, s ino m uy e spe -
(1) Quizá la edición gótica, sin lugar ni año , de 16 folios, que cita Bru
net, suponiendo que salió de las prensas de Estéfano Plannck, en Roma
(siglo xv). Acaba esta edición con las palabras: «Explícit amo rem per trac
tus Panphyli codex.»
(2) Ninguno de estos dos ejem plares se conserva, que sepamo s, en la
Biblioteca Colombina. No figuran en el catálogo impreso. La edición de
1511 no está citada por Brunet.
(3) C, Pérez Pastor: Noticias y documentos relativos á la Historia y lite
ratura españolas, tomo u, Madrid, 1914, pág. 349.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 9/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 0 3
c ia lmente en e l concep to de l amor como enfe rmedad , he r ida 6
fuego causado por las f lechas del dios; y en el empleo de los
monólogos amorosos , que , como h izo no ta r Gas tón Par i s , son
fórmulas poé t i cas que «se r emontan á l a an t igüedad g r i ega y que ,
e n n u e s t r o s p o e t a s , p r o v i e n e n d i r e c t a m e n t e d e O v i d i o » . N o s i n
m ot iv o se ha ca l if icado de
aetas ovidiana
á los siglos x u- xm . Si
c o m o h a d e m o s t r a d o , e n t r e o t r o s , E d m o n d F a r a l ( i ) , O v i d i o r e
p resen ta un dec i s ivo e l emento en l a fo rmac ión de l roman f rancés
de la Edad Media , no menos in teresante resul ta la inf luencia del
poeta la t ino én la h is tor ia de los or ígenes del tea t ro moderno,
pues to que «las comedias e legiacas t ienen, en e l desenvolvimien
to de l t ea t ro cómico popu la r , l a misma impor tanc ia que e l d rama
li túrgico y bíbl ico lat ino en el desarrol lo del teatro rel igioso» en
lengua vulgar (2) . Y ahí es tá , para demost rar lo pr imero, e l
Libe?
Panphili,
en sus relac ion es con la
Celestina.
Pe ro la com edia e legiaca era o br a de c lér igos (en e l sen t ido
medieval del vocablo) , y escr i ta para c lér igos . Aunque la imi ta
c ión de P lauto ó de Terencio fuese las más de las veces externa
y super f i c i a l , y los au to res tomasen en ocas iones por a rgumento
un suceso vulgar (como en e l
Libellas de Paulino et Polla),
ó un
cuento or ienta l (como en e l De clericis et rustico, q u e es en el
fondo idént ico á un re la to de la
Disc iplina clericalis,
y que Ja -
cobsen cons ide ra fo rma de t r ans ic ión en t re e l monólogo d ramá
t ico y la co m ed ia ó farsa de var ios pers ona jes) , e l id iom a em
p l e a d o i m p o n í a n e c e s a r i a m e n t e u n n ú m e r o b a s t a n t e r e d u c i d o d e
lectores .
No cabe negar , s in embargo , que es tos lectores pud ie ron se r
t a m b i é n
espectadores,
e s deci r , que las comedias e legiacas , en
p a r t e p o r l o m e n o s , s e r e p r e s e n t a r o n , c o n s t i t u y e n d o u n v e r d a
dero t ea t ro . C omo es sab ido , l a s p r imeras r epresen tac iones de
Juan de l Enc ina y de Tor res Nahar ro tuv ie ron lugar , no en l a
plaza pública ni en teatros
ad hoc,
que no exis t ían , s ino en sa lo-
(il En-sus Recherches
sur
les sources
latines des
contes
e t
romans
courtois
du
Moyen Age; Paris, 1913;
passim.
(2) Jaco bsen : Op. cit., pág, 32.
Siguiente
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 10/74
4Ó4 BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA Ï>E LA HISTORIA
nës de magnates y príncipes, eclesiásticos ó seculares; y no por
eso hemos de negar su transcendencia. Obsérvese, además, que
el público del siglo xn no podía ser el rnjsmo qué el de las si-
guientes centurias; la cultura era mucho menos extensa, y no
estaban en condiciones de gustar de una obra dramática, por im-
perfecta que su estructura fuese, sino aquellos para quienes las
comedias elegiacas se escribieron, ó sea los clérigos, los que pre-
cisamente podían comprender la lengua latina. Por eso los que
compusieron tales comedias emplearon este idioma, en el cual
demostró su pericia el anónimo autor del
^Pamphílus de amores.
A. BONILLA Y SAN MARTÍN,
J n c i p i t L i b e r P a n p h i l i :
0
[I]
[ P A N P H I L U S , S O L U S ]
Vülneror ,
él
c laüsüw po r to süb pëc tore te lüw,
crescï t
et
âds ïduë (2) plâgâ áoVoxojte mic/ñ;
se t
(3) fè'rïëntïa adhüc
non
aüdéo dïc^rë noma/?,
nëc sïtiit âspëctûs plagâ uiâëré suôs.
5
\ndë
fu tu ra m<?is m âi ôr a përïcuïa. dâwpnïs (4)
spero; sàlutïs
opëm
n c medicina dab ït .
QuEm
p r i ü s
Ipse
maw
mël ïô rëw carp i ré possüw?
(5)
( i )
PAMPIIILUS DE AMORE COMŒDIA.
(Esta,
y las
demás variantes
que
anoto,
se
refieren
à la
edición Baudo uin, reimpresa
por
Krapf.) —Al margen
del ms. toledano figura
la
siguiente nota,
de
distinta,
y
al parecer,
más
mo
derna letra: «Panphilus dicitur
& pan
quod
est
tolus
(?), et
philos, quod
est amor; inq. (?) Panphilus, id est, totus
in
amore.— Galathea dic i tur a
galac,
quod est
lac
et
thesus
(?), quod est
pósito;
inq. (?)
Galathea,
id est,
lactis positis.-»
—
La edición Baudouin
se
divide
en
tres actos. Comprende
el
i.°
los versos
/ á 28/ de
la presente;
el
2.
0
, los 288
á
54.Q,
y
el
j . ° ,
aesdeel 550
hasta
el
final.— Transcribo siempre
z por
et .—(2) Assidue. Pero
la
aparece
enmendada
en el
m% . toledano,
y
también pudiera leerse
assidue.—-(3) Et.—
(4) Damnis.—(5) Possim.
En
cierta canción amorosa
del
siglo
Xíí
acompa
ñada
de
mú sica,
que Du
Méril publicó (« Poésies inédites
du
Aloyen Age*;
París ,
1854; pág. 294)
parece existir relación
con el
comienzo
del
«Líber Pan-
phili».
a canción empieza
así:
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 11/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDÍA 49$
Comienza el l ibro de Panfilo.
I
PANFILO, SOLO
H e r i d o e s t o y ,
y
ocu l to l levo
el
d a r d o
en el
p e c h o ;
sin
cesa r
a u m e n t a n mi llaga y mi do lo r .
í
M a s no me a t r e v o aún á de c la ra r
e i n o m b r e de qu ien me h i r ió , ni p e r m i t e la h e r i d a e x a m i n a r su
a s p e c t o . E s p e r o que así han de surgir, , en d a ñ o mío, pe l ig ro s ma-
y o r e s ;
ni s iqu ie ra la me dic ina se rv i rá pa ra que r e c o b r e la sa lud.
¿Cuál será el m e j o r p a r t i d o que pue d a tom a r?
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 12/74
4 ° 6 BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
H e ü
raïchW Quia
fâcïâw? (6)
Non h en ë cêrïus
ëo .
C o n q u e r o r , ëstquë m ë ê i ü s t ïs s ï m a catisá quereiê,
KJ
IO
cû m
s ï t
CÔTZSÏIÏÎ
c o p i a n ^ l l â
mickï.
Sét quia m<a nocë^t (7) , opüs (8 ) est mïc/ii qtiêrere (9) mz¿ ltá,
nâ m so le t â r s àominûm s ë p e i u u a r ë s u û w .
Sï rn/a plâga süos d^nüdet m ordïnë uzT. tüs ,
q u e s ï t , et undë u e m t , a r m a ( 1 0 ) quïs et (n) po¿ü i t ,
15 pë rd e t (12) et ipsa, sue fo r t â ss ï s spëm m e d ï c ï n ë .
S p ë s
véiicït cWm ïnûm,
fa l l i t
et
ïpxa s i ïûw.
Sî t e ga t ëx tô t ô facïë;/z
motîïsqiië
d o l ô r ï s ,
et (13)
nunquâm
q& ^rât p]âg<z sa lïïtïs
opëm,
f o r s ï t a n ë u ë n ï é ^ t p ë i ô r a príòvïbü s ï[\U (14),
20 et me ¿w/ t ïngët pr t f t ïna . r ïndë morï .
Exst ïmo (15) most rar i (16) mël izÂr; io.ni (17) côndïtus ïgnïs ,
acr ïor ; e f füsüs, pâVt ïor êwe solè ' t .
E r g o l o q u â r U ë n e r ï , Uenüs é\r¡f m o r s ulïiquë nôstrï (18),
dücüntz¿rq?¿£ s uïs omnia, cônsïlïïs (19).
[ H ]
[ P a n p h i l u s , V e n u s . ]
[PANPHILUS]
25 Vn ica sp es u i t e nostre, Venus i /zcl ita , sa lu e,
que fac i s iwp^r io cu[n]c t a sub i ré tuo ,
q u a ; »
timet
a l ta du cu/» , s¿ / 'u i tqw¿ pote /z t ia regiuw
Suppl i c ib« j uo t i s t u , p i a , pa rce me i . s .
N e mic/ti ^20) sitis (2.1) dura, precibusque (22) re si s t i r é nol i (23),
30 se t fa c quod po se o; 110/2 eg o mag/za p e to .
« Oc c i d i , ñ e q u e v i r g o
e s t u s q u a m , ñ e q u e e g o
qui i l l am e conspec tu amis i meo .
U b i q u a e r a m ? U b i i n v e s t i g e m ?
Qu e m p e r c u n c t e r ? Qu a m i n s i s t a m v i a m ? »
( ó) Fa c i o .— ( 7 ) Ju v a n t . — ( 8 ) Entrerrenglonado, como aclaración, y de disthi
la letra, en el ms. toledano:
« n e c e s se » . — ( 9 ) Op u s e s t i n q u i r e r e . — ( 1 0 ) Ar -
m a q u e .
— 1
1)
Falta
e t . — ( 1 2 )
El ?ns. toledano:
«Pe rd i t» .—(13) S i .—(14) I s t i s .
El
e i
de
p e i o r a ,
está entrerrenglonado en el ms. toledano.
—(15) Es t imo.—
{16) M ost ra re .— (17) N am . —(18) No s t ra .—(19) A continuación, y al margen,
4e distinta letra, en el ms. toledano: «Glosa . Venus , dea amor i s* .—(20) Falta
michi . — (21) S is . El ?ns. toledano es aquí de difícil lectura. Pudiera leerse:
%\tem.—(22) Mei s p rec ibus .—(23) Nol i s . (Verso defectuoso.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 13/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 0 7
îA y de mí ¿Qué haré? No lo sé con ce r teza . Q ue j óm e, y es j us
t í s ima la causa de mi quere l la , pues to que ca rezco de todo auxi l io .
M as ,
como son muchas las cosas que dañan * , conviéneme buscar
var iedad de recursos , porque la des t reza sue le se r ú t i l a l que la
e mple a . S i mi do lo r de s c ub re uno po r uno s us mome n tos , de c la
rando lo que sea , de dónde venga , y qu ién a r ro jó e l a rma , qu izá
p ie rda toda e s pe ra nz a de re me d io . La e s pe ra nz a c on fo r ta a l que
la pos e e ; pe ro t a mb ié n l e e nga ña . S i po r c omple to e nc ub ro e l a s
pec to de la he r ida y la ag i tac ión de l do lor , y renunc io á deman
da r a y uda pa ra s a lva rm e , ta l vez a c on te z c a que s ob r e ve n ga n
pe o re s pe l ig ro s qu e los p r im e ros , y e n s u c o ns e c u e nc ia ha b ré
de mori r . Juzgo que se rá me jor dec la ra rme; además , e l fuego
escondido sue le hacerse más fuer te ; desparramado , es más escaso .
Habla ré con Venus , pues e l la es nues t ra muer te y nues t ra v ida ,
y todas las cosas se r igen por su conse jo .
II
Panfilo Venus.
PANFILO
¡Esperanza ún ica de nues t ra v ida , ínc l i ta Venus , tú què todo
lo su je tas á tu imper io , tú á qu ien teme e l encumbrado poder ío
de los magna tes y de los reyes , sa lve Acoge , p iadosa , mis rend i
dos vo tos N o m e seas du ra ; no qu ie ras res is t i r á mis p rec es ;
ha z lo que p ido , pue s no de ma ndo g ra nde s done s .
«E porque muchas de cosas me enbargan e enpeçen,
he de buscar muchos cobros segunt que me pertenesçen.»
(Arcipreste de Hita, e. 591.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 14/74
o8
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
Dix i non magna. (24): michi misero (25) magzza uidentur;
set tamen is ta dare non tibi difficile est.
Annuo
(26) dic
tantum, iam iamque
beatz^r [hjabebor,
et sic eueniewt prospera cu[n]cta micki.
35 Est micM uicina —uellez» non esset (27)— puella...
si non s ubuen ia t gratia uestra michi...
nam solet amoto plus ledere proximus ignis:
m e,
si [a]mota foret, ledáret ipj-a
minus.
Fertur (28) uicinis form osior omnibus illa , pág.
40 aut m e fall it am or, om7iibus au t superesl.
Hec mea tnznsiecit (29) céftis pn?cordia telis ,
tela n¿c
inde
queo ui remou^re m^a.
Vu lne r i s
inde mei
crescit dolor
omnibus
[hjoris,
decrescitqz^ color, uisqz/í? decorqz¿£ m£?/s.
45 H oc (30) nu lli dixi, n e e q u e mea (31) uz¿ln¡?ra fee //,
jus taq«£ causa fuit, ûicere quod (32) uetuit.
Dicitur*- et fateor—me nobiliorib?/j orta (33),
his (34) id<?o metuo dic¡?re uelle
menm.
Fertur (35), et est nerum, quod me sit ditior ilia,
50
et
decus
et
dotes (36) copia sepe rogat.
NOTZ vnichi sufzt dotes (37), decus inge#s, copia grawdis,
set quod habere queo, quero labore meo.
Duw modo s i t diues ,
cniusdam
nata bubulcj ,
eligit (38) e mille que/#lib¿/ (39) illa uiru»/ (40).
55 J li/¿r in form a
nostros
t r emor occupâ t
artus,
et magis he c uotüz/z dic<?re causa uetat .
Co?zcipzV ingentes
a?nmos fi
ucia forme,
\nque moduw (41) dominant non s ini t esse suam.
(24) Entrerrenglonado , en el ms. toledano: peio (quizá peto, como glosa
del
poseo ,
v. 30).
—(25) Misero michi.
(Mejor lección, pero el verso es siem
pre defectuoso).— (26) Entrerrenglonad o, en el ms. toledano: «conced o*.—
(27) Esse.
El ms. toledano está aquí muy oscuro.^~(2 ) Superpuesto, de distin
ta letra,'en elms, toledano: «dicitur».— (29) Traj ecí t .— (30) H ec— (31 ) Mi
chi.—(32) Que.—-(33) Entrerrenglonad o, en elms. toledano, de distinta letra:
«illam esse».— (34) H uic.— (35)
Entrerrenglonado, á modo de glosa, coma
las anteriores, en el ms. toledano:
<Dic¿i?¿r».— 36)
G losa de T. (ms. tole
dano):
úd est, possessions*.
—(37)
Glosa de Tj
«possess ions».— (38) E li - ,
get.—(39) Ex mille quem volet.—
40)
«Sit bona, sit sapiens, sit nobilis at-
qu ed ec ora , | | despic i tur m uli er s i vid eat ure gen s. |J Rustica, deformis , nulla
v i f tu ten i t e s cens , | dum locup les manea t , f eminaquaeque p lacet .
» (De Pau
lino el Polla Libellas, éd. du Méril, pág. 38S).—(41) Modo.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 15/74
VSA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 Ó 9
¡No grandes, d i j e ; á mí , infel iz , g ra nd e s m e pa r e c e n ; pe ro , no
obs tan te , no es pa ra t i d i f íc i l conceder los . Di tan só lo : «accedo» ,
y a l m om e n to ra e c on s ide ra ré d ic hos o , y todos lo s a c on te c im ie n
tos se rán prósperos para mí . Tengo una joven vec ina ( ¡o ja lá no la
tuvie se . . . ) '* . Si tu favor n o me aco rr e . . . ** p o rq u e e l fuego qu e
es tá p róx imo sue le dañar más que e l a longado , y e l la , s i v iv ie ra
le jo s de mí , t a mb ié n me da ña r í a me nos . Fa ma t i e ne a qué l l a de
se r más hermosa que todas sus vec inas ; s i e l amor no me engaña ,
á todas las sobrepu ja . Es ta fué la que t raspasó mi corazón con sus
dardos , y no tengo a l ien tos para re t i ra r la f lecha . A cada ins tan te
a ume n ta e l do lo r de l a he r ida ; qu ié b ra s e me e l c o lo r , a me ngua n
mi fuerza y mi lozanía . A nad ie d esc ub rí es t as cos as , n i quién
causó mis her idas ; y la jus ta razón que para es to hubo , fué que
e lla m e ved ó dec la ra r lo . Dícese — y lo conf ieso— qu e es nac ida
de má s nob le s pa d re s que yo ; po r e s o no me a t re vo á ma n i fe s ta r
les *** mi dese o . Díc ese tam bién — y no lo n ieg o— qu e m e gana
en r iqueza ' , y muchas veces le ruegan casamien to con honores ' y
for tuna . No poseo yo for tuna , n i g randes honores , n i cuan t iosos
b ienes ; pe ro lo qu e soy capaz d e adqu ir i r , b uscó lo con mi t ra
ba jo .
Con ta l que sea r ica , la h i ja de a lgún vaquero podrá esco
ger en t re mi l por mar ido á qu ien qu is ie re . En v is ta de su be l le
za, e l tem blo r se a po de ra de mis m iem br os , y es to m e im pid e
aún más dec la ra r le mi dese o . L a confianza en su he rm osu ra , ná
ce la con ceb ir no tab le o rgu l lo , de su er t e qu e á nad ie con s ien t e
que sea su dueño .
* Aunque el
Arcipreste
trastorna á veces el orden de los pensam ientos,
pare'ceme
que en el presente
caso seguía
un original
donde
los
versos se
halla
ban en
este orden: 35, 39 40
á
60, 37, 38, 61
á
70, 36. 71..
Pero en tal forma,
faltarían: un pentámetro, después del verso 35
r
y un hexámetro, antes del jó.
**
«Sy vos non me vale des, mi[s] menbrios desfallecen.»
(Arcipreste, e. 607.)
**.* «Kn le dezir mi deseo nou me oso aventurar.»
(Arcipreste, e.
598.
)
TOMO XX
6
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 16/74
4 1 0
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
Has de corde meo tentaui demore curas (42);
60 sepiz/í ob sta nti (43)
tune magis
arsit (44) amor.
En mala
nostra
uides, en
nostra pericula
nosti (45):
vnde precot precibus mit is adesto mds.. .
N on michi re spondes , non (46) dictis po/rigis aures (47),
nec tua clara
meum
lumi«a
lumen habentl...
65 A ut tu toi le tuas de cord e nostro (48) sagittas,
aut tu seua tuis uulnera pasee iocis (49).
Quis posse/ tanti curaw tolerare laboris (50),
que (51)
domino
flenti
premia nulla
da re t ?
Jfnjsto rogando
tibi,
michi
nam
dolor anxiwj i[n]stat (52),
70 assiduasqwe pr ec es concipit ille (53) dolor.
[ V E N U S ]
( T v n c U ë u ^ j née ïnquit:) (54) Labor Improbüs omnia uïnczY.
Qualib¿¿
e t
poteris ipye labore frui,
et (55) mostrare tuos araiwos nulli ue/'^aris,
vis (56) erit \n (57) mille que neget (58) una tib\ (59);
75
quamqíte
pr^cando pe t i s ,
prius
aspara forte negabit (60),
se t
l eue
pondus nabet \W\us
a s p m t a s ,
na» iura^do prius quos venditor ip^e negabat (61)
venales, census
improbüs
empto r
habet;
no n (62) m ar e tm ns is se t, pauid?¿y si na uta fuisset,
(42) Tempta vi demere flammas.—(43) Glosa de T. imichi».— 44) Sed ma-
gis insiat.—(45)
Glosa de T.:
«nouisti».—(46) N ec.—(47) Au rem.—{48) N os-
t ro de corde .
(Y asi ha de ser, para que el verso resulte correcto),
—(49) Mo-
dis.—(50) Doloris.—
($\) Glosa de T.:
«cura».—(52) ïsta t ibi narro: nam me
dolor anxius urge t . (Corrección hecha, sin duda, para evitar la mon ótona
sucesión de los
cinco
dá ctilos.)
