Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
1
UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI FINANCË
MASTËR SHKENCOR NË FINANCË
TEMË DIPLOME
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm
tek rritja ekonomike e vendit
Rasti i Shqipërisë
PUNOI: PEDAGOGU UDHËHEQËS :
XHINO BROKAJ Prof.DR.Ass ADRIATIK KOTORRI
Tiranë ,Qershor 2017
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
2
FALENDERIME DHE MIRËNJOHJE
Dua të shpreh falenderimin e disa prej shumë personave, të cilët më ndihmuan në përmbushjen e
studimeve të mia, për të cilët dua të shpreh mirënjohjen time të thellë. Një falenderim i veçantë
shkon për udhëheqësit tim Prof.Dr.Ass Adriatik Kotorri , për idenë totale të kësaj teme , për
ndihmën dhe mbështetjen që më ofroi gjatë punes sime dhe për kontributin e tij në finalizimin e
punimit tim të diplomës. Faleminderit nga zemra!
Falenderoj miqtë e mi për mbështetjen që më kanë dhënë në çdo cast!
Së fundi dëshiroj të shpreh mirënjohjen time të thellë për familjen time, së ciles i detyrohem
shumë për fillimin dhe finalizimin me sukses të këtij punimi sa të veshtirë aq edhe të bukur!
Faleminderit të gjithëve!
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
3
Qëllimi i temës : Qëllimi i këtij punimi është të zbulojë efektin që ka borxhi i jashtëm dhe i
brendshëm tek rritja ekonomike e Shqipërisë. Studimet e shumta empirike të kryera në shumë
universitete perëndimore për këtë temë më dhanë shtysën e duhur ta aplikoja këtë studim për
Shqipërinë për periudhën 2000-2015 në mënyrën e duhur dhe për të studiuar efektin që mund të
ketë secili prej borxheve tek rrija ekonomike. Gjithashtu gjatë punimit jam ndalur edhe tek
ecuria e secilit tregues dhe faktorët që i kanë përcaktuar ata.
Metodologjia : Filozofia që aplikohet tek ky punim i përket një filozofie pozitiviste (value free)
, duke përdorur një përqasje të kërkimit nëpërmjet deduktimit ku tentohet të zbulohet
marrëdhënia shkaksore e variablave të marrë në studim. Të dhënat e përdorura paraqitur tek
shtojca e këtij punimi , janë të dhëna sekondare të publikuara nga institucionet kompetente si
Ministria e Financave dhe INSTAT për periudhën 2000-2015 , të cilat janë aplikuar në dy
metoda regresive , së pari në regresin e thjeshtë linear (nëpërmjet OLS) dhe së dyti në modelin
VAR . Pyetja kërkimore e këtij punimi është : A ka ndikim borxhi i jashtëm dhe i brendshëm
tek rritja ekonomike në Shqipëri ? Nëse po , sa është ky efekt në vlerë sasiore ? A mund të bëhet
një parashikim i sjelljes së variablave për periudhat pasardhëse ?
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
4
Përmbajtja fq
Abstrakt…………………………………………………………………………..7
1.Teoritë e Borxhit Publik………………………………………………………………………8
1.1 Teoria Klasike dhe Neo-klasike e Borxhit Publik…………………………………………….8
1.2 Teoritë Moderne të Borxhit Publik…………………………………………………………..10
1.3 Kuptimi i multiplikatorit……………………………………………………………………..12
2. Efekti i borxhit publik tek kërkesa dhe oferta agregate dhe barra e tij ……………......14
2.1 Kurba Laffer e borxhit publik………………………………………………………………..17
2.2 Mekanizmi i transmetimit të borxhit publik tek rritja ekonomike…………………………..18
2.3 Rishikimi i literaturës………………………………………………………………………...20
3. Strategjia afatmesme e menaxhimit të borxhit publik në Shqipëri …………………...…27
3.1 Periudha e marrë në studim 2000-2015 ……………………………………………………..32
4. Metodologjia e punimit ……………………………………………………………………...35
4.1 Metoda e regresit të thjeshtë linear …………………………………………………………..35
4.1.1 Testi i shkaksisë Granger ………………………………………………………………….36
4.1.2 Testimi i modelit …………………………………………………………………………..37
4.1.3 Testi i shpërndarjes normale ,hederoskedasticitet dhe korelacionit serial………………..39
4.2 Modeli VAR (vector auto regresiv)………………………………………………………………….42
4.2.1 Testi i shkaksisë Granger dhe përzgjedhja e lag-vanesave ………………………………..42
4.2.2 Gjenerimi i modelit VAR ………………………………………………………………….45
4.2.3 Teste të tjera ndaj modelit VAR ………………………………………………………….56
4.3 Përmbledhje e përfundime të dy metodave………………………………………………….58
5. Konkluzionet ………………………………………………………………………………...60
6.Referencat …………………………………………………………………………………….61
Shtojca A ………………………………………………………………………………………..64
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
5
Lista e tabelave fq
Tabela 1. Efekti i borxhit tek shpenzimet qeveritare dhe konsumi………………………………11
Tabela 2. Efekti multiplikator…………………………………………………………………...13
Tabela 3. Përmbledhëse e literaturave me përfundime për efekt pozitiv ……………………….24
Tabela 4. Përmbledhëse e literaturave me përfundime për efekt negativ ……………………….25
Tabela 5. Borxhi i jashtëm/brendshëm për 2015-2018………………………………………….31
Tabela 6. Projeksonet makroekonomike për 2015-2018………………………………………...31
Tabela 7. Testi i shkaksisë Granger……………………………………………………………..36
Tabela 8. Regresi i thjeshtë linear.................................................................................................38
Tabela 9. Testi White i heteroskedasticitetit…………………………………………………….40
Tabela 10. Testi Breusch-Pegan-Godfrey i heteroskedasticitetit..................................................41
Tabela 11. Testi Breusch-Godfrey për korelacionin serial………………………………………41
Tabela 12. Testi i shkaksisë Granger ……………………………………………………………43
Tabela 13. Testi për përzgjedhjen e lag-vonesës………………………………………………...44
Tabela 14 .Gjenerimi i VAR …………………………………………………………………….47
Tabela 15. Gjenerimi me OLS i VAR-it…………………………………………………………48
Tabela16. Testi WALT për koefiçentët C(1) , C(2) ……………………………………………..49
Tabela 17. Testi WALT për koefiçentët C(3) , C(4) …………………………………………….50
Tabela 18. Testi Walt për koefiçentët C(5) , C(6) ………………………………………………51
Tabela 19. Testi WALT i ekuacionit(1) ………………………………………………………..51
Tabela 20. Testi Breusch-Pegan-Godfrey i heteroskedasticitetit ……………………………….57
Tabela 21. Testi LM për korelacion serial me 10 lagg vonesa …………………………………57
Tabela 22. Korelacioni ndërmjet variablave……………………………………………………..58
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
6
Lista e grafikëve fq
Grafiku 1. Kërkesa dhe Oferta agregate sipas mendimit Keynesian…………………………...14
Grafiku 2. Efekti i Borxhit Publik tek AD dhe AS……………………………………………...15
Grafiku 3. Kurba Laffer e Borxhit Publik ……………………………………………….17
Grafiku 4. Stoku i Borxhit të Brendshëm , Borxhit të jashtëm 2010-2015……………………...28
Grafiku 5. Borxh i jashtëm , Borxh i brendshëm i Shqipërisë 2010-2015………………………28
Grafiku 6. Kostoja e Borxhit 2010-2015………………………………………………………..29
Grafiku 7. Kostoja mesatare e Borxhit të Brendshëm dhe Borxhit të Jashtëm …………………29
Grafiku 8. Raportet e aftësisë paguese 2010-2015………………………………………………30
Grafiku 9. Treguesi i riskut të likuiditetit 2010-2015……………………………………………30
Grafiku 10. Rritja ekonomike , Borxhi i jashtëm , borxhi i brendshëm , shërbimet e borxhit ,
investimet përgjatë viteve 2000-2015 ………………………………………………………….33
Grafiku 11. Paraqitja grafike e histograms………………………………………………………40
Grafiku 12. Stabiliteti i modelit VAR …………………………………………………………...44
Grafiku 13. Testi i stabilitetit CUSUM me 5% i parametrave…………………………………...45
Grafiku 14. Impulse për 10 periudhat pasardhëse të PBB ndaj shok-ut të borxhit të jashtëm ….53
Grafiku 15. Impulse kumulative të PBB ndaj shok-ut të borxhit të jashtëm ……………………53
Grafiku 16. Impulse për 10 periudhat pasardhëse të PBB ndaj shok-ut të borxhit të
Brendshëm……...………………………………………………………………………………..54
Grafiku 17. Impulse kumulative të PBB ndaj shok-ut të Borxhit të Brendshëm………………..54
Grafiku 18. Impulse për 10 periudhat pasardhëse të PBB ndaj shok-ut të vetvetes …………….55
Grafiku 19. Impulse kumulative të PBB ndaj shok-ut të vetvetes ……………………………...55
Grafiku 20. Histograma e shpërndarjes së mbetjeve ……………………………………………56
Lista e figurave fq
Figura 1. Mekanizmi i transmetimit të borxhit publik…………………………………………...18
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
7
Abstrakt
Në këtë punim do të trajtohet efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e
Shqipërisë . Ky punim do të jetë në strukturën e tij do të jetë i ndarë në pesë seksione .
Në seksionin e parë do të trajtohen dy teoritë e borxhit publik, rryma klasike dhe rryma moderne
e mendimit Keynesian të cilat janë komplet të kundërta me njëra-tjetrën . Klasikët perkrahin
idenë e buxheteve te balancuara , pa nivele borxhi publik të lartë , ndersa rryma modern e
mendimin Keynesian përkrah ndërhyrjen e qeverisë dhe buxhete me deficit e borxh publik .
Në seksionin e dytë do të trajtohet efekti i borxhit publik te kërkesa dhe oferta agregate dhe barra
e tij . Do të trajtohet kurba Lafer e borxhit publik dhe pika përtej së cilës borxhi publik ka efekt
negativ tek rritja ekonomike e vendit. Më tej do te trajtohen tre rrugët nëpërmjet të cilave borxhi
publik ndikon tek rritja ekonomike e vëndit nëpërmjet disa “kanaleve të transmetimit” .
Në seksionin e tretë do të trajtohet strategjia afatmesme e menaxhimit të borxhit publik në
Shqipëri , niveli i borxhit publik të jashtëm dhe të brendshëm , kostoja e borxhit , treguesit e
aftesisë paguese dhe likuiditetit . Gjithashtu do të trajtohet periudha e marrë në studim 2000-
2015 dhe treguesit makroekonomike ndërvite të borxhit të jashtem , të brendshëm , kostoja e
borxhit , investimet dhe rritja reale ekonomike e vendit.
Në seksionin e katërt do të trajtohet analiza e ndjekur e punimit nëpërmjet dy metodave regresive
, regresin e thjeshtë linear dhe një model VAR sëbashku me përmbledhjen e perfundimeve të tyre
. Në seksionin e fundit do të trajtohen konkluzionet e arritura të këtij studimi dhe referencat
përkatëse .
Fjale Kyc : Borxh i jashtëm , Borxh i brendshëm , Rritja reale ekonomike , PBB
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
8
1. Teoritë e Borxhit Publik
1.1 Teoria Klasike dhe Neo-klasike e Borxhit Publik
Në shekullin e 19 roli i shtetit ishte i kufizuar në disa funksione kjo sepse në atë kohe ishte
mendimi i ekonomistëve të cilët besonin në politikat “Laissez Faire”. Këta ekonomist të këtij
mendimi besonin se qeveria duhet të kishte funksione minimale për tregun, kryesisht detyra e tij
do të ishte ligji dhe rendi për mjedisin e brendshëm dhe mbrojtja nga ndonjë agression nga
mjedisi i jashtëm si për shembull lufta apo pushtimi nga një shtet tjetër. Gjithashtu ata trajtonin
se punësimi i plotë mund të arrihej pa ndikimin e qeverisë në një treg me konkurencë përfekte .
Ata kishin shumë besim tek individualizmi i çdo anëtari të shoqërisë i cili ishte i prirur nga
interesat vetjak të arrinte më të mirën për vete , por përkthyer kjo për të gjithë shoqërinë të cilët
do të vepronin kështu individualisht , kjo do të çonte në një përmirësim të interesave totale të
shoqërisë. Pra ata besonin se nuk ka nevojë për ndërhyrje të qeverisë kjo sepse gjithshçka
rregullohej automatikisht nga tregu. Kjo teori duke i minimizuar funksionet e qeverisë ,
minimizonte në të njëjtën kohë shpenzimet publike të saj por në të njëjtën kohë edhe të ardhurat
që do ti nevojiteshin dhe mbi të gjitha qeveria nuk do të kishte pse të merrte borxh . Përveç kësaj
ky lloj mendimi shprehej se shpenzimet qeveritare ishin shpeshherë edhe jo produktive dhe të
kota si pasojë e vendimeve politike.
Gjithashtu sipas Adam Smith në librin e tij “Pasuria e Kombeve “ ai shprehej se në treg duhej të
vepronte “dora e padukshme” dhe çdo borxh i qeverisë rëndon mbi shpatullat e shoqërisë. Sipas
gjithë këtij sistemi liberal Smith argumentonte se qeveria ka vetëm tre detyrime të rëndësishme
ndaj shoqërisë : 1) Detyrimi për mbrojtje nga një luftë 2) ngritja e institucioneve publike të cilat
do të jenë në shërbim të shoqërisë 3) kryerja e shpenzimeve të domosdoshme në infrastrukturë ,
shkolla etj për popullin e tij për të cilat do të kontribuonin pikërisht ata që do ti përdornin ato
(shoqëria) nëpërmjet pagimit të taksave.
Sipas J.B.Say thuhej përsëri se qeveria duhet të kishte disa funksione minimale për të kuptuar
nevojat e shoqërise dhe për të bërë shpenzimet qeveritare pikërisht aty ku shoqërisë i
nevojiteshin. Sipas Say , ai ishte kategorikisht kundra borxhit publik , dhe tregonte se midis
huamarjes individuale dhe huamarrjes së qeverisë ka një ndryshim të madh , po ashtu dhe një
efekt të ndryshëm në ekonomi. Sipas Say “Borxhi publik është jo vetëm jo produktiv por përveç
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
9
kësaj shoqëria është e ngarkuar të paguajë interesat vjetore të këtij borxhi ku në vetvete
qarkullimi vjetor i pagesës së interesave është një shtesë për kapitale të nevojshme”
Sipas Ricardo borxhi publik është një nga burimet më të tmerrshme i cili u shpik për të
nënshkruar një komb. Ricardo shtyu më tej argumentet e Smith dhe Say duke shpjeguar se
pagesat e interesit të borxheve shkojnë për të fuqizuar shtetin huadhënës dhe duke rënduar
kombin huamarrës të cilit i rriten taksat për të paguar për këto borxhe. Pra sipas Ricardo thuhej
se lëvizja fillestare e borxhit nga huadhënësi tek huamarësi kthehej anasjelltas në vite të tëra
dalje e kapitalit nga vendi huamarës drejt huadhënësit për pagesat e interesave dhe principalit.
