Społeczeństwa i kultury w Europie
Wprowadzenie do teorii kultury
dr Wojciech Lewandowski Instytut Europeistyki WNPiSM UW
Kultura Stefan Czarnowski
całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie
Kultura Edward Burnett Tylor
całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, zwyczaje i inne umiejętności nabywane przez człowieka jako członka społeczeństwa (1871, Cywilizacja pierwotna)
Kultura
n świadome, społecznie przekazywane dziedzictwo wytworów, wiedzy, przekonań, wartości i oczekiwań normatywnych
n rola: wspiera członków danego społeczeństwa radzić sobie z pojawiającymi się problemami
Wiedza i przekonania
n wiedza: zbiór pojęć, które oparte są na wnioskach pochodzących z doświadczenia empirycznego
n przekonania: poglądy nie poparte odpowiednią wiedzą empiryczną w takim stopniu, który umożliwiałby uznanie ich za niewątpliwie prawdziwe
Wartości
n abstrakcyjne pojęcia wskazujące na to, co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne i pożądane
n ładunek emocjonalny n nie muszą być akceptowane
przez całe społeczeństwo n zmienne wraz z upływem
czasu
Normy
ludzkie zachowanie jest poddane strukturze norm, przepisów i regulacji społecznych nakazujących odpowiednie zachowanie w szczególnych sytuacjach
Zwyczaje
n rutynowe czynności życia codziennego n małe znaczenie moralne n naruszenie obowiązujących zwyczajów
= brak poważne sankcji ze strony społeczeństwa czy państwa
Obyczaje
n uważane za najistotniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa i życia społecznego jako całości
n ich naruszenie jest potencjalnie niebezpieczne dla społeczeństwa
n tabu (obyczaje proskryptywne) - określają, czego nie powinno się robić
Prawa
n normy ustanowione i wymuszane przez władzę polityczną
n w niektórych społeczeństwach prawo przekazuje się w formie ustnej tzw. „prawo zwyczajowe”
Znaki i symbole
Rodzaje znaków:
znaki naturalne konwencjonalne (symbole)
znaki = reprezentacje, przedstawienia zastępujące coś innego niż one same
Symbole
arbitralnie stworzone przedstawienia (słowa, gesty, przedmioty, obrazy), które zyskują znaczenie dzięki umowie (konwencji) społecznej
Kultura idealna a realna
n kultura idealna: normy definiują „ideał”, określają, co, według społeczeństwa, ludzie powinni robić i czego się od nich oczekuje
n kultura realna: zachowanie ludzi nie zawsze jest takie, jak się tego po nich „oczekuje"
Różnorodność kulturowa
n formy kultury = różne w różnych społeczeństwach
n różnice między grupami mogą występować w jednym i tym samym społeczeństwie
n im społeczeństwo jest większe, tym większe jego zróżnicowanie kulturowe
Subkultura
n grupy o odmiennych systemach wartości istniejące w ramach danego społeczeństwa
n różnice: klasa społeczna, pochodzenie etniczne, rasa, religia i styl życia, a także cele i zainteresowania
n czynnik wzbogacający społeczeństwo
Kontrkultura
ucieleśnia przekonania, wartości, normy i style życia, które są wyraźnym przeciwieństwem tych, które wyznaje społeczeństwo jako całość
Etnocentryzm
n skłonność do postrzegania własnej kultury jako moralnie wyższej od innych kultur
n ocenianie innych kultur według własnych standardów
n łatwiejsza do zrozumienia w społeczeństwach stosunkowo jednorodnych, tradycyjnych i odizolowanych
Relatywizm kulturowy
n żadna praktyka kulturowa nie jest wewnętrznie zła lub dobra
n każdą praktykę kulturową należy rozumieć w kontekście jej miejsca w większej konfiguracji kulturowej
n obiektywizm w spojrzeniu na własne społeczeństwo i jego praktyki kulturowe
Estetyka
n obszar badań: piękno oraz inne wartości estetyczne
n skupia się na analizie dzieł sztuki oraz procesach ich tworzenia
n refleksja o sztuce, kulturze, naturze i ich relacjach
Piękno
n kategoria estetyczna n zmienność n wartość pozytywna n relatywizm piękna n David Hume: Piękno rzeczy istnieje
jedynie w umyśle tego, kto rzeczy te ogląda
n determinowana kulturowo
Brzydota
n kategoria estetyczna n przeciwieństwo piękna n zmienność n wartość negatywną n relatywizm brzydoty n determinowana kulturowo
Uniwersalność piękna/brzydoty? Obiektywizm vs subiektywizm
n czy piękno jest obiektowi przyrodzone?
n realiści: piękno/brzydota = rzeczywista własność przedmiotu
n anty-realiści: piękno/brzydota = ludzkie osądy i reakcje
Sztuka
n brak spójnej definicji n dziedzina ludzkiej działalności
związana z wytwarzaniem dóbr o walorach estetycznych
n pytanie o to co jest dziełem sztuki?
Ruskin vs Whistler
Do dziś widziałem i słyszałem niemało gminnych zuchwalstw, nigdy jednak nie spodziewałam się usłyszeć fircyka domagającego się dwustu gwinei za ciskanie garncem farby w opinię publiczną.