—
(53) Ipse.—{54) O mite estas cuatro palabra s,
quizá por considerarlas
como
mía interpolación. J.-P. Jacobsen (Essai sur les
origines de la comedie en Frailee au Moyen-Age;
Paris, 1910; pág. 21) escribe:'
«L 'intercalat ion en qu est ion s erai t donc une t race de la forme an térie ure
du poème.» Pero no me parece acertada la hipótesis. Creo más probable qu e el
verso quedó imperfecto en alguna de las copias, por omisión del primer hem is
tiquio {quepu do ser, por ejemplo: «-Incitatumbra metum », «-M ulta iulitlabor,
al» ó cualquiera o tra frase análog a), y que ?nás tarde fué suplida la omi
sión, guard ando la métrica, con el disparatado '.
«
Tunc Venus hace' in quit».—
(55) Tu.—(56) Vix. (Mejor lección).—(57) Ex.—(58") Glosa de T.: «se».—
(59) Verso de Ovidio (Ars amandi, I): «Vix erit e multis quae neget una
tibi».—(60) Glosa de T.: «se Xibi».—(61) N egara t . Los versos 76y 77 están
entrerrenglonados en
T.—(62) N ec.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 17/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MÉDIA 4 Ï J
in ten té a r rancar de mi corazón ta les inquie tudes , y e l amor se
e na rde c ió t a n to má s , c ua n to c on ma yor a h inc o p roc u ra ba e s to r
ba r lo . Y a ve s mis ma le s , ya c on oc e s mis pe l ig ro s; a t i e nd e m a ns a
mente , te lo ruego , á mis súp l icas . . . No me respondes ; no pres tas
o ído á mis pa labras , n i tus c la ros o jos me mues t ran pro tecc ión . . .
O a r ran ca tu s sae tas de mi pec ho , ó mi t iga las c rue le s he r idas
•con tus solaces * . ¿Quién podría soportar e l afán de tamaño do
lo r , s in o to rga r a lguna re c ompe ns a á s u l a s t ima do due ño? Ah in
c a da me n te t e lo rue go , po rque me a que ja y to r tu ra l a pe na , e n
ge nd ra ndo mis c on t inua s s úp l i c a s .
VENUS
(En tonc e s d i jo Ve nus e s ta s pa la b ra s ) : Todo lo ve nc e l a po r
f iada solic i tud **. A cua lqu iera m uje r po dr ás goza r s i po ne s em
peño en e l lo . No te avergüences de dec la ra r tus deseos á n inguna ,
porque , de mi l , apenas habrá una que te lo n iegue . Aque l la á
-qu ien sup l iques , ta l vez te rechazará p r imero con aspereza , pe ro
poca impor tanc ia t iene ta l sever idad . En e fec to : a fue rza de pro
t e s ta r , e l c ompra do r po r f i a do c ons igue lo s b ie ne s que e l ve nde
dor negaba en un pr inc ip io es ta r á la ven ta ; y no pasa r ía la mar
<el marinero, si se espantase
«Tira de mi coraçon tal saeta e tal ardura;
conortadme esta llaga con juegos e fo gura.>
(Arcipreste, e. 605.)
«Respondió doña Venus: «serujdores vencen».
(Arcipreste, e. 607.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 18/74
4:<4
B0LETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
80 tú rgid a eu?» p r i m u s res tituït (63) unda rati . Pág..^.;
Ergo tuis primuw si non àatur (64) illa loq^dis (65),
a r t e
tie\
officio fac
tamen
ut faueat.
A rs
animós
frangit
el
firmas (66) diruit (67) urbes;
ar te caduwt turres ; a r te leua tar homis (68);
85 ¿z' piscis l iquid is depr<?hend u#t#r (69) ar te su b u«dis;
et
pedibwj siccis
per
mare currit h<w/o.
Cubeta rum return sapiewtia discit//r usu;
vsus et ars docuit que faczV
omnis homo
(70).
Reb?/.r et in myitis ars (71) adiuuat officiu¿«q«¿;
90 pa up er sep e suo pa sc it^r officio;
et quamuis
(72) iusta sedat&r principis ira,
se rua t
et
illesu//*
corp^j-
opesq?¿£ reus;
et
gaudet locuplex qui flere solet
egcnus...
(73)
Ergo tu i s p r imuw s i non fau[et] ilia \oque\is (74), ...
95
et. modo
uadit (75) eques
qu i
solet i re pedes.
Quod donare s ib i min ime potuere paren tes ,
hoc exigent (76) mm dabit officiu#*.
Oificiuwq?^
tnum
primuw (77) si forte recusat ,
tu s^ruire
tamen
es to para tus e i .
1.00. H is pot^ ris su pe ra re m inas cazmzntis
amice,
fiet arnica
Ubi
que pr ius host is erat .
Jn qu ib^ j esse solet loca sepius ipsa. (78) freqz^nta,
(63) Restit i t . (Yes mejor
lección.)
— 64)
Favet .—(65) Querel is .—(66) Fo r
tes.— (67) O bru it . —(68) Onu s,
aparece escrito en T. varias veces con h, quizá
por el recuerdo de honos.—(69) De prenditur. (Corrección necesaria para
obtener la medida:
e t p ï s / c ï s l ï q u ï / d ï s d ë / p r ë n d ï t u r / â r t e s u b / ü n d ï s ) . —
(70) Los versos 8j y 88 faltan en la éd. Baudou in. Es dudoso que figurasen
en el texto que manejaba el Arcipreste de Hita, pues parafrasea de este modo-
(estrofas 61Q y ó 20, ed. Ducam in):
«Por arte los pescados se toman so las ondas,
e los pies enxutos corren por mares fondas;
con arte e con seruiçio muchas cosas abondas;
por arte non ha cosa a que tu non rrespondas.
Orne poble, con arte, pasa con chico oficio,
Nótese que los versos 87 y 88 son casi idénticos a los 210 y 211.— (71) Glosan
de T.:
«hosew»
(i).-
(72)
Falta
et,
y, en lugar de
q«awuis ,
consta:
officio.—
(73) Solebat egenus. (Mejor lección). Glosa de T.: «pauper».—(74) El
verso-
Q4 falta e?i la edición Baudouin. Nótese que viene a ser repetición del 81.
—
(75) Fertur.—(76) Exercent i .—(77) Glosa de T.: «prim e». —(78) Illa. En
y.,
parece haber sido borra da la
e
final de
ipse ,
sustituyéndola por
a.
Anterior Inicio Siguiente
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 20/74
4 1 4
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
siue potes pulchris pascere, pasee iocis .
Gaudia semper ama t el lud iera u ^ b a (79) iunentus,
105
et
iuuenu#z
mentes
hec (80)
\n
amore moue«t (81).
N ec
non
(82)
semper
ei te letis uultibz¿¿ offer (83);
est cu m let i t ia pulchrior o nhis homo.
Nec nimiuw taceas, n^c uerba supèrflua dicas,
. despiczY e (84) m inim o se pe pue lla uiru»z.
i to Ex ci tat etnutrit facundia dulcis am or e» ,
et
mulcezzs (85)
animós
mitigat ipía feros.
Si locus es t
}
illi iócuwdis uersibus (86) i[n]sta (87),
quod uis (88) sp^rasti
iam
dabit ip.ra
tibi.
Non sinit
interdnm
pudor il l i
promere notufn,
115
set qziod habere
cupit ,
hoc
magz'j illa (89) negat.
Pulchriz¿¿ esse putat (90) ui p^rd^-e uirgini tatew,
quazzz dicat: «de me fac modo velle tuu;w.» {91)
Hoc nimiuw caueas, si sit
tibi
parua suppel lex ,
nesciat esse tuum pauperiemque tuam; Pág.
4
^
120 ex igu o pu lch raw due?/ solle rtia uita;/z (92),
joewzdoque
suas ore tegz't lacrim as.
Quod
non
es simulare potes dictis (93) habituqwí,
maxima sors paruo contigu ingenio.
Plur ima
mundus
su a
que habet
(94) uicinia nescit,
125 de quihus apta (95) sibi plzzra referee potes;
c r e d e
quod
int¿rdu/;z myitis m^dacia pr<?su#t,
et quandoque noce t otnnia uere (96) loqui.
El
fámulos fam«lasqz¿£ doraw
sibi
sepe loqz/£ntes
allice colloqwzis (97) muneribz/j-q?^ tuis,
130 vt se m pe r re fe ra it de te bona uá/'ba (98) uicissiw.,
(79) L et a. - (80) Hoc.— (8i) Liga t— (82) E n lugar de estas dos palabras,
la edición Baudouin trae:
L e t u m .
Glosa de T.: tid
est: simîlz'/tfr».—(83)
Glosa
de T.:
«tu».—(84) Ex. - (85) Multos.—(86) Jucundus viribus.
(Y es mejor
lección. Pero recuérdense, no obstante, los «teneros versus» a que alude Ovidio
en el
Ars amandi ,
11).
-(87) Insta .—(88) Vix.
{Mejor lección).~-(Sg)
Ipsa.—
(90) Pulchrius est i l l i .
(91) «Fem ina quam iuven i bland e tentata rep ug ne t ,
haec quoque , quam poter i s c redere no l le , vo le t .
Utque viro furt iva Venus, sic grata puel lae:
vir male dissimulat; tectius il la cupit .»
(Ovidio:
Ars amand i, 1).
(92) Glosa de T.: «sollers homo, id est, sap iens; posuit hzVforma pro forma
to (?)».—(93) Dictisque. - (94) Plurima mundus habet sua que.
{Mejor lec
ción).—
(95) Acta.—(96) Verba.
(Mejor
lección .—
-(97)
Pollicitis.—(98) Multa.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 21/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA
4>5
y , si ha l la res ocas ión de h ace r lo , en t re t en ía con de le i tosas bu r
las. La juventud ama la a legr ía y los d ichos d iver t idos , y es to
e na mora l a s vo lun ta de s de lo s moz os . P re s é n ta te , a de má s , s i e m
p r e c o n r o s t r o p l a c e n t e r o , p o r q u e t o d o h o m b r e p a r e c e m á s
apues to con la a legr ía . Ni ca l les demas iado , n i d igas pa labras
oc iosas , porque muchas veces la donce l la desdeña a l va rón por
c ua lqu ie r pe que ne z . La s du lc e s pa la b ra s e s t imu la n y a l ime n ta n e l
a m or , y , a m a ns á nd o los , a pa c igua n lo s c a ra c te re s s obe rb io s . S i v ie
res que hay lugar , apremía la con regoc i jada v io lenc ia ; da r te ha lo
que apenas esperabas . A veces , e l pudor no la pe rmite manifes ta r
lo que anhe la , s ino que , aque l lo que más codic ia , e so es caba lmen
te lo que con más tenac idad rehusa . Más honroso juzga perder por
fuerza su en te reza , que dec i r : «ordena de mí á tu vo lun tad» . Ten ,
sobre todo , mucho cu idado , s i e res de poca hac ienda , de que ig
nore tu condición y tu miseria ; la industr ia sabe a tr ibuir a l escaso
una vida fe l iz , y esconde las lágrimas bajo la apariencia de un
ros t ro a le g re . F ing i r pue de s lo que no e re s c on tu s pa la b ra s y
con tu apos tura , que a l más cor to ingen io le sobrev iene la mejor
suer te . Har tas cosas hay que e l p ró j imo ignora , ace rca de las
c ua le s muc ho pue de s c on ta r l e . C re e que á l a s ve c e s á muc hos
aprovechan las ment i ras , y á la s veces daña se r ve r íd ico en todo .
A los se rv id ores y se rv ido ras d e su casa , qu e sue len con ver sa r
con tu dama, a t ráe te los con tus char las y dád ivas , á f in de que
unos t ras o t ros vayan d ic iéndole b ienes de t i ,
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 22/74
4 ï 6
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
<?z\pasca#t
dominant
l a u d i b # j tu is usq&f<? (99 ).
Du7?z (100) du bias du bi o m et te s in p e c t o r e uersat ( i o r )
an facia t
ue\ non
(102) nesc ia ue l l e tuu w,
t i me i l l a w m&l t o t e w p t a mme s e pe f a t i g a ,
135 vt CIÛÎIS poss i s u ic tor amore f ru i .
P e l l i t ^ r h u e ( [ 0 3 )
ammxxs hominis
(104)
ue\
pel l i t&r i l luc (105)
s e p e l a b o r e b r e u i , dnm m a n í / in d u b io . -.. .
Et
p lacea t uobz ' j in te rpres semper (106) u t r i sq#<? (107)
q u i c a u t e r é f é r â t h o c
quod uterque
cu pi t (108) ,
140 em ul a na?» in-uenuz» d i iud ica t ac ta se n ec te j ,
etsimul
h o s
prohihet
l i t ig iosa loqui .
Jnc ipe : spe mel iz¿y dédi t
et
dabi ' t
omnia tempus,
ne e t i mor u l l u s e r i t in qu i bw s e w e t i me s .
Nozz
Ubi
p l us d i c a w ; u i nc e s s t ud i os us a w i c a w ,
145 inceptu #zq« ¿ u i i s m i l l e pa teb i t opus.
[ I l l ]
[PANPHILU S, SOLUS] (109)
Incolumis l eu i t e r eg ro so lac ia (110) pr^be t ,
n e e m in ?^ izzfirmz¿.y s e n ti t ad e w e maluzzj.
C ons i l i o U e ne r i s
michi won
do lor a l leuiat?¿r ,
set melt's, in t r i s t i pec tore reg ;za t amor .
t$o~
Acténus
(r 11) au xi lij
michi
spes fui t
omnis in
ilia;
s p e s
modo
(112) disce ss i t ,
et (115)
m ' a n¿ / i p s e do l o r
Non m ise r euada ;zz : m e nau ta r e l iq« /d (114) in und i s ,
et
pórtuOT
o\uexo
no n ( 115) re p p er i r e ( t i6 ) qu eo .
Set modo
q u i d
îaz\am>
m^a spes
modo
(117) sp e c ta t ad illazzi,
155 i ll i m e nou i t¿ / ' ¿wz uen i t i r e loq ui . . . .
Quam
Formosa,
úem\¡
n u d is uez/it i l ia capil lar-/ ' ,
Qna?ttus et
ewet (118) e i
nunc
l o c u s
inde
l o q u i
Set subito (119) tazzti michi ne e (120) ue ne re t imor .es (1 21) pág./j,.
1
. • ' - . . . ' ' . .
, - • • • • •
(99 ) E t pa s c a n t domi na m l a ud i bus u . -que t ua m.
[Mejor lección). Glosa
de T.: «idest\
s e m p e r . »
(Comp. a nálogos consejos en Ovidio:
A r s a ma nd i , 1
y 11).—(ÎOO) C um.— (101) V e r t a t .— (102) Glosa de T.: «faciat tuum uelle».—
(103) H i n c . — (104) H om i n um .
(Mejor lección.)
— (105) Il l inc. — (106) In
t e r.— (107) U t ru mq ue .— (108 ) F e ra t . — (109) Al margen de T.: «P. ' G.».—
( n o )
Podría también leerse en T.:
«fa lac ia» .
La edición Baudouin trae asi
el verso: « I u c o l u m i s e g r o l e v it e r s o la c ia p r e b e t > . — ( t u ) H a c t e n u s . —
(112) M e a . — (113) S e d .— (114) R e l i q u i t .— (115 ) N e c .— (116) R e pe r i r e . —
( 1 1 7 ) N u n c . — ( 1 1 8 ) Q u a n t u s a d e s s e t . (M ejor lección.) — (119) D ub i t o . —
(120) Nunc .
(Yes mejor lección.)
—(121) Dolores .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 23/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4
l -J
y c on t inua me n te l a e n t re te nga n c on tu s loo re s . Mie n t ra s r e vue l
ve en su i r reso lu to corazón dudosas inc l inac iones , s in saber s i
c umpl i rá ó no tu vo lun ta d , impor túna la c on muc ha s y f re c ue n te s
a c ome t ida s , , pa ra que p ron to pue da s , ve nc e do r , goz a r de s u s
a more s . . Ta l ve z , mie n t ra s e l huma no e s p í r i tu a nda dub i t a t ivo ,
cue sta po co tra ba jo incl in arle acá ó a llá . Plázca os ta m bi én t en è'T
s i e m p r e u n m e d i a d o r e n t r e a m b o s , q u e m a ñ o s a m e n t e p o n g a e n
c onoc imie n to de l uno lo s de s e os de l o t ro ; la ce losa anc ian id ad
disc ie rn e , en e fec to , los im pulsos de la ju ve n t ud , y a l mism o
t ie mpo e s to rba s u s d i s pu ta s . ¡Comie nz a , pue s Con e s pe ra nz a , e l
t i e m p o o r d e n ó y o r d e n a r á s i e m p r e t o d o m e j o r , y n a d a t e m e r á s
de lo qu e ahora rece las . No h e de dec i r te m ás ; si fue res so l íc i to ,
conquis ta rás á tu amiga , y se te o frecerán mi l recursos para dar
f in á la comenzada empresa .
III
P A N F I L O , S O L O
¡Fác i lm ente o frece e l sano consue lo s a l enfe rm o; pe ro no po r
eso o lv ida e l do l ien te la p rese nc ia de l mal Los conse jos de V e
nus no a l iv ian mi do lor , pues Amor s igue imperando en mi a f l i
g ido pecho . Has ta es te ins tan te puse en e l la toda esperanza de
auxi l io ; mas ahora la esperanza desaparec ió , y só lo subs is te e l do
lo r . No escaparé , ¡ in fe l iz de mí ; abandonóme e l mar inero en me
d io de las ondas ; busco e l puer to , y no me es pos ib le ha l la r lo .
Mas ,
en es te trance, ¿ 'qué haré? A el la se vuelve toda mi espe
ranza, y con e l la me importa razonar ahora . .< ¡Dios , cuan her
mosa v iene , con los cabe l los s in adorno * ¡Qué ocas ión tan opor
tu na se r ía és ta pa r a hab la r con el la Per o , de rep en te , .me sob re
v ien en ta les mied os . . .
* «Ay Dios, e quam fermosa vyen e doña En dri na por la plaça
¡Que talle, que donayre, que alto cuello de garça
¡Que cabellos, que boquilla, que color, que buenandança
Con. saetas de amor fyere quando los sus ojos alça.»
(Arcipreste, e> 653.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 24/74
4i8
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
N ec
men
me«s (122)
mecum, nec
m^a
nerba
manewt,
160 ne c m z'^i su« t uires , tr ep id an t (123)
manusque peûesque;
attonito w/llus congruus est habi tus.
Mentis m aífectu
siòi
dictfre plwa putauj (124),
se t
t imor excussi t dic^re
que uoluj.
Non su m (125) qui (126) fueraz», uix me cog^oscgre possuw;
165 ne c (127) b¿n¿ uox seq uito r,
set tamen
inde (128) loquar.
[ I V ]
[Panph i lu s , Ga la t ea . ] (129 )
[PANPHILUS]
Alteriz¿r uille neptis rntfa (130) mille salutes
per me mandauit officiuwq?^ tibi:
hec te cognoscit dictis
et nomm e tantum,
et te, si locus
est, ipsa,
uid^-e cupi t .
170 Jl lic me uolu ere m¿i ret iñ ere pa re[ n] tes
d e
quibus
elect is ui l la reddu^dat ibi ;
hij (131) michx spo?zdeba«t cuw su7«ma dote (132) puellaw,
pluraqz¿¿ que
non est
cura re ferre
modo
(133)
quere
(134).
Omnia
postposui; tu sola
mic/ú
placuist i ;
175 respuerew pro t e quicquidin o rbe manet.
L u d e n d o loquimu r: loquitur (135) sic se pe inventus;
vtfrbula mista (136) iocis iurgia n«lla moue/zt.
Set modo dicam^j cordis secreta uicissim,
d i c t a q w , prêter nos, nesciat alter homo.
180
Dem us el inde
fide/» fieri sic, postea
óicam.
Vrimitus i ncep i : p r imi t a s inde (137) loquar.
Nos modo concordes debemz¿y uera faterj.
Grat ior
in
muwdo te
michï nulla
manewt (138);
v t O 3 9 )
t e
di lexi iam ter p^rtmsi i t (140) annus;
185
nostra
nec ausus ei-aw nota referre
tibi.
Tempore non
longo
loquitur
sapient ia surd o,
nosque diu frustra non d e c e t inde loqui.
(122) Vox.—(123). Tr ep i dan tqu e .
(D e todos mo dos, el verso resulta defec
tuoso.)
— (124) Notavi.—(125) Turn.—(126) Quod.— (127) Non.—(128) Ipse.—
(129)
Al margen del verso loó, en T.:
«P. G.».—(130) Mea neptis.
(Mejor
estilo.)
—(131) Hi.—(132) Summa cum dote.
(Mejor estilo.)
—(133) Michi.-—
(134)
Omitido, y con razón.