Në të njëjta linja mendimi të klasikëve qëndronte edhe R.T.Malthus , i cili edhe pse nuk e quante
borxhin publik aq të keq , ai argumentonte të qënurit kundër atyre që jetonin duke marrë interesat
nga borxhet e dhëna. Ai argumentonte se për një komb i cili duhet të paguajë për borxhet e marra
mund të jetë e dhimbshme taksimi për të mbledhur këto të ardhura të nevojshme.
Por si çdo linjë mendimi edhe klasikët kishin kritikeë e tyre, të cilat ishin në dy drejtime. Së pari
jo çdo shpenzim qeveritar është jo produktiv prandaj borxhi publik nuk është gjithmonë një barrë
për ekonominë. Së dyti pikëpamja e kalimit të borxhit si barrë nga njëra gjeneratë tek gjenerata
pasardhëse nuk është plotësisht korrekte. Kjo sepse gjenerata e ardhshme përveç trashëgimit të
borxhit nga gjenerata aktuale , ajo përfiton edhe të drejtën dhe përdorimin e aseteve të krijuara
nga këto borxhe.
Në të njëjtat linja mendimi qëndronin edhe noe-klasikët të cilët ishin një degëzim i klasikëve.
Ideja qëndrore e tyre ishte tek “produkti ideal” i prodhimit . Kjo rrymë mendimi shprehej për një
“neutralitet të ndërhyrjes së qeverisë” për shkak se sipas tyre nuk ndihmonte asnjë sektor apo
industri. Pra shteti ishte rregullatori dhe kishte detyrën që të bënte shpërndarjen sa më të mirë të
burimeve në përputhje me drejtimet dhe zhvillimet që jepte tregu. Kjo rrymë mendimi shprehej
se ndërhyrja e qeverisë duhej të ishte e fortë në ato sektorë monopol ose oligopoli me taksim të
lartë , por gjithashtu edhe partneritete të qeverisë me sektorin privat në sektore si edukimi ,
transporti , ndërsa telekomunikacioni , ndërtimi i rrugëve duhet ti kryente vetëm qeveria. Si
klasikët edhe neo-klasikët kanë të njëjtat kritika të shprehura në paragrafin e mëparshëm.
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
10
1.2 Teoritë Moderne të Borxhit Publik.
Teoritë moderne të borxhit publik morën zhvillim gjatë viteve 1930 kohës të “Depresionit të
Madh “ në Amerikë . Pikëpamjet fillestare të kësaj rryme mendimi i bëri Jonh Meinard Keynes.
Keynsi iu kundërvu mendimit të rrymës klasike se borxhi publik nuk duhej krijuar. Gjatë kohës
së një papunësie të lartë injektimin në ekonomi mund ta bënte në mënyrë të menjëhershme
qeveria dhe mos të priste reagimin e vonuar nga investimet private, pra burimet mund ti
siguronte qeveria dhe nëpërmjet efektit multiplikator këto injektime në ekonomi do të sillnin
rritjen e të ardhurave kombëtare. Ai e lidhi financimin e defiçteve të buxhetit të shtetit nëpërmjet
borxhit publik ku nëpërmjet efekteve multiplikator kjo do të përkthehej në punësim dhe rritje të
produktit përfundimtar. Në idenë e tij nuk shfaqej asnjë lidhje ndërmjet shpenzimeve produktive
apo jo produktive si rryma e mendimit klasik.
Keynsi shpjegoi se nëpërmjet borxhit publik qeveria mund të realizonte projekte të mëdha me
shumë fonde dhe për to të paguante kur të perfitonte të ardhura në të ardhmen nga realizimi i
tyre. Këto të ardhura do të financoheshin nëpërmjet taksave të mbledhura. Gjithashtu teoria
moderne theksonte se kjo mënyre do të zhvillonte shumë edhe sektorin bankar , tregjet e kapitalit
dhe kompanitë e sigurimit sepse ato mund të investonin në bondet e qeverisë. Gjithashtu kjo do
të ndikonte në të ardhmen edhe vet popullatën e gjerë të investonte në letrat e qeverisë.
Tezën “pro” borxhit publik e shtynë më tej edhe Prof. Buchanan dhe 3 ekonomistë nga
Princeton University, William G. Bowen, Richard G. Davis dhe David H. Kopf e cila u quajt
teza e Buchanan dhe teza Bowen-Davis. Të dy tezat shpjegonin si ide fillestare se borxhi publik
nuk ka barrë tek gjeneratat e ardhshme .
Kjo shpjegohej nëpërmjet faktorit kohë , ku kjo barrë e borxhit publik qëndronte vetëm tek
gjenerata e parë që merrej dhe nuk trasmetohej tek gjeneratat e mëvonshme , por thjesht shtyhej
konsumi në një periudhë të mëvonshme. Kjo tezë kishte disa supozime si p.sh gjerenata e parë që
merrej borxhi ishte 21 vjec në vitin Y kur merrej borxhi, pas 44 vjetesh gjenerata e parë G1 dilte
në pension dhe futej gjenerata e dytë G2 e cila ishte përsëri 21 vjec , dhe kështu vazhdonte deri
në Gn . Më konkretiksht kjo shpjegohet tek Tabela 1. edhe për ndikimin e borxhit tek niveli i
konsumit të secilës gjeneratë:
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
11
Viti Gjenerata Konsumi
Y0 G1 -C
Y44 G1
G2
+C
-C
Y88 G2
G3
+C
-C
Tabela 1. Efekti i borxhit tek shpenzimet qeveritare dhe konsumi
Marrja e borxhit nga qeveria nëpërmjet bonove të cilat financohen nga G1 , ndikon që konsumi i
tyre të ulet në –C në periudhën nga Y0 në Y44. Persa i përket taksave që mund të vendosi
qeveria për shkak të pagimit të interesave të këtij borxhi të marrë për këtë gjeneratë nuk ndikojnë
sepse ata të ardhurat që fitojnë nga investimi në bono i çojnë për të paguar taksat , “pra i fusin në
njërin xhep dhe i nxjerrin nga tjetri” . Në momentin e vitit Y44 ata do të shlyen dhe me të
ardhurat e marra G1 do të kryejë konsumin e shtyrë prej +C. Në këtë moment futet në skemë G2 ,
21 vjec , e cila ul konsumin për periudhën që blen letra e qeverisë në –C dhe e rrit atë në Y88 kur
shlyhet me +C , përsëri efekti i taksës kompensohet nga të ardhurat nga interesi. Dhe ky cikël
vazhdon për n-gjenerata. Të dy uljet/ngritjet e konsumit për pas periudhës Y0 , pra në Y44 dhe
Y88….Yn kompensonin njëri-tjeterin në tërësi sic duket nga tabela.
Në tezën e tyre ngriheshin edhe shumë supozime të tjera si p.sh blerësit ishin individët, taksimi
vetëm i asaj pjese të gjeneratës të cilët investon në letrat e qeverisë por që edhe vet autorët
shpreheshin se ishin jo realiste dhe çdo individ nuk do të nxitej të investonte në letrat e qeverisë
ose do të mundohej me të gjitha format që ta shmangte atë. Gjithashtu kjo tezë bënte analizën
vetem të borxhit të brendshëm dhe thjesht bënte dallimin se ka ndikim të ndryshëm borxhi i
jashtëm nga borxhi i brendshëm pa u futur në hollësi.
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
12
Në punime të mëvonshme autorët Underwood dhe Cohen kanë kryer studime lidhur me
qëndrueshmërine e borxhit publik dhe duke trajtuar në mënyrë të veçantë borxhin publik ku
kanë analizuar barra e borxhit të jashtëm dhe raportin e eksporteve . Sipas tyre një borxh quhet i
qëndrueshëm kur plotësohen 2 kushte :
Të gjitha pagesat duhet të kryhen pa financime të jashtëzakonshme
Niveli i borxhit në fund të periudhës duhet të jetë përsëri i ulët që të ketë mundësi të
merret përsëri borxh. Kjo bëhej duke parë raportet e borxh/PBB dhe borxh/raporti
ekporteve. Ku sipas tyre që borxhi i jashtëm të ishte i qëndrueshëm duhej që raporti
shërbime borxhi/raporti ekporteve duhej të ishte i nivelit 200-250 %. Nqs ky raport është
më i madh se aq duhen ndërmarë masa që ai të përmirësohet. (Underwood, 1995)
1.3 Kuptimi i multiplikatorit
Siç u shpjegua edhe në kapitullin parardhës teoria moderne e borxhit publik pati fillesën e saj në
periudhën e “Depresionit të Madh”në Amerikë të presidencës së Herbert Hoover . Në atë kohë
mbizontronte doktrina e “buxheteve të balancuara” i ashtu quajturi “Ligji Say”( për nder të
ekonomistit J.B.Say) dhe sipas teorisë klasike dhe neo-klasike qeveria nuk duhet të krijonte
borxh publik.
Gjithë kalkulimet e kohës lidheshin me kursimet dhe investimet. Ekonomistët e pranonin që në
afatshkurtër kursimet nuk do të shkonin direkt për investime por në afatgjatë ekonomia do të vet-
rregullohej. Kjo për arsye se në periudha reçensioni , normat e interesit do të ulen mjaftueshëm
që ti nxisin bisnesmenët të shpenzojnë paratë e tyre. Pagat do të ulen gjithashtu sepse çdo individ
do të marrë çdo lloj pune që të gjejë mjafton që të përballojë jetesën. Sa më shumë biznesmenët
dhe punonjësit kanë sjellje të tillë aq më shumë punësim do të ketë , pagat do fillojnë të
rregullohen dhe reçensioni fillon mbaron dhe ekonomia futet në periudhën e rritjes. Sipas
konservatorëve normat e interesit , pagat dhe punësimi do të vet-rregulloheshin mjafton që
qeveria mos të ndërhynte. Presidenca Herbert e ndoqi këtë teori për 4 vite por vet-rregullimi nuk
po ndodhte gjërat shkonin keq e më keq , papunësia rritej , bizneset falimentonin dhe bankat
mbylleshin. Depresioni shkonte keq e më keq.
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
13
Vitet 1929 1930 1932
Konsumi 79 71 49.3
Investimet 16.2 10.3 0.9
Shpz. Qeveritare 8.1 9.2 8.1
GNP 104.4 91.2 58.5
Tabela 2. Efekti multiplikator
GNP=C+G+I
Kësaj teze i doli kundër Keynsi i cili shpjegoi se “ Depresioni” mund të mbarojë vetëm nga
ndërhyrja e qeverisë për të gjallëruar ekonominë dhe të përballoheshin këto rënie në investimet e
biznesit. Ai shpjegonte se nuk është e rëndësishme buxheti i balancuar sepse pasi të mbaronte
“Depresioni” qeveria mund të merrej me këtë pjesë që ta korrektonte atë. Kjo do të ishte e
thjeshtë sepse nga investimet mund të mblidheshin taksa në të ardhmen mjaftueshëm sepse
biznesi do të ishte rigjallëruar.
Tezën e tij e përkrahu presidenti Roosevelt , ai i rriti shpenzimet qeveritare dhe në 4 vitet e
pasardhëse ekonomia u rigjallërua. GNP gati u dyfishua , konsumi u rrit me 30 % , papunësia u
ul nga 24.9 % në 1933 në 14.3% në 1937, investimet gjithashtu u rritën nga 0.9% ne 11.7% për
vetëm një rritje me 3.6 % të shpenzimeve qeveritare dhe një defiçit 0.2% . Këto përmirësime të
menjëhershme e shtynë qeverinë të rriste më tepër shpenzimet e saj dhe borxhin publik duke
rritur defiçit e vazhdueshëm që papunësia të ulej , investimet dhe konsumi të vazhdonin prirjen
rritëse. Në 1944 defiçiti arriti masën 54.6 % , GNP 211.4 % , konsumi 109.8 % , investimet
ishin të stabilizuara rreth vlerës 7.1 % prej disa vitesh dhe papunësia në masën 1.2 % (papunësi
natyrore) kjo si pasojë e efekteve multiplikator të borxhit publik duke rritur konsumin ,
investimet dhe ulur papunësinë.
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
14
2. Efekti i borxhit publik tek kërkesa dhe oferta agregate dhe barra e tij
Pikëpamja tradicionale Keynesiane e borxhit publik e trajton lidhje e borxhit publik si një faktor
që lëviz të gjitha ekuilibrat në ekonomi. Duke filluar që nga lëvizja e kurbës së kërkesës
agregate(AD) , deri tek elementet zinxhir që lëvizin ofertën agregate (AS) si në periudhën
afatshkurtër por edhe efektin në periudhën afatgjatë.
Oferta aggregate sipas model Keynesian është horizontale në afatshkurtër në një nivel të caktuar
të çmimeve ndërsa në afatgjatë ajo është vertikale në nivelin e PBB real siç duket dhe në
Grafiku1. Faktorët që ndikojnë ofertën aggregate janë :
Çmimi i inputëve ( paga , lëndë te para etj)
Produktiviteti ( nivel i lartë/ulet ndikon të prodhohet më shumë/pak )
Taksat dhe rregullimi ligjor
Grafiku 1. Kërkesa dhe Oferta aggregate sipas mendimit Keynesian
Kërkesa agregade (AD) shpreh totalin e kërkesës në një ekonomi , duke përfshirë shpenzimet
qeveritare , investimet , konsumin dhe ekportet neto . Secili prej faktorëve që mund të ndikojë
ndonjë prej elementeve ndikon edhe kërkesën aggregate në tërësi .
AD = G + C + I + NX
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
15
Nqs qeveria merr borxh qoftë të brendshëm apo të jashtëm ajo e përdor këtë rruge sepse nuk ka
fonde të mjaftueshme që të ndërmarri projektet që do të dëshironte të bënte . Një rritje e borxhit
publik shoqërohet me rritjen e shpenzimeve qeveritare , të cilat lëvizin sipër djathtas kërkesën
aggregate nga AD1 ne AD2 kjo ndikon në rritjen e prodhimit dhe punësimit përsa kohë norma
marxhinale e konsumit është më e madhe se norma marxhinale e kursimit (MPC>MPC).
Njëkohësisht do të rritet norma e interesit nga i0 ne i1 duke ndikuar në hyrjen e kapitalit nga
jashtë brenda vendit ( rriten IDH) . Në afatshkurtër outputi rritet fillimisht nga rritja e AD por
pastaj qëndron në nivelin e mëparshëm për shkak se rritet edhe AS siç duket dhe në Grafikun 2.
Në afatgjatë (grafiku 2 , pjesa e mëposhtme) efekti në output është i pandryshuar sepse AS (është
vertikale) dhe rritja e AD çon vetëm në rritjen e nivelit të çmimeve nga P0 në P1 .