Czym jest sztuka?
n John Ruskin o obrazie Jamesa McNeilla Whistlera, Nocturne in Black and Gold: The Falling Rocket (1875)
n sprawa skończyła się w sądzie n wygrał Whistler n granice tego, co jest uznawane za
sztukę zostały poszerzone
Czym jest sztuka? Starożytność
n sztuka = przestawienie (odbicie) natury
n Platon: rzeczywistość to świat idei, stąd dzieło sztuki = kiepska imitacja prawdy
n Arystoteles: odbicie rzeczywistości, umożliwia wgląd w istotę rzeczy
Czym jest sztuka? Formalizm
n właściwości formalne dzieła nadrzędne wobec innych jego aspektów
n linia, kolor, itp. n forma ponad treścią n przykład: malarstwo
abstrakcyjne
Czym jest sztuka? Ekspresjonizm
n odrzucenie teorii odbicia
n subiektywizm doświadczeń
n rzeczywistość przesączana przez własne doświadczenia (inne kolory niż w naturze)
Czym jest sztuka? Teoria instytucjonalna
n sztuka jest tym, co zostało przez krytyków uznane za sztukę
n dowód: wystawianie w galeriach, opisywane w branżowych magazynach
n podejście elitarne n ograniczenie: brak odpowiedzi na
pytanie dlaczego akurat to dzieło n czy sądy estetyczne innych są mniej
wartościowe?
Ludwig Wittgenstein
n 1889-1951 n austriacki filozof n główne zainteresowania:
język i logika n dzieła:
n Tractatus logico-philosophicus
n Dociekania filozoficzne
Czym jest sztuka? Podobieństwo rodzinne
n odpowiedź na problemy zwiazane z definicją sztuki
n Wittgenstein: trudno znaleźć wspólny mianownik, brak cechy szczególnej (np.. „gra”)
n rozumienie słowa i sensowne wykorzystanie go w stosownych kontekstach
n podobnie jest ze sztuka
Błąd intencji
n ocena dzieła przez pryzmat biografii artysty
n wypacza możliwość prawdziwego zrozumienia dzieła
n dzieło należy oceniać tylko ze względu na jego obiektywne właściwości
Susan Sontag
n 1933-2004 n amerykańska pisarka,
eseistka n Nie trzeba znać osobistych
intencji autora. Dzieło nam o nich mówi.
n dzieła: n Notatki o kampie n Przeciw interpretacji
Kopia vs Oryginał
n czy jednak da się oderwać dzieło od artysty?
n jak wtedy odróżnić kopie od oryginału np. w malarstwie?
n intencja może przesadzać o uznaniu wytworu za dzieło sztuki
Moralność sztuki
n czy niemoralne dzieło może być piękne?
n Tryumf woli Leni Riefenstahl n Grecy: związek piękna z moralnością n współcześnie: brak koniecznego
związku
Kultura wysoka a kultura niska
n kwestia jakości n kryterium podziału: wartość
estetyczna n instytucjonalizacja i hierarchizacja
gustu n co jest dziełem sztuki?
Kultura popularna
n wielość definicji n Hebdige Dick: kultura popularna – tj.
zbiór ogólnie dostępnych wytworów – filmów, nagrań, ubiorów, programów telewizyjnych, środków transportu itd.
Kultura popularna
Wieloznaczność: n „pozostałości” po określeniu tego, co
należy do kanonu kultury wysokiej n kultura wytwarzana masowo przez
przemysł kulturalny Koncepcje elitarystyczne
Kultura popularna (1)
n kultura lubiana przez szerokie grono odbiorców
n łatwo dostępna na wszelkich możliwych nośnikach
Kultura popularna (2)
n wszystko, co nie zmieściło się w ramach kultury wysokiej (elitarnej)
n kultura popularna jako kultura niższa
n pozbawiona formalnej złożoności
n podziały klasowe
Kultura popularna (2)
n 31 lipca 1991 n Hyde Park,
Londyn n koncert Luciano
Pavarottiego n 250 000 widzów
Kultura popularna (2)
Kultura popularna jako kultura niska
Prasa popularna Poważna prasa
Kino popularne Kino artystyczne
Rozrywka Sztuka
Kultura popularna (3)
n kultura popularna jako masowa
n kultura komercyjna n masowa konsumpcja n kultura amerykańska
Kultura masowa Dominic Strinati
kultura masowa jest kulturą popularną tworzoną przez masową technikę przemysłową i sprzedawaną dla zysku masowej publiczności konsumentów
Kultura masowa Dwight MacDonalds
n standaryzacja n formalizacja n powtarzalność n powierzchowność n fałszywe (trywialne) przyjemności n brak autentyczności (jak w kulturze
ludowej)
Kultura popularna (4)
n kultura tworzona przez ludzi n kultura popularna jako kultura ludowa n autentyczność n antykomercyjność
Kultura popularna
n Antonio Gramsci: źródło hegemonii, pasmo transmisyjne dominującej ideologii
n John Fiske: strategia oporu wobec hegemonii klas uprzywilejowanych