—(135} Loquimur.—(136) Ficta.—(137) Ipse.—
(138) Manet.—(139) Et.—(140) Preterii t .
(Mejor lección.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 25/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 1Ç
Ni es t oy en m i seso , n i soy du eñ o de m is pa la bras , n i te ng o
fuerzas. P ies y m an os me t iemb lan . N o hay vo l un ta d qu e va lga
para e l que se ha l la sobrecogido . Muchas cosas ten ía pensadas
a l lá en mi in te r io r con ob je to de dec í rse las , pe ro e l temor me
hace desechar cuan to se me ocurre . No soy e l que e ra ; apenas
pue do c onoc e rme â mí mis mo , n i l a l e ngua obe de c e a l pe ns a mie n
to ; mas , con todo , hab la ré la .
IV
Panfilo, Galatea.
PANFILO
Mi sob rina , la de la otra vi l la , te en vía po r m i co nd uc to mil
sa ludes , y se o frece á tu se rv ic io . Só lo te conoce de nombre
por lo que de t i le han contado, y , s i l legare la ocas ión, desearía
ve r te . E n a que l luga r m e qu i s i e ron re te ne r m is pa r i e n te s , que
son de las pe rsonas d is t ingu idas que a l l í abundan . Ofrec íanme
una donce l la de gran r iqueza , con o t ras ven ta jas que no impor ta
referir ahora . De nada hice caso; tú sola me has agradado; por t i
desprec ia r ía cuan to hay en e l mundo . En juego hab lamos ; as í lo
hace muchas veces la mocedad; pa labr i l la s que l levan mezc la de
bu r la s , no e nge nd ra n c on t i e nda a lguna . Pe ro a ho ra d igá monos
re c íp roc a me n te lo s s e c re to s de l c o ra z ón , y que n inguno , fue ra
de noso t ros , se en te re de e l lo . Démonos pa labra de hacer lo as í ,
y de s pué s ha b la ré . Yo e mpe c é ; ha b la ré , pue s , e n p r ime r t é rmi
no .—Na da ha y e n e l mundo má s g ra to que tú pa ra mí . Ya ha n
t ra ns c u r r ido t r e s a ños de s de que c ome nc é á a ma r te , y nunc a me
he a t re v ido á c omun ic a r t e mis de s e os . No ga s ta muc ho t i e mpo e l
s a b io e n ha b la r c on el s o rdo , ni c onv ie ne q ue n os o t ro s ra z on e
m o s e x t e n s a m e n t e e n v a n o .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 26/74
4 2 0
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
T e constanter a m o , modo p l u s Ubi (14 1) dic¿/"e no lo , ¡i
don¿ c t u d i c a s q« / d p l a c e t
ixide Ubi.
;
' • • ' • • - [ G A L A T E A ] ( (4 2 )
•• =
-
190 Sjc mz¿lti m?^ltas nl al to te n ta m i^ e fallu »t,
s ic (143) mwltas fa l l i t ingeniosus nomo (144).
I n f a t u a r e ( m e ) ( i 4 5 ) t u o s ^ m o » e
ue \
a r t e p u t a s t i ,
;
, . .;
q u a w uestro falli (146) no n de c e i t ( 147) i ng e n i o .
Quere tu i s a l i as i#ces t i s (148)
vaovibus
a p t a s
195 q u as tu a falsa fides
et
do l us i « í a t ue t ( 149)
[PANPHILUS] (150)
S e p i u j i w p e d i u w t i u s t o s p e c c a t a m a l o r w ;
. . . . . hic nocet
a i t ^ iu j - ,
non mea c u l pa mi'chi.
Set tamen ascul t e t (151) me g ra / / a uestra b e n i g n e ,
et
l i c e a t
mi'cki
(152)
domine
pa uc a r e f e r r e (153)
mee.
' Pág-. 6.
200 Jn d e (154)
deum
c e l i, t e s t o r
quoque
num i na t ¿ r r e , " .
' : non l oq uo r ista Ubi f r a u d e ue \ i n g e n i o
H o c m a n e t in m u » d o no n te (155) michi g ra t ior (156) u l l a , • •
cari?¿j
et
nichi l (157) me^s
animusque
u id e t . •
Se t l o q « o r i ^ c a s s u w ; t u a mens, p u e r i l / í et e t a s
205 qu od (158) uo ce t ant prodest noscere ne s c i t a dh uc .
J u n i o r a n t i q « a , quamuh s i t acu t ior e ta s ,
na m
c u w
mu]
t a senes , p lwra u ide /z t iuuenes .
Et quamnis
s is (159) iuu enjs , fac ut co gn os c^ re pos s is
quid s i t m¿a res , quisne metis s i t amor (160) .
;
.2.1.0 Cu[n]ctai7¿#z
rerum
p r u de n t i a d i s ci tz¿r u s u :
v s u s et a r s d o c u i t quod s a p i t omnis nomo.
J r e ,
u e n i r e , \oqui (161) nee non dare (162) nerha uic iss im,
e s s e s i m« l
iantum deprecor
(163) u t l i c ea t
• (141) Ti b i p lu s m od o. — ( (42) Al margen de T.: «G. P .» . — (143) Et .—
(144) A mor .— (145) Fallacy con razón. Pero, en T., m e está entrerrenglona
do .—
(14o) Q ua m fal li ves t ro .— (147) D ec e t . [Deberla leerse: d e c e a t . ) —
(148) Infes t is . — (1 49 ) I n f a t u e n t . — ( 1 5 0 )
Al margen de T.:
«P . G:» '—
(151) A us c u l t e t .— (152) D i c e re .— (1 53) Falta. [Verso defectuoso.)—(1 $4)
J u r o . — ( 1 5 5 ) T e n o n . - ( 1 5 6 ) C a r i o r . — ( i 5 7 ) . N u l l a m . — ( 1 5 8 ) Q u i d q u i d .
(Me
jor lección, para evitar e l defecto del primer pie.) — (159) Falta. En T., se
halla
¿ sis
entrerrenglon ado. — (160) Q a i s s um , qu e me a r e s , qu i s v e m e u s
s i t a mor . {Mejor verso.) — (1 61 ) T i b i . — ( 1 6 2 ) Glosa de T.: úd est: s i n i s
t r e ( ? ) » . — ( 1 6 3 ) T e d e p r e c o r .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 27/74
. U N A COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 2
î-
T e am o con tod a n ii a lma; no qu ie ro dec i r te m ás , m ien t r as tú
n o m e c o m u n i q u e s t u p a r e c e r .
G A L A T E A
Bien as í engañan muchos á muchas con var iadas a r tes , y as í e l
ho m br e a s tu to s e bu r la de m uc h a s . Pe ns a s te vo lve rm e loc a c on
tus pa labras y a r t i f ic ios ; pe ro no logra rás engañarme, á pesa r de
todo tu inge n io . Bus c a o t ra s mu je re s má s c on fo rme s que yo c on
tus deshones tas cos tumbres ; que tu fa lsa fe y tus a rd ides las
t r a s t o r n e n
P A N F I L O
. A l a s ve c e s pa ga n ju s to s po r pe c a do re s ; pe r jud íc a me a ho ra l a
cu lpa a jena ; pe ro no la mía . Mas , no obs tan te , que tu indulgenc ia
se s i rva esc uc ha rm e con ben ign ida d , y séa m e l íc i to dec i r a lgu nas
pa la bras á mi du eñ a . Po ng o po r te s t igo al Dios de l c ie lo , y ta m
bién á la s de idades de la t ie r ra , de que no te d igo es to con en
g añ o ni f ingimiento. ¡N ing una cosa ha y en e l m un do qu e m e
s e a má s g ra ta que tú ; na da e nc ue n t ra n mi me n te n i mi vo lun ta d
qu e s e a de mi má s a m a do Pe r o ha b lo inú t i lm e n te : tu t i e rna e da d
y tu in fan t i l e sp í r i tu no saben d is t ingu ir todav ía lo que conviene
de lo que per jud ica . La edad más moza , es también más pene
t ra n te que l a a nc ia n ida d , pue s , a un obs e rva ndo muc ha s c os a s lo s
v ie jos , rep ara n en m ás los jó ve ne s . Po r ta n t o , aunq ue lo seas , haz
de modo que pue da s c onoc e r mi c u ida do y l a c a l ida d de mi
amor . La c ienc ia de todas las cosas se aprende con la p rác t ica ;
p rá c t i c a y a r t e e ns e ña n lo que todo hombre s a be . Só lo t e rue go
qu e m e pe rm i ta s i r, ve n i r y ha b la r ; qu e nos e n t re t e n ga m os un o
á o t ro c onve rs a ndo , e s t a nd o jun to s
Anterior Inicio Siguiente
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 28/74
4
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
Non nui coïïoqut o cognoscimu s intima corcYis.
2
15 Ipj-a re fe rre po tes
quid
p lace t
inde Ubi.
[GALATEA] (164 )
I re , uenire , loqui , Ubi non pro ibebo cuiquam (165),
qu i sq« / s ubique uias ire (166) uiator habet.
Conu emt, et est honor (167) ut det responsa pete«t i
h e e quoscumque (168) uiáet queque puel la uocet ;
320 hoc
concedo
satis
ue\
(169) tu
x\e\
quVnhet alter
vt uewiat, saluo
semper
honore m¿o .
Auscul ta re l i ce t [e t ] reddere (170) u¿;*ba puellis:
cowuewit ista tamen ut modetanter aga«t.
V^ rbu la si ded áris lud en do , u<?rbula re d d a*»;
225 se t si forte noce;zt, hec tibi non pat iar.
Nos sim/d esse petis, solos simwl e^e recuso,
no;z decet
in
solo simzd nos
esse
loco (171);
nam sola (172) loca nocewt, infamia nascitz/r inde;
tutius ipsa
(173) loquar, plebe uide;/te, t ibi.
[pANPHILUs](t
7
4)
230 Non
michi
p a r u a
modo
(175),
se t
muñera mag«a dédist i
Nempe
(176)
micài tantum
suffice
alloquiam.
His mentis dig/zas nequeo Ubi (177) redd^re grates,
equari meri t is (178)
no n
ualet
hoc
meri tuw.
Set fortassis àdhuc tempusque diesqwe? uemet (179),
235 qu o se (180) m os trab it
1S
i) si
qtds amicus
e r i t ;
no/2 (182) tibi displiceat (183), non aud¿o dic¿/-e quicquam,.
qua/«uis te pe te r m pauca l íb e n te àdh uc;
nos ahernaü/n ¿w zplex us, basc ia (184), tact?¿r
vt dare possim^j", cu m locus adfuer i t ( 185). Pág. 7.
(164) Al margen de T.: «G. P.». — (165) Tibi nec cuiqam non prohibebo.
{De todos 7 wdos el verso es defectuoso.)
— (166) Qu isque ubique vias jure.—
(167) Et honor est. (Mejor estilo.) — (168) Et que m cum que . (Mejor lec
ción.)
— (169) Quod.— (170) Et reddere.
(Mejor
lección.
—
(171) Non d e
cet in solo nos habitare loco. (Verso defectuoso.) — (172) T.: « sa l a» .—
(173) Ergo. — (174) Al m argen de T. : «P. G.» — (175) Qu idem . — (176) So
bre la e final de ne .npe , figura en T. una o. — (177) Falta. (De todos modo s,
es defectuoso el cuarto pie del hexámetro.) -(178) Verbis.—('79) Sed fortas-
sis adhuc veniet te ;npusque, diesque.
(Mejor liccion.)
—(180) la qu o . —
(181) Monstra'.j i t—(182) Ne.—(183) Displiceam.—(184) Ilalia?iismo de 7.,
por
ba sia. — (185) Affuerit.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 29/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 3
So la me n te po r l a s pa la b ra s c onoc e mos io s s e c re to s de l c o ra z ón .
Tú misma puedes dec i r lo que te pa rece de es to .
G A L A T E A
Ni á t i n i á o t ro a lguno proh ib i ré i r , ven i r ó hab la r ; é l caminan
te , c ua lqu ie ra que s e a , pue de a nda r po r toda s pa r t e s . D igno y de -
j
coroso es que cada donce l la responda a l que le p regunta , y hab le
a l que la ve ó l lama . Otorgo s in inconvenien te que tú ó cua lqu ie ra
o t ro s e me a c e rque , s a lva ndo s i e mpre mi hon ra . L íc i to e s á l a s
donc e l l a s e s c uc ha r y c on te s ta r , s i e mpre que p roc e da n me s u ra da
me n te . S i de bu r la s me d i j e re s a lgo , de bu r la s t e r e s ponde ré ;
m a s ,
si pa sa r en de la raya , mira que no h e d e sufr i rlo . P íd esm e
que e s te m os jun to s , pe r o no lo a dm i to , po r que no es c onve n ie n
te qu e pe rm ane zca m os los dos en un lugar so l i ta r io ; e s to pu ed e
pe r jud ic a rme , po rque da r í a oc a s ión á mi de s c ré d i to . Má s s e gu ra
habla ré con t igo , s i la gen te nos ve .
PANFILO
No es ins ignificante , s ino de mucha cuantía , e l favor que aca
ba s de c on c e d e rm e T e n po r c i e r to que me c on te n ta ré c on que
ha b le mos . No ha l lo ma ne ra de a g ra de c e r te de b ida me n te tu s c on
ces iones , n i e l m ere c im ien to c or res po nd e á ta les favores . P er o
quizá venga época y día en e l cual se echará de ver s i hay ó no
un ve rda de ro am igo . N o m e a t re vo á dec i r lo ; ma s , todav ía te pe
d i r í a yo de bue n g ra do una pe que ña me rc e d : que no t e oponga s ,
c ua ndo hub ie re luga r , á que nos a b ra c e mos y be s e mos .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 30/74
4
2
4 B O m T Íí í DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
0
[GALATEA] I 86)
240 Qua/zzuis i l l i c i tuw cpzwplexus n ut r i t a m o r e s ,
.:..;.•; et fallait ,(,187) dominan bas ia se p e sua (188): .
r
'
:
. / - '. '
hoc solu^z pat iar (189) , se t {igoj tu \uck\lampMus a d d a s , . . . •;
nam cuicu.mque (191) sin¿ te talia non p â t u r e r .
Set modo de t e m pl o ue m u^ t (192) u t [ r] i qz z¿ pa re n t e s ,
245 et modo (193) , n e cau ser , ¿wzue#i t i re áomum.
Témpora sa t (194) uezzient p a r i t é quthus a m b o \oquemur,
et raéraor [iri terea] quisque sit al terius.
• r ••-. . • [ v j - .-
[PANPHILUS,'SOLUS] (ros)
jLet ior izz toto (196) me non est nec fu i t orbe (197)
¡Fingi tz¿r (198) i ;z r ipis ancora
nostra
s u i s •
250 Me su bi to ni m iu w dtfws et F o r t u n a b e a u i t ,
n a w d i u e s r e d d ^ o
qui miser ante
fui (199).
JUius hoc
(200) frus t ra
quod
(201) s im m em o r i ll a rogauz ï ,
qua;zz m<?a de mente non l abor excut ie t . (202) .
No« raecuw sent i t (203); ut earn d e s i d ¿ r ( i ) o n e s c i t .
255 Sum u ' e tud ip je fu i ; s i t memor i l l e t iuw (? ) (204) .
P lz^ibzAr ex pe di or ; et (205) a dhuc me
p\ura
cohercezzt ,
d e qtiihus ipse meu/« nesc io co^s i l iuw.
S i s t ud i os us earn u¿rbisqz¿£ locisq?¿¿ (206) irequenXem,
a u fe r a t a s s ue t a s gá r ru l a f a ma u i a s ;
260 fiVmet am ie iti aw si nu lla freqzz¿?ntia noslvam,
non b<?n<? firmzzj adhuc, forsan adibit '207) amor.
V s u c r e s c i t a mor , noster (208) decresc i t et usü,
omnis et i /zp.as tus a t tenuatzzr amor.
Perpetuo cresci t l ignis (209) crescent ibz<5J i [g]nis ;
265 de t r a [h ]e l igna foc o , proümts igni s abe s t .
(186) Al margen de T.: « G . P . » . — - ( 1 8 7 ) F a l l u n t . — ( i S 8 ) S u a m . —
(•189) Patior. — (190) Si. — 1 g 1) C u i q a m . — (192) V e n i e n t . — (193) M i c h i. —
(194) Nam. —r
(19 ) Al .margen de T.:
«P . » . — (196) M u ndo . — (197) U n -
qu am . — (198) F i g i tu r . — (199) Nam m od o sum c lives qui m ise r an te fu i .
(Pero,de iodos modos,el segundo pie es defectuoso.) — (200) Et .—(201 ) Qu am .—
( 2 0 2 ) Q u a m d e m e n t e m e a n o n d o l o r e x c u t e r e t . (Mejor verso.) — (203) N on
m e cogn osc i t . — (204) D um m em or ipse fui s i t m em or i l l a me i . {Mejor
lección.)
— (205) Se d . — (206) Joc i sq ue .
{Mejor lección)
— (207) Abibi t . —
(208) P a r i t e r . {Verso defectuoso.) — (209) P e rp e t uo l i gn i s c r e s c i t . {Mejor
es ti lo.\
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 31/74
U N A C O M E D I A L A T I N A D E L A E D A D M E D I A
425
GALATEA
Aunque los abrazos i l íc i tos enc ienden e l amor , y con f recuen
c ia engañan los besos á la muje r , consen t i ré , pe ro só lo en es to ;
m a s ,
no ha s de p ropa s a r t e , po rque de o t ro c ua lqu ie ra no s u f r i r í a
ta les cosas (*) . Pero ya vienen de la ig les ia mis padres , y debo ir
á casa , pa ra que no me r iñan . T iempo l legará en que los dos ha
b le mos c on jun ta me n te , y , e n t re ta n to , que c a da uno t e nga a l o t ro
en la memoria .
' V
PANFILO, SOLO
¡No hay , n i ha hab ido en todo e l o rbe un se r más conten to
qu e yo Lo gré a nc la r en la p lay a de mi esperan za . Dios y la ven
tura m e h ic ie ron de re pe n t e dem as iad o feliz , po rq ue to rn o rico ,
cuando an tes e ra tan menes te roso . En vano me rogó que de e l la
me acordase , pues n ingún a r t i f ic io conseguirá a r rancar la de mi
pe ns a mie n to . No me e n t i e nde , n i s a be c uá n to l a a mo . Soy e l
mis mo que e ra ; a c ué rde s e e l l a de mi . De g ra nde s c u ida dos e s toy
l ib re ; pe ro todavía me opr imen muchos más , pa ra los cua les no
ha l lo conse jo . S i f recu ento so l íc ito su com pañ ía con pa lab ras y
juegos , la pa r le ra maled icenc ia la l levará por sus acos tumbrados
pasos ; s i n inguna comunicac ión for ta lece nues t ra amis tad , e l
a mor , toda v ía inc ip ie n te , qu iz á de s a pa re z c a . Nue s t ra a f i c ión
aumenta con e l t ra to , y s in é l d isminuye . Toda pas ión no a l i
m en tad a , am eng ua . Añ ad ie nd o leña , c rece s in cesa r e l fuego;
qu i ta la leña de l fuego , y a l momento se apagará és te .
(*) El Arcipreste (e . 685 y 686) modifica el pensamiento:
«Esto dixo doña Endrina: «es cosa muy probada
que por sus besos la dueña finca muy engañada;
ençendemjento grande pone el abraçar al amada;
toda muger es vencida desque esta joya es dada.
Esto yo non uos otorgo, saluo la fabía de mano...»
T O M O L X X
7
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 32/74
4 Ó
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HIS TORIA
Sol l i c i t a t a« ta cura (210) t a / z t i sque pe r i c l i s ,
d e t r a [ h ] o r ( 2 1 1 ) \n quanús ne sc io m¡??/te m od is .
H a c
in
re n?¿llam uideo
mie hi
p r¿?spmta te#¿ ,
n o n
habet et
tu tu / ;ü mi«s mea prepos i tu ra .
2 7 0 Ob s t i t i t interà\xm f a ct is Fo r t u n a uïrorum,
p/¿?po.ritaq?/<? SULM» (212) non s ini t ewe loco.
S ic multis no cui t , mz¿ tos ta/ ;zen i l la b e a u # ;
viui t m hoc m u « d o taiiter omnis homo.
P/'<?uidet et t r i b u i t Deus et l a b o r omnia, nobis,
275 proñcil a b sq u e De o n u l l u s \n o r b e l a b o r .
S it Deus ergo m e i c u s t o s r e c t o r q ^ á l a b o r i s ,
o m « e g u b er n e t opz<tf pr op òs it u/«q//£ meuzw.
N o n meus inter pres fue r i t ïratevque ne po sq ^e (213), pág.
na?/z nullus leuiter Í7rae/zit inde ñde7/¿.
280 Jura ftdemque nepos nese i t se / 'u a re n ep ot i (214),
n e c f'rater fratñ, cum u e « i t i I le furor (215).