Grafiku 2. Efekti i Borxhit Publik tek AD dhe AS
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
16
Në këtë pjesë mund të themi për barrën që shkakton borxhi publik në ekonomi duke qenë se
niveli i çmimeve rritet duke ndikuar negativisht tek ulja e konsumit i cili ndikon negativisht tek
investimet dhe të dyja tek PBB dhe kësisoj edhe tek rritja ekonomike e vendit .
Disa ndër indikatoret e përdorur për të parë barrën e borxhit , qëndrueshmërine e tij dhe
kryesisht për të parë barrën e borxhit të jashtëm janë në lidhje me treguesit e aftësisë paguese dhe
të likuiditetit (Kinnavong 2016) .
Treguesit e aftësisë paguese :
Vlera aktuale e borxhit të jashtëm për nivelin e PBB , Borxh i jashtëm / PBB , lidhet me
përballueshmërine e borxhit me resurset totale që ka një ekonomi . Zakonisht sa më i ulët
ky raport aq më i lartë raporti EX/PBB
Vlera aktuale e borxhit të jashtëm për nivelin e EX , Borxh i jashtëm /EX , shihet kohë pas
kohe qëndrueshmeria e tij për një nivel të caktuar norme interesi . Nqs ky raport rritet me
kohën tregon se borxhi po rritet më shpejt se të ardhurat e siguruara nga EX në ekonomi .
Ky tregues ka të meta kur çmimet e EX ndryshojnë shpesh ose në ato vende që janë shumë
të varura nga remitancat.
Vlera aktuale e borxhit të jashtëm për nivelin e të ardhurave të buxhetit , Borxh i
jashtëm/Tr e buxhetit , tregon sesa buxheti ështe i gatshëm të përballojë pagesën e borxhit ,
rritja e këtij treguesi tregon që vendi do të ketë problem me buxhetin dhe paratë e siguruara
për pagesat e borxhit
Treguesit e likuiditetit :
Borxh i Jashtëm / EX , tregon se çpjesë e të ardhurave nga eksportet zë borxhi i jashtëm
dhe sa është e ndjeshme pagesa e shërbimeve të borxhit nga ndryshimet e nivelit të
eksporteve ndër vite
Borxh i jashtëm/ Të ardhurat e Buxhetit , tregon se çpjesë e të ardhurave të buxhetit zë
borxhi dhe pagesat e shërbimeve të borxhit në të ardhuarat e buxhetit .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
17
2.1 Kurba Laffer e borxhit publik
Kurba Laffer e borxhit publik ilustron marrëdhënien e rritjes ekonomike , investimeve të huaja
direkte dhe akumulimit të borxhit . Sipas Laffer ka një pikë në të cilën qeveritë nuk duhet ta
kalojnë akumulimin e borxhit për shkak se efekti i tij fillon të jetë negative . Nqs do të shohim
Grafikun 3 , intrepretimet e tij janë :
Nga pika 0 deri në piken A borxhi gjeneron efekt pozitiv mbi rritjen e PBB dhe IDH në
të njëjtin proporcion të levizjeve të tij . Probabiliteti për të dështuar në pagesën e borxhit
të 0 në këtë pjesë të grafikut.
Nga pika A deri në pikën E që i korespondon niveli i borxhit D* efekti i akumulimit të
borxhit është përsëri pozitiv nuk lëviz në të njëjtët proporcione si tek PBB , IDH(boshti
vertikal ) dhe tek akumulimi i borxhit (boshti horizontal) kjo për shkak se vija e grafikut
që paraqet lidhjen e tyre qëndron poshtë vijës diagonale 45° . Për shembull , një rritje me
10 % e borxhit nuk jep një efekt 10 % tek PBB dhe IDH por më të vogël në këtë pjesë të
grafikut, rritja do të ishte në të njëjtët proporcione nqs do të flisnin për pjesën e vijës deri
tek pika A .
Nga pika E që i korrespondon nivelit të borxhit D* , nqs niveli i borxhit rritet atëhere ai
ka efekt negativ tek PBB dhe IDH . Ku një rritje e borxhit përkthehet në rënien të PBB
dhe IDH .
Grafiku 3. Kurba Laffer e Borxhit Publik Burimi :
Kinnavong 2016
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
18
Ajo që kuptohet nga grafiku është se çdo qeveri ka një limit të saj që mund të marri borxh
pavarësisht nga politikat që ajo ndjek ( pika E , niveli D* i borxhit) përtej të cilit efektet negative
do të ndihen në ekonomi .
2.2 Mekanizmi i transmetimit të borxhit publik tek rritja ekonomike
Efekti që jep borxhi publik qoftë në rritje qoftë në ulje të tij , është një efekt zinxhir dhe në
shumë kanale të tjera në ekonomi . Në këtë seksion do të paraqiten 3 kanalet kryesore të ndikimit
të borxhit si një mekanizëm transmetimi që jep një mori efektesh në ekonomi . Tre kanalet e
transmetimit që do të trajtohen më poshtë janë : kanali i kursimeve neto , kostoja e shërbimeve
të borxhit dhe riksu i besueshmërisë së vendit siç paraqitet dhe në Figuren 1 .
Figura 1. Mekanizmi i transmetimit të borxhit publik Burimi : Nautet et al , 2011
Cituar : Luku , 2013
Së pari , rritja e borxhit publik korespondon me një ulje të kursimeve kombëtare neto . Kjo sepse
përpara se të rritej borxhi do të shkonin për të financuar investimet , tani do të shkojnë koston e
shërbimit të borxhit publik . Ulja e kursimeve neto do të çojë në rritjen e normave të interesit ,
duke e bërë më të kushtueshme financimin dhe për rrjedhojë do të uli nivelin e investimeve . Ky
efekt negativ në investime dhe stokun e kapitalit do të thotë më pak shpenzime kapitale që
përkthyer në produktivitetin e punës kanë efekt negativ . Impakti tek normave të interesit është
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
19
shumë specifik dhe varet nga karakteristikat dhe madhësia e vendit por vlen të theksohet se në
vende të medha efekti është i ndjeshëm , ndërsa në vende të vogla si Shqipëria efekti do të ishte
shumë modest . Efekti përfundimtar është ulja e PBB që nënkupton uljen e rritjes ekonomike .
Së dyti rritja e borxhit publik do të sillte rritjen e kostos së shërbimeve të borxhit
(principal+interesa) ku në të njëjtën kohë shteti këto të ardhura të nevojshme do ti gjeneronte
duke rritur taksimin mbi kompanitë dhe forcën e punës . Rritja e taksimit të kompanive do ti
frenonte investitorët vendas apo të huaj që të zgjeronin kapitalet e tyre . Në të njëjtën kohë rritja
e taksave të forcës punëtore do të ndikonte në uljen e ofertës për punë dhe do të rriste
informalitetin dhe evazionin fiskal . Këta dy elementë janë hyrje në buxhetin e shtetit sepse
sigurohen të ardhurat e nevojshme për të kryer shpenzimet korrente apo kapitale , duke ndikuar
negativisht kjo sjell më pak shpenzime kapitale apo investime në sektorë si shëndetësia , arsimi
etj . Gjithashtu rritja e taksave mbi forcën punëtore do të ndikonte drejtpërdrejtë konsumin final
të tyre në ekonomi . Pra efekti në total i uljes së investimeve , uljes së konsumit , uljes së
produktivitetit do të kishte efekt negativ tek PBB dhe kësisoj edhe tek rritja ekonomike e vendit.
Së treti rritja e borxhit publik do të kishte një efekt negativ tek riskui i besueshmërisë së vendit .
Kjo do të çonte në rritjen e normave të interesit për financimin e biznesit dhe konsumatorit duke
ndikuar drejtpërdrejtë në kërkesat e tyre për kredi . Gjithashtu vendi do të kishte një vlerësim më
të lartë për shkak të riskut dhe besueshmërise së ulët që ai paraqet , duke çuar në rritjen e
normave të interesit edhe për financimet që mund të vijnë nga institucione të huaja . Efekti
negativ në uljen e investimeve dhe konsumin e ardhshëm do të çonte në uljen e PBB dhe kësisoj
edhe të rritjes ekonomike të vendit .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
20
2.3 Rishikimi i literaturës
Studiues të shumtë janë munduar të shohin efektin e borxhit publik të vendeve të ndryshëm por
edhe te grupe me qasje nga më të ndryshmet shkaksore . Qasja kryesore ndaj borxhit publik në
shumicën e studimeve ka qenë në lidhje me ndikimin e tij të PBB apo rritja ekonomike (rritja e
PBB ) . Studimet janë orientuar të shohin ndikimin e borxhit publik në total , borxhit të jashtëm
apo borxhit të brendshëm në rritjen ekonomike të vendit apo PBB. Këto qasje kanë pasur në
studim shtete të ndryshëm nga vendet me probleme të nivelit të lartë të borxhit nën asistencën e
FMN siç janë vendet të etiketuara HIPC , kanë pasur vende në zhvillim , e deri tek vendet e
zhvilluara. Ajo që bie në sy është se shpesh studimet bien ndesh dhe me njëra-tjetrën në lidhje
me përfundimet që kanë arritur për shtete/grupe shtetesh të njëjtë të marrë në studim , madje dhe
për periudha pak a shumë të njëjta vetëm si pasojë e metodave që ata kanë përdorur për të nxjerrë
përfundime . Më poshtë po paraqes rishikimin e literaturës në lidhje me studime të ndryshme të
ndikimit të borxhit publik ( në total , i jashtëm , apo i brendshëm) në rritjen ekonomike apo
PBB.
Instituti Për Kërkimet Ekonomike , i Universitetit “United National” ka studiuar ndikimin e
borxhit të jashtëm tek rritja ekonomike e Kenias për vitet 1970-1995. Ata kanë përdorur një
ekuacion rritje (growth equation) duke pasur si synim të shohin ndikimin e borxhit të jashtëm
dhe te investimeve tek rritja ekonomike dhe studimi ka nxjerrë një ndikim negativ i borxhit të
jashtëm të periudhës , të periudhës me 1 lagg vonesë dhe të shërbimeve të borxhit në raport me
eksportet (Were, 2001).Një qasje për studimin e ndikimit të borxhit publik është bërë nga Ruth
Muinga për ndikimin e borxhit të jashtëm tek PBB e shtetit të Kenias për vitet 1970 -2010 .
Nëpërmjet një regresioni linear logaritmik të shumë variablave si investimet , forca puntore,
interesat e borxhit të jashtëm , borxhi i jashtëm , shërbimet e borxhit dhe inflacioni është parë një
lidhje negative e borxhit të jashtëm dhe interesave të tij tek PBB (Muinga, 2012) . Studim I
ngjashëm gjithashtu është bërë edhe nga Universiteti i Nairobit në nëntor 2013 dhe për efektin e
borxhit të jashtëm tek rritja ekonomike për vitet 1980-2011 dhe përsëri është gjetur një efekt
negativ me 9% për një rritje me 1% të borxhit por me një shpjegueshmëri të ulët rreth 41%
(Mukui 2013). Në krahun tjetër Universiteti i Keniatta nëpërmjet një studimi në Maj 2016 kishte
parë një efekt pozitiv të borxhit të jashtëm prej 7% dhe një efekt negative të borxhit të
brendshëm prej 9% tek rritja ekonomike e Kenias për periudhën 1980-2013 (Ngugi 2016).
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
21
Studimi i kryer nga “Instituti Afrikan Për Ekonomiksin e Aplikuar” për shtetin e Nigerise për
periudhën 1970-2002 kishte rezultuar me një efekt negativ të borxhit publik në total , por në raste
të veçanta borxh i jashtëm , borxh i brendshëm të dy variablat nuk kishin asnjë ndikim tek rritja
ekonomike e vendit (Amakom, 2003). Një studim tjetër i kryer nga Universiteti i Texas në
bashkëpunim me Universitetin e Lagos në vitin 2008 nxirrte përfundim të kundërt për rastin e
Nigerisë dhe Afrikës së Jugut , ku borxhi publik kishte një efekt pozitiv në afatshkurtër tek rritja
ekonomike por në afatgjatëvariabli ishte i parëndësishëm statistikisht dhe pa efekt tek rritja
ekonomike (Ayadi, Ayadi , 2008) .
Njëstudim ku ka përfshirë 8 vende HIPC ( vende me nivel të lartë borxhi ) për periudhën 1991-
2010 nga Universiteti Sodertorns duke përdorur 8 ekuacione linear kishte nxjerrë përfundimin se
variabli i borxhit të jashtëm dhe shërbimeve të borxhit kishte efekt negativ tek rritja ekonomike
dhe situata e borxhit rëndonte më tej gjendjen e këtyre shteteve(Ejigayehu , 2013) . Në të njëjtat
përfundime qëndronte edhe Universiteti Western Australi që kreu studimin e efektit të borxhit të
jashtëm për 40 vende ( HIPC ) tek rritja ekonomike nëpërmjet një modeli ADRL dhe studimi
nxorri një efekt negativ si në afatshkurtër dhe në afatgjatë tek rritja ekonomike (Abu Siddique,
2015)
Po kështu edhe Universiteti i Namibia Zimbab kishte studiuar efektin e borxhit të jashtëm në
Zimbab dhe kishte vërejtur efektin negativ tek rritja ekonomike e vendit për periudhën 1980-
2012 (Mashingaidze ,2014).
Studimi i nje tjeter vendi në zhvillim , Malawi, i publikuar tek “Research Gate” ,kishte nxjerrë
përfundimin se në afatgjatë borxhi i jashtëm kishte një efekt pozitiv tek rritja ekonomike me 9 %
për një rritje me 1 njësi të borxhit të jashtëm (Tchereni, Sekhampu , 2013) .
Studimi i kryer nga universiteti i Keniatta për shtetin e Swazard , një tjetër vend në zhvillim për
periudhën 1988-2013 kishte nxjerrë përfundimin se borxhi i jashtëm nuk kishte asnjë efekt
statistikisht të rëndësishëm tek rritja ekonomike , ndërsa borxhi i brendshëm kishte një efekt
pozitiv tek rritja ekonomike me 3.3 % për çdo rritje me 1 njësi te tij (Ntshakala , 2015).
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
22
Gjithashtu Vileth Kinnavong nga Instituti Për Kerkimet tëMinistrise së Financave Japoni ka
studiuar efektin e borxhit të jashtëm , borxhit të brendshëm dhe shërbimeve të borxhit tek rritja e
ekonomike në Republiken e Laos për vitet 1996-2015 . Studimi ka pasur një qasje nëpërmjet një
regresioni linear ku është parë se të tre variblat ( borxh i jashtëm , borxh i brendshëm dhe
shërbimet e borxhit ) kishin efekt negativ tek rritja ekonomike e Republikës së Laos
(Kinnavong, 2015) .
Universiteti i Jendouba Tunizi kreu studimin për një periudhë të gjatë vitesh prej 51 vitesh ,
1961-2011 të Tunizisë , një vend në zhvillim , nëpërmjet një modeli VAR (Vector Auto
Regresiv) dhe gjeti një lidhje negative të borxhit të jashtëm dhe shërbimeve të borxhit në rritjen
ekonomike të vendit përkatësisht -0.191 dhe -2.73 tek rritja ekonomike (Khemais , Mohamed,
Nesrine , 2016).
Studimi i profesorit Faraji Kasidi të “ Institutit të Shkencave Ekonomike të Aplikuara” në
Tanzani, një tjetër vend në zhvillim , studioi efektin e borxhit të jashtëm dhe shërbimeve të
borxhit për periudhën 1990-2010 dhe arritën në përfundimin se në afatshkurtër borxhi i jashtëm
ndikonte pozitivisht me 39 % rritjen ekonomike , ndërsa shërbimet e borxhit ndikonin
negativisht me 28% , në afatgjatë nuk u gjet asnjë lidhje mes variablave (Kasidi , Said , 2013)
Universiteti Jaganath , Departamenti i Ekonomiksist Bangladesh , kishte studiuar efektin e
borxhit të jashtëm dhe shërbimeve të borxhit në Bangladesh për periudhën 1974-2010 dhe kishin
arritur në përfundimin se të dy faktorët kishin efekt negativ tek rritja ekonomike e vendit në
afatgjatë ndërsa në afatshkurtër vetëm shërbimet e borxhit ishin variable i rëndësishëm me efekt
negativ (Shah , Pervin , 2012).
Banka Qendrore Europiane nepermjet nje studimi ne 2010 per vendet e BE per 40 vite (1970-
2010) , kishte nxjerre perfundimin se borxhi public ndikonte pozitivisht ne afatshkurter me 11.9
% por ne afatgjate ndikonte negativisht me 0.6% tek rritja ekonomike (Checherita , Rother 2010)
. Gjithashtu studimi i 27 vendeve te Bashkimit Europian duke I ndare ata ne anetaret e vjeter dhe
te rinj nxorri nje effect negative te borxhit public ne total tek rrija ekonomike , reduktimin me te
madh e kishin shtetet anetare te reja me 0.041 pike perqindje sesa vendet e vjetra prej 0.027 pike
perqindje per 1 pike perqindje rritje te borxhit publik (Szabo, 2013).
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
23
Një tjetër studim i “Institutit Graduate” Gjenevë në bashkëpunim me Universitetin Marche Itali
nëpërmjet një modeli threeshold nxorën përfundimin e një efekt pozitiv të borxhit tek rritja
ekonomike e vendeve OECD (Panizza , Presbitero ,2013) .
Po kështu “Instituti Për Kërkime Ekonomike” Slloveni në një studim të publikuar në maj 2014 të
25 vendeve të BE-së për periudhën 1995-2010 kishte gjetur një efekt positiv të borxhit në
afatshkurtër tek rritja ekonomike por në afatgjatë borxhi ndikonte negativisht në rritjen
ekonomike me 0.1% tek anëtarët e vjetër dhe 0.038 % tek anëtarët e rinj (Mencinger,
Aristovnik, Verbic, 2014) . Ata kishin arritur të përcaktonin nivelin optimal përpara se të fillonte
efekti negativ ku për anëtarët e vjetër ishte 84-90% dhe për anëtarët e rinj ishte 53-54% borxh
për nivelin e PBB.
Nga ana tjetër dy studiuese Irina Bilan dhe Iulian Ihnatov në një studim botuar në “ International
Journal of Economic Sciences “ kishin nxjerrë përfundimin se borxhi publik në afatgjatë kishte
efekt negativ në afatgjatë për 33 vendet e Bashkimit Europian ( 28 anëtarë , 5 kandidatë ) për
periudhën 1990-2011 (Bilan , Ihnatov 2015) .Në afatgjatë studimi nxirrte përfundimin se borxhi
publik kishte efekt negativ me 0.06% , 0.05% dhe 0.03 % tek rritja ekonomike , respektivisht për
anëtarët e vjetër të BE , anëtarët e rinj , vendet kandidate. Në krahun tjetër në të njëjtën revistë
ekonomike një tjetër studim për vendet e BE për vitet 1980-2010 për 25 anëtarë “të vjetër” dhe
5 “anëtarë të rinj” arriti përfundimin se borxhi publik në total kishte një efekt pozitiv statistikisht
të rëndësishëm tek rritja ekonomike e vendeve të marra në studim.
Për të përmbledhur literaturat e mësipërme po përdor dy tabela duke i ndarë literaturat , në ato
me efekt pozitiv , efekt negativ të borxhit të jashtëm , të brendshëm apo në total tek rritja
ekonomike apo PBB . Gjithashtu vlen të theksoj se shumica e punimeve këshillojnë përdorimin e
regreseve jo-lineare siç do të shohim dhe tek tabelat e mëposhtme shumica autorëve kanë
përdorur regrese jo-lineare për përfundimet e arritura.
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
24
Tabela 3. Përmbledhëse e literaturave me perfundime për efekt pozitiv
Autorët/Viti Objekti i Studimit Metodologjia Konkluzionet
Wanjuki Njiru Ngugi
(2012)
Universiteti Keniatta
Dep. Of Finance
Efekti i borxhit publik
tek rritja ekonomike e
Kenias për periudhen
1980-2013
Përdorimi i një modeli
linear , me variabla të
pavarur : Borxh i
Brendshëm , Borxh i
jashtëm , Investimet ,
Kursi i këmbimit ,
norma e interesit ,
inflacion
Efekt pozitiv i borxhit
të jashtëm , efekt
negativ i borxhit të
brendshëm
Folorunso Ayadi ,
Felix Ayadi ( 2008)
Universiteti Lagos
Universiteti i Teksas
Impakti i borxhit të
jashtëm në rritjen
ekonomike të Kenias
dhe Afrikës së Jugut
për periudhën 1994-
2007
Përdorimi i 3
modeleve
ekonometrik të
ndryshëm : linear ,
ADRL për rritjen
ekonomike , ADRL
për Invetimet
Modeli linear: borxh i
jashtëm efekt pozitiv
vetëm tek Afrika e
Jugut . Modeli ADRL
për rritjen ekonomike
, efekt pozitiv tek te
dy vendet në
afatshkurtër , efekt
negativ në afatgjatë.
BHT Tchereni ,
Tshediso Joseph
Sekhampu (2013)
Impakti i borxhit të
jashtëm tek rritja
ekonomike e Malawi ,
për periudhën 1975-
2003
Përdorimi i 2
modeleve : linear ,
VAR. Variabla të
pavarur : norma e
interesit , kursi
këmbimit , PBB(-1) ,
tregtia , investimet
private , invstimet
publike , borxhi i
jashtëm
Sipas modelit linear
efekti i borxhit të
jashtëm ishte
statistikisht i
parëndësishëm . Për
modelin VAR borxhi
jashtëm kishte efekt
pozitiv 9% te rritja
ekonomike.
Faraji Kasidi ,
A.Makame.Said
(2013)
“Instituti i shkencave
ekonomike te
Aplikuara” , Tanzani
Impakti i borxhit të
jashtëm në rritjen
ekonomike të
Tanzanise , për
periudhën 1990-2010.
Përdorimi i 3
modeleve linear , me
variabla të pavarur
borxhin e jashtëm ,
borxhin e brendshëm ,
shërbimin e borxhit .
Në afatshkurtër borxhi
i jashtëm ndikonte
pozitivisht , borxhi
brendshëm
negativisht. Në
afatgjatë të dy nuk
ishin të rëndësishëm
statistikisht.
Ugo Panizza , Andrea
F. Presbitero (2013)
Instituti Graduate
Gjeneve , Universiteti
Marche Itali
Borxhi publik dhe
rritja ekonomike tek
vendet e zhvilluara
Model Threeshold (jo-
linear)
Efekt pozitiv i borxhit
publik tek rritja
ekonomike
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
25
Lomagugu
Ntshakala(2015)
University Keniatta ,
Dep of Economics
Efekti i borxhit publik
tek rritja ekonomike
Modeli Solow i rritjes
, logarithmic linear ,
me variabla borxh i
jashtëm/brendshëm ,
shpenzimet qeveritare
, inflacioni
Efekt pozitiv i borxhit
të brendshëm tek rritja
ekonomike , borxhi i
jashtëm statikstikisht i
parëndësishëm
Tabela 4. Përmbledhëse e literaturave me përfundime për efekt negativ
Autoret/Viti Objekti i Studimit Metodologjia Konkluzionet
Maureen Were (2001)
United Nations University
, World Institute for
Development Economics
Research
Impakti i borxhit të
jashtëm në rritjen
ekonomike të Kenias ,
për periudhën 1970-
1995
Përdorimi i një regresi
linear me variabla të
pavarur : borxh
jashtëm , Borxh i
jashtëm(-1) ,
shërbimet e borxhit ,
financim i jashtëm i
defiçitit , investimet ,
niveli shkollimit ,
inflacioni , investimet
publike.
Efekt negativ me 6.4
% dhe 9 % tek rritja
ekonomike për rritjen
me 1 % të borxhit të
jashtëm
Amakom Uzochukwu
S. (2003)
African Institute for
Applied Economics
Impakti i borxhit të
jashtëm/brendshëm
dhe borxhit në total
tek rritja ekonomike e
Nigerisë për
periudhën 1970-2002
Model linear regresi
duke përdorur 5
variabla shtesë
kontrolli
Efekti i borxhit të
jashtëm dhe borxhit të
brendshëm të studiuar
mevete nuk kishin
asnjë ndikim
statistikisht të
rëndësishëm , borxhi
në total kishte efekt
negativ
Ruth Muendi Nuinga
(2014) .
University of Nairobi
Dep.of Economics
Borxhi i jashtëm dhe
rritja ekonomike në
Kenia për periudhën
1970-2010
Regres linear
logaritmik , me
variabla të pavarur
borxhin e jashtëm ,
shërbimet e borxhit ,
forca punëtore,
investimet
Efekt negativ i borxhit
të jashtëm dhe
shërbimeve të borxhit
tek rritja ekonomike
Gideon K.Mukui
(2013)
Efekti i borxhit të
jashtëm tek rritja
ekonomike e Kenias
Regres linear për të
parë efektin e borxhit
të jashtëm ,
Efekt negativ me 9 %
të borxhit të jashtëm
dhe 7 % të
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
26
University of Nairobi
Dep.of Economics
për periudhën1980-
2010
shërbimeve të borxhit
, iinflacioni , ED/EX ,
EDS/EX , L , I
shërbimeve të borxhit
tek rritja ekonomike
Abbu Siddique ,
E.A.Selvanath ,
Saroja Selvanath
(2015)
The University of
Western Australia
Impakti i borxhit të
jashtëm tek rritja
ekonomike (40 vende
HIPC) për periudhen
1970-2010
Model ADRL për të
parë efektin si në
afatgjatë dhe në
afatshkurtër
Efekt negativ si në
afatgjatë dhe në
afatshkurtër të borxhit
të jashtëm tek rritja
ekonomike
Moses Mashingaidze
(2014)
The University of
Nambia ,
Dep. Of Economics
Analizë e impaktit të
borxhit të jashtëm tek
rritja ekonomike në
Republikën e
Zimbabve për
periudhën 1980-2012
Regres VAR
logaritmik , për të
parë ndikimin e
borxhit të jashtëm në
bashkëpunim me
investimet dhe forcën
e punëtore
Efekt negative dhe në
afatgjatë dhe në
afatshkurtër.
Vileth Kinnavong
(2016)
Instituti i Kerkimeve ,
Ministria e Financave
Japoni
Borxhi i jashtëm dhe
rritja ekonomike në
republikën e LAO-s
per periudhen 1996-
2015
Regres linear për të
parë efektin e borxhit
të jashtëm , borxhit të
brendshëm dhe
shërbimeve të borxhit
Efekt negative me 42
% të borxhit të
brendshëm dhe 4 % të
borxhit të brendshëm
tek rritja ekonomike
Zanghoudi Khemais ,
Mezni Mohmed,
Djebali Nesrine
(2016)
University of
Jendouba , Dep. of
Economics
Borxhi i jashtëm dhe
rritja ekonomike në
Tunizi për periudhën
1961-2011
Model VAR me
variabla të pavarur
borxhin e jashtëm ,
shërbimet e borxhit ,
investimet , agregati
M2 , norma afatgjatë e
interesit
Efekt negative në
afatgjatë të borxhit të
jashtëm me 0.191 dhe
2.73 tek PBBreal
Mahmud Hasan Shah
, Shahida Pervin
(2012)
Janagath University
Dep.of Economics
Efekti i borxhit te
jashtem tek rritja
ekonomike e
Bangladeshit per
periudhen 1974-2010
Model Var(VECM),
variabla me studim
borxhi I jashtem ,
sherbimet e borxhit
investimet , forca
funtore
Efekt negative ne
afatgjate te borxhit
dhe sherbimeve te
borxhit tek rritja
ekonomike
Cristina Chacherita ,
Philipp Rother (2010)
Banka Qendrore
Europiane
Impakti irritjes dhe
nivelit të lartë të
borxhit tek rritja
ekonomike për 20
vende të BE për 40
vite 1970-2010
Përdorimi i 6
ekuacioneve jo-linear
(threeshold)
Në afatshkurtër efekt
pozitiv me 11.9% , në
afatgjatë efekt negativ
me 0.6% e borxhit
tek rritja ekonomike
Zsolt Szabo (2010) Efekti i borxhit
Sovran tek rritja
ekonomike për 27
vende BE
Regres linear ,
variabli kryesor në
studim niveli i
borxhit/PBB dhe
efekti tek rritja
Efekt negativ si për
anëtaret e vjetër dhe
për anëtarët e rinj me
0.027% i borxhit tek
rritja ekonomike
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
27
ekonomike Mencinger Jernej,
Aristovnik Aleksander,
Verbič Miroslav (2014)
Institute For Economic
Research , Slovenia
Impakti i rritjes së
borxhit publik tek
rritja ekonomike e 25
vendeve të BE peër
periudhën 1995-2010
Përdorimi i 3
modeleve , me efekte
fikse , GMM anëtaret
e vjetër , GMM
anëtarët e rinj.
Efekt pozitiv në
afatshkurtër ne 7.5 %
për anëtarët e vjetër
dhe 40% për anëtarët
e rinj në afatshkurtër ,
efekt negativ në
afatgjatë për të dy
llojet e vendeve me
0.4 dhe 0.38 %
respektivisht . Niveli
optimal i borxhit/PBB
për anëtarët e vjetër
84-90% , për anëtarët
e rinj 53-54% Irina Bilan , Iulian
Ihnatov (2015)
International Journal of
Economic Sciences
Studimi në
afatshkurtër dhe në
afatgjatë i efektit të
borxhit tek 33 vende
të BE , 28 anëtarë dhe
5 kandidatë
Përdorimi i një modeli
Threeshold për të parë
efektin në afatshkurtër
dhe afatgjatë
Efekt pozitiv në
afatshkurtër me 11.4
% për të dy llojet e
vendeve dhe efekt
negativ në afatgjatë
me 0.0585 % tek
anëtarët e vjetër dhe
0.3% tek anëtarët e
vjetër dhe vendet
kandidate bashkë ,
tek rritja ekonomike
3. Strategjia afatmesme e menaxhimit të borxhit publik në Shqipëri
Shqipëria këto 5 vitet e fundit të treguara edhe në Grafikun 4 ka pasur një trend rritës të borxhit
publik nga viti në vit .