Causa pus i l l a noce t ,
snp'iensque
noce« t í a u i t a t ,
ergo nos aliazw co#ue¡>zit ire uiaw.
Hic pr¿>pe degi t anus s u b t i l e et ¡«geniosa ,
2 S5 a r t i b « j et Uener i s ap ta min i s t ra sa t i s .
•Pos tpo j i t i s cur i s , ad earn ues t ig i a u e r t a m ,
etsibi consiMxxm no t i f i cabo menm.
[VI]
[ P a n p h i l u s , A n u s . ] (216)
[PANPHILUS]
Fa m a t u e l a u d i s
nomenque
tu e bo?d ta t i s
causa, miserunt m e tibí consiW}.
290 Q u e loqz¿ar a sc u l t e t p i e t a s et grati a uestra. (217),
a l t e r et a ssensu nesc ia t absque meo .
Di l igo uic inaw qua/ /¿ tu nosc is Gala theaw (218) ,
ipsa su i s d i c t i s me , nisi fa l lor , amat .
No w l o q u o r u t u e l l e w ,
na m
mil le peric?¿la ui to,
29 5 quicqu/d in orbe nocet soll ici tz¿.r t imeo (219).
(2 10 ) So l l i c i t u s t a n t i s c u r i s . — (2 11 ) D i s t v a h o r . — ( 21 2) P r o p o s i t u m q u e
s u o .
(Mejor lección?)— ( 2 1 3 ) F r a t e r v e n e p o sv e . — ( 2 1 4 ) Pa r e n t i . — ( 2 1 5 ) C u m
furor i l le veni t .— (216) Al ma rgen de 7.: «P. A.» .—(217) Qu id loq ua r aus-
cu l t e t modo gra t i a ves t ra ben igne . — (218) El verso 2Q2, falta en la e dición
Baudouin.— ( 21 9 ) So l l i c i t u s t i m e o q u i c q u i d i n o r b e m a n e t .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 33/74
Boi. , DE LA R. A C A D , DE LA H I S T .
T. L X X . - O o V . — L Á M . I.
*»,*Su
¿?»«t» fW « e -
tà i*ff§k*
¿Lue* w*faAf^.ti&ytcp*&
1*8*?*-' «
l i ' m * t«$«í*t u*r*M?W««>ti#m«&^£i,FU « i»
#_ «i^C<»î«-n<sc«c? C iu ta t twjico
:
.
IL . * t *« i f W * i ï r orçiixé" «Mi t*» f » ^ -
*** -v
f r
«
« n i l* * » * * t t * í ^ « « a t t ^ < M t r £ ^ u ¿ ¡ ^
-
f^T m AÍÍ««4»¿ S £&*& *****. _
3 - ^ l í í ^ t l r ^ ^
••'it
:
4 t t w » * i ^
í
^ i
í <
' r
£ ««¿'nia: w î r <*a ^Ç l t « r -
' \ M ^
>
^ t * * * * ^ * *t í^ » « £ * # * ' £ ^Dt t t rop?*
>.-̂ ..̂ .,...._
C Ó D I C E T O L E D A N O DEL LIBER PANPHILl
(Página 8.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 34/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 7
Inqu ie to po r t a n ta s p re oc upa c ione s y pe l ig ro s , e l pe ns a mie n to me
a r ra s t ra po r no s é c uá n tos c a minos . No ve o e n e s te a s un to n ingu
na buena sa l ida , n i se me ocurre n ingún p lan seguro . A veces la
For tuna c ie r ra e l paso á la s obras de los hombres , y no cons ien te
que se rea l icen sus p lanes . De es ta suer te causó daño á muchos , y
á muchos , s in embargo , h izo fe l ices ; a s í v ive en es te mundo todo
hiombre . Dios y e l e s fuerzo nos pr ov een y nos lo co nc ed en todo*
ningún t raba jo aprovecha en la t ie r ra s in la ayuda d iv ina . Sea ,
p u e s ,
Dios e l gua rda do r y e l d i re c to r de mi e mpre s a , y gob ie rne
«él tod os m is hec ho s y des ign ios . N o se rá mi m ed iad or e l he rm a
no ni e l sob rino , p o rq u e ni ng un o halla fáci lmente fe en e l los .
C ua nd o a que l l a loc u ra s ob re v ie n e , n i el s ob r ino gua rda los ju ra
m en to s ó la fe a l t ío , n i e l he rm an o al h e r m an o. D año sos son
los fr ivolos pre textos , y e l sabio huye de lo perjudic ia l ; convié-
n em e, pue s , bus car o t r o m edio . Cerca de aq u í v ive una v ieja
su t i l é ingen iosa , ha r to en tendida en e l uso de las maes t r ías de
Ve nus . De já ndome de t e more s , á e l l a d i r ig i ré mis pa s os , y l e
c o m u n i c a r é m i p r o p ó s i t o .
VI
Panfilo, Vieja.
PANFILO
La fama de tus mér i tos y e l renombre de tu bondad , me han
impulsado á ven ir á t i en demanda de conse jo . Que tu compas ión
é indulgencia escuchen lo que voy á decir , y que ningún otro lo
sepa s in mi beneplác i to . Amo á una vec ina á qu ien tú conoces ,
á Ga la tea ; y e l la , según sus pa labras , me ama también , s i no me
•e nga ño . No pue do ha b la r l a c omo qu i s i e ra , po rque p roc u ro e x
cusar mi l pe l ig ros , y , l leno de inquie tud , temo cua lqu ie r cosa que
l l e gue á pe r jud ic a rme .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 35/74
4
8
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
E (220) mínimo cresci t , s i (221) non c i to famaqzuzesci t ;
q u a w u i s mentitur, c r e s c i t e u n d o tamen.
P a rua noc e t mi s e r i s , m i s e ros mi l l e ma l a
sequuntur
(222) ;
resqzze laborqz/e suus (223) spe mane/ in dub i a .
300 T u mala nostra u i d e s : t u a u o x e a t inter utrumque;
d e p r e c o r u t nostrum crimen e u n d o t e g a s .
[ANUS ]
(224)
Alter a m a t quod a m a s , et quod p e t i s hoc p e t i t a l t e r ;
set tamen
a s s e n s u w
non habet inde
(225)
mexxm.
Est nimis (226") ille probus, ¿ / h o n e s t a coniuge d i gna n ,
305 set michi d i s p l i c u i t quod da re d i s pos u i t .
Pn?m is i t ue te r es . cu w pe l l i c i a (227) m z '^ i pe l l es (228) ,
sic (229) sibi u i l e meant mxxnus a d e m i t opom.
Set
(230)
ûatur
ad
tempus,
d a t
el
a u f e r t ( 2 3 1 ) c ó m o d a m u t i » ^
jux (232) l egesqzze suo des t ru i t ingenio .
310 Quam pe t i s , u t c r e do , nisi per me n^ l l u s ha be b i t ,
nam n imis i l l a meo subia t imperio (233);
j n s u p e r s u i
ipsa
(234)
SUM
dux e/co/zscia fact i ,
el iacit ipsa
meis
omnia
¿wzsiliis.
Non loqz¿ar ipja diu tibi; me p romi t a l t e r a c u ra ;
315 ca rp at quisqz/e uias , et sibi querat ope?n.
[ PA N PH I L U S] ( 2 3 5 )
H o c micài p r e s t a t , ne e p r e mi t altera cura (236) ;
ha;zc
michi
s i d e d e r i s ,
omnia
p r e s t i t e r i s .
Co?me;z it ex te r no s m er ca r i s e pe l ab ore s , Pág . 9^
tempus (237) et u t capia t premia d igwa labor .
320 Nul la parte t u u w f r u s t ra b o r ( 23 8 ), c r e d e , l a b o r e r ;
nunc quibus i nd i g e o s i michi pr<?uideas.
(220) Ex.—(221) Sed
(Mejor lección.)
— (222) P a rva noc e n t mi s e r i s , m i s e
ros mala mul ta sequuntur .— (223) Meus .—(224) Almargen de T.: «A. P.».—
(225) U le . — (226) Sa t i s .— (22 7) Pe l l i c io . — (228) Ve s tes . — (229) S e d .—
(230) Si .—(231) Aífer t .
(Quizá sea esta mejor lección, atendiendo al sentido;
en cuanto á la medida, es lo mis?no uno que otro verbo.) —
(232) Ju s .
(Mejor
lección.)—(233) Nam Gala tea m ich i se m p er a rn ica fu i t . (Mejor verso.) «Di -
xo ime qu e e s t a du e ña e r a bye n s u c on os ç i e n t a » , e s c r i be el A rc i p r e s t e
(e .
711) .— (234) Insuper , ipsa su i . (Àiejor estilo.) - (235)—Al margen de T.t
«P .
A .» . — (236) H o c mi c h i p r e s t a t opu s , ne e m e pe r m i t ( ?) a l t e r a c u ra . —
( 2 3 7 ) E m p t u s . [Mejor lección.) — (2 38 ) F r u s i r a b o . {Mejor lección.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 36/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDÍA 4 2 9
De mín imos de ta l l e s nacen l a s hab l i l l a s , pe ro mucho t a rdan en
d e s v a n e c e r s e ; a u n q u e s e a n m e n t i r a , c r e c e n c o n e l t i e m p o . P o c a
cosa daña á los t r i s t e s , y mi l ma les sobrev ienen á los desgrac i a
dos;
su cu idado y su t r aba jo and an un idos á dud osa e sp e ranza .
Y a ves cuá le s son mis m a les : s é nue s t r a m ed ian e ra ; rué go te qu e
a l l á vayas , y que encubras nues t ros amores .
V I E JA
Otro ama lo que amas , y p ide o t ro lo mismo que tú p ides ; pe ro
n o c u e n t a c o n m i c o n c u r s o . E s v a r ó n m u y h o n r a d o , y d i g n o d e
i lus t r e e sposa , mas no me gus t a lo que ace r tó á da rme . P rome
t ióme unas v ie jas p ie les con un pe l l ico , y as í , á consecuencia de
t an ba jo obsequ io , quedó p r ivado de mis se rv ic ios . E l p resen te ,
o p o r t u n a m e n t e e n t r e g a d o , d a y r e p o r t a u t i l i d a d , q u e b r a n t a n d o
con su va lo r el D ere ch o y l as l eye s . La mu je r qu e de m and as , na
die la consegui rá s ino por mí , porque e l la se gobierna cas i en
abso lu to por mis ins t rucc iones . Añádese á e s to que soy l a gu ía
y e l conf id ente de to do s sus ac to s , y que todo lo hac e segú n mis
conse jos . No te d i ré más; o t ro negocio me sol ic i ta ; tome cada
uno su camino , y busque lo que l e convenga .
PANFILO
No me a to rmen tan cu idados a j enos ; e l mío e s e l que me p re
ocupa ; s i me h ic i e re s consegu i r á e s t a muje r , en todo habrás cum
p l ido .
Ut i l es muchas veces adqui r i r los serv ic ios (de los) ext ra-
n o s , y
d i g n o e s d e r e c o m p e n s a e l t r ab a j o c o m p r a d o . D e n i n g ú n
m od o , c ré em e , se rá en va no e l t uy o , s i me p ro porc iona s lo qu e
me hace fal ta .
Anterior Inicio Siguiente
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 37/74
4 3 ° BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
D e p r á c o r hoc unu ; ; r . merced i s d i c miela.nomen,
et qwecumque
(239)
michi
d i x e r i s i p ^ e d a b o .
[ANUS] (240)
Plura uolu;z t el p\ura peturct (241) quibus i [n ]s t a t ege s t a s ;
325 qua? / t i s i nd igeo tanta r e f e r r e pndef
Di u i t i a s m z d t a s h a b u i dwm floruit etas,
cómoda nzzlla tacit avsque labor m«¿s (242) .
S i
modo nosiva. tibi prodesse
iuuam iwa sen t is . . . (243)
Et
ius t a (244) por t azo u id¿o s t a re (245) Ga la thea ;»
330 Queqzztf Ioc uta fui íor si t an au di er i t .
H i c non esse(m) modo quenqtiam, G a la th ea , pu tab aw (24Ó)
>
set tamen ipsa n imis vera loe uta fui.
Pawphi lu j [h ]ac c^ r t e
pre
c u [ n ] c t i s
poWet in
u r b e ;
e g r e g i e u i t a w prowidet ipj-e (247 ) suam.
335 J ' l i (
2
4 8 ) semper h o n o r etlans et gloria c re sc i t ,
et méri to nzzl lus mnidet \x\de sibi.
Est nimiu/ ;z loen
p ies , sel non tamen inde
su p^/bi t ;
]\l\us
(249)
et
nzdluz/z copia
crimen habet.
Ksset 11/ ip j"e (250) tu us ue l l e w Ga la th ea m a r i t s
340 H ec ea de w uel le s , re;;z b¿n¿ s i sap ^res (251).
V e l l e meum d ix i , sel non tamen i lie (252} rogauzV,
vos simz/1
esse meum
i u d i c a t a r b i t r i u / »
( 2 5 3
A
.
i£ t gen?¿s, et probhas, et f o r m a deceits u t r i u s q ? ^ ,
meciiffl
concednnt
u o s simz¿l
esse
d u o s .
345 Nostra modo uacu i s deduc imz / j o t i a uerbis,
r e s
tamen interdum
g a u d i a
pama mouet.
E (254) min ima
magnus
s[c] in tu ía nasc itzzr igm s,
( 2 3 9 ) Qu o d c u m q u e . — ( 2 4 0 ) Al margen de T.: « A. P . » . — ' 2 4 1 ) P l u r a p e t u n t
e t p l u r a vo lun t . — (242) Mich i . Entre los versos 32Ó y 327, jiguran en
la éd. Baudouin los dos siguientes (324 y 325 ):
« C o p i a d e c r e v i t , p l u r i b u s i n d i g e o .
Me m e a d e b i l i t a s a t q u e e t a s e x p o l i a v i t . »
(243)
Los versos 32c d 333 inclusive, de T., figuran en la éd. Baudouin en la
siguiente escena {que es á donde corr esponden), entre el 378 y el 37c. Al 328
deberían seguir, pues, los 334 d 378 inclusive, de T. ( Com p. Arcipreste, e. 717
á 736.)— (244) En ju xt a . (Mejor lección.) ( 24 5 ) S t a n t e m . (Mejor lección,,
para obtener el dáctilo del3.°pie.)— ( 24 $) H i c n o n e s se m o d o q u e m q u e G a
l a t e a p u t a b a m . (Mejor lección.) — (247) Ule . - (248) U le ,— (24 9) Is t iu s .—
(250) I s t e .— (251) T u be ne s i sa pe res . —(252) Ipse . - (2 53 ) V os s im ul a r b i -
t r i u m j u d i c a t e s s e m e u m . {Mejor estilo.)— (254) Ex.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 38/74
UNA COM EDIA LATINA DE LA EDAD M EDIA 4 3 1
Esto só lo te p ido : que me d igas lo que va le , y te da ré cua lqu ie r
cosa que solic i tes .
VIEJA
Ha r ta s c os a s qu ie re n y p ide n a que l lo s á qu ie ne s a p re mia l a
ind igenc ia ; rubor me da dec i r te cuán to neces i to . En mis verdes
años tuve muchas r iquezas , y ahora mi t raba jo y mis a r tes no me
repor tan n ingún provecho . S i c rees que mi aux i l io puede se r te
ú t i l , ruégote que tu casa es té ab ie r ta pa ra mí desde ahora .
PANFILO
De s de e s te mome n to , mi c a s a y todo lo de má s que me pe r te
n e c e ,
te será fra nq uea do , y q ue da mi fortuna á tu disposic ió n. El
acuerdo , tan gra to para mí , nos une ahora es t rechamente , y la
pac tada fe nos espo lea á ambos . Ruégote que , desde ahora , e s
tén a le r ta tu sagac idad y tu t raba jo , y que á tod o pro vea n com o
es deb ido . La sab idu r ía cons ide ra co n ju n ta m en te el p r inc ip io y
el fin de las cosas, pues en el fin se hallan la infamia ó el honor.
Repara , por tan to , en e l comienzo y en e l cabo de tus pa labras ,
pa ra que , ha b ié ndo la s me d i ta do b ie n de a n te ma no , pue da s de c i r
lo que me jo r p roc e da .
VII
Vieja, G-alatea.
VIEJA
En e s ta v i l l a mora muy he rmos a moc e da d , que c on t inua me n te
p rog re s a e n todo gé ne ro de bue na s c os tumbre s . No na c ió e n
nues t ro s ig lo o t ra mejor n i más s impát ica ; ¡ved cuan d ichosa
m ent e to m ó á su ca rgo mi pobr eza Panfi lo sobrepuja e n to do
género de bondad á los de su t iempo, y excede en v i r tudes á sus
c ompa ñe ros . Mué s t ra s e e s tu l to c on e l e s tu l to , y t i e rno c omo un
cordero con e l afable , pues e l sabio s igue s iéndolo aun bajo la capa
de la es tul t ic ia .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 39/74
4 3
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
et generat paruum grandia pr incipinm.
Mens m¿a
concepit harum
p r imord ia
revum,
350 atqz¿¿ \oqu¿ nostris cepim?¿y inde iocis.
Set
si
rebus in
his tua
mens animusqz(e
m o u e t ^ r ,
s i placet aut
poti^j-
d ispl icet inde loqui,
d e p ^ c o r U2f dicas; quod (255) dixeris ipja tacebo (256);
deprécor u t pateat h i«c
michi nestra domus.
1
[ P A N P H I L U S ] ( 2 5 7 )
355 H jnc (258)
libi nostra
dormir
et
cetera
nostra.
(259) patebuwt,
sitque sub i/«p¿rio copia nespra tuo.
Multuzrc grata mz¿:/&i modo (260) nos concordia iu?zxit,.
pactaqz¿<? so ll ic it et inter ntrumque fides.
p
% -
IO
-
Hwc pr^cor ut uigilet sollert ia uw/ra laborqw?,
360 . et ratiowe sua#z (261) rem b¿n<? preuid^at.
Principiu/»
ûnemque
s im«l prudent ia spectat ;
rexum finis haòet crimen et omne decus .
V<?rbi principiuw, finem quoque compice u^rbuw (262),
v t meluis possis (263) pr^meditata loqui.
[VII]
[ A n u s , G a l a t e a ]
[ANUS] (264.)
365 Hac manet in uilla nimiuw formosa innentus,
cresci t
et in
cuwctis morib^ ipja (265) bo«is
Nec fuit
in nostro
melior
nec
dulcior euo, .
suscip// ipra meam tarn bene panper ieml
Precell i t cubetos omni bomtate coheuos
370 Paí^philuj,
et
socios laudib^í exuperat (266).
Es t s tu l tus s tu l to , et miti mitis ut agnus (267),
s tult i t ie sapiens iure resis t i t
homo.
Now manet hac taMe pubes probitatis (268) in u rbe ;
(255) Si.—(256) Siguen, en la éd. Baudouin, los versos 37c y sigs.de T.—
'(257)
Al margen de T.;
«P. A.*.—(258) Nunc—(259) Cuneta.—(260) Jam.
(Mejor
verso. —(261) Sua.—(262) Verbi.
(Mejor
lección.
-
(263) Ut possis
melius.—(264) Al margen de T.: «A. G.». —(265) Ill a. -( 26 6) Pa m phi lus,
exsuperat laudibus et socios.—(267) Est s tulto s tultus , cum miti mitis ut
agnus.—(208) Bonitatis .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 40/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA
4
N o hay en es ta c iudad 'm an ceb o de tan ta rec t i tud ; no ga s ta en
francache las los b ienes que gana . Es é l muy honrado , como
quie ra que procede de buen l ina je ; de du lce á rbo l du lces f ru tos
se desprenden . La Natura leza sue le p ronos t ica r con c ie r tos ind i
c ios la índole de la descendencia , y no es cosa nueva que e l h i jo
se parezca a l padre . . . Mas ¡he aqu í á Ga la tea jun to á la puer ta
Quizá oyó lo que di je . . . No pensaba yo, ¡oh, Gala tea , que nadie
me escuchase ahora ; pe ro en todo cuanto hab lé d i je mucha ver
dad. Ciertamente , en es ta c iudad, Panfi lo vale por todos , y vive
nob le m e n te . Su hon ra , s u s loo re s , s u re no m br e , c a da d ía a u
mentan , y con razón ca rece de env id iosos . Muy r ico es ; mas
no encuentra en e l lo mot ivo de orgu l lo , n i su r iqueza va en la
zada con n ingún de l i to . ¡Cómo quis ie ra yo , oh , Ga la tea , que
fuese tu mar ido Tú misma lo desear ías , s i e s tuv ieses b ien en te
rada de sus c i rcu ns tan c ias T e exp reso mi anh e lo , s in qu e é l .m e
lo ha ya roga do , po rque , á mi e n te nde r , de bé i s c omun ic a ros . E l
l inaje , la vir tud, y la perfecta belleza de ambos, convienen con
migo en que sois e l uno para e l o tro .—En frivolas palabras gas
tamos nues t ro t iempo; pe ro , a lgunas veces , un hecho ins ign i f i
can te engendra sa t i s facc iones . De ch ica cen te l la nace gran fuego ,
y á g ra nde s c os a s da luga r un pe que ño p r inc ip io . Mi me n te c on
cibió toda es ta traza , y as í empecé á hablarte de burlas . Pero s i
tu pe ns am ien to y tu vo lun tad se inc l inan á es tas cosas , s i te
agrada ó te desplace hablar de e l lo , -mégote que me lo digas ; te
guardaré sec re to en lo que me dec la res , s i qu ie res que lo ce le ;
hab la ré , s i deseas que lo cuen te . Dímelo ; no dudes ; de ja á un lado
e l ne c io pudo r , po rque é s te p roc e de ún ic a me n te de l a igno
rancia .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 41/74
4 4
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
q u a s a c q 7 / m t o p e s
non
uorat i ;zgluuies .
375 Es t n im is i l l e
probus,
b o n a
nam
fuit
eius
or igo; •
a rbo re de du l c i du l c í a poma c a d i mt .
P re mos t r a t ( 269) s i gn i s p ro l e (270) na t e r a frequenter;
s e pe s o l e t
ñ\ius similis esse
patr i (271) .
S i c e l a r e u e l / j , s i ue r e f e r r e , l oqua r .
380 Die miclii, ne dubi tes ; s tu l tu-vz depone pudorew (272) ,
h i c ue mt a s o l a ru s t i c i t a t e pudor .
[GALATEA]
(273)
N on michi rus t i c i t as , iml tus (274) michi n^ c p ud or o bs t a t ,
s e r m o
se t
admiror , quo (275) ue ;z i t i s t e
t u u j .
Hue mi ror s i t e casus t ransmis i t an i l l e (276)
385 P a np h i l u j ; a n qa e r i t p r e m i a
sermo
t uus .
[ANUS] (277)
Semper micovum
(278) sce lu s im pe di t ac ta
bonozutn;
p e n a s s e p e l u i t q u a s
homo non
m e r u i t .
Q u a m u i s pan\isper eg o (?), non sic tiòi p r e m i a quero (279),
n a «
micki
sufficients
est mea
pa up ^r i es . Pág . u .
3 90 P r i m i t a u t d i x i , m ¿a
mens
¿wzcepera t i s tud (280) ,
a l t ^ r
únm
nos t i (281) ,
comeins omn is abest.
Hoc satis e.s\ye potest , s i uos simul a?»bo (282) ueli t is ,
h o c et uterque p o t e s t absque p u d o r e p a t i .
Nobi l /> i l le
quiàem,
n^c
nob ûis
e s
minus ipsa
(283),
395 es t
utr msque
s a t is uo t a p ro pa go
michi.
P u l c h r i o r h i e s oc i i s : s oc i a bw j pu l c h r i o r
ipsa,
cum species speciem
(284)
connenit adqite
p l a c e t .
Hec (285) utriusqz¿<? probat par copia
parque
iuue«ta (286) ,
famaq?¿¿ si sciret ,
ipsa
pr<?baret idew.
400 Quando p ar es es t is , soc ia r i iu re potes t i s ;
de f ied in nobis n i l , nisi s o l us a mor .
(269) D e m on s t r a t . — (270) P ro l e m.
(Mejor lección.)
—(271) Se pe so le t s i
mi l i s f ilius es se pa t r i .—(272 ) T im ore m .— (273)
Al margen de T.:
«G. A.»
—
(274) S tu l tus . (Mejor lección.)— {275) Cur .—(276) Transmis i t mi ror hue s i
te casus an i l îe .
{Mejor verso?)
—(277)
Al margen de T.:
«A. G.»
—
(278) Ini-
q u o r u m . — ( 2 7 9 ) Q u a m v i s s i m p a u p e r , n o n s i c m i c h i p r e m i a q u e r o .
{Mejor
lección.)—
(280) I l lud .—(281) Al te ra non nov i t .
{Mejor lección.)
—(282) Esse
{Mejor lección.)
(?83) Ipso .—(284) Cu m forma spe c ies .
—
(285) Ho c.
{Mejor
lección.)
—(286) Ju ventus .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 42/74
UNA C OMEDIA I -ATINA DE LA EDAD MEDIA 4 3 5
G A L A T E A
No e s l a igno ra nc ia , no e s .un ne c io pudo r lo que me e s to rba ,
s ino que me asombra e l pensar adonde vas á pa ra r con tu d is
c u r s o .
¿Fué la ocas ión quién te t ra jo , ó fué ese Pánñlo que dicesr
¿Acaso tus pa labras esperan a lguna paga?
VIEJA
Siempre la maldad de los in icuos s» obs tác u lo en e l sen de ro de
lo s bue nos , y á me nudo e xp ía e l hombre c u lpa s que no c ome t ió .
A u n q u e p o b r e , n o v o y b u s c a n d o m e r c e d e s , p o r q u e m e d o y p o r
conten ta con mi pobreza . Como he d icho , fu i yo á qu ien pr imero
se le ocurrió eso; e l o tro no lo sabe, y es tá ignorante de todo e l lo .
Po dr ía a r re g la rse e l caso , si qu is ie ra is los dos es ta r ju n to s ; podé is
a mbos c ons e n t i r lo s in ve rgüe nz a a lguna pa ra vos o t ro s . Nob le e s
él, pero no lo e res tú menos , pues conozco bas tan te b ien vues t ra
progenie . Más hermoso es é l que los de su t iempo; y tú más
be l la qu e las de l tuyo ; convie nen , pu es , v ues t ras c ua l id ad es , y
a mba s e na mora n . Conf í rma n lo l a e qu iva le nc ia de vue s t ra s fo r tu
nas , la seme janza de vues t ra eda d ; y , si la op in ión com ún sup iese
e s to que d igo , t e n po r s e gu ro que lo a p roba r ía t a mb ié n . S ie ndo ,
co m o sois , iguale s , con raz ón po déi s uniro s ; nad a os fa lta , po r
tan to , s ino e l amor .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 43/74
436
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
[GALATEA] (287 )
Q u o d
michi nunc
d i c i s , d i c i debe res (288) amic i s ,
assensu (289) quorum ¿wziugis op to thorum.
Hoc pr ius a l loq«<?re , ue \ tu ; ue \ Pa ^ p h i l u j i l l e ;
405 re s e r i t ad l i b i tuw pu lch r io r i s t a suu w (290) .
[ANUS] (291)
Conuerá t u t t ua s i t ¿wzcessu theda pareníum (292),
set tuns interea (?) m il it et i nn is (293) ei (?).
E x e r c e t c o r d a i u u e n u w
\Jenus
i??geniosa,
q u i sq # £ per hoc s tudiuw col l igzV ingenium.
4 1 0 Jn c i t a t hec ánimos, da t l a rg i s , od i t aua ras (294) ,
l e t i t i a w
sequitur,
tristiciaz?zq«<? fu gi t.
N a r r a r e t n u llu m Ue n ^ r i s
quantum
ua le t u su j (295) ;
h u i c nisi p a r u e r i s , r u s t i c a s e m p e r e r i s .
[GALArEAJ (296)
Pe r Ue n ¿ r i s m o r e w ( 2 9 7 ) u i r g o c i t o p e r d i t h o n o r e s ( 2 9 8 ) ,
415 ig ne u í (299) i l l e fu ror nes c i t habere m o d u w .
Non l eue uwlnus (300) habent u i o l e wt a C u p i d i n i s a r m a ,
h i s m a l e su b d u c i ( 3 0 1 ) q u e q u e p u e l l a timet.
Sepi? / j i nmér i t a s i ?zcusa t f ama pue l l a s ,
omnia non cessa t cap<?/e (302) l iuor edax.
420 Quod pe t i s awnuerew, fame nz>i uerba t im^rew (303) ,
que magz'j-
in
t a l i c r i m i n e
lumen habent.
[ANUS-] (304)
Rebz¿r (305) magior (306) nimi is
es t
infamia
uero
(307),
se t p r e s t a t verum ( 30 8 ), r u m o r et ipse cad i t .
(287)
Al marg en de T.:
«G. A.» .—("288) D e b e r e t — (289) Co nse nsu .—
( 2 9 0 ) Pu l c h r i o r i p sa m e u m . — ( 2 9 1 )
Al margen de T.:
«A. G.» .—(292) Con-
v e n i a t t u u s u t c o n se n su s s i t s i v e p a r e n t u m . — ( 2 9 3 ) I g n i s .
(Mejor lección.)
—
(294) Avaros .
(Mejor lección.)
— (2 95 ) N a r r a r e t n u l l u s q u a n t u m V e n e r i s
va le t usus .—(296)
Al margen de T:
«G. A.* .—(297) M ores .—(298 ) H on o
r e s .— ( 2 9 9 ) I n g e n s . — ( 3 0 0 ) Po n d u s . — ( 3 0 1 ) Se d u c í . — ( 30 2) C a r p e r e .
(Mejor
lección. Nótese, además, q ue la introducción de
c á p e r e
convierte el dáctilo
del 4.
0
pie en tríbraco, ajeno al pentámetro, como no se alargue por diastole la
primera silaba.)
— ( 30 3) N i si F a m e v e r b a t i m e r e m . — ( 3 0 4 )
Al margen de T.:
«A. G.» .—(305) Rebus in h i s .
{Mejor lección.)
—(306)
Ttalianismo, por:
«ma
jo r» .—(307) Nimis-es t i n famia ve r i .
{Mejor lección.)—
{ 3 0 8 ) Ve r u m .
{Mejor
lección.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 44/74
UNA C OMEDIA LATINA
DE LA
EDAD MEDIA
4
7
GALATEA
L o que a h o r a me d ic e s , d e be r ía s de c i r lo á los p r o t e c t o r e s con
c u y o c o n s e n t i m i e n t o me s o m e t e r é al v ínc u lo c onyuga l . Tú 6
Pa nf i lo , c omun ic a d le s e s to p r ime ra me n te á e l los , y así se c u m
pl i rá todo de un m o d o más h o n r o s o , s e g ú n su deseo .
VIEJA
B u e n o es que tu h i m e n e o se e fec túe con el c o n s e n t i m i e n t o
p a t e r n o ; p e r o , e n t r e t a n t o , s í r v a l e de a lgo á Panfilo tu a m o r . La
s u t i l Ve nus a d ie s t ra el c o ra z ón de los j ó v e n e s , y t o d o s a d q u i e r e n
e n t e n d i m i e n t o con sus o b r a s . V e n u s e st im u l a los i n g e n i o s, c o m
p l a c e á los g e n e r o s o s , a b o r r e c e á los a va ros , c u l t iva la a legría , y
h u y e
de la
t r i s t e z a . Na d ie pod r ía c on ta r
los
m u c h o s p r o v e c h o s
q u e el t r a t o de V e n u s r e p o r t a ; si no la obe de c e s , s e rá s s i e mpre
i g n o r a n t e .
GALATEA
O b e d e c i e n d o á V e n u s , p r o n t o p i e r d e n su h o n o r las donce l las ;
esa a rd ien te pas ión no s a be c on te ne rs e . No son l e ve s , en ver
da d , las h e r i d a s que c a us a n las te r r ib les sae tas de C u p i d o , y toda
donce l la rece la no p o d e r a p a r t a r l a s de sí. M uc ha s ve c e s la m a l e
d i c e n c i a a c u s a i n m e r e c i d a m e n t e á las j ó v e n e s , y la voraz ma-
l ign ida d no de s c a ns a en su afán de c e n s u r a r l o t o d o . A c c e d e r í a á
lo que de s e a s , si no t e mie s e á la op in ión , que d e s c u b r e con más
persp icaces o jos ta les cu lpas .
VIEJA
En es tos negoc ios , sue le ser m a y o r el r u i d o que las nue c e s ;
p e r o la v e r d a d a c a b a por v e n c e r , y se disipa el r u m o r .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 45/74
4 8
BOLET ÍN DE LA REAL ACADEMIA D E LA H ISTORIA
Mu r m u r a r u m o r i s ( 3 0 9 ) . c u r a sq / / ? l e u a b o t i m o r í s
310);
4 2 5 v o s uestvosque ioco s ca l l íc l ita te teg aw ,
na« Uen<? / i s mores
connoscimus
(3
(
1) ei /¿r et ar te s,
e t s ic tu ta m¿o re i (312) er i t ingenio.
Ilium cum uideam, michi ¿wzsule quid sibi dic aw , pá#.
q u e michi p r ed ice s , t u t i/ / J i p j a loq ua r .
\
[ G A L A T E A ] ( 3 I 3 )
430 H es ci do (?) (314) ue l le me\xm (315) Ubi s e c r e t u wq z ^ í a t e r i ,
n a w d o l u j i n s i d i a s t e n d i t
ubique
sitas.
Set tamen e x p m a r q u e s it t u a l in g u a ñdesque,
et q u a p a r t e t u u w m e t r a h a t i n g en i u a» .
Pawphilu-r ip^e vc\ex\m pe t i tumy (316) nupgr a raore»? ,
4 3 5 n o s
simul el nera
(3 /7 ) iu«x i t amic i t i a .
Se t
n i m i s
hoc
cela; soli
sibi,
poseo , r eue la (318) ,
non tamen
¡«ripias (319) hac rat iowe (320) loq/¿z.
I l l u w se p e p r i u j m a l t o m o l i m i / / e ( 3 2 1 ) t e wp t a ,
quod (322) dixi , d ice t forsi tan ipj -e Ubi ille (323).
4 4 0 H i « c
modo
d i scede , f ac [e t ]
precor
(324)
omnia
c a u t e ,
et Ubi q u e d i c e t , e r a s michi cube ta re fe r .
[ VI I I ]
[ P a n p h i l u s , A n u s ]
[ A N U S ] (325)
M v l t o t i e n s homines frustrat?//* spesque Iabc rqwe
Non res ut uolum?¿j (326) , Pa /zphi le , nostra ue/zit.
Tardi?¿r ad uestrum n im is (327) ad uo co r ip j-a innamen;
445 tu/*c (323)
prodesse
(329)
anque
laborq7¿¿
meus.
( 3 0 9 ) R u m o r e s . — ( 3 1 0 ) T i m o r é s . — ( 3 4 1 ) C o g n o sc i m u ? . (Mejor lección.)—
(312) Res . (Mejor lección.) —(313) Al margen de T.: «G. A.». — {3 14) Asi en T.:
No consta¿11 la éd. Baiiiouin.
—(3 15)
La éd. Baudouin aùade: «meliw». (Mejor
lección.) •
(316) P eù i t mich i .
(Mejor, lección).
- (317) Nos qu e s imu l ve ra ,—
(318) S e l , p re cor , h oc ce l a : t am en s ib i (poseo ) reve la
—
(3
19) Inc ipies .—
( 3 2 0 ) R a t i o n i . — ( 3 2 1 ) T e m p t a m i n e . — ( 3 2 2 1 Qu e . (Mjor lección)—(323) Ule
no consta en la e.l. B xudouin. De todos modos, es verso incorrectísimo.—(324) Et
p r e c o r . (Mejor verso.)—(325) Al margen de T.: «A. P.» .— (326) V el les .—
(327) N un c. — (328J N am .
(Mejor lección. Podría también leerse:
n u n c . ) —
(329)
Añade:
« n e q u i t » .
(Mejor lección, porque faltaban silabas] pero ha de
suponer se el alargamiento de la segunda d¿ ne'quYt,_/><?/* influencia de la cesura).
Anterior Inicio Siguiente
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 46/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA
439
Yo acallaré las habli l las de la opinión y los recelos del miedo; yo
encubr i ré con as tuc ia vues t ros juegos , porque conozco los usos y
ma e s t r í a s de Ve nus ; y de e s ta s ue r t e a mpa ra rá mi s a be r todo e l
negoc io . Ins t ruyeme acerca de lo que he de dec i r le cuando le
vea ; lo que me prevengas , e so le d i ré con cau te la .
G A L A T E A
M iedo ten go de confesa r te mi vo lun tad y mi sec r e to , po rq ue
e l e nga ño p re pa ra po r toda s pa r t e s s u s a s e c ha nz a s . P roba ré , no
obs tan te , cuá les sean tus pa labras y tu s incer idad , y has ta donde
me l leve tu ingenio . Ha poco , e l mismo Panf i lo me requir ió de
amores , y á los dos nos une una rea l amis tad . Pero nada de es to
publ iques ; descúbrese lo á é l so lo , te lo ruego , s in empezar , no
obs ta n te , po r e s t e pun to . P r ime ro , s ondé a le c on g ra nde e mpe ño
repe t idas veces ; qu izá te d iga é l lo mismo que yo acabo de dec la
r a r t e .
Márcha te ahora de aqu í ; p rocede en todo , te lo sup l ico ,
con prudenc ia ; cuén tame mañana todo lo que te d iga .
VIII
Panfilo, Vieja.
VIEJA
¡Muchas veces se engañan los hombres y son inú t i le s sus t ra
bajos
Panf ilo , la s cosas no han podi do a r reg la rse com o q ue r ía
m o s . Muy ta rde fu i l lamada en tu aux i l io ; nada aprovechan ahora
mi maestr ía ni mi trabajo.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 47/74
44
BOLETÍN DE LA. REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
R e s u t c r e d a t a r ( 3 3 0 ) , G a l a t h e e t h e d a
paratur,
h o s m i r o r c u l t a s q u o s
parat
illa
domus
(331).
Sunt centum cause, quibus
i l lud susp ico r
essem
(332),
•
se t
suus i s ta
tamen
c e l a t
uterque
p a r e n s .
4 5 0 H o c t i b i
quod
dico (333) sapientiz/W accipe poseo (334);
raitte
quod esse
neq^z 'd ;
qilere quod esse potest,
[ PA N PH I L U S] ( 3 3 5 )
H e u
mickil
(336) quo fugimzt u ires
et
c o r p o r i s u s u s
M e n s
mea non
spruit, n¿c m¿?a lingua
mickil
H e u mis#>"
\n nosiris est
n u l l a p o t e ^ t i a
membvis,
455
horum queque
(337) suu#z de ne ga nt of f ic iuw.
Spes m^a me lex i t (338)
per spem XJenus
o ss ib?^ hes i t ,
spes pn?cu l abscess i t , n^c
tamen
ig nis abes t (339).
N u l l a
parte
s u o s
certiunt
(?)
uiam
ca?basa po r tus (340) ,
n e e s e n t i i ' e
potest
a n c o r a
nostra,
so lu /^ .
460 Nesc i t
nostra suam
qz¿o qwera t (34 ) cu ra sa lu te s ;
f e r t Gala thea méi (342) so la do lo r i s
opem;
c a u s a m e e m o r t i s
hec est,'et
causa sa lu t i s ,
qua s i
no n
p o t i a r ,
tunc
(343) p la ce t u t m or ia r
[ A N U S ] (344)
S t u l t e
quid
insanz 's? cur te dolor urget manis?
465 Acqz¿z 'ri t ge m it o j m uñ er a (345)
nuïïa
tuus?
Temperet ergo
tu aw
modus et
p r u d e n t i a
ftetum;
p ¿
g
.
) ;
t e r g e t u a s l a c r i m a s ; p r o s p i c e
quid
facias.
Con ci
pit
i n g e n t e s
animós
m ò r t a l / í ( 3 4 6 ) e g e s t a s ,
el íacit
a r t i f i c e r s e p iw ^
hec hominem.
470 Ars
hominis
m a g n u ;» s u p e r a t ( 34 7) s t u d io s a
pe/iclum,
te (^48) labor
arsque
v ig i l fo r te iuuare t (349) ad hue .
( 3 3 0 ) T e s t a tu r
{Mejor lección.)
—C331) Miro r e n im cu l tu s qu os pa ra t ip sa
d o m u s . {Mejor verso )— ( 33 2 ) Q u ib u s i s t u d s u s p i c o r e s s e . {Me jor lección.)
(333) Borrado « p o s e o » , en T. — ( 3 3 4 ) V e r b u m .—- ( 3 3 5 ) A» margen de T.:
«P.
A.» .—(336) Me.
{Con ambas lecturas resulta admisible el'hexámetro
>.)—
( 3 3 7 ) Q u o d q u e .—( 3 3 8 ) L e s i t .
{Mejor lección?)
—( 3 3 9 ) S p e s p r o c u l a b s c e s
s i t , e t m a n e t i p s e d o lo r .
{Mejor lección?)
—( 3 4 0 ) N u l l a p a r t e s u o s t a n g u n t
m e a c a r b a s a v e n to s .
{Mejor lección).
— (341) Q uera n t .— (342 ) Mee .— (343)
N u n c . — ( 3 4 4 )
Al margen de T.:
« A . P .» .—( 3 4 5) P r e m ia .—( 3 4 6 ) I m m a n i s .—
(347) Vi ta t .