Ajo që vihet re se që nga viti 2010 deri në 2015 borxhi publik është rritur nga 57.7 % në 72.1 %
kjo për shkak dhe njohjes së detyrimeve të prapambetura (5% te PBB) . Kryesisht vendi është
financuar nëpërmjet tregut të brendshëm por 5 vitet e fundit qeveria i ka zgjeruar mundësitë e
financimit duke shkuar në tregjet ndërkombetare të kapitalit kryesisht me tituj afatgjatë si
Eurobondi . Siç shihet dhe në grafik gjatë vitit 2014 dhe 2015 shohim një rritje të ndjeshme të
borxhit të jashtëm dhe një ulje të borxhit të brendshëm duke treguar zgjerimin në tregjet
ndërkombëtare të kapitalit .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
28
Grafiku 4. Stoku i Borxhit të Brendshëm , Borxhit të jashtëm 2010-2015 Burimi : Ministria e Financave
Kjo strategji e ndjekur nga qeveria shqiptare ka qenë për arsyen që tregu i brendshëm të mund të
financojë investimet duke i lejuar sektorit privat mundësinë e kreditimit nga institucionet
financiare në vend.
Përbërja kryesore e borxhit të jashtëm dhe të brendshëm ështe paraqitur në Grafikun 5 . Siç
shohim borxhi i brendshëm është financuar nga tituj të tregtueshëm , 57 % obligacione dhe 43 %
bono thesari . Gjatë viteve të fundit pesha e borxhit të brendshëm është munduar të rritet në
obligacione dhe në tituj afatgjatë për arsye të politikave manaxhuese të reziqeve të ministrisë së
financave. Borxhi i jashtëm përbëhet nga 86.6% nga instrumenta të patregtueshëm si kreditë e
projekteve në zhvillim , mbështetja buxhetore dhe kredia pjesërisht e garantuar nga Banka
Botërore . Pjesa e mbetur 13.4 % përbehet nga instrumenta të tregtueshëm si Eurobondi .
Grafiku 5. Borxh i jashtëm , Borxh i brendshëm i Shqipërisë 2010-2015 Burimi : Ministria e Financave
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
29
Kostoja e borxhit është vlerësuar në rënie(grafiku 6) këto 5 vitet e fundit duke arritur në 2.67 %
e PBB në vitin 2015 krahasuar me 3.36 % të vitit 2010 . Kjo tendencë rënëse e kostos së borxhit
ka ardhur si pasojë e rënies së normave të interesit si në tregun e brendshëm dhe në tregun e
jashtëm .
Grafiku 6. Kostoja e Borxhit 2010-2015 Burimi : Ministria e Financave
Kostoja mesatare e borxhit të brendshëm paraqitet më e lartë se ajo e borxhit të jashtëm edhe pse
ka pasur tendenca rënëse këto 5 vitet e fundit ndërsa ai i borxhit të jashtëm ka lëvizur pak a
shumë në të njëjtat trende. Siç shihet dhe nga Grafiku 7 nqs financimi i borxhit do të ishte bërë
nga tregu i brendshëm ai do të kishte rreth 2-fishin e kostos .
Grafiku 7. Kostoja mesatare e Borxhit të Brendshëm dhe Borxhit të Jashtëm Burimi : Ministria e Financave
Edhe pse borxhi i jashtëm eshte shfaqur me një kosto më të ulët se borxhi i brendshëm përsëri
ai duhet gjykuar në lidhje me 2 risqet kryesore të tij , riskun e aftësisë paguese dhe riskun e
likuiditetit për të parë sesa i leverdisshëm është ai .
Nqs shohim Grafikun 8 kemi të paraqitur dy indikatorët kryesorë të riskut të aftësisë paguese ,
raportin borxh i jashtëm/ eksporte dhe borxh i jashtëm/rezerva valutore. Gjatë 3 viteve , 2013 ,
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
30
2014 dhe 2015 shohim një tendencë rritëse të këtyre raporteve duke treguar se eksportet dhe
reverva valutore nuk janë rritur në të njëjtin proporcion me borxhin e jashtëm dhe japin një
indikator të rritjes së riskut të aftësisë paguese . Edhe pse efekti fillestar mund të themi se është i
moderuar përsëri duhet që rritja e borxhit të jashtëm duhet të shkojë në proporcione të njëjta me
eksportet e vendit .
Grafiku 8. Raportet e aftësisë paguese 2010-2015 Burimi : Ministria e Financave
Risku i likuiditetit i cili matet me raportin sherbim borxhi/te ardhura per vendin tone ka pasur nje
tendence rritese sidomos ne vitin e 2013 dhe 2015 sic paraqitet edhe ne Grafikun 9 . Ne vitin
2013 ky efekt ka ardhur per shkak te rritjes se pagesave te interesit ndersa ne vitin 2015 ai
kryesisht ka ardhur per shkak te ripagesave nga maturimi i eurobondit 2010. Vlen te theksohet se
permiresimi i ketij raporti eshte i lidhur ngushte me uljen e niveli te borxhit .
Grafiku 9. Treguesi i riskut të likuiditetit 2010-2015
Burimi : Ministria e Financave
Pra siç u paraqiten dhe dy grafikët paraardhës borxhi i jashtëm vërtet është paraqitur me një
kosto relativisht më të ulët se ai i borxhit të brendshëm por përsëri është vërejtur një rritje e
ekspozimit të financave të vendit kundrejt riskut të aftësisë paguese dhe riskut të likuiditetit .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
31
Projeksionet kryesore të ministrisë së financave lidhur me borxhin e jashtëm dhe të brendshëm
në vitet 2017 dhe 2018 drejtohen në krah të kundërt duke marrë përsëri financim të brendshëm
dhe duke u tërhequr nga tregjet ndërkombëtare të kapitalit . Kjo lëvizje në tregun e brendshëm
pritet që në total borxhi i brendshëm të marri 92 % të totalit të borxhit kundrejt 8 % të financimit
me borxh të jashtëm . Gjithashtu borxhi i brendshëm pritet të zgjerohet në obligacione kryesisht
afatgjata dhe duke ulur nivelin e bonove të thesarit . Rritja do të njohi te borxhi i jashtëm vetëm
zërin e financimit të projekteve ndërsa Eurobondi dhe mbështetja buxhetore do të shkojne ne 0 %
.
Tabela 5. Borxhi i jashtëm/brendshëm për 2015-2018 Burimi : Ministria e Financave
Projeksionet kryesore të situatës makroekonomike në vende për 2017 dhe 2018 kanë tendenca
optimiste duke pritur një rritje reale të PBB në 3.9 dhe 4.2 % paraqitur në Tabelen 6 . Këto
projeksione mbështeten edhe nga politika e institucionit të Bankës së Shqipërisë e cila prêt të
mbajë inflacionin në nivelin e targetuar 2.6-3 % . Gjithashtu shtysë mendohet se do të japi edhe
vet sistemi bankar për shkak se besohet se në periudhën afatmesme do të jetë ulur niveli i
kredive të keqija dhe do të rritet kreditimi ndaj sektorit privat.
Tabela 6. Projeksionet makroekonomike për 2015-2018
Burimi : Ministria e Financave
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
32
Strategjia afatmesme e menaxhimit të borxhit për periudhën 2016-2018 konsiston në :
Rritjen e financimit nga tregu i brendshëm kryesisht në tituj afatgjatë si obligacionet 5 , 7
dhe 10 vjeçare . Gjithashtu rezulton nga analiza të bëra se numri i instrumentave
financiare të emëtuara nga është relativisht i lartë krahasuar me shkallen e zhvillimit të
tregut ndërkohë që disa prej këtyre instrumenteve konkurojnë edhe me njeri-tjeterin duke
fragmentuar kërkesën .
Ulja e ekspozimit ndaj risqeve të aftësisë paguese , likuiditetit dhe normave të interesit
Uljen e ekpozimit ndaj titujve me norma të luhatshme interesi
Kontraktimi i borxhit të jashtëm në monedhën euro ose monedhë të përbërë
3.1 Periudha e marrë në studim 2000-2015
Periudha e cila do të studiohet nga ky punim i përket viteve 2000 deri 2015 . Eshtë lënë jashtë
studimit të përfshihet viti 2016 për shkak se të dhënat e publikuara nga institucionet përkatëse ku
janë bazuar të dhënat si Ministria e Financave dhe Instat janë në fazë paraprake dhe nuk janë
përfundimtare.
Vlen të theksohet se ky studim mund të ishte shtrirë për një periudhë më të gjatë kohe duke
filluar që nga 1991-2015 për të pasur konkluzione të mbështetura më fortë por realisht është e
pamundur të gjenden këto të dhëna nga institucionet kompetente , si borxhi publik (i jashtëm dhe
i brendshëm) nga Ministria e Financave ka të dhëna deri në vitin 2000 të publikuara . Gjithashtu
nga Instat të dhënat për PBB dhe rritjen reale ekonomike janë jo në vazhdimësi , ku llogaritja e
PBB dhe strukturës së saj sipas metodës së shpenzimeve është e llogaritur vetëm në periudhën
1996-2008 ndërsa sipas metodës së prodhimit është e llogaritur që nga viti 1996-2015 , duke
lënë në mungesë të dhënat për periudhën 1991-1995 . Gjithashu vitet 1997-1998 do të ishin një
pikë thyerje për studimin që do duhej të përjashtoheshin duke ngritur supozime për shkak se
vlerat do të ishin outlajëra në këtë periudhë. Për periudhën 2000-2015 treguesit e rritjes
ekonomike , borxhit të jashtëm , borxhit të brendshëm dhe investimeve (formimi bruto i kapitalit
fiks) kanë trendin e paraqitur në Grafikun 10 .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
33
.0
.1
.2
.3
.4
.5
00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15
rritja reale GDPBORXH_BRENDSHEM_GDP
BORXH_JASHTEM_GDP
SHERBIMI_BORXHIT_GDP
INVESTIMET_GDP
Grafiku 10. Rritja ekonomike , Borxhi i jashtëm , borxhi i brendshëm , shërbimet e borxhit ,
investimet përgjatë viteve 2000-2015 Burimi : Ministria e Financave , INSTAT
Pershtatja : Autori (Eviews 8)
Rritja ekonomike përgjatë periudhës 2000 -2015 ka dy vlerat e saj maksimale në vitin 2001dhe
2008 përkatësisht 8.3 dhe 7.5 % . Përgjatë periudhës 2002-2006 rritja ekonomike ka lëvizur në
vlera 4-6 % . Rritja ekonomike ka njohur rënie në vitin 2009 me 4.1% duke u vlerësuar 3.4 %
vit ky që shënon fillimin e krizës globale . Përgjatë vitit 2010 vendi është munduar të ruajë të
njëjtat trende në nivel 2.7 % , ku më pas në 3 vitet e ardhshme 2010-2013 rritja ekonomike ka
pësuar rënie të njëpasnjëshme duke arritur vlerën minimale të saj në 1% në vitin 2013 , vit që
përkon me vit zgjedhor , rotacion politik dhe mbi të gjitha me njohjen e një niveli të
konsiderueshëm të detyrimeve të prapambetura në masën 5 % e PBB . Dy vitet e fundit 2014-
2015 rritja ekonomike ka rezultuar në nivele rritëse krahasuar me periudhën parardhëse
përkatësisht 1.8 dhe 2.6 % .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
34
Përsa i përket nivelit të borxhit të brendshëm dhe të jashtëm shihen trende të ndryshme në
periudha të ndryshme krahasuar me njëri-tjetri në periudhën 2000-2011 dhe lëvizje në drejtim të
njëjtë në periudhën 2011-2015. Borxhi i brendshëm prej vitit 2000 deri në 2011 ka pasur një
trajektore rënëse nga niveli 43% në nivelin 31 % , periudhë kjo në të cilën borxhi i jashtëm ka
lëvizur nga niveli 18 % në nivelin 24 % . Borxhi i jashtëm ka dy vite të cilat njohin rritje të
menjëhershme të tij përkatësisht në vitin 2009-2010 nga 17% në 22 % dhe në vitin 2014-2015
nga 24 në 29 % vite këto që korespondojnë me emëtimin e Eurobondit 300 mln € te 2010 dhe
emëtimin e Eurobondit të ri 400 mln € ( 300 mln€ për të financuar eurobondin e 2010 dhe 100
mln € për financim duke hequr dore nga financimi i tregut të brendshëm) . Periudha në të cilën të
dy , borxh i jashtëm dhe borxh i brendshëm kanë ecur në drejtim të njëjtë, duke arritur vlerat
maksimale përkatësisht 28.7 % dhe 39.3 % në 2015 vlera që përkojnë me periudhën 2011-2015
në të cilën rritja ekonomike ka shfaqur vlerat e saj më të ulëta , me vlerën minimale 1 % në
2013. Shërbimet e borxhit që përfshijnë pagesat për interesa dhe principal të borxhit total ,
relativisht kanë lëvizur në trende të njëjtë me rritjen ekonomike të vendit , duke pasur vlerë
maksimale në vitin 2000 me 5.6% dhe relativisht një vlerë të njëtrajtshme rreth 2-3% për vitet në
vazhdim .
Persa i përket investimeve ose formimit bruto të kapitalit fiks ai llogaritet nga Instat dhe
përbëhet nga investimet e prodhuesve vendas dhe blerje minus shitje të aseteve fikse të një
periudhe të caktuar . Ajo gjthashtu përfshin shtesa të caktuara për vlerën e aseteve jo-prodhuese
të realizuara nga aktiviteti prodhues apo njësitë institucionale . Asestet fikse janë asete të
prekshme apo të paprekshme të përdorura në prodhim për më shumë se një vit . Sipas Instat
formimi bruto i kapitalit fiks ka njohur rritje për periudhën 2000-2003 duke arritur vlerën
maksimale 40,4 % të PBB në vitin 2003. Për tre periudhat e ardhshme treguesi është munduar të
jetë në nivelet e njëjta rreth 38 % , ndërsa për vitet në vazhdim ai ka njohur rënie duke arritur
vlerën minimale të tij 24.5 % të PBB në vitin 2014 .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
35
4. Metodologjia e punimit
Në këtë seksion të punimit do të trajtohet analiza empirike e përdorur dhe aplikimi i saj . Ky
seksion mundohet ti japi përgjigje pyetjeve kërkimore të ngritura në fillim të punimit të cilat i
referohen marrëdhënies së borxhit publik të jashtëm/ brendshëm me rritjen ekonomike .
Rishikimi i literaturës si një pjesë e rëndësishme e një studimit të njeh me analizat më të
përdorura dhe me gjetjen e mënyrës më të saktë për ta aplikuar atë. Në këtë studim do të
përdoren dy analiza regresive , një regres i thjeshtë linear dhe një model VAR(vector auto
regressive) . Kjo sepse duke pasur shumë parasysh se literatura të ndryshme për të njëjtin studim
, për të njëjtën periudhë studimi kishin nxjerrë përfundime të ndryshme madje dhe të kundërta
me njëra-tjetrën vetëm sepse kishin përdorur analiza regressive të ndryshme kryesisht regresin
linear dhe modelet VAR. Prandaj kjo analizë me të dy metodat do të përdoret për të dhënë një
përgjigje të saktë të pyetjes kërkimore nqs ekziston një lidhje positive , negative apo nuk
ekziston asnjë lidhje ndërmjet borxhit të jashtëm/brendshëm të Shqipërisë me rritjen ekonomike
të vendit , gjithashtu nqs përfundimet që do të nxjerrin secila metodë do të përputhen apo jo .
4.1 Metoda e regresit të thjeshtë linear
Në këtë seksion do të kryhet analiza nëpërmjet një regresi të thjeshtë linear me metodën OLS .
Hapat që do ndiqen fillojnë me testin e shkaksisë Granger për të parë drejtimin e shkaksisë
ndërmjet variablave , hapi i dytë me ndërtimin e modelit ekonometrik , testimin e koefiçentëve
dhe rëndësinë globale të modelit në tërësi . Hapi i tretë konsiston në teste të tjera për të parë më
në hollësi parametra të rëndësishëm të modelit si shpërndarja normale e mbetjeve , testet e
hederoskedasticitetit dhe testin e korelacionit serial .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
36
4.1.1 Testi i shkaksisë Granger
Si fillim shikohet shkakësia ndërmjet variablave të marrë në studim . Tre variablat e marrë në
studim janë : rritja reale e PBB , borxhi i jashtëm/PBB , borxhi i brendshëm/PBB . Duke kryer
testin e shkaksisë shihet nqs dy variablat borxh i jashtëm/PBB dhe borxh I brendshëm/PBB
mund të jenë variabla të pavarur dhe të mund të ndërtohet një regres linear me variabla të varur
rritjen reale të PBB . Hipotezat që ngrihen në këtëe rast janë :
H0 : Borxhi i Brendshëm/PBB nuk shkakton rritjen reale të PBB
Ha : Borxhi i Brendshëm/PBB shkakton rritjen reale të PBB
Nga testi Granger i shkaksisë shohim se H0 bie poshtë sepse prob=0.0110 < 0.05 apo
prob=0.0110 <0.1 me shpjegueshmëri 5 dhe 10 %
H0 : Borxhi i jashtëm nuk shkakton rritjen reale të PBB
Ha: Borxhi i jashtëm shkakton rritjen reale të PBB
Nga Tabela 7 shohin se borxhi i jashtëm shkakton rritjen reale të PBB kjo sepse probabiliteti
është 0.09 <0.1 me shpjegueshmëri 10 % .
Tabela 7. Testi i shkaksisë Granger
Burimi : Autori, Eviews8
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
37
4.1.2 Testimi i modelit
Modeli ekonometrik i regresit linear të përdorur në këtë punim do të jetë me variabla të varur
rritjen reale të PBB dhe dy variabla të pavarur të cilët janë , borxhi i jashtëm /PBB dhe borxh i
brendshëm/PBB , duke parë efektin që ka secili prej variablave por edhe rëndësinë e tyre , do të
mundohemi ti japim përgjigje pyetjeve kërkimore , nqs borxhi i jashtëm/brendshëm e ndikon
rritjen ekonomike të Shqipërise apo jo dhe çfarë efekti ka , pozitiv , negativ dhe sa është ky efekt
. Studimi ka marrë në vëzhgim periudhën 2000-2015 prej 16 vrojtimesh për të arritur qëllimin e
tij .
Modeli ekonometri do të jetë i formës së mëposhtme :
1 2 2 3 3 iiY X X u
Y- variabli i varur –Rritja reale PBB
B1- konstantaja
B2-koefiçenti pranë variabli të pavarur Borxh i brendshëm / PBB
X2- variabël i pavarur , Borxh i brendshëm / PBB
B3 – koefiçenti pranë variablit të pavarur Borxh i jashtëm / PBB
X3 – variabël i pavarur borxh i jashtëm /PBB
Gjenerimi nëpërmjet metodës OLS është bërë nëpërmjet programit Eviews 8 dhe ka pamjen e
mëposhtme të tabelës 8 :
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
38
Tabela 8. Regresi i thjeshtë linear
Burimi : Autori, Eviews8
Nga të dhënat e tabelës 8 konkludojmë se modeli ka formën :
Y= 0.027528 + 0.236703 X2 – 0.352353 X3 + ui
Secili prej variablave të pavarur duhet testuar për rëndësine e tij duhet testuar për rëndësine e tij
nëpërmjet dy hipotezave , H0 dhe Ha .
H0: β2 = 0 që do të thotë që variabli X2 nuk është i rëndësishëm statistikisht
Ha: β2 ≠ 0 që do të thotë që variabli X2 është i rëndësishëm statistikisht
Nqs shohim nga tabela 8 probaliteti i koefiçenti β2 është Prob= 0.0184 që do të thotë se është
më e vogël se 0.05 , që do të thotë se hipoteza H0 bie poshtë dhe qëndron hipoteza Ha që variabli
X2 (borxh i brendshëm/PBB) është statistikisht i rëndësishëm .
H0: β3 = 0 që do të thotë që variabëli X3 nuk është i rëndësishëm statistikisht
Ha: β3 ≠ 0 që do të thotë që variabëli X3 është i rëndësishëm statistikisht
Për koefiçentin β3 ngrihen përsëri hipotezat e mësipërme dhe shihet rëndësia e tij . Nga tabela 8
shohim se Prob=0.0002<0.05 , që do të thotë se hipoteza H0 bie poshtë dhe qëndron hipoteza Ha
që variabli X3 (borxh i jashtëm/PBB) është statistikisht i rëndësishëm .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
39
Gjthashtu pas kontrollit të rëndësisë së variablave bëhet kontrolli i rëndësisë globale të modelit ,
ku nëpërmjet tij shikohet nqs modeli i ngritur qëndron apo jo . Përsëri kjo bëhet nëpërmjet dy
hipotezave H0 dhe Ha .
H0 : β1= β2 = β3 = 0 (modeli nuk është statistikisht i rëndësishëm )
Ha : Ndonjë nga β e ndryshme nga zero ( modeli i rëndësishëm statistikisht)
Përsëri shihet probabiliteti i modelit i cili duhet të jetë më i vogël se 5 % . Nga tabela 8 shohim
se prob=0.000030 < 0.05 që do të thotë se H0 bie poshtë dhe qëndron Ha , që do të thotë se
modeli eshte i rëndësishëm statistikisht .
Interpretimet e modelit :
Kur borxhi i brendshëm/PBB rritet me 1 njesi dhe faktorët e tjerë mbahen të pandryshuar
efekti tek rritja reale e PBB është me +23.67% . Pra shihet një lidhje statistikisht e
rëndësishme positive ndërmjet borxhit të brendshëm/PBB me rritjen reale të PBB
Kur borxhi i jashtëm/PBB rritet me 1 njësi dhe faktorët e tjerë mbahen të pandryshuar
efekti tek rritja reale e PBB është -35.23% . Pra shihet një lidhje statistikisht e
rëndësishme negative ndërmjet borxhit të jashtëm/PBB me rritjen reale të PBB.
Shpjegueshmëria e këtij modeli është 79.88 %
4.1.3 Testi i shpërndarjes normale ,hederoskedasticitet dhe korelacionit serial
Disa ndër parametrat tepër të rëndesishëm që duhen të shihen kur gjenerohet një model
ekonometrik nëpërmjet MKV janë shpërndarja normale e mbetjeve , testet e hederoskedasticitetit
dhe autokorelacioni .
Analiza e mbetjeve, e cila na tregon nëse metoda KMV është e mirë apo jo. Pasi sipas kësaj
metode duhet që mbetjet të jenë zhurmë e bardhë ose thënë ndryshe duhet që shuma e katrorit të
tyre të jetë e barabartë me zero, ose mesatarja e barabartë me zero:
2
iu o
Për të parë shpërndarjen normale të mbetjeve shohim rezultatin e histogramës ne grafikun 11.
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
40
Grafiku 11. Paraqitja grafike e histogramës
Burimi : Autori, Eviews8 Përsëri edhe në këtë test dy janë hipotezat që ngrihen :
H0 : Mbetjet kanë shpërndarje normale
Ha : Mbetjet nuk kanë shpërndarje normale
Nga të dhënat e histogramës shohim se prob=0.321433 > 0.05 , që do të thotë se hipoteza H0
qëndron dhe mbetjet kanë shpërndarje normale . Gjithashtu mund të shihen edhe treguesit e tjerë
si Skewness=0.9 , Kurtosis=.3.38 që ndodhen rreth vlerave 0, 3 ndërsa treguesi JB=2.26 ndodhet
larg vlerës 0 duke shpjeguar pse në histograme nuk jepet një paraqitje plotësisht përfekte
normale .
Një nga supozimet e modelit të regresionit linear është që varianca e mbetjeve ui është numër i
fundëm δi . Ky supozim është i njohur ndryshe si supozimi i heteroskedasticitetit. Për ta testuar
këtë supozim në praktike kemi dy teste : testi White dhe testi Breusch-Pegan-Godfrey. Nga të
dhënat për modelin marrim rezultatin e mëposhtëm :
Tabela 9. Testi White i heteroskedasticitetit
Burimi : Autori, Eviews8
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
41
Dy hipotezat që ngrihen janë :
H0 : Varianca e mbetjeve është numër i fundëm
Ha: Varianca e mbetjeve nuk është numër i fundëm
Nga të dhënat e tabelës 9 shohim se prob Chi-Square = 0.6002 >0.05 , që do të thotë se H0
qëndron , që do të thotë se variance është numër i fundëm dhe modeli nuk vuan nga
hederoskedasticiteti .
Të njëjtja përfundime nxjerr edhe testi Breusch-Pegan-Godfrey në tabelën e mëposhtme :
Tabela 10. Testi Breusch-Pegan-Godfrey i heteroskedasticitetit
Burimi : Autori, Eviews8
Nga tabela 10 shihet Probb Chi-Square = 0.4554 > 0.005 , varianca është numër i fundëm dhe
modeli nuk vuan nga hetereskedasticiteti.
Gjithashtu një tregues tepër i rëndësishëm edhe korelacioni serial , ku dy hipotezat që ngrihen
janë :
H0 : Modeli nuk ka korelacion serial
Ha : Modeli ka korelacion serial
Tabela 11. Testi Breusch-Godfrey per korelacionin serial
Burimi : Autori, Eviews8
Nga të dhënat e tabelës 11 shohim se Prob Chi-Square = 0.32 > 0.005 , që do të thotë se H0
qëndron , modeli nuk vuan nga korelacionin serial .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
42
4.2 Modeli VAR (vector auto regresiv)
Në këtë seksion do të trajtohet modeli VAR i përdorur , duke përdorur tre variabla PBB ,
Borxhin e jashtëm , Borxhin e brendshëm . Të gjithë variablat do të jenë të kthyer në trajtë
logaritmike , kjo për arsye statistikore si heteroskedasticiteti , korelacioni serial, stabiliteti i
parametrave dhe përftimi i shpërndarjes normale të mbetjeve të modelit . Sipas Sims , profesorit
që ideoi krijimin e modeleve VAR –VECM kthimi në trajtë logaritmike të variablave nuk cënon
përfundimet e një studimi por krijon një model VAR-VECM të qëndrueshëm për anën
statistikore të tij (Sims 1980) . Ky seksion do të jetë i ndarë në tre pjesë , ku në pjesën e parë do
të trajtohen testi Granger i shkaksisë ndërmjet variablave , testi për përzgjedhjen e lag-vonesave
të duhura të modelit , testet e stabilitetit ( testi grafik-AR Root dhe testi grafik- CUSUM i
stabilitetit të parametrave) . Në pjesën e dytë do të gjenerohet modeli VAR me lag-vonesat
përkatëse , do të trajtohet nëpërmjet OLS gjenerimi i vlerave të probabiliteteve për çdo koefiçent
të variablave për të parë rëndësinë e tyre dhe do të shihet qëndrueshmëria statistikore e
ekuacionit që këtij punimi i intereson (sepse do te gjenerohen tre ekuacione ) . Gjithashtu pjesa
më e rëndesishme do të jetë gjenerimi i impulseve për të parë mënyrën e sjelljes në të ardhmen
të PBB-së ndaj një shok- levizje të dy variablave të tjeter dhe vetvetes . Në pjesën e trete të
punimit do të kryhen testet e tjera statistikore si shpërndarja normale , heterosdasticiteti ,
korelacioni serial , korelacioni ndërmjet variablave .
4.2.1 Testi i shkaksisë Granger dhe përzgjedhja e lag-vonesave
Si fillim do të shihet testi i shkaksisë ndërmjet tre variablave PBB , Borxh i jashtëm , Borxh i
brendshëm për të përcaktuar nqs 2 variablat Borxh i jashtëm , Borxh i brendshëm mund të
shkaktojnë ndikim të PBB dhe të mund të vazhdohet që të gjenerohet një model ekonometrik .
Testi granger i shkaksisë për modelin VAR është paraqitur në tabelën 12 .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
43
Tabela 12. Testi i shkaksisë Granger
Burimi : Autori, Eviews8
Dy hipotezat që ngrihen janë :
H0 : Borxhi i jashtëm , Borxh i Brendshëm shkaktojnë PBB
H0 : Borxh i jashtëm , Borxh i Brendshëm nuk shkaktojnë PBB
Për secilin prej variablave shohim vlerën e probabilitetit , ku prob=0.0056 dhe prob=0.0155 që
jane më të vogla se 5% dhe 10% që do të thotë se H0 qëndron , që do të thote se dy variablat ,
Borxh i jashtëm , Borxh i brendshëm , shkaktojnë PBB .
Një tjetër hap i rëndësishëm përpara se të krijohet modeli VAR është përzgjedhja e lag-vonesave
në bazë të kritereve AIC , FPE , SC , HQ . Nga tabela 13 shohim rezultatet për dy lagg-vonesa
për secilin tregues. Nga përgjigjia e kritereve AIC dhe HQ këshillojnë përdorimin e 2 lagg-
vonesave për modelin VAR prandaj do të përdoren 2 lagg-vonesa për të gjeneruar modelin VAR
.
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
44
Tabela 13. Testi për përzgjedhjen e lag-vonesës
Burimi : Autori, Eviews8
Një test tepër i rëndësishëm janë testet e stabilitetit të modelit , të cilat tregojnë nqs modeli i
specifikuar qëndron apo jo . Kjo është paraqitja grafike- AR e rrënjeve unitare ku të gjitha pikat
e grafikut duhet të ndodhen brenda rrethit (+1: -1) dhe testi-CUSUM i cili jep paraqitjen grafike
të parametrave të përdorur me 5 % rëndësi nqs ky model qëndron apo jo .