{D e ambos modos es admisible la m edida.) —
( 34 8 ) E t .—( 3 4 9 ) J u -
vab i t .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 48/74
U N A C O M E D I A L A T I N A D E L A E D A D M E D I A
4 4 1
Según a t e s t iguan los sucesos , d i spónese e l casamien to de Ga la t ea ,
y ve rdade ramente me marav i l l a e l apa ra to que l a f ami l i a e s t á
apres t ando . C ien r azones t engo pa ra sospecha r lo que t e d igo ;
pe ro l a ve rdad e s que sus padres lo ocu l t an . Escucha con co rdura
mis pa l ab ras : abandona lo impos ib le ; busca lo hacede ro .
PANFILO
¡A y de mí [Las fue rzas m e ab an do na n , e l cue rpo des m ay a
¡Ni e l e sp í r i tu ni l as pa l a b ra s m e obe dec en ¡Ay , d esgrac i ado
Ningún v igor queda en mis miembros , y todos e l los se n i egan á
se rv i rm e . ¡M i e spe ra nza m e dañ ó ¡Por e ll a V en us pe ne t ró en
mi pe cho ; pe ro l a e spe ranz a se desvan ec ió ,
y,
s in embargo , e l
fuego subs i s t e En pa r t e a lguna encuen t r an mis ve l a s v i en tos f a
vor ables , y e l án co ra no ha l la fondo a l cua l a fer rarse . M is cu i
dados no saben dónde e s t a rá su r emed io ; só lo Ga la t ea posee e l
m od o de aca ll a r mi do lo r , po rq ue e ll a e s la causa d e 'm i m ue r t e
y la fuente de mi sa lud . Si no la cons igo, entonces será prec iso
mor i r .
VIEJA
¡Ix>co
¿Qué desvarios profieres? ¿Por qué te af l ige un vano dolor?
¿ O b t i e n e n a l g u n a r e c o m p e n s a t u s g e m i d o s ? Q u e l a m o d e r a c i ó n
y la cordura mi t iguen tu l lan to ; seca tus lágr imas; cons idera lo
que has de hacer . En las te r r ib les desgrac ias se echan de ver los
g r a n d e s á n i m o s , y á m e n u d o h a c e n a q u é l l a s a l h o m b r e i n d u s t r i o
so . El so l íc i to a r te sobrepuja los grandes pe l igros ; e l t raba jo y e l
v ig i l an te cu idado qu izá t e ayudasen todav ía .
T O M O L X X 8
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 49/74
4 4 2
BOL ETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
[ P A N P H I L U S ]
(350)
Qvis ,
heu, labor
tanium
posseí (351) sup era re
perieiwmï
Spes mea to ta perit, imminet ora thori .
Nee uiueMe suo
micM nuberet
ilia raarito (352):
475 cr im m legít imos
es t
u iolare thoros .
Ad nichilutfz pr^rsui
metis est
labor
iste
radact¿w,
et mez.
cura sue p<?rdidit artis opew
Nulla dies mite?/¿ (353) dabit, et nox ulla (354; quieíem;
semper m e miserum ca/pit (355) manis amor
[ANUS] (356)
480 Sepiu.? ex igu a dol or ing ens lab it« r [h]ora.
Ingens et (357) panais imhvibus aura cadit;
estque serena dies post longos gratior iwbres,
et
post triste malu?», gratior ipja salus.
Tu
modo
respira; dolor absit,
ftetus et
ira;
485 su/¿t pr<?pe magzza tu e gau dia tr ist U ie
Nostrum
uelle tua nob¿f faciet Gala the a (358);
o m m n o
nosiris
se dédi t
imperils.
[ P A N P H I L U S ]
(359)
Vt pia pr<?missis
matvum
sollert ia uanis
p lo ran tes pueros
ammouet
ut taccawt,
490 sic m e fortassis falso sola mm e pasc is,
vt dolor a tr is t i pectore tr is t is heat (360).
[ANUS]'(361)
Ancipitris (362) uolucer elapsus ab unge feroci,
anceps i« cimctis hune timet esse locis.
(350)
Al margen de T.:
«P. A.». (351) Qu is labo r he u ta nt um possit.
{Mejor lección, para sustituir el inadmisible am fíbraco que resulta, por un
dáctilo, en el primer pie.)
—(352) Ast v íven te suo non n ub er et i l la m arito.
{Am bos adm isibles, pero más son oro éste, y evita la mono tonia engendrad a por
la sucesión de
dáctilos?)— 353)
Méri to .
(De los dos modos es admisible la me-
dida.)— (354) Nu lla.— (355) Ve xa t, — (356) Al margen de T.: «A. P.».—
(357) Ex.—(358) Nostrum velle tua faciet (credas) Galatea.
{D e ambos modos
puede admitirse la medida.)
- (359)
Al margen de T.:
.<P. A.».—(360) U t d ol or
anostro pectore tristis eat?.. .—(361)
Al margen de T.:
«A. P.».—(362) Acci-
pi t r i s . {Mejor lección.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 50/74
U N A C O M E D I A L A T I N A D E L A E D A D M E D I A
443
P A N F I L O
¿ Qué t r a ba jo , a y , pod r ía s e r ba s t a n te á ve n c e r t a n g ra n pe l i
g ro? Pe rd í toda e s pe ra nz a ; a c é rc a s e e l mome n to de l h ime ne o , y ,
v iv ien do su m ar id o , c la ro es qu e no pod r ía casa rse con m igo . E s
un de li to p ro fa na r el l e c ho c on yug a l . En n a da a bs o lu ta m e n te e s
to rnado ese mi t raba jo , y mi cu idado perd ió e l aux i l io de su in
dus t r ia . ¡Ninguna ca lma me t rae rá e l d ía , n ingún descanso la no
c h e ¡S ie mpre me c ons ume , oh mís e ro , e l va no a mor
VIEJA
Muchas veces , en ch ica hora pasa un gran do lor , y con poca
lluvia cesa un gran viento. Más grato suele ser un sereno día
después de la rgos nublados , y más du lce parece también la" sa
lud después de amarga do lenc ia . ¡Vue lve en t i ahora ; des t ie r ra e l
dolor, e l l lanto y la i ra ; cerca es tán los grandes gozos de tu pro
funda t r i s teza T u Gala tea cum pl i rá nue s t ra vo lun tad ; som et ióse
p o r c o m p l e t o a n u e s t r o i m p e r i o .
PANFILO
i A l m od o que la p iado sa indus t r ia de las m ad res e n t re t ien e con
va na s pr om esa s á los n iños para qu e ca l len , a s í tam bié n , qu izá ,
me a l imentas con fa lsos consuelos , á f in de que e l t r is te dolor
a b a n d o n e m i l a c e r a d o p e c h o
VIEJA
El pájaro que logra escapar de la feroz garra del gavilán, teme
ha l l a r l e e n toda s pa r t e s .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 51/74
444
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
Hic me nulla tibi menûv x
causa.
cohegzY,
495
omnia,
que dixi uera set muemes .
[PANPHIL US] (363)
Si
miehi
uera refers
et nerum
retulit (364) illa,
tu^c dolor a nostris cordibz^ omnis abest
Set sua non semper sequitur pn m or di a f in is ;
jncep tuw ca íus s epe r e ta rda t opus .
[ANUS] (365)
500 Cvrsus
íactori¿m
nesci t
mens
ulla
uiroruin
t
sol i^ j est profirinm scire futura dei.
Despeare uotu?;? nocet (366) labor
improbus
implet ,
arsqz¿¿ uigil magnas sepe ministrat opes.
[PANPHILUS] (367)
Sor te sub ambigua spes
et
l abor o?nnis h a b e t a r ;
505 crescit p/ ' incipio spes
tamen ipsa,
bo no (368). Pág 14,
Nosce7'£ non ne po tes hec si me diligzï an non}
Vix celare potest intima cordis amor.
[ANUS] (369)
Cvm (370) loquor,
ems aûest michi me?is animu saue loquenti,
d u l c i d
omne meum
suscip?'/
alloquinm
(371),
510 curuat et ipsa suos circa (372) mea colla lacertos.
A te missa
sibi
dic^re u^rba rogat,
• àumque tnnm nomen rationis nominal ordo,
nominis
attonitu fit stupe[fajcta tui (373).
Du?« u^'bis fruinw palletqz*? mbetqu e frequenter (374),
515 fessaq^é si ta ce o, m e monet (375) ipsa loqui.
(363) Al margen de T.: «P. A.».—(364) P rot uli t. {M ejor lección y m edida?) —
(365)
Al margen de T.:
«A. P.».—(366) Desperare nocet, votum.
(Mejor
orden.)—(307) Al margen de T.: «P. A.» Los versos 504y 50s son atribuidos
d la Anus e?i la éd. Baud ouin, y lo mismo en el texto del Arcipreste (estrofa
80s).
—(368) Crescit principio spes magis ipsa suo.—(369)
Al margen de T¿
«A. P .» . - (370) Dum.
—
(371) Eloquium .—(372) Circum .
—
(373) No m inis
am mo nitu fit s tupefacta tui .—(374) Dum fruitir (?) verb is pallet ru b e tq u e
frequenter . - (375) Monet .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 52/74
U N A C O M E D I A L A T I N A D E L A E D A D M E D I A 4 4 5
No tuve ra z ón a lguna pa ra me n t i r t e ; ya ve rá s que todo c ua n to
te e s toy d ic ie ndo e s la pu ra ve rda d .
PANFILO
¡Si es c ierto lo que me cuentas y lo que e l la di jo , haz cuenta
qu e e l do lo r que da po r c om ple to de s te r ra do de mi c o ra z ón Pe r o
no s ie m pr e acab an las cosas com o em piezan ; á m en ud o el acaso
e n t o r p e c e l a c o m e n z a d a o b r a .
VIEJA
Ninguna me n te huma na c onoc e e l c u r s o de lo s ha dos ; á D ios
solo pertenece la c iencia de las cosas futuras . Daña desconfiar; e l
so l íc i to t raba jo rea l iza e l des eo ; y la v ig i lan te indu s t r ia p r op or
c iona á veces g randes aux i l ios .
PANFILO
Toda e s pe ra nz a y todo t r a ba jo s on de dudos o re s u l t a do ; pe ro
aqué l la c rece cuando le es favorab le e l p r inc ip io . ¿Acaso no pue
de s av er ig ua r si me am a ó no? Dif íc i lm ente ac ie r ta á ce la r e l
-amor los secre tos del corazón.
VIEJA
Cuando hab lo , su pensamien to y su vo lun tad es tán f i jos en mí ;
-du lcemente escucha mis pa labras , y aun sue le echarme los b ra
zos a l cue l lo . P ídeme que le comunique lo que has d icho , y , cuan
do en e l d iscurso de l co loquio sa le tu nombre , bas ta e l son ido de
é s te pa ra que que de e mbe be c ida . Mie n t ra s c onve rs a mos , á r a to s
pa l i dec e y á ra to s se rubor iza , y , s i ca l lo de cans ada , m e ins ta
pa ra que c on t inúe .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 53/74
4 4 6 BOL ETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
His aliïs (376) modis cog^oscim^j eius amorew,
hec (377) negat ipja
michi quin
s i t awica ' t^ i .
[PANPHILUS] (378)
Nunc m^a spes
per
te successus senti t adewe,
crescit
et
auxilio
gloria nostra
tuo
520 ]mprobus interdnm du bios lab or e xp ed it (379) actz¿¿;
magnaque to l l i t iners (380) cómoda segnities.
Quantumcumque po tes cep tuw pr^p era re (381) l a bo re r ,
nee mora segn is
optis
différât ulla tuuw (382).
[ANUS] (383)
Vt reor , ecce
tibi per
me tua uota
parantur,
525 si (384) pre m issa micki res manet in dubio.
Est mews nostra suis contraria sepe loqwdis,
nee factis seqz¿z'mz¿r o??mia que
loquimur.
Jrrita uel am be s (?) (385) fallu^t pre mis sa lab ore s. -
Cum
felix fueris (386), nil
michi
forte dabis
[PANPHILUS] {387)
530 Est scelus immensum si diues (falli(g?*)i
1,388
egenuw,
te
quoque
si fallan
gloria
nulla
michi.
Nee te ,
nee quemquam
m^a fraus (389) sic pr¡?didit
unquam,
famaqz^ si qz^ras
crimine, nostra
uacat.
Jístque
fides
nostri constans
fiducia
xxeri
(390),
535 que
tibi
tu ta
îacit omnia que
metuis (391).
[ANUS] (3Q2)
Plebs
timet
ingen io sup^ ra r i pa rua po ten tu^ ;
jura caduwt
causa
pauper is exigua.
(376) Aliisque.
{De ambas man eras, el verso es
defectuoso.) — (377) Non.
[Mejor lección.)
— 378)
Al margen de T.:
«P. A.».—(379) Impedit.—(380) Ma
xima toll i t iners.—(381) Properato.—(38 2) Ne mo ra segnis op us différât
i lla tu urn .— (383 )^ /
margen.de T.:
«A. P.».—(384) Ast.
[Mejor lección.)—
(385) Venales.
{Mejor lección.) {Du Canga trae.
«velaber = ven di to r minu-
t a r u m r e r u m » ;
pero no
velambes . )—(386J Cum fuer is fe l ix .—(387)
Al
margen de T.: «P . A.».— (388) F al lit. {Mejor lección.)~{^Sg) Vox.—(390) Ver-
bi.
[Mejor
lección.)
—
(391)
En T.:
«meruis».—(392)
Almargen de T.:
«A. P.».
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 54/74
U N A C O M E D I A L A T I N A D E L A E D A D M E D I A 4 4 7
En o t ras muchas cosas en t iendo su amor , y no me ocu l ta e l la
que te profesa afecto * .
PANFILO
[Por t i s iente ya mejoría mí esperanza, y , con tu auxil io , crece
mi a legría E l t rab ajo solíc i to faci li ta á ve ce s las du do sas ge s t io
nes , y la e s t é r il pe re z a p r iva de g ra n de s p rove c ho s . A pr e s u r a
cuanto se ha l le en tus manos la labor comenzada , y que n inguna
infruc tuosa ta rdanza d i la te tu empresa
VIEJA
Según p ienso , g rac ias á mí se acerca e l cumpl imien to de tus
de s e os ; pe ro lo p rome t ido s igue e s ta ndo e n duda . Muc ha s ve c e s
se opone e l pensamien to á la s p rop ias dec la rac iones , y no todo
lo que ofrecemos se t raduce en hechos . Serv ic ios adquir idos re
sultan burlados por vanas promesas . ¡Cuando seas fe l iz , quizá no
me de s na da
PANFILO
Ma lda d e no rme s e r í a que e l r i c o e nga ña ra a l me ne s te ro s o , y
b ien poca nobleza tendr ía yo s i te bur lase . Nunca se ha sab ido
que yo defraudara , n i á t i , n i á ningún otro; y , s i consideras mi
rep utac ión , ve rá s cuan exe nta se ha l la de sospech a . Es mi p ro
me s a , pe rpe tua ga ra n t í a de ve rda d , que t e a s e gu ra de todo c ua n
to rece las .
V I E J A
El cu i tado vu lg o t em e se r ven c id o po r e l va lor d e los po de
ro s os ; poc a ra z ón b a s ta p a ra q ue s uc um ba n lo s de r e c h os de l
p o b r e .
* «Los labrios de la boca tyen bran le vn poquillo,
el color se le muda bermejo e amarillo,
el coraçon le salta ansy a menudillo,
apriétame mys dedos en sus manos quedillo.
Cada que vuestro nonbre yo le esto dezjendo,
otéame e sospira e está comedjendo,
avyua mas el ojo e está toda bulliendo,
paresce que con vusco non se estaría dormjendo.»
(Arcipre ste, e. 810 y 811.)
Anterior Inicio Siguiente
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 55/74
4 4 8 B O L E T Í N D E L A R E A L A C A D E M Í A D E L A H I S T O R I A
E st
et ubique
fides prisco spoliata colore (393),
q u e tegitur sce ler i s a r t ib^ j mnumerís .
540 Nulla
tamen
fortuna
potest
obsist<?re fatis:
da t mare sepe
metus,
nulla pericia
tamen.
Q ue prí?misisti fortu ne m uñ er a m a[ n ]d o , Pág. 15.
se t que pn?misi dona tamen capies.
Co^uemt ut uada#z
nunc
exorare puel law,
545 si
placet
ut ueniat hue
Ubi
sola lo qui.
Si nostra uos simul sollertia collocat awbos (394),
¿/locus affuerit (395), te pr<?cor, esto (396) uiruíw.
M en s a m m w q w
manet ínconstans semper
ama^t i s ;
parua (397) forte
tibi quod
pet is hora dabi t .
I X
[Anus , Ga la t ea ]
[ANUS] (398)
550 O cc ulta re neqz¿z'd sua lumi^a m a x i m a ignis,
oceul ta re
potest
(399)
nee
sua uota Uenus.
Ornáis xxestíBXum mtchi xexum C400) panditw ordo,
qnarum mente memor, uix teneo lacrimas.
Na» cognosco sa t i s
quod non
sapienter amatis ,
555 res
est ipsa,
su e nu;ztia stu ltitie .
Pallida furtiuu» faciès manifestat (401) amores,
absqz^ dolore graui pallida (402) facta cutis.
Pa;zphilus il le mis<?r, miser
est
(403)
omnibus
[hjoris;
q u a » m a l e d u r i t i a »
eomperit
usq?¿¿
tnam\
(404).
560 N oc te dieqz¿<? satis p ue ri lit y- ille la bo ra t,
n a »
sibi
nul la refert uel lera
àurus
ager (405).
Quis nz'j i mantis inops sua semina mandat arene?
Cum
mercede l abo r g ra t i o r ewe
so)et.
Hu7?c tua forma prius
el
post tua lingua (406) fefellit,
(393) Pulchro pollita colore.
{Mejor lección.) ~{j,g )
Si vos nostra simul
solercia collecet ambos.
{Mejor ordenación^ pues es inadmisible la medida
delv. 546,) -( 39 5) Cum lucu s affuerit.—(396) Esse.—(397) Pa ra . — (398) Al
margen de T.: «A. G.».—(399) Nequit .—(400) Omnis vestrarum rerum mi-
chi. {Ambos versos
so?i
admisibles; pero
es
preferible la variante?)—(401) De
monstrar,—(402 ï Absque labore gravi tábida,
{Mejor lección?)— 403)
Exta t .
{Mejor lección, pues le falla una silaba al verso 55 . ) —
(404) Qu am ma le
duriciem c om par at i lle tuam —(405) Nam sibi dur us ager sem ina dura r e
fert . {Mejor lección) - (406) Et postea lingua.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 56/74
U N A C O M E D I A L A T I N A D E L A E D A D M E D I A 4 4 9
Po r doq u ie ra a p a re c e l a bue na fe a do rna da c on l as a p a r ie nc ia s
de p r imi t iva s inc e r ida d y e nc ub r ie ndo l a s mú l t ip le s a r t e r í a s de
la ma l ic ia . Pe ro n ingún a c c ide n te pue de opone rs e á lo s ha dos ; a
las veces espan ta e l mar , y , s in embargo , no ofrece n ingún pe l i
g r o .
Pongo e n a ve n tu ra lo s done s que me p rome t i s t e ; ma s , lo s
qu e y o te o frecí , e sos los te nd rá s . Bu eno es qu e aho ra vay a á
roga r c on todo e mpe ño á l a muc ha c ha , pa ra que ve nga a qu í , s i
le p lace , á hab la r á so las con t igo . S i mi d i l igenc ia logra ra que os
v ie s e i s jun to s , y hub ie s e luga r pa ra e l lo , rué go te que t e po r te s
c omo un hombre . E l e s p í r i tu y l a vo lun ta d de l a ma n te s on s i e m
pre to rnad izos , y qu izá bas te una cor ta hora para que cons igas
l o q u e d e m a n d a s .
IX
Vieja Galatea.
VIEJA
La g ra n de hog ue r a no pue de e nc u b r i r s u s l l a ma s , n i V e n us e s
capaz de ocu l ta r sus anhe los . Conozco b ien ahora todo vues t ro
e s ta do , y a pe na s pue do c on te ne r l a s l á g r ima s c ua ndo t a l pe ns a
m ie n to m e v ie ne á l a m e m or ia . N o s e m e e s c o nd e e n m odo
a lgu no que no os am áis de bu en am or , y los he ch os dec la ra n
ba s ta n te me n te s u loc u ra . La a ma r i l l e z de s u ro s t ro ma n i f i e s t a s u
cu lpab le pas ión , y dec lá ra lo también aque l la faz consumida , s in
ap are n t e do lor . ¡Tr is te es tá Panf ilo , t r i s t e á tod as hor as ¡Cuan
ma la me n te , pe re c e po r tu du rez a N oc h e y d ía t r a ba ja s in m e d i
da , y la ing rat a t ie rra no le ofrece nin gú n fruto . ¿Q uién s ino e l
fa l to de seso sembrará en la a rena? Más agradable sue le se r la
l a b o r c u a n d o o b t i e n e a l g u n a r e c o m p e n s a . E n g a ñ ó l e p r i m e r o t u
h e r m o s u r a , y d e s p u é s l e e n a m o r a r o n t u s p a l a b r a s ;
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 57/74
4 5 ° B O L E T Í N D E L A R E A L A C A D E M I A D E L A H I S T O R I A
565 hisq?/ g duobz¿y eum uulnerat acer amor.
Vt promisist i ,
sibi n07t
medicina fuisti ,
spe
que siòi
(407) grauior affluit ipje dolor.
NUTZC
ope plaga
caret;
dolor
eius semper
habimdat ,
et
Xxcet
ipsa taces, te qttoque flawma g[r]auit (408).
570 Plag a maluw se pe pai-it
inconfesa
(409)
necemqt¿e,
nos quoque rec tus am or (410) sepe , g[r]au are solet.
E r g o
quid inde ue l / j ,
céleri c i rcuwspiee
mente,
et michi sint animi
nu?ztia u<?rba tuj.
[
GALATEA
] (411)
Me promit igmferis XJenus iwpr<?ba sepi?^ armis,
575
nunc
(412)
micki uim
faciens, sewp<?r amare iubet.
M e
inbet
e
contra
p u d o r
et metus esse
pudicam;
hisque (413) cohacta
mexxm
nescio ¿wzsiliuiw
[ A N U S ] (AU) .
Sjt t imor iste prani l
hic non est causa
t imoris;
his reblis numquam prodi tor ul luj eri t .
580 Vt tuus existâ t
hoc tamen
Pa ^p hiliu op tat (415); Pág.
niti t?¿r ornas ad
hoc
cura laborq?¿é suus.
Mil le modis acres habi tus,
michi
prcdidit ignis (416),
CUM m ^ o flens gra ui t er (417) talia u¿rba refert :
«Est Galathea
meus
dolor
et
medicina doloris;
585 he c da re sola
potest nulnxxs opemqz¿e michil»
JMius
ad lacrimas pietas me forte (418)
cohegit,
se t
(419)
tamen in
tácito pectore leta fui.
Omnia cernébam fieri uelud ipsa (420) uoleba^,
ardentes sensi nos (421) simul ignepari .
590 Led^re ñamma solet, précor ipji (422) parcite uobw,
vosque
duos mecuw
iungere
possi t amor.
(407) Inde sibi gravior.
(Mejor lección.)— 408)
Gravat .—(409) Inconfes-
sam.
— 410)
Vos qu oqu e tec tus am or. (Mejor lección.)—(411) Al margen de
T.:
«G. A.».—(412) Et.—(413) His,
suprimiendo
q u e ,
con lo cual queda im
perfecto el pentdínetro.— (414) Al margen de T.: «A. G.».—(415) Ut tuus
existât conjux modo Pamphilus optat .
(Los dos versos pueden admitirse,
pero es más sonoro este
zíltimo.)
— (416) Ig ne s. (Mejor
lección.)
— (417) Et mi-
chi flens graviter.—(418) Flere.
(Mejor lección, seguida
-
por el Arcipreste^)
—
(419) Et.— (420) Omnia cernebam fiere velut ipse.—(42 r) Vos. (Mejor lec
ción^)— 422)
Ipse.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 58/74
UNA C OMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA
45
con una y con o t ras le a to rmenta e l c rue l amor . No le socorr is te ,
c on fo rm e l e ha b ía s p ro m e t i do ; po r e s o el a m or l e pe n e t ra c on
mayor v io lenc ia . Ahora , la l laga ca rece de len i t ivo ; su do lor au
menta s in cesa r , y , aunque lo ca l les , la ve rdad es que te consume
la m is ma l l a m a . H e r id a no c on fe s a da , e n ge nd ra e n fe rm e da d y
m ue r te ; t a m b ié n e l a m or e nc ub ie r to s ue le da ñ a rn os . Mi ra p re s
to ,
pues , lo que acerca de e l lo se te ocurra , y que tus pa labras
sean mensa je ras de tu in tenc ión .
GALATEA
Ve nus c rue l me a s e d ia c a da ve z má s c on s us a rd ie n te s da rdos ,
y a ho ra , v io le n tá ndome , me o rde na a ma r . E l pode r y e l mie do
me ma nda n , po r e l c on t ra r io , c ons e rva r mi hone s t ida d , y , e n t re
opu es tas inc l inac ion es , no sé qu é par t ido esco ger .
VIEJA
¡Ale ja de t i e l m iedo No ha y aquí razón pa ra te m er ; en es te
negoc io no habrá n ingún t ra idor . Ser tuyo es lo que Panf i lo anhe la ;
todo su cu idado y toda su so l ic i tud se encaminan á eso . De mi l
maneras me d io á conocer e l v io len to a rdor que le domina ; no ha
m uch o , f ie ramente l lo r and o , de c í am e es tas pa l ab ras : «G ala tea es
mi do lor y mi consue lo ; e l la so la puede sanar mi her ida » Tanta
c ompa s ión hube de é l , que no pude c on te ne r l a s l á g r ima s ; ma s ,
en e l fondo de mi corazón , me a legré , porque ve ía que todo su
ced ía según mis vo tos , y que ambos a rd ía is en e l mismo fuego .
Pero la l lama sue le quemar; ruegoos que os ap iadé is de voso t ros
mis mos , y o ja lá e l a mor pue da jun ta ro s po r mi me d ia c ión
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 59/74
4 5
2
BOLETÍN
DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
[ G A L A T E A ] (423)
üuod pétis afiecto, nic//i l
et
(424)
michi csn'ius esset,
si meus annueret istud uterque parens ,
j s tud enim noslris fieri non conuenit ausis (425);
595 s i m i l a r uellemz¿.y, n^c locu s
esse
adhuc (426),
nam raecu« mater custos michi semper habetur (427),
totaq?¿£ me
s^ruat
noc t e
úieque
dormir (428).
[ANUS] (429)
Ingeniosus amor por tas
et
claustra relaxat ,
vi no«
quicquid abest
ingeniosuj- amor (430).
600 Va nos po ne m et w ; pueri les co rri ge cura s (431)/
mecum dulcís amor te petit (432) ut uemas
[GALATEA] (433)
E s modo facta mee furtiue ¿r^scia mortis,
h u i ^ j
et
es melior pars
michi
(434) £w?silii,
v t
michi consilium
te depr^cor ut i le dones,
605 ho c t e n e pud<?at ('435) ¿wzsuluisse
michi.
Est pudor (436)
adque
nefas seduciré fraude puel las,
hinc
(437) decuj
et
magnum cr im^z
habere
po t e s
[ A N U S ] ('438)
Non pudibunda tega»z
iamam captamque
(439) loquacew,
nee facta me
no n
negaos (440) «wzsuluisse
tibil
610 Nu«c
quicumque
uolet
meus
h ic
contravius esse
(441),
(423) Al margen de T.: «G. A.».—(424) Omite et, indebidamente.—(425) Is
tud enim fieri nostris non convenit ausis.
{Ambos versos son ad?nisibles.) —
(426) Si bene vellemus nee locus esset ad hoc. {Mejor lección; el verso 595
no es admisible métricamente?) —
(427) Nam m ater mec um custos michi sem
pe r habe tu r . {Am bos versos son admisibles.)—(428) Almargen
de
T.: «cuw tota
familia».—(429)
Al margen de T.:
«A. G.».—(430) Vincit quicquid obest in
geniosus amor.
{M ejor leccio'n.) —
(431) Sensus.—(432) Ro ga t .—
{^i) Al mar
gen de T.: «G. A.».—(434) Modo.—(435) Et te non pudeat.—(436) Scelus.—
(437) Hic.
(Quizá deba leerse
scelus,
en vez de
decus.)—(438)
Al margen
de T.: «A. G.» .—(439) Quamcumque. (Mejor lección.)—(440) Nec mea facta
negant .
{Mejor orden en el primer hemistiquio.)
—(441) Si quicumque vel i t
mecum cont rar ius esse . {En ambos versos es admisible la
medida?)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 60/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA
453
G A L A T E A
Codic io lo que deseas , y nada habr ía más gra to para mí , s i lo
o to rga s e n mis pa d re s . Pe ro t a l c o s a no de pe nde de mi vo lun ta d ,
y , a u nq ue qu is i e se , no ha b r ía lu ga r , pa ra e ll a, po rqu e mi m a
dr e m e guar da s ie m pre , y tod a la se rv idu m bre m e v ig i la d ía
y noc he .
VIEJA
El indus t r io s o a mor a b re pue r ta s , de s c o r re c e r ro jo s , y ve nc e
c ua lqu ie r obs tá c u lo . De s e c ha va nos t e more s , c a lma tu s pue r i l e s
inqu ie tude s ; e l du lc e Amor , un ié ndos e á mí , t e rue ga que ve nga s .
G A L A T E A
Sa be dora e re s ya de mis c u lpa b le s pe ns a mie n tos , y t e d ipu to
po r mi me jo r c ons e je ro e n e s te a sun to ; rué go t e , pue s , que m e
ind iques lo que más me convenga , y que no te reca tes de acon
s e ja rm e . V e rgü e nz a y c r ime n e s s e duc i r c on e ng a ño á l as don
cellas ,
y
de todo e s to pod r ía r e s u l t a r t e g ra n de s ve n tu ra é in
famia.
VIEJA
¡No encubr i ré ve rgonzosa cua lqu ie r hab l i l la , n i negaré se r
c ie r to ha be r te aconse jado ¡A hor a , e l que desee se r mi con t ra r io
en es to ,
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 61/74
454
B OLE TÍN DE LA. R E AL AC ADEMIA DE LA HIST OR IA
pn?ferat his
rebus
siq&z'd (442) obewe
polestl
Miribus
hic totis ueniat ¿wztend<?re mecuw;
aut
uictus
taceat, aut
modo
uictor eat
Qnam (443) citiz¿í mecuw ratz'o co#zpesc¿ret 'ûlum,
615
cum
ratiowe nic/zi/
àiceret
ille
micài:
vir bonus
et
pulcher, gema al tuz», copia grandis,
dulcis amor
uesirum
(444) pa rs er it auxilij (445).
Pí
g
.
17,
Fama loquax tacea t , t acea t quoque raurmur iniquum;
absq^tf pudore suas res
h¿ibet
ista uias.
[CALATEA] (446)
620 O deu s m qwantis aniwws (447) uersatur amantis ,
quem
timor hac iï lac pelii t , amorqz^ grauis
Hic duo discordes hue nocte
dieque
fatigant (448),
esse quod op ta t amor, ho c uetat (449), ip^e timor.
Quid faciat nescit ,
semper per
d<?uia cunrens,
625 errad,
et
e r rando
uu\nus
amoris alit .
Me
sibi
súbdit amor, ilii (450) licet
usqtie
rebellis (451).
meque
repugnantes for t io r u rge t amor (452) .
Sic afflicta (453) diu, casso
qitoque
fessa labore,
mesta loquor (454), quant sic uiu^re malle (455) mori
[ANUS] (456)
630 Vt maiora suo surg unt incendia mo tu,
Msque repugnando ma ior et ira furit,
sic
XJenus
ipja suis
ïpsx
(457)
sib x
noxia bellis,
surgit, et oppo-rita
uuXnerz
lite fouet.
Non potes
ergo
tuas bel l is ext inguiré flam[m]as,
635
set cum
pace
tuus
minor (458) ignis erit .
lmper'ium Uenms fac, duw sua miles haberis ,
ne tz'¿i sit dapno lisqni? laborqz^ tuus (459).
Insipiens, ten^-e maie perdis gaudia (460) uite,
(442) Quicquid.—(443) Et.—(444) Nostrum. En T., puede también leerse:
uw/ri».—(445) Clam fovet consilium.
—
(446)
Al margen de T.
:
«G. A . ».—
(447) En T.: «añis». — (448) H e duo disc ord es hu ne die noc tequ e fati
gant.—(449) Negat.
—
(450)
Entrerrenglonado, en T.:
«amori».—(451) Re
bel·lem.— (452) Mequ e re pu gn an tem fortius u rit amor.—(453) Afficta.—
(454) Loquar.
—
(455) M alo.
—
(456)
Al margen de T.:
«A. G.».— (457) Ipse.
—(458) Mitior.
(Mejor lección] queda i?icompleto el pentámetro en elv.
635.)—
(459) Non t ibi sint damnum l isque.laborque tuus.—(460) En T.: «guadia».
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 62/74
UNA COMEDIA. LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 5 5
sa lga á la pa le s t ra si a lgo t ien e qu e ob je ta r V en ga con m igo en
disp uta , con tod o su esfuerzo; ca l lará , vencid o, ó sa ldrá tr iunf an
te . Bien pr on to mi razón le hum il la rá á mis p ies , pues n ada
po drá de c i r m e c on funda m e n to . ¡Un va rón bue n o y- a pu e s to , de
noble l ina je , de g ran r iqueza , y e l du lce Amor, se rán par te en
vu est ro auxil io Calle la parlera , fama; cal le tam bié n la in icua
murmura c ión ; t i e ne e l he c ho s u c a mino e xpe d i to , s in pe l ig ro de
vergüenza a lguna .
G A L A T E A
¡Oh, Dios ¡A cuántas pa r tes se revue lve e l corazón de l amante ,
á qu ien a r ras t ra acá y a l lá e l v io len to amor Dos tendenc ias des
acor dad as m e cansa n noch e y d ía : lo qu e e l am or desea , p r oh í
be lo e l te m or . No sabe q ué se haga ; s iem pre an da desca rr iado ;
yerra , y . e r rando , agrava la he r ida amorosa . E l amor me so juzgó;
ha s ta a ho ra l e fu i r e be lde , y má s pode ros a me n te me c ons t r iñe
cuan to may or es la ten ac i dad con que le res is to . ¡C om bat ida de
es ta sue r te d ur an te la rgo t ie m po , y cansada de tan inú t i l ta rea ,
la afl icc ión se apodera de mí, y preferir ía morir , á vivir de es te
m o d o
V I E JA
Como con la ag i tac ión se hace mayor e l incendio ; como, an te
la res is tencia , cr ec en la co nt ie nd a y la cólera , as í V en us , en sus
luchas , se engrandece con la o fensa , y fomenta e l combate con
her idas con tra r ias . No podrás , pues , ex t inguir ese a rdor con tus
luchas , s ino que has de procura r apagar lo por medio de la paz .
¡Obe de c e lo s ma nda tos de Ve nus , mie n t ra s mi l i t e s e n s u ba ndo ,
no sea que tu combate y tu t raba jo se convie r tan en daño tuyo
¡Tonta ¡Cuan m ise r ab l em ent e p ie rde s los p la cer es de una du lce
vida,
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 63/74
4 5 ^ BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTOR IA
teq%? tuosqz¿<? di es n o x iu j e r ro r h ab eb i t (461) .
640 Tantum mente uid es uz / lnr ^rab sent is am ici (462),
nocte dieqz¿i? tuos
nee minus ipse
(463) uide t .
Alter in alterius
fe r t
tantum
l u m i ^ a
uultaj-,
res dabi t ambabzAT is ta morando nece (464) .
Se t
r e o r
hoc quod
a m a s l e u i t a r d e p e l l e r e c r e d i s ( 4 6 5 )
645
huius
ni toni (?) (466) mors fera finis eri t
Parce t (467) iuue;z tut i , co*?zplec t¿re gaudia ui te ;
l e t a dece t l e t i s pasca re corda ioc i s .
Et modo sola ueni pauttsper l u d i r é mecum;
hec (468) tibi nostra domz¿r po m a t ru ce sq ?^ (469) dab i t .
650 Vix e r i t i s t e meus une f r u c t i b wi a n g u l u j usqaam (470),
d e quibus ecce f ru i qxiamlibet ipsa potes (471).
Set modo
n e s c i o
quis
(472) ui r (473) for t i tgr ost ia moui t ;
vir fui t , aut uewtus?
se t
r e o r
esse
u i r u w ,
et modo per quodda?;¿ n o s p/¡?spicz7; ec ce forame/z (474). Pág. 18.
655 Pa;zphilu.r esll \iu\Uis si b<?n¿ cog;zosco (475) suos.
Ar t e s e r a # ¿ r e t r o p a u l a t i w uisque reducit,.. (476)
A d n o s ingreditur... quid modo cesso loqui?
Cur . fu r iose fo res
constriñáis
(4 77 ), Pa/ 2p hi le , n<?¿¡íras?
E n p t a s nempe m#o de s t r u i t h e r e fo res (478).
660 Q uid uis? ue\ cuiaw úenist i (479) nxxntïus ad nos?
Dic^ re s i q?dd h a b e s , d i c c e l e r , atque r e d d i
TO
[ A n u s , P a n p l i i l u s , G a l a t e a , j
[PANPHILUS] ("480)
O Gala thea mee (4S1)
super omnia causa
sa lu t i s
D a mic/ii per longas bascia (482) m?¿lta (483) moras
( 4 6 1 ) Ha b e t .
(Mejor lección, porque sobra una sílaba en el v.
639. )—
( 46 2) T a n t u m m e n t e v i d e s a b se n t i s v u l n u s a m i c i . (Mejor orden; el2.
0
hemis
tiquio del v. 640 está falto de medida?)—(463) Ule .—(464) Res dab i t ambobus
i s t a m o r a n d o n e c e m . (Mejor lección.)~~(^ ) Curas .— (460) Di sc id i i . (Mejor
lección.)—(467) Pa rce . (Mejor lección.) —(468) En.— (469) Nucesque. (Mejor
lección.) — ( 47 0 ) S i n e f r u c t i b u s á n g e l u s u n q u a m . — ( 47 1 ) De q u i b u s e s se ,
f ru i q u o l i b e t , i p sa p o t e s . — ( 47 2 ) Q u i d . — ( 47 3) T a m .
(Mejor
lección?)
—
(4 74 ) E s t h o m o p e r q u o d d a m n o s r e sp i c i t i l le f p r a m e n
(Mejor lección;
pero la medida es idéntica.)
— (4 75 ) N o s c o .
(Mejor lección y medida.)
—
(476) Pau la t im v iq ue rec lu d i t . . .
(Mejor lección.)
—(477) Pe r f r inges .
(Mejor
lección, seguida por el Arcipreste,,)— ( 47 8) E m p t a s n a m q u e m e o d e s t r u í s e r e
se ras .—Í479) En T. parece leerse: «ue tus t i» .—(480) Al margen de T.: «P. ad
G.».— (481J M ei .—(482) Da mic hi p os t longa 's basia .— (483) M il le .
Anterior Inicio Siguiente
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 64/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 5 7
y cóm o un las t imoso e r ro r se ap od era rá de t i y de tus d ías Só lo
con e l pensamien to ves la a f l icc ión de l amado ausen te , y no me
nos con templa é l la tuya , de d ía y de noche . La imagen de l
uno a rreba ta de ta l suer te e l corazón de l o t ro , que , s i e l lo con t i
núa , da rá luga r á vue s t r a m ue r te . V oy c re y e n do que p ie ns a s
desechar con faci l idad es te amor, y no caes en la cuenta de que
de vue s t ra s e pa ra c ión o s s ob re ve nd r ía t e r r ib le mue r te . No s e a s
cru el con tu ju ve nt ud ; disfruta de las a legría s de la vida; á los
c o ra z on e s p la c e n te ro s l e s c o nv ie n e n re go c i j a dos jue g os . V e n
ahora , so la , á en t re tener te conmigo un ra to ; en mi casa ha l la rás
m a nz a na s y nue c e s . A pe na s ha y e n e ll a un r inc ón do nd e no
haya frutas , de todas las cuales , s i quieres , podrás disfrutar á tu
. ta lan te . . . Pe ro . . . ¿qu ién se rá e l que con tan ta v io lenc ia mueve las
puer tas? ¿Fué un hombre , ó fué e l v ien to? . . . Pa réceme que es a l
gún hombre , y a un que nos e s tá a c e c ha ndo po r c i e r to a gu je ro .
¡Es Panfi lo si no con ozco ma l su r os tro . Con habil id ad y fuerza
de s c o r re e l c e r ro jo poc o á poc o . En t ra ha s ta donde e s ta mos . . .
M a s ,
¿por qu é m e callo? . .. ¿Por qu é quie br as mis p ue rta s , oh
Panf i lo? ¡Han v is to , cómo des t ruye las puer tas que mi señor
co m pr ó ¿Qué qu ie r es , ó de q u ién nos t ra es recado? ¡S i t ienes
a lgo que de c i r , düo p re s to y tó rna te
X
Vieja, Panfilo, Galatea.
P A N F I L O
¡Oh Gala tea , razón sob era na de mi ex is tenc ia ¡Dam e in f ini tos
b e s o s , e n c ompe ns a c ión de t a n ta s d i l a c ione s
TOMO LXX
9
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 65/74
58
BOLETÍN
DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
N ec
tamen
his subtis s i t iens
meus
ardor adhibit (484),
665 . se t crescat (485) placidis acrior ip^re iocis
En ego tota m¿is m¿?a gaudia claudo lac^rtis,
en cowplec to r
honus
dulce
p'mmqzie
vs\ich'\\
H u e mea direxit (486) felix uestigia carns,
n a ^ tenet iste locus hoc quod (487) amo melius
[ANUS] (488)
670 Me uicina uoea t; îoq ua r illi,
ïamque
reu#r tar ,
na?;? nimis hoc (489)
uereor
h u e
modo
ne uemat .