Grafiku 12. Stabiliteti i modelit VAR
Burimi : Autori, Eviews8
Nga paraqitja në grafikun 12 shohim se të gjitha pikat ndodhen brenda rrethit në vlera +1, -1
duke treguar se modeli është stabël dhe i specifikuar mirë .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
45
Grafiku 13. Testi i stabilitetit CUSUM me 5% i parametrave
Burimi : Autori, Eviews8
Duke parë paraqitjen e grafikut 13 të testit CUSUM me 5 % rëndësi , vija blu e cila paraqet
modelin VAR ndodhet brenda dy vijave të kuqe me rëndësi 5 % duke treguar se parametrat janë
stabel dhe mund të gjenerohet modeli VAR .
4.2.2 Gjenerimi i modelit VAR
Modeli VAR që do të gjenerohet do të ketë tre variabla , PBB , Borxhin e jashtëm , Borxhin e
brendshëm . Secili prej variablave do të vendoset si variabël i varur dhe dy të tjerë do të bëhen
varibla të pavarur . Pra njeherë variabli PBB do të jetë variabël i varur dhe dy variablat e tjerë do
të jenë të pavarur (Borxhi i jashtëm , Borxhi i Brendshëm ) , në ekuacionin e parë , që është
ekuacioni që i intereson këtij punimi të shohi ndikimin e borxhit jashtëm/brendshëm të PBB .
Pastaj do të gjenerohet ekuacioni i dytë dhe i tretë ku do të jetë variabël i varur borxh i jashtëm
(borxh i brendshëm) dhe dy variablat e pavarur do të jenë PBB dhe borxhi i brendshëm (borxhi i
jashtëm) , këto dy ekuacione nuk kanë interes për këtë punim sepse nuk është qëllimi i tij të
shohi lidhjen ndërmjet borxheve me njëri-tjetrin apo ndikimin e PBB tek këta dy variabla ,
prandaj analiza do të përqëndrohet tek ekuacioni i parë .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
46
Pra tre ekuacionit që do të gjenerohen janë :
1. PBB = C(1)*PBB(-1) + C(2)*PBB(-2) + C(3)*Borxh_i_jashtëm(-1) +
C(4)*Borxh_i_jashtëm(-2) + C(5)*Borxh_i_brendshëm(-1) +
C(6)*Borxh_i_brendshëm(-2) +C(7)
2. Borxh_i_jashtëm = C(8)*Borxh_i_jashtëm(-1) + C(9)*Borxh_i_jashtëm(-2) + C(10)
*PBB(-1) + C(11)*PBB(-2) + C(12)*Borxh_i_brendshëm +C(13)*Borxh_i_brendshëm +
C(14)
3. Borxh_i_brendshëm = C(15)*Borxh_i_brendshëm(-1) + C(16)*Borxh_i brendshëm(-2) +
C(17) *PBB(-1) + C(18)*PBB(-2) + C(19)*Borxh_i_jashtëm(-1) + C(20)
Borxh_i_jashtëm(-2) + C(21)
Për çdo variabël të varur janë të paraqitura koefiçentët , devijimi standart , dhe vlera e t-statistik .
Për çdo ekuacion është paraqitur vlera e shpjegueshmërisë së tij (R2 ) dhe të dhëna të tjera
statistikore . Nga tabela 14 shohim që ekuacioni i parë , që i intereson këtij studimi është i
gjeneruar në kolonën e parë , me variabla të varur PBB dhe dy variabla të pavarur
Borxh_i_Jashtëm , Borxh_i_Brendshëm me 2 lagg-vonesa . Shpjegueshmëria e tij është 99.87%
, por secili prej koefiçentëve të variablave duhet parë për rëndësinë tij , gjithashtu edhe për
modelin në tërësi . Si fillim do të trajtohet rëndësia e secilit variabël të varur dhe pastaj rëndësia
globale e modelit . Me anë të metodës me OLS të paraqitur në tabelën 15 do të gjenerohen vlerat
e probabiliteteve të modelit VAR , dhe më pas kryhet testi WALT për rëndësinë individuale të
koefiçentëve dhe modelit në tërësi kjo sepse përfundimet që nxjerr metoda OLS , i jep për të tre
ekuacionet e integruar me njëri-tjetrin siç shihet edhe në paraqitjen e tabelës 15.
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
47
Tabela 14 .Gjenerimi i VAR Burimi : Autori, Eviews8
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
48
Tabela 15. Gjenerimi me OLS i VAR-it
Burimi : Autori, Eviews8
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
49
Në tabelën 15 janë paraqitur 21 koefiçentët e modelit VAR ku për të shtatë koefiçentët e parë
(C(1) , C(2) , C(3) , C(4) , C(5) , C(6) , C(7) ) të ekuacionit (1) do të kryhet testi WALT për
rëndësinë e tyre nëpërmjet dy hipotezave që paraqitet në tabelat 16.
Tabela16. Testi WALT për koefiçentët C(1) , C(2) Burimi : Autori, Eviews8
H0 : C(1)=C(2)= 0
Ha : Koefiçentët janë të ndryshëm nga 0
Shohim vlerën e Chi-square ku prob=0.0000 < 0.05 që do të thotë se hipoteza H0 bie poshtë , që
do të thotë se koefiçentët C(1) , C(2) janë të ndryshëm prej zero . Kjo tregon se PBB(-1) , PBB(-
2) kanë efekt pozitiv tek PBB përkatësisht me 37.52 % dhe 46.87 % . Kjo mund të shërbejë edhe
si një variabël kontrolli për modelin , duke parë se Shqipëria për periudhën 2000-2015 ka pasur
vetëm rritje ekonomike pozitive dhe efekti i pritshëm në periudhat e ardhshme do të jetë një
efekt pozitiv siç e provon ky model .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
50
Tabela 17. Testi WALT për koefiçentët C(3) , C(4)
Burimi : Autori, Eviews8
Në të njëjtën mënyrë shohim rëndësine e koefiçentëve C(3) , C(4) për variablin tjetër të pavarur
Borxhi_i_Jashtëm paraqitur në tabelën 17.
H0 : C(3)=C(4) = 0
Ha: Koefiçentët janë të ndryshëm nga 0
Nga tabela 17 shihet Prob=0.0056<0.05 që do të thote se hipoteza H0 , bie poshtë , që do të
thotë se koefiçentët C(3) , C(4) janë të ndryshëm nga zero . Duke treguar se Borxhi_i_jashtëm i
një periudhe paraardhëse dhe Borxh_i_jashtëm i dy periudhave paraardhëse kanë ndikim tek
PBB , përkatësisht efekt negative 6.85% dhe 2.21% .
Në tabelën 18 paraqitet testi WALT i koefiçentëve me 2 lagg-vonesa të variablit tjetër të pavarur
Borxh_i_Brendshëm .
H0 : C(5) = C(6) = 0
Ha : koefiçentët jane të ndryshëm nga 0
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
51
Tabela 18. Testi Walt për koefiçentët C(5) , C(6)
Burimi : Autori, Eviews8
Nga tabela 18 shikohet vlera e probabilitetit të chi-square prob=0.0155 <0.05 , që do të thotë se
hipoteza H0 bie poshtë , që do të thotë se C(5) dhe C(6) janë të ndryshëm nga zero dhe
statistikisht të rëndësishëm . Borxhi_i_Brendshëm i periudhës paraardhëse dhe dy periudhave
paraardhëse kanë efekt pozitiv të PBB përkatësisht 13.5% dhe 6.69 %
Nëpërmjet testit WALT mund të shikohet rëndësia globale të ekuacionit(1) duke ngritur përsëri
dy hipotezat e mëposhtme
H0 : C(1)= C(2)=C(3)=C(4)=C(5)=C(6)=C(7)=0 statistikisht i parëndësishëm
Ha : statistikisht i rëndësishëm
Tabela 19. Testi WALT i ekuacionit(1)
Burimi : Autori, Eviews8
Nga tabela 19 vlera e chi-square e probabilitetit është probb=0.0000 <0.05 që do të thotë se H0
bie poshtë dhe ekuacioni(1) i VAR-it qëndron .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
52
Përfundime për ekuacionin (1) :
PBB e periudhës paraardhëse dhe e dy periudhave paraardhëse janë statistikisht të
rëndësishëm me efekt pozitiv përkatësisht +37.52 % dhe +46.87% tek PBB.
Borxhi_i_jashtëm i periudhës paraardhëse dhe dy periudhave paraardhëse janë
statistikisht të rëndësishëm me efekt negativ përkatësisht -6.85 % dhe -2.21% tek PBB.
Borxhi_i_brendshëm i periudhës paraardhëse dhe dy periudhave paraardhëse janë
statistikisht të rëndësishëm me efekt pozitiv përkatësisht +13.5 % dhe +6.69% tek PBB .
Një pjesë tepër e rëndësishme e një modeli VAR është gjenerimi i impulsive për periudhat
pasardhëse ku mund të shihet efekti i një shok-u në një variabël dhe efektin që ai jep tek variablat
e tjerë. Impulse gjenerohen për çdo periudhë por edhe në efekt kumulativ të tyre . Më poshtë do
të paraqiten impulse grafikisht për pergjigjen që jep PBB ndaj një shok-u të variablave të
pavarur Borxhi_i_jashtëm dhe Borxh_i_Brendshëm dhe vetvetes për 10 periudhat pasardhëse .
Ky gjenerim impulsesh mund të bëhet nëpërmjet disa metodave , si simulimi “Monte Carlo” ,
ose nëpërmjet vet vlerave të periudhës në studim . Në rastin e këtij punimi nuk do të përdoret
simulimi por vet vlerat e periudhës në studim (2000-2015) për të qenë më të saktë sesa thjesht
një simulim rastësor që bën “Monte Carlo “ , kjo sepse borxhi i jashtëm dhe borxhi i brendshëm
nuk mund të lëvize në vlera krejt rastësore por sipas një programi menaxhimi të Ministrisë së
Financave .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
53
Grafiku 14. Impulse për 10 periudhat pasardhëse të PBB ndaj shok-ut të Borxhit të Jashtëm
Grafiku 15. impulse kumulative të PBB ndaj shok-ut të Borxhit të Jashtëm Burimi : Autori, Eviews8
Nga grafiku 14 shihet se një rritje e variablit Borxh_i_Jashtëm jep efekt tek PBB pas periudhës
së parë pasardhëse (efekt zero) , përkatësisht efekt negativ deri në periudhat 2,3,4,5,6 7 me -
0.3% ,- 0.48%, -0.6% , -0.49% , -0.34% , -0.008% duke vazhduar me efekt efekt pozitiv në tre
periudhat (8, 9 , 10 ) të fundit 0.1% , 0.34% , 0.47% . Në grafikun 15 paraqiten efektet
kumulative të grafikut 14 ku shihet se për 10 periudhat e mëvonshme efekti i borxhit të jashtëm
është gjithmonë negativ duke filluar nga periudha e dytë pasardhëse , përkatësisht me -0.3% , -
0.8% , -1% , -1.92% , -2.26% , -2.35% , -2.22% , -1.87% , -1.39% . Nga grafiku kuptojmë se
borxhi i jashtëm jep efektin e tij maksimal negativ pas 7 vitesh (periudhash) me -2.35% tek PBB
pastaj ky efekt zbehet dhe ulet .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
54
Grafiku 16. Impulse për 10 periudhat pasardhëse të PBB ndaj shok-ut të borxhit të Brendshëm
Grafiku 17. Impulse kumulative te PBB ndaj shok-ut të Borxhit te Brendshëm
Burimi : Autori, Eviews8
Nga grafiku 16 shihet se një rritje e variablit Borxhi_i_Brendshëm jep efekt tek PBB pas
periudhës së parë pasardhëse (efekt zero) , përkatësisht efekt pozitiv për të 9-ta periudhat
pasardhëse (periudhat 2,3,4,5,6,7,8,9) me +0.16% , + 0.42% ,+ 0.67% , +0.68% ,+ 0.66% ,
+0.6% ,+ 0.49% , +0.38% dhe +0.28% . Gjithashtu nga grafiku 17 mund të shohim efektet
kumulatrive të grafikut 16 ku shihet se për 10 periudhat e mëvonshme efekti i borxhit të
brendshëm është gjithmonë pozitiv duke filluar nga periudha e dytë pasardhëse përkatësisht me
+0.16% , +0.59% ,+ 1.17% ,+ 1.85% , +2.51% , +3.11% ,+ 3.61% ,+ 3.99% ,+ 4.28 % . Nga
grafiku shohim se borxhi i brendshëm jep efektin e tij maksimal nga një rritje të tij pas 5 vitesh
me +0.68% , ndërsa efekti i tij maksimal kumulativ arrihet sa më shumë periudha të zgjatet ky
borxh sepse ai jep gjithmonë efekt pozitiv tek PBB në periudhat pasardhëse.
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
55
Grafiku 18. Impulse për 10 periudhat pasardhëse të PBB ndaj shok-ut të vetvetes
Grafiku 19. Impulse kumulative të PBB ndaj shok-ut të vetvetes Burimi : Autori, Eviews8
Në grafikun 18 janë gjeneruar impulse e PBB ndaj vetvetes . Në grafikun 18 shikohet se një
rritje e PBB jep efekt tek vetvetja , në periudhat pasardhëse një efekt pozitiv deri në periudhën 7 ,
pastaj ky efekt pothuajse bëhet zero . Për 7 periudhat pasardhëse efekti është pozitiv
përkatësisht me +0.36% , +0.27 %, +0.41% ,+ 0.37% , +0.33% , +0.23% ,+ 0.14% . Gjithashtu
efekti kumulativ i paraqitur në grafikun 19 tregon se ky efekt pozitiv rritet deri në periudhen e 7
me vlerën maksimale pozitive +2.1% pastaj qëndron stabël në periudhat pasardhëse .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
56
4.2.3 Teste të tjera ndaj modelit VAR
Disa teste të tjera që kryhen për të parë nqs modeli është korrekt lidhen me shpërndarjen normale
të mbetjeve , hederoskedasticitetin , korelacionin serial të cilat janë shpjeguar dhe me hollësi në
seksionin 4.1 të modelit të thjeshtë të regresit linear . Këto teste do të kryhen edhe për
ekuacionin(1) të modelit VAR për të parë nqs ai këto parametra i ka në nivelin e duhur apo jo .
Grafiku 20. Histograma e shpërndarjes së mbetjeve
Burimi : Autori, Eviews8
Dy hipotezat që ngrihen janë :
H0 : Mbetjet kanë shpërndarje normale
Ha : Mbetjet nuk kanë shpërndarje normale
Nga paraqitja grafike e histogramës në grafikun 20 shohim vlerën e prob=0.86 > 0.05 , që do të
thotë se H0 qëndron , që do të thotë se mbetjet kanë shpërndarje normale .
Në të njëjtën mënyrë ngrihen dy hipotezat e heteroskedasticitetit , që varianca është numër i
fundëm apo jo . Dy hipotezat që ngrihen janë :
H0 : Varianca e mbetjeve është numër i fundëm
Ha: Varianca e mbetjeve nuk është numër i fundëm
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
57
Tabela 20. Testi Breusch-Pegan-Godfrey i heteroskedasticitetit
Burimi : Autori, Eviews8
Ngat tabela 20 shohim se vlera e prob chi-square = 0.2656 > 0.05 , që do të thotë se varianca e
mbetjeve është numër i fundëm dhe nuk ka problem të heteroskedasticitetit .
Tabela 21. Testi LM për korelacion serial me 10 lagg vonesa
Burimi : Autori, Eviews8
Nga të dhënat e tabelës 21 shohim se vlera e probabilitetit për të 10-lagg vonesa është më e
madhe se 0.05 që tregon se modeli nuk vuan nga korelacioni serial .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
58
Gjithashtu nqs shohim edhe treguesit e korelacionit të paraqitur në tabelen 22 , shohim se
ndërmjet PBB dhe dy variablave Borxh_i_Jashtëm , Borxh_i_Brendshëm ka një korelacion
mesatar në masën 24 % dhe 29.15% . Ndërsa ndërmjet dy variablave të pavarur me njëri-tjetrin
ka një korelacion të ulët në masën 2.9%
Tabela 22. Korelacioni ndërmjet variablave
Burimi : Autori, Eviews8
4.3 Përmbledhje e përfundime të dy metodave
Ajo që vihet re pas përdorimit të dy metodave qoftë të regresit të thjeshtë linear qoftë të modelit
VAR(Vector autoregressive) është se ato përputhen . Të dy metodat nxjerrin efekt negativ të
borxhit të jashtëm tek rritja ekonomike dhe PBB dhe një efekt pozitiv të borxhit të brendshëm
tek rritja ekonomike dhe PBB .
Sipas regresit të thjeshtë linear me shpjegueshmëri 79.88% kemi :
Një rritje me 1 njësi të borxhit të brendshëm për njësi te PBB kur faktorët e tjerë mbahen
të pandryshuar jep një efekt pozitiv me +23.67% te rritja ekonomike e Shqipërisë
Një rritje me 1 njësi të borxhit të jashtëm për njësi të PBB kur faktorët e tjerë mbahen të
pandryshuar jep efekt negativ me -35.23% tek rritja ekonomike e Shqipërisë
Sipas modelit VAR me shpjegueshmëri 99.87% kemi :
PBB(-1) e vitit të kaluar, PBB(-2) e dy viteve të kaluar kanë efekt pozitiv tek PBB e
periudhës me +37.52% dhe +46.87% . Gjithashtu një rritje(shok) e PBB ka efekt pozitiv
ndaj vetvetes duke arritur vlerën maksimale të saj + 0.68% pas 5 vitesh . Efekti kumulativ
i kësaj rritje (shok-u) fillon në rritje nga viti 1 deri pas 7 vitesh ku ky efekt stabilizohet në
nivelin +2.1% e në vazhdimësi .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
59
Borxhi i jashtëm(-1) i vitit të kaluar dhe Borxhi i jashtëm(-2) i përpara dy viteve kanë
efekt negativ tek PBB e periudhës me -6.85% dhe -2.21% . Gjithashtu një rritje(shok-u)
e borxhit të jashtëm ka efekt negativ duke filluar pas 2 vitesh me vlerë maksimale -0.6%
pas 4 vitesh ndërsa efekti kumulativ i borxhit të jashtëm është negativ ndaj PBB-së dhe
arrin vlerën maksimale të tij -0.68% pas 5 vitesh dhe pastaj ky efekt zbehet në vitet
pasardhëse .
Borxhi i brendshëm(-1) i vitit të kaluar dhe borxhi i brendshëm(-2) i përpara dy viteve ka
efekt pozitiv tek PBB e periudhës me +13.5% dhe +6.69% . Gjithashtu një rritje(shok-u)
i borxhit të brendshëm ka efekt pozitiv tek PBB duke filluar pas 2 vitesh , duke arriur
vlerën e tij maksimale pas 4 vitesh me +0.41% , duke vazhduar të mbajë një trend pozitiv
edhe pas mbas 7 vitesh , ku më pas ky efekt pothuajse bëhet zero . Gjithashtu efekti
kumulativ i borxhit të brendshëm arrin efektin e tij maksimal pas 7 vitesh në nivelin +2.1
% pastaj qëndron stabël në vazhdimësi .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
60
5. Konkluzione
Rritja me 1 njesi e borxhit te brendshëm/PBB kur faktorët e tjerë mbahen të pandryshuar
ka efekt positiv tek rritja reale e PBB me +23.67% duke treguar nje lidhje positive
ndërmjet borxhit të brendshëm/PBB me rritjen reale të PBB .
Borxhi i brendshëm(-1) i vitit të kaluar dhe borxhi i brendshëm(-2) i përpara dy viteve ka
efekt pozitiv tek PBB e periudhës përkatësisht me +13.5% dhe +6.69% . Gjithashtu një
rritje(shok-u) i borxhit të brendshëm ka efekt pozitiv tek PBB duke filluar pas 2 vitesh ,
duke arriur vlerën e tij maksimale pas 4 vitesh me +0.41% , duke vazhduar të mbajë një
trend pozitiv edhe pas 7 vitesh , ku më pas ky efekt pothuajse bëhet zero . Gjithashtu
efekti kumulativ i borxhit të brendshëm arrin efektin e tij maksimal pas 7 vitesh në
nivelin +2.1 % pastaj qëndron stabël në vazhdimësi
Rritja me 1 njesi e borxhi i jashtëm/PBB kur faktorët e tjerë mbahen të pandryshuar ka
efekt tek rritja reale e PBB me -35.23% , duke treguar nje lidhje negative ndërmjet
borxhit të jashtëm/PBB me rritjen reale të PBB.
Borxhi i jashtëm(-1) i vitit të kaluar dhe Borxhi i jashtëm(-2) i përpara dy viteve kanë
efekt negativ tek PBB e periudhës përkatësisht me -6.85% dhe -2.21% . Gjithashtu një
rritje(shok-u) e borxhit të jashtëm ka efekt negativ duke filluar pas 2 vitesh me vlerë
maksimale -0.6% pas 4 vitesh ndërsa efekti kumulativ i borxhit të jashtëm është negativ
ndaj PBB-së dhe arrin vlerën maksimale të tij -0.68% pas 5 vitesh dhe pastaj ky efekt
zbehet në vitet pasardhëse .
PBB(-1) e vitit të kaluar, PBB(-2) e dy viteve të kaluar kanë efekt pozitiv tek PBB e
periudhës me +37.52% dhe +46.87% . Gjithashtu një rritje(shok) e PBB ka efekt pozitiv
ndaj vetvetes duke arritur vlerën maksimale të saj + 0.68% pas 5 vitesh . Efekti kumulativ
i kësaj rritje (shok-u) fillon në rritje nga viti 1 deri pas 7 vitesh ku ky efekt stabilizohet në
nivelin +2.1% e në vazhdimësi .
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
61
6. Referencat
A.Smith , D.Ricardo , J.B.Say , R.T.Malthus , J.M.Keynes and others , “Theorical Aspect of
Public Debt” , Chapter 2 , pg 15-45
http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/44951/10/10_chapter_02.pdf
J.M.Keynes , “Keynes and the Multiplier” , Chapter 10 , pg 42-46
http://www.digitalhistory.uh.edu/teachers/lesson_plans/pdfs/unit9_10.pdf
Bht Tchereni , Tshediso Joseph Sekhampu (2013) , “The Impact of Foreign Debt on Economic
Growth in Malawi” , African Development Review pg 85-90
Ruth Muendi Muinga (2012) , “ EXTERNAL PUBLIC DEBT AND ECONOMIC GROWTH IN
KENYA “ , Dep. Of Economics University of Nairobi
Dereje Abera Ejigayehu (2013) , “The Effect of External Debt On Economic growth” ,
Department of Economics Sodertorns University
Abu Siddique, E A Selvanathan , Saroja Selvanathan (2015) , “THE IMPACT OF EXTERNAL
DEBT ON ECONOMIC GROWTH: EMPIRICAL, EVIDENCE FROM HIGHLY INDEBTED
POOR COUNTRIES “ , Business School The University of Western Australia
Vileth KINNAVONG (2016) , “ External Debt and Economic Growth ,Case of Lao PDR”, Policy Research Institute, Ministry of Finance, Japan
Precious Lomagugu Ntshakala(2015) , “ EFFECTS OF PUBLIC DEBT ON ECONOMIC
GROWTH IN SWAZILAND “ , Department of Commerce and Economic Studies in Kenyatta University
http://www.ijbcnet.com/vol5no12015.htm
Zaghdoudi Khemais, Mezni Mohamed & Djebali Nesrine (2016) , “ External Debt & Economic
Growth: Case of Tunisia “ , University of Jendouba, Tunisia
http://www.ccsenet.org/journal/index.php/ijef/issue/view/1603
Faraji Kasidi and A. Makame Said (2013) , “ Impact of External Debt on Economic Growth: A
Case Study of Tanzania” , Advances in Management & Applied Economics , pg 59-70
http://www.scienpress.com/Upload/AMAE/Vol%203_4_6.pdf
WANJUKI NJIRU NGUGI (2012) , “EFFECT OF PUBLIC DEBT ON ECONOMIC GROWTH
IN KENYA “ Dep. Of Finance KENYATTA UNIVERSITY
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
62
Maureen Were (2001) , “The Impact of External Debt on Economic Growth in Kenya”, World
Institute fo Development Economics Research , United Nation University
Mahmud Hasan Shah , Shahida Pervin (2012) , “EXTERNAL PUBLIC DEBT AND ECONOMIC
GROWTH: EMPIRICAL EVIDENCE FROM BANGLADESH, 1974 TO 2010 “, Department of
Economics, Jagannath University pg 508-518
GIDEON K. MUKUI (2012) , “EFFECT OF EXTERNAL PUBLIC DEBT ON ECONOMIC
GROWTH IN KENYA” , Dep. Of Economics University of Nairobi
Ugo Panizza, Andrea F. Presbitero (2013), “PUBLIC DEBT AND ECONOMIC GROWTH IN
ADVANCED ECONOMIES: A SURVEY” , Instituti Graduate Gjeneve , Universiteti Marche Itali
IRINA BILAN, IULIAN IHNATOV (2015) , “PUBLIC DEBT AND ECONOMIC GROWTH: A
TWO-SIDED STORY” , International Journal of Economic Sciences , pg 24-39
Amakom Uzochukwu S. (2003) , “Nigeria Public Debt and Economic Growth: An Empirical
Assessment of Effects on Poverty “ , African Institute for Applied Economics Enugu
Mencinger Jernej, Aristovnik Aleksander, Verbič Miroslav: The Impact of Growing Public Debt
on Economic Growth in the European Union. Amfiteatru Economic, 16(2014), 35, pp. 403‐414.
http://www.amfiteatrueconomic.ro/RevistaDetalii_EN.aspx?Cod=51
Folorunso Ayadi , Felix Ayadi(2008) , “ The Impact of External Debt on Economic
Growth: A Comparative Study of Nigeria and South Africa” , Texas Southern University &
University of Lagos
https://www.researchgate.net/publication/255595702
MOSES MASHINGAIDZE (2014) , “AN ANALYSIS OF THE IMPACT OF EXTERNAL DEBT
ON ECONOMIC GROWTH: THE CASE OF ZIMBABWE: 1980 – 2012” Dep. Of Economics
University of Nairobi Zsolt Szabó (2013) , “The Effect of Sovereign Debt on Economic Growth and Economic
Development “ , Public Finance Quarterly 2013/3 (p. 251-270.)
https://www.asz.hu/en/public-finance-quarterly/the-effect-of-sovereign-debt-on-economic-
growth
Cristina Checherita , Philipp Rother (2010) , “The impact of high and growing government debt
on economic growth an empirical investigation for the euro area “ , Europian Central Bank
https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/scpwps/ecbwp1237.pdf
Hossain Academy Pakistan (2011) , “Estimation Of a VAR model “
https://www.youtube.com/watch?v=a2tmlS0u9Wc
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
63
Ministria e Financave ,” Strategjia Afatmesme e Menaxhimit te Borxhit Publik 2016-2018”
http://www.financa.gov.al/files/userfiles/Borxhi/Strategjia_afatmesme_e_menaxhimit_te_borxhit
_publik_20152017redaktuar_2/Strategjia_afatmesme_2016-
2018_rakorduar_me_faktikun_pa_anekset_I_dhe_II_per_publikim_dt_06.06.2016_pdf.pdf
Ministria e Financave , “Treguesit 12-mujor të borxhit 2000-2015 “
http://www.financa.gov.al/al/raportime/borxhi/treguesit-e-borxhit
Instat , Llogaritë Kombëtare , Treguesit vjetorë
http://databaza.instat.gov.al/pxweb/sq/DST
Efekti i borxhit të jashtëm dhe të brendshëm tek rritja ekonomike e vendit Xhino Brokaj
64
Shtojca A : Të dhënat e përdorura
Regresi linear VAR
Viti Rritja real
PBB Borxh.Jashtem/PBB Borxh.Brend/PBB
PBB log Borxh.Jasht Borxh.Brendsh
2000 0.069 0.178836157 0.432218766 11.6102
5309 10.97099272 11.35424101
2001 0.083 0.168810821 0.413393581 11.6434
3683 10.99334363 11.38230708
2002 0.045 0.209667085 0.418736782 11.6614
3528 11.11581679 11.41622765
2003 0.055 0.183724777 0.40450628 11.6858
1212 11.10558852 11.44834606
2004 0.055 0.171507156 0.393188463 11.7099
2637 11.10979783 11.47011635
2005 0.055 0.172722776 0.401760193 11.7340
8689 11.14839903 11.51501633
2006 0.059 0.163466891 0.391621773 11.7570
5527 11.16330751 11.54274453
2007 0.06 0.14991193 0.37602736 11.7819
5123 11.1682735 11.56765675
2008 0.075 0.179095662 0.367289737 11.8134
8088 11.29063108 11.60255481
2009 0.034 0.170837355 0.350068535 11.8277
9136 11.29098457 11.60255481
2010 0.037 0.215802105 0.334795849 11.8436
1199 11.42735301 11.6180774
2011 0.025 0.23680864 0.313212735 11.8545
4766 11.48854931 11.60999118
2012 0.014 0.250549403 0.329065411 11.8606
7126 11.52366194 11.6420508
2013 0.01 0.264894786 0.348399655 11.8654
6537 11.55342423 11.67242854
2014 0.018 0.260973208 0.373478847 11.8732
1315 11.56098922 11.7166593
2015 0.026 0.287256634 0.39329452 11.8852
0627 11.6153492 11.75179702
Burimi : Misnistria e Financave , Instat
Përshtati : Autori