Quid clamaos? pr¿>peras? (490) ue/ziens hec ostia claudo,
[nullus] enim vemanethic; tibi (491) sola dom ^í.
M e
mea
cura
tenet; michi
dicito; dic^re
quid
uis (492);
675 m e tecu#2 long as non licet (493) ire uias.
[XI ]
[ P a n p h i l u s , G a l a t e a . J
[ P A N P H I L U S ] (+94)
E n modo dulcis amor, uz'rídisqz¿íj iuue^ta, locusqz¿<?,
nos, Galathea, monet pascare corda iocis (495).
En lasciua Uetiítf nos ad sua gaudia cogit,
\nqtie suos usus nos mhei ir e modol (496).
680 Quid mo ror hac ope? supplex mea. requiram (497);
tu patie s facti, te pm ;o r, esto m d (498).
[GALATEA] (499)
Panphile, tolle manz^ .. . te (500) frustra
nempe
fatigas ...
Nil ualet iste labor ...
quod
pet is
esse
neq«/d .. .
_ . , _ — , __
(484) Nec tamen his s i t iens meus ardor abibi t .
{M ejor lección.) —
(485) Crescit {Mejor lección)—{486) Divertit— (487) Quid.—(488) Al mar-
gen de T.: «A. P. G.».—(489) Omite hoc , indebidamente.—(490) Quid clamas?
p r o p e r o .
{Mejor lección)
—(491) Nisi.
{Mejor lección)
—(492) Me mea cura
tene t, pro pera michi dic ere quid vis . {Mejor
verso;
es inadmisible la medida
del 674.)—-(493) Decet.—(494) Al ?nargen de T.: «P. G.».—(495) Galatea,
monent pascere corda jocis.—(496) Simul.—(497) Quid moror his verbis?
supplex mea vota requiro . {Mejor lección; es inadmisible la medida del ver-
so 680.) —(498) Tu patiens facti deprecor esto mei.—(499) Ahnargen de T.:
«G. P.».—(500)
El te se halla
desfiue s
de
frustra
en la ed, Baudouin.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 66/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 5 9
Pero no se apagará con e l los la abrasadora sed que me consume,
pu es t o qu e cob ra r á ma yo r fuerza con du lces jue go s . ¡He aquí que
estrecho en mis brazos toda mi fe l ic idad; ved cómo sostengo es ta
in oc en te y du lc ís ima ca rga ¡Una d ichosa casua l idad d i r ig ió m is
pasos á es te s i t io , porque en é l se encuentra lo que más amo
VIEJA *
Una vec ina me l lama; voy á hab la r con e l la , y en seguida vue l
v o ,
po rque muc ho me t e mo que s e l e oc u r ra ve n i r a qu í a ho ra . . .
{Com o hablando con la vecina:) ¿A qué gr i tas? Voy corr iendo . , .
Cie rro a l ve n i r e s tas pue r ta s , p or qu e nad ie qu eda aquí ; la casa
es tá des ie r ta . . . Mis cu idados me bas tan . . . d ime , d i lo que qu ie
r e s . . . No podré i r con t igo muy le jos .
X I
Panfilo, Galatea.
P A N F I L O
Ahora pues , oh Galatea , e l dulce amor, la f lorida mocedad, e l
Tuga r a c omoda do , nos a mone s ta n pa ra que de mos c on te n ta mie n
to á nues t ros corazones . Venus lasc iva nos jun ta pa ra sus p lace
r e s , o rd e ná ndo nos s e gu i r s u vo lun ta d ¿ Po r qué t a rdo? A t ie nd e á
mis súplicas ; consiente , te lo ruego . . .
G A L A T E A
Panf ilo , e s tá que do . . . S in d uda te cansas inú t i lm ente . . . De
nada s irve tu afán . . . No es posible lo que quieres . . .
*
Mano s pudibundas arrancaron de los códices del Arcipreste ¿oda la pa-
ráfrasis de los
versos
670 á 746, que
seguramente
seria
de liciosa.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 68/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA
461
Panf i lo , qu ie tas la s manos *Crue lmente agrav ias á tu amada . . . La
vieja volverá a l ins tan te . . . Pa nfi lo ,a pa rta las m ano s . . . A y de m í . ..
¡Cuan flacas son las fuerzas de una mujer . . . ¡Cuan fácilmente me
su je tas las manos . . . ¡Panf ilo ¡Cuan v io le n ta m ent e co m pr im e tu
pe ch o a l m ío . . . ¿Por qu é m e des troz as así? Crim en y ma ld ad es
es to . . .
Basta . . . Gr i taré . . . ¿qué haces? . . . M alic ios am en te m e
des cub res . . . ¡Ay, desd icha da de m í . .. ¿Cuándo v o lv erá esa pér
f ida vie ja . . . {Levántate , por Dios . . . La vecindad oye nuestra re
fr iega . . . ¡Mal hizo la vie ja que en tu poder me puso . . . No es taré
aquí o t ra vez con t igo , n i me engañará de nuevo , como ahora lo
hizo,
esa b ru ja . .. Q ue da rás ven ced or en e s te t r an ce , aun qu e yo
me oponga , pe ro todo amor habrá conc lu ido en t re los dos . . .
PANFILO
Conv ié ne nos a ho ra de s c a ns a r un poc o , mie n t ra s , a c a ba da l a
c a r re ra , r e s p i ra t r a ba jo s a me n te e l c o rc e l . ¡Cua n t r i s t e me n te a pa r
tas los ojos de tu amador ¿Por qu é, con ta nto desc on sue lo, ba ña n
tu ros t ro las lágr imas? Soy e l cu lpab le de todo; de te rmina e l
cas t ig o que m ás te agra de , y qu e la pen a sea m ay or aún qu e mi
fa l ta . Heme aquí dispuesto á sufrir lo que te plazca . No soy res
pons a b le de l pe c a do . S i qu ie re s , ve nga mos á un d ic ta me n e qu i
ta t ivo , y que se me absue lva ó se me dec la re cu lpab le con fun
da me n to . O jos de fue go , he rmos o c ue rpo , ro s t ro s e ño r i l , du lc e s
pa labr i l la s , suaves abrazos , azucarados besos , a legres juegos , d ie
ron comienzo y es t ímulo á mi de l i to . E l amor me encendió con
sus palabras ; creció la pas ión, y e l del ir io del deseo me abrasó;
todo e l lo me incita á proseguir mis infames obras .
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 69/74
4 6 2
BOLETÍN DE LA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA
Jste míos sensuj subu^rtit (517) pessimz¿y erro[r],
715
per quem nostra tibi gratia
surda fuit.
D e
quibus
accusor, méri to culpabi lzj ewes,
fons hums fuer as m ateriesq^tf m al i.
Taw grauis i ra duos non conuenit inter amantes;
se t si forte uemt, sit tamen ipja breuis.
720 Semper amaras delicta pati bene debet ama^tis:
cu lpe
communis
fer pat ienter
bonus.
Et
(518) remeabit anus...; tristes, pr<?cor, exue
uultus,
ne nos
per
lacrimas se[n]tiat
esse
reos.
[ X I I ]
[ Pa n p h i l u s , G a l a t e a , A n u s . ]
[ANUS] (SI9)
Ante fores uacuis tenuit me femi«a (520) nugis (521),
725 qu e M ar cu s pr<?/io ui^c^ret al lo q^ b
Cur, Galathea, tuo co^ripis (522) lumi^a fletu?
Q u e ^
michi
demost ra t s h ic do lor
indeuenit?
(523).
Absens don^c exam (524), quia tecuw Pa#philu.y egitr
Te (525), Galathea, precor, ofdine cubeta refer.
[GAL AT E A] (526)
730 Comien it u t n ^ r o s que ras ,
quasi
ne sc ia, caju s (527), pág.
2
<>.
cum
res «wzsiliis facta sit ipja (528) tuis
Fructib7/y ipja suis
que
si t cognosci ter arbor;
tuque michi
factis nosceris ipja tuis (529).
Poma nucesq^tf
michi
d a r e
non
bm<? disposuisti (530),
735
cum
t u us i st e Pawphiluj-
ante
fores fuit (531).
Vt locus esset ad hoc
t
tua te uicina uocauit ,
quo spoliata (foret) (532), fore^z uirginitate m^a
(517) Per vertit .— (518 )-C um .— (519)
Al margen de T.:
«A. P. G.»—
(520) Fe m en ina . — (521) Mu gis. — (522) Co rrum pis.
(Mejor lección.)
—
(523) Qu en m ichi d em ons tras, hic color und e veni t .
(Mejor lección.)
—
(524) Absens quando fui .—(525)
Omite
t e . — (526)
Al margen de T.r
«G. A.»-—(527) Fletus.—(528) Ista.—(529) Tu quoque nunc factis nosceris.
ipsa tuis
[La medida es la mism a, pero resulta nids sonoro este verso.)
—
(530) Pome nucesque tuas michi tu dare disposuist i . (Idéntica medida .)—
(53
1
) Cum tuus iste fuit Pamphiíus ante fores (Mejor orden, porque la me-
dida del texto es inadmisible.)—(532) Omite foret, y con razón, porque sobra
en el pentámetro.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 70/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 6 3
Es ta fatal locur a confundió m is sen t i dos , y m e forzó á ce rr a r los
o ídos á tus súp l icas . M as , de t od o lo qu e m e hace cu lpab le , e r es tú
la verdadera causa , porque fuis te la fuente y la ocas ión del mal.
No e s r a z ona b le t a n p ro funda e ne m is ta d e n t re e na m ora d os ; si a l
guna ve z oc u r re , de be du ra r poc o . E l a ma n te de be s opo r ta r be
névolamente las ta i ta s de l amado; sobre l leva tú con pac ienc ia e l
peso de la culpa común. La vie ja va á volver. . . ; o lvida , te ruego,
la t r is teza , no sea que por las lágrimas eche de ver nuestra fa l ta .
XII
Panfilo, Galatea, Vieja.
VIEJ A
Detúvome la muje r an te la puer ta con vanas s implezas ; ¡capaz
es de ve nc er al p ro p io Cicerón en locua c idad l . . . Ga la tea , ¿ por
qué tus o jos es tán bañados por e l l lan to? ¿De dónde procede e l
do lor que manif ies tas? ¿Qué ha hecho cont igo Panf i lo , mien t ras
he e s ta do a us e n te ? Rué go te , Ga la te a , que me c ue n te s minuc io
s a me n te todo lo que ha ya pa s a do .
G A L A T E A
¡Bueno es tá que preguntes , como s i no lo sup ieses , lo que me
ha oc u r r ido , c ua n do todo ha re s u l t a do de tu s c ons e jo s E l á rbo l
se con oc e po r sus fru tos , y as í te con ozco yo aho ra po r tus
ob ra s . N o b ie n de te rm ina s te obs e qu ia r m e c on tu s m a nz a na s y
tus nu ece s , cua nd o és te tu Panf i lo se ha lló á la pu er t a Par a da r
luga r á tod o , l lamó te la vec ina , á f in de q ue , en t re tan to , pe r d ie se
yo la f lor de mi honest idad.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 71/74
464
B O L E T Í N D E L A R E A L A C A D E M I A D E L A H I S T O R I A
O qimm mag?za foris ïecit te tua cura morari (533).
Qnam ueslra
suas ars teg# insidias (534).
• 740 Jm ple re suos scelus
et
fallada cursus (535):
jn
laqzteum
fugiens dec idi t ecce lep us (536).
[ A N U S ]
(537)
Increpor imuste; pr<?cul hoc
micki crimen abest
(538).
Qua ra t /o^e uoles , [me] sat is expédiai (539) .
E t a t i nostre male nomen cr iminis huius
745 C072ue«it, ars ta^ ti n¿c ma li stu dio sa (540).
Si qua modo concepto (541) iocis contentio üobis
contigit , absenti que michi cu lp a fuit? ,,
Sit
qîcecwnqtie
(542) potest,
nichil
ad me lis utr iusqz^
quaw
mowet
ircsipiens,
non
ego, [ues ter amor]
750 „ Dic tamen igno t i s e r iez micki, Pa^phile, facti ,
huius origo mali ne sit op[er]ta (543) michi.
[PANPHILUS] (54-0
Arg uor e (545) minima, s i scires ord ine , culpa,
estque michi merit is durior ira mais .
Set
decet archanuw celar i
semper amantum,
755
nam
d ixisse pudet ,
cum
pudor (546)
omnis abest
(547).
Tantum
len ire r i xas
tibi conuenit
ire (548),
quod super et inter nos [non] decet esse duos (549).
(533) O quam magna foris te fecit causa morari.
(Mejor medida.)
—
(534) Quam bene seva suas ars tegit insidias.
{Mejor lección, porgue es in'
ad?nisible la medida del texto.)—(535) Implevere suos ars et fallaria cursus.
{Mejor lección y m edida.)—(536) In laqueos fugiens decidit ipse lepus.—
(537)
Al margen de T.:
«A. G.».—(538) Increpor injuste nunc; hoc michi cri
men inesse {Mejor lección,porque el hexám etro está incompleto, si no se lee
abesse.)—(539) Qua ratio ne ve lis , me satis exp edia m .— (540) C on ve -
nit , ars tanti nec s tudiosa mali . {Mejor verso , porqu e el del texto termi-
na con epíteto, aparte de que el pentám etro carece de buena medida .)
—
(541) Concepta. {Mejor lección.)—(542) Quodcu mq ue . {Mejor lección?)—
(543) Op er ta . {Mejor lección.)—(544) Al margen de T.: «P. A.».—(545) Ex.—
(546) Fu ro r. — (547) « Pudo r est sc ire pud oris opus» ,
dice la Comœdia
Lydiae;
éd. Du M éril, pág . 357.—(548) Ta nt um ieu ire (?) tibi rixa s con-
veni t i re . {Es inadm isible la medida de uno y de otro verso?)— 549) Quam
magnam int er nos non de cet esse duos . {Mejor verso; tero todavía sobra
aquí
nos.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 72/74
U NA C O M E D I A L A T I N A D E L A E D A D M E D I A 4 6 5
¡Oh, cuan graves negoc ios se r ían los que te en t re tuv ie ron ah í
a fuera ¡Qué de t ra ic ion es en cu br e tu indu s t r ia La ma es t r ía y
el engaño real izaron sus planes: he aquí que la fugit iva l iebre
cayó en el lazo
VIEJA
In ju s ta me n te me c onde na s ; b ie n l e jo s de mi á n imo ha e s ta do
s e m e ja n te c u lpa . De l mod o qu e gu s te s , s a b ré e x p l i c a rm e s a t is
fac tor iamente . Mal se av iene con mis años tamaño de l i to , n i mi
indus t r i a s i rve pa ra t a n ta ma lda d . S i de a lguna ma ne ra t r a ba s
te is ba ta l la á consecuenc ia de vues t ros juegos , ¿qué cu lpa tengo
y o ,
que es taba fuera de casa? * Sea lo que quiera , nada tengo
qu e v er en vu es t r a c on t i end a , qu e fué pro vo cad a , no po r mí ,
s ino por e l loco amor . Dime no obs tan te , oh Panf i lo , cómo han
oc u r r ido lo s he c hos que de s c onoz c o , pa ra que no s e me oc u l t e
e l o r igen de es te daño .
PANFILO
Si esos hechos te fuesen conoc idos , sabr ías que soy v i tuperado
por muy pe que ña c u lpa , de s ue r t e que l a s a ña que c on t ra mí
ex is te es más severa de lo que merezco . Pero e l sec re to de los
a ma n te s ha de re s e rva rs e , po rque e l pudo r imp ide ma n i fe s ta r lo
que s in é l se h izo . Só lo te incumbe sosegar nues t ras con t iendas ,
pues no deben ya ex is t i r en t re noso t ros dos .
De aquí
en adelante
se
conserva la
paráfrasis del Arcipreste.
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 73/74
4
6 6
B O L E T Í N D E L A R E A L A C A D E M I A D E L A H I S T O R I A
G A L A T E A ( 5 5 0 )
Panphile, dic illi (551)
nostros, quasi
nesciat, actus,
res ne (552) pgrcipiat
qualiter
ista uemt
760 Quod
tibi consiluit
(553), a (554) te,
quasi
nescia,
q^rit,
vt uideat&r in hoc non nocuisse michî
Avtïbt(s
i «numer i s
michi
deuia pl#ra parasti (555),
set tamen indiens ars paret ipsa suis (556).
Sic (557) piscis curuu?»
iam
captus p^rcip/7 [hjarauw,
765 sic auis (558) hum ano s (559) cap ta uid et laqueos .. .
E t modo
quid
faciaw? Fugia?^ captiua (560)
pe r
orbew;
host ia iu re
mzcki
c laudet
uterque
pa re ns Pág. 21
Metiar (561) hac iliac ocells uigila^tib&íj orbem,
le ta
tamen
misare spe (562)
micki
n^l la uemt
[ A N U S ]
(563)
770 Vt grau i t^r dole at
non pertinet
ad sap i e^ t e^ ,
cu» dolor ad àominum premia [nulla] refert (564),
hoc
modevanter
habe (565) , reparar i
quod nequit
arte ,
cu m
(566) male persuasif
immoderatus
amor.
Co^uemt ad n¿v/ros modus et prudentia caius (567),
775 qu od (568) [qu e]
sequi
d^ceat quer^re
consilium;
m o r d e t enim graui ter discordia pectus ama?¿tis (569 ),
et
fouet
in
bellis
nulnera
ceca suis (570).
Que bene uos foueat placida;» ¿reedi te pacew (571);
hec tua sit coniuxl vir sit etiste tuus
780
Per
m e uotorz¿??¿
iam
cowpox
quisque
(572) suon¿w,
pe r me felices, este mei m e m o r e s
(550) Al margen de T.: «G. P.».—(551) Ule.—(552) Ut. {Mejor lección.)—
(553) Consuluit .
{Mejor lección, aunque la m edida es
idéntica?)— 554)
Omite
a,
con lo cual deja imp erfecto el verso.
— (555) Dedisti.—(55o) Sed tam en in -
diciis res patet -ipsa suis.—(557) Ut,—(558) Mens.—(559) Humana.
{ nad-
misible, por raáón de la medida.) —
(560)
No en el sentido clásico, sino en
el medieval de «m alo, de sgra ciado ». — (561) M etio r. {Mejor lección.) —
(562) Spes.
{Mejor
lección?)—
563)
Al margen de T:
«A. P. G.».- (564) Pre
mia nul la refert .—(565) Hoc moderanter age.—(566) Quod,—(567) Fíe-
tus.—(568) Quodque.
{Mejor
lección?)
— 569)
Amantum.—(570) Et movet in
bel l is vulnere seva suis.—(571) Noctem.—(572) Compos uterque. {De am-
bas maneras es admisible el verso, ?nétricamente.)
7/17/2019 panphilus de amore
http://slidepdf.com/reader/full/panphilus-de-amore 74/74
UNA COMEDIA LATINA DE LA EDAD MEDIA 4 6 7
G A L A T E A
jDile , Panfi lo , d i le , como s i nada supiese , ío que hemos hecho,
pa ra que s e e n te re de l a c a us a de todo T e p re gu n ta , ha c ié nd os e
la boba , lo p rop io que te aconse jó , á f in de que parezca que no
m e ha per jud icado en es to . Con inn um era b l es a r ti f ic ios m e has
preparado muchos des l ices , pe ro tus mañas se de jan ver por mi l
señales . Así e l pez ya cogido percibe e l corvo anzuelo; as í e l ave
apr is ionada ve los lazos . . . Y ahora , ¿qué haré? Huiré , ca t iva , por
e l mundo , po rque mis pa d re s , c on ra z ón , me c e r ra rá n l a s pue r
tas de su casa . S in desc anso r od ea ré é l o rb e , pue s no m e a l ien ta ,
oh infe l iz de mí, esperanza a lguna de fe l ic idad
VIEJ A
N o e s de c ue rdos que ja r s e g ra ve m e n te c ua ndo el l a m e n to no
íes r e p o r t a n ingún p ro ve c ho ; lo que la ha b i l ida d no pue de re
pa ra r , s opó r ta lo c on me s u ra , pue s a c ons e jó ma l e l imprude n te
a mor . Sa b idu r ía y t e mp la nz a ne c e s i t a mos e n nue s t ra s de s ve n
t u r a s , y bus c a r o rde n pa ra lo fu tu ro . Crue lme n te l a c e ra l a e ne
mis tad e l corazón de l amante , y agrava en sus luchas las ocu l tas
her idas . Rendios á la du lce paz que os confor te
(A Panfilo).
Sea és ta tu mujer (A Galatea). Se a é s te tu m a r ido O b te n ido
ya, gracias á mí, lo que ambos deseabais , fe l ices por mí los dos